Course: Kiswahili

Topic outline

General
SURA YA KWANZA : MADA KUU 1: LUGHA NA MAZINGIRA
MADA KUU 1: LUGHA NA MAZINGIRA
MADA NDOGO: Utalii nchini Rwanda
1.1 Mazungumzo kati ya Mpokeaji na Mtalii
Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, tungeni sentensi sahihi kwa
kueleza kinachoendelea au mnachokiona katika mchoro huu.

Maswali ya ufahamu
Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, someni tena kifungu cha mazungumzo
kilicho hapo juu kati ya Mtalii na Mpokeaji, kisha mjibu maswali haya.

1. Mtalii anatoka katika nchi gani? Yeye anataka nini?
2. Taja vivutio vya utalii vilivyopo nchini Rwanda.
3. Mtalii atatembelea vivutio gani?
4. Mtalii atachukua muda gani nchini Rwanda?
5. Umuhimu wa mwelekezaji wa watalii ni upi?
6. Watu huruhusiwa kuingia katika mbuga za wanyama kuanzia saa ngapi
na hutoka saa ngapi?
7. Mtalii atatumia nambari za simu alizopewa kufanya nini?
8. Mtalii ataanza shughuli yake ya kuzuru maeneo mbalimbali lini?
9. Mtalii atatumia nini kusafiri hadi kwenye mbuga za wanyama?
10. Huduma za hoteli kwa Mtalii ni zipi?
1.2 Msamiati kuhusu utalii
Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, tafuteni msamiati mpya katika
kifungu cha mazungumzo mlichosoma hapo juu kisha muutolee maelezo.
Zingatieni matumizi ya msamiati huo katika kifungu hicho na mtumie kamusi
pale panapohitajika.
Kwa mfano:
mbuga – sehemu maalum ya kuwahifadhia wanyamapori
Zoezi la 1.1
A. Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, elezeni maana ya msamiati
uliopigiwa mistari katika sentensi hizi kisha mtunge sentensi zenu sahihi
kwa kutumia msamiati huo.

1. Mtalii huyu kutoka nchi ya Ujerumani anataka kujua maeneo
mazuri ya kuzuru nchini.
2. Maeneo mengi ya nchi yetu yanavutia watalii wengi.
3. Mtalii huyu anataka kuzuru wilaya ya Korongi ili aweze kutazama
ziwa Kivu.
4. Simba wengi waliletwa katika mbuga ya wanyama ya Akagera.
5. Mbuga ya Wanyama ya Akagera ni kivutio muhimu cha utalii
nchini Rwanda.
6. Mtalii huyu aliamua kufanya ziara ya kitalii ya siku tano nchini
mwetu.
7. Nchi yetu inatarajia kupokea watalii elfu themanini na watano
mwaka huu.
8. Mimi ninaona heri niondoke katika sehemu hii; sitaki wanyama
wakali wanipate hapa.
9. Unaweza kufanya ziara yako ya kitalii mjini Kigali kwa bei nafuu.
10. Watalii hufurahia mazingira ya Akagera.
B. Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, tungeni sentensi sahihi kwa
kutumia maneno yaliyopigiwa mistari katika Zoezi la 1A
1.3 Matumizi ya lugha: Aina mbalimbali za pesa
Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, tazameni pesa zifuatazo kisha
mziambatanishe kwa usahihi na nchi zinakotumika.

Zoezi la 1.2
Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, ambatanisheni aina za pesa
zilizo katika sehemu A na nchi zinakotumika katika sehemu B kwa usahihi.
Kwa mfano: Faranga - Rwanda

Zoezi la 1.3
Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, onyesheni aina za pesa ambazo
hutumiwa katika nchi zifuatazo kwa kutunga sentensi sahihi.
Kwa mfano: Tanzania

Zoezi la utafiti
Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, badilisheni pesa za kigeni zifuatazo
ziwe katika faranga za Rwanda kama ilivyo sasa hivi.

Kwa mfano:
Shilingi elfu moja za Kenya = Faranga elfu saba na mia tano za Rwanda
1. Dola hamsini za Marekani
2. Shilingi mia mbili za Uganda
3. Shilingi hamsini za Tanzania
4. Yuro tano za Ulaya
5. Naira mia moja za Naijeria
1.4 Kusikiliza na kuzungumza: Maigizo
Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, igizeni mazungumzo mliyosoma
hapo awali kati ya Mtalii na Mpokeaji.
1.5 Sarufi: Viulizi ‘nani’ na ‘nini’
Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, someni sentensi zifuatazo kisha
mfanye mazoezi yanayofuata.

1. Nani atamaliza wiki mbili nchini Rwanda?
Jibu: Mtalii.
2. Nini kinavutia katika mbuga ya Akagera?
Jibu: Wanyamapori kwa mfano: simba.
3. Nani alimpa mtalii maelezo kuhusu hoteli ya kuishi?
Jibu: Mpokeaji wa watalii.
4. Nani atarudi mwaka ujao kwa shughuli za utalii?
Jibu: Mtalii.
5. Ni nini mtalii atalipa ili kuzuru mbuga ya wanyama?
Jibu: Pesa za kiingilio

Zoezi la 1.4

Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, ulizeni maswali mliyosoma hapo
juu kwa kuanza na kiulizi ‘je’.

Kwa mfano:
Je, ni nani atamaliza wiki mbili nchini Rwanda?

Zoezi la 1.5

Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, jazeni nafasi zilizoachwa wazi
katika sentensi hizi kwa jibu sahihi kutoka kwenye mabano.

Maelezo muhimu!
Maneno yaliyopigiwa mistari huitwa viulizi. Haya ni maneno
ambayo hutumiwa kuulizia maswali.
Kwa mfano:

i) Nani alikulipia karo ya muhula uliopita?
Neno ‘nani’ linauliza kuhusu mtu aliyetenda kitendo cha kulipa
karo.
ii) Nini kimekuhuzunisha?

Neno ‘nini’ linauliza kuhusu kitu au jambo ambalo limemhuzunisha
anayehusika.
• Maneno ‘nani’ na ‘nini’ hayaongezewi viambishi ngeli vyovyote.

Zoezi la 1.6

Tunga sentensi tano sahihi kwa kutumia kiulizi ‘nani’ na sentensi nyingine
tano sahihi kwa kutumia kiulizi ‘nini’.
Somo la 2 :  Mbuga za wanyama
2.1 Kifungu kuhusu mbuga za wanyama nchini Rwanda
Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, jadilini kuhusu mnachokiona
katika picha hizi kisha, mjitokeze mbele ya wanafunzi wenzenu ili muwaeleze.
Baadaye, msome kifungu kinachofuata cha habari kuhusu mbuga za wanyama
zinazopatikana nchini Rwanda.

Maswali ya ufahamu
Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, someni tena kifungu cha habari
kuhusu mbuga za wanyama kisha mjibu maswali yafuatayo.
1. Nchi ya Rwanda inapatikana wapi?
2. Je, ni vivutio gani vya utalii vinavyopatikana nchini Rwanda?
3. Mbuga ya wanyama ya Akagera inahifadhi wanyama gani?
4. Eleza sifa za mbuga ya Akagera.
5. Mbuga ya wanyama ya milima mirefu inapatikana katika sehemu gani?
Taja milima mirefu minne inayopatikana hapo.
6. Mbuga hii inasifiwa kwa sababu ya kuwa na wanyama gani? Kwa nini
wanyama hao wanapendwa sana na watalii?
7. Je, ni sherehe gani inayofanywa kila mwaka kuhusiana na wanyama hao?
8. Mbuga ya wanyama ya msitu wa Nyungwe inajulikana kwa sifa gani?
9. Je, ni faida gani tunazopata kutokana na shughuli ya utalii?
10. Ni mambo gani yanayostahili kukomeshwa ili utalii uweze kuendelea na
kustawi?
2.2 Msamiati kuhusu mbuga za wanyama
Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, tafuteni msamiati mpya katika
kifungu cha habari mlichosoma kisha mueleze maana ya msamiati huo.
Zingatieni matumizi ya msamiati huo katika kifungu hicho na mtumie kamusi
pale panapohitajika.
Kwa mfano:
msitu – eneo kubwa lisilokuwa na watu lenye mimea mingi
Zoezi la 2.1
Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, husisheni kwa usahihi maneno
yaliyoandikwa katika sehemu A na maelezo yake katika sehemu B. Zingatieni
mfano uliotolewa.

Zoezi la 2.2
Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, husisheni kwa usahihi sentensi
zilizo hapo chini na picha zifuatazo.

1. Mlima huu ni mrefu kuliko milima mingine nchini Rwanda.
2. Mnyama huyu ana pembe ndefu.
3. Ziwa hili lina kisiwa kimoja kilicho na vibanda vingi.
4. Pundamilia na nyati huishi katika msitu huu.
5. Ziwa hili lina samaki wengi.
2.3 Matumizi ya lugha: Majadiliano
Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, jaribuni kujadiliana kuhusu
sifa za vivutio vya utalii mlivyojadili katika kifungu cha habari mlichosoma
hapo awali. Tajeni vivutio ambavyo mngependa kutembelea huku mkitoa
sababu za chaguo lenu.
2.3.1 Kuandika ufupisho/ Muhtasari
Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, elezeni mambo muhimu
yaliyozungumziwa katika kifungu cha habari mlichosoma. Msinakili sentensi
zilizotumiwa katika kifungu hicho, jaribuni kutumia maneno yenu na kuunda
sentensi zenu zilizofupishwa. Tumieni maneno yasiyozidi mia moja (100).
Maelezo muhimu
Kabla ya kuandika ufupisho wenu ni vyema:
1. Kusoma kwa makini kifungu kilichopo na kuandika mawazo muhimu.
Soma mara tatu ili kuelewa vizuri.
2. Kujibu maswali haya:
• Kifungu cha habari kinahusu nini? (Andika sentensi moja)
• Kifungu hiki kina aya ngapi? (Tambua aya zinazojenga kifungu hiki).
• Andikeni wazo moja kutoka kwa kila aya.
3. Kuunganisha mawazo mliyoorodhesha na kuandika habari kamili. Ili
mwandike vizuri ni vyema:
• Kutumia maneno yenu wenyewe (msitumie maneno pamoja na sentensi
zilizotumiwa katika kifungu cha habari mlichokisoma)
• Kutoa maelezo bila kupotosha ujumbe asilia.
• Kuhakikisha kuwa mmerejelea mawazo yote muhimu yanayopatikana
katika kifungu cha habari mlichokisoma.
• Kuhakikisha kuwa hakuna makosa ya kisarufi.
• Kuhakikisha kwamba mmezingatia urefu unaofaa.
• Kuzingatia matumizi ya alama za uandishi.
Habari hiyo mliyoandika kwa kuzingatia maelekezo hayo hapo juu ni
muhtasari au ufupisho wa habari asilia mliyosoma. Neno ‘ufupisho’
linatokana na kitenzi ‘fupisha’ lenye maana ya ‘kufanya maelezo kuwa
mafupi au kupunguza urefu wake’.
Mfano wa ufupisho wa kifungu kuhusu mbuga za
wanyama

Rwanda ni nchi iliyo na vivutio vingi vya kitalii kama vile: mito
mbalimbali, mbuga za wanyama, misitu ya kiasili, hoteli nzuri, maziwa,
milima mirefu pamoja na nyumba za kuhifadhia vifaa vya utamaduni wetu.
Mbuga ya wanyama ya Akagera inapendwa na watu wengi. Mbuga hii ina
wanyama kama vile: pundamilia, swara, paa, twiga, vifaru, tembo, simba
pamoja na wanyama wengine. Pia, mbuga hii ina savana ya kupendeza.
Mbuga ya wanyama ya milima mirefu ya Virunga huvutia kwa milima yake
mirefu kama vile: Kalisimbi, Muhabura, Bisoke, Sabyinyo, Nyamuragira na
Nyiragongo. Mbuga hii pia inajulikana kwa wanyama wanaoitwa ‘sokwe
watu’.

Mbuga ya msitu wa Nyungwe inafahamika kwa miti yake mirefu sana
pamoja na ndege wa aina nyingi wasiopatikana kwingi ulimwenguni. Vivutio
hivi vina manufaa mengi ya kiuchumi kwa Wanyarwanda. Ni lengo la kila
Mnyarwanda kuhakikisha kuwa anatunza vivutio hivi ili utalii uendelee
kutufaidi. (Maneno 140 )

2.4 Kusikiliza na kuzungumza: Majadiliano

Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, jadilini kuhusu mbuga za wanyama
zinazopatikana nchini Rwanda na kuyaandika maelezo yenu kwa ufupi halafu
mjitokeze mbele ya wanafunzi wenzenu na kuwasomea kuhusu mbuga hizo
pamoja na sifa zao.
2.5 Sarufi: Kiulizi ‘lini’

Jigaweni katika makundi ya wanafunzi wawili wawili ili mchunguze sentensi
zifuatazo katika umoja na wingi kisha mfanye zoezi linalofuata.

Zoezi la 2.3

Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili:

1. Jadilini aina ya neno lililopigiwa mstari katika sentensi mlizopewa.
2. Jadilini mabadiliko ya sentensi hizo yanayojitokeza katika umoja na wingi.
3. Tungeni sentensi tano sahihi kwa kutumia neno lililopigiwa mstari.

Zoezi la 2.4

Katika makundi yenu ya wanafunzi wawili wawili, jazeni nafasi zilizo wazi
katika sentensi hizi kwa jibu sahihi kutoka kwenye mabano.
Maelezo muhimu!
Neno ‘lini’ ni kiulizi cha wakati. Hutumika katika sentensi kuulizia
wakati wa kutendeka kwa kitendo fulani.
Kwa mfano: Utasafisha chumba cha mgonjwa lini?
Jibu:   Kesho jioni.
Jibu linalotolewa kwa sentensi iliyo na neno ‘lini’ linaonyesha majira
mbalimbali ya wakati kama vile: majira ya siku (asubuhi, usiku, alasiri,
mchana, jioni), saa, siku, wiki, mwezi, mwaka miongoni mwa nyakati
nyingine.
Zoezi la 2.5
Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, andikeni sentensi hizi upya
katika hali ya kuuliza kwa kufuata maagizo yaliyo kwenye mabano.
Kwa mfano: Mgeni ataondoka kesho jioni. (Tumia: lini)
Jibu: Mgeni ataondoka lini?
1. Mtalii alizuru mbuga ya wanyama. (Tumia: Nani)
2. Chakula hiki kitaliwa kesho. (Tumia: Nini)
3. Watalii kutoka Marekani watafika kesho asubuhi. (Tumia: lini)
4. Mwelekezaji atawapeleka watalii mjini Kigali. (Tumia: Nani)
5. Kisu kitanunuliwa sokoni. (Tumia: Nini)

Zoezi la 2.6

A. Tunga sentensi tano sahihi kwa kutumia kiulizi ‘lini’.
B. Andika sentensi ulizotunga katika sehemu A katika umoja au wingi.
SOMO LA 3: Mwelekezaji na MtaliiSOMO LA 3: Mwelekezaji na Mtalii
3.1 Mazungumzo kati ya Mwelekezaji na Mtalii
Tazameni mchoro huu katika makundi ya wanafunzi watatu watatu kisha
mwelezane mnachokiona.

Maswali ya ufahamu
Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, someni tena kifungu cha
mazungumzo kati ya Mwelekezaji na Mtalii, kisha mjibu maswali haya.

1. Kwa nini wanyama hufurahia kuishi katika mazingira ya mbuga ya
Akagera?
2. Taja vitu vilivyomfurahisha mgeni wa kitalii.
3. Mgeni huyu alifika lini nchini Rwanda?
4. Mgeni huyu wa kitalii atarudi nchini kwao lini?
5. Ni wanyama gani wanaopatikana katika mbuga ya wanyama ya Akagera?
6. Ndovu mwenye umri mrefu kuliko wengine ana sifa gani?
7. Sungura hupenda nini?
8. Ili sungura wasitoroke mwelekezaji alifanya nini?
9. Ni wakati gani wanyama hujificha?
10. Waharibifu wa mazingira hufanya nini?
3.2 Msamiati kuhusu ziara ya kitalii
Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, tafuteni msamiati mpya kutoka
katika kifungu cha mazungumzo mlichosoma hapo juu na kuueleza. Zingatieni
matumizi ya msamiati huo katika kifungu hicho na mtumie kamusi pale
inapohitajika.
Zoezi la 3.1
Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, husisheni kwa usahihi msamiati
katika sehemu A na maelezo yake katika sehemu B. Zingatieni mfano uliopo.
Zoezi la 3.2
Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, husisheni kwa usahihi michoro
na picha hizi na sentensi zinazofuata.

1. Watalii wanawatazama wanyama katika mbuga ya Akagera.
2. Mtoto wa simba anaitwa shibli.
3. Msitu wa Virunga una miti mingi na sokwe wengi.
4. Walinzi wa mbuga za wanyama wamewashika wasasi waliokuwa
wakiwinda ndovu kwa ajili ya pembe zao.
5. Wanafunzi walienda kuzuru mbuga ya Wanyama.
3.3 Matumizi ya lugha: Majadiliano

Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, jadilini kuhusu wanyamapori
ambao mmewahi kuwaona kwa kuelezana:
1. Majina ya wanyamapori hao.
2. Sifa za wanyamapori hao.
3. Chakula cha wanyamapori hao.
4. Maumbile ya wanyamapori hao.
5. Uliwaona wanyama hao wapi?
6. Wanyamapori hao wanapenda kuishi katika mazingira ya aina gani?
A. Chunguza picha za wanyama hawa na kuzihusisha na majina yao sahihi

B. Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, onyesheni wanyama ambao
hufugwa na wanyamapori (wanyama wasiofugwa) kati ya wanyama walio
hapo juu.
3.4 Kusikiliza na kuzungumza: Maigizo
Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, igizeni mazungumzo mliyosoma
kati ya Mwelekezaji na Mtalii wa kigeni.
3.5 Sarufi
Viulizi ‘wapi’ na ‘vipi’
Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, chunguzeni sentensi zifuatazo kisha
mjibu maswali haya.

Sentensi 1: Kila siku tunapokea watalii wengi kutoka Marekani.
Swali: Kila siku tunapokea watalii wengi kutoka wapi?
Sentensi 2: Mgeni alihudumiwa vizuri.
Swali: Mgeni alihudumiwa vipi?
Sentensi 3: Mgeni alifurahishwa na huduma ya hoteli.
Swali: Mgeni alifurahishwa na huduma ya wapi?
Sentensi 4: Ndovu alionekana mpole.
Swali: Ndovu alionekana vipi?
Je, mmegundua nini?
Zoezi la 3.4
Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, tungeni sentensi tano kama hizo
zilizoandikwa hapo juu. Kutokana na sentensi utakazotunga, tunga maswali
yake kwa kutumia neno ‘wapi’
Maelezo muhimu!

Zoezi la 3.5
Tunga maswali kuhusu maneno yaliyopigiwa mstari katika sentensi hizi kwa
kutumia viulizi sahihi.
Kwa mfano:
1. Mwanafunzi huyu anasomea Uchina.
Jibu:    Mwanafunzi huyu anasomea wapi?
2.Mwanafunzi huyu anaandika vizuri
Jibu: Mwanafunzi huyu anaandika vipi?
1. Dereva huyu anatoka Afrika Kusini.
2. Sembare anaingia chumbani mwake haraka.
3. Gari la mtalii limesimama nje ya nyumba yetu.
4. Simba anajificha vichakani.
5. Ndugu yangu anatembea polepole.
Zoezi la 3.6
Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, tungeni sentensi tano katika
umoja na wingi kwa kutumia viulizi ‘wapi’ na ‘vipi’
Zoezi la 3.7
Jaza nafasi zilizoachwa wazi kwa kutumia jibu sahihi kutoka kwa yaliyo
kwenye mabano.
1. Kijana mmoja alienda _________ ? (nani, nini, wapi)
2. Waziri ataondoka _________ ? (nani, vipi, nini)
3. Mtumishi amepoteza ufagio wake ___________? (lini, nani, wapi)
4. Fundi hodari amejenga nyumba __________? (nani, vipi, nini)
5. Mwalimu wetu ameenda __________? (nani, nini, wapi)
3.5.1 Kiulizi ‘kwa nini’
Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, chunguzeni sentensi zifuatazo.
Sentensi 1: Mtalii atatembelea mbuga ya wanyama ili kuwaona
wanyamapori.
Swali: Kwa nini mtalii atatembelea mbuga ya wanyama?
Sentensi 2: Mgeni alifurahi kwa sababu alipewa huduma nzuri.
Swali: Kwa nini mgeni alifurahi?

Zoezi la 3.8

1. Katika makundi ya wanafunzi wawili, tungeni sentensi mbili mbili kama
hizo zilizoandikwa hapo juu. (Sentensi 1 na 2)
2. Tunga maswali kwa sentensi mlizotunga katika swali la 1 hapo juu.
(Hakikisha kuwa mmetumia kwa nini katika maswali yenu).

Maelezo muhimu!
Maneno ‘kwa nini’ yanatumiwa kuulizia sababu ya kufanyika
kwa jambo fulani.
Kwa mfano:
Sentensi 1: Mwanafunzi huyu alipewa zawadi kwa sababu
anathamini mazingira yake.
• Swali: Kwa nini mwanafunzi huyu alipewa zawadi?
(Maneno ‘kwa nini’ yametumiwa kuulizia sababu ya kupewa zawadi
kwa mwanafunzi huyu).
• Sentensi 2: Waelekezaji walipewa mafundisho ili wajue namna
ya kuwapokea wageni.
• Swali: Kwa nini waelekezaji walipewa mafundisho?
(Maneno ‘kwa nini’ yametumiwa kuulizia sababu ya waelekezaji
kupewa mafundisho). Maneno ya kuulizia maswali huitwa viulizi.

Zoezi la 3.9
Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, ulizeni maswali kuhusu maneno
na vifungu vya maneno vilivyopigiwa mstari katika sentensi hizi.

Kwa mfano: Mtalii huyu hupenda kuja Rwanda kwa sababu Rwanda
ni nchi nzuri.
Jibu: Kwa nini mtalii huyu hupenda kuja Rwanda
1. Mtoto huyu analia kwa sababu anataka chakula.
2. Mkulima huyu alichinja mbuzi mmoja kwa sababu ana wageni.
3. Mukandori anakaa katika nyumba hii kwa sababu alihamishwa kikazi.
4. Mtu huyu amepelekwa jela kwa sababu alihukumiwa kifungo cha miaka
miwili.
5. Mama na baba wamekaa sebuleni kwa sababu wanazungumza na
wageni wetu.

SOMO LA 4: Utamaduni na utalii

4.1 Kifungu kuhusu utamaduni na utalii
Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, chunguzeni picha hizi kisha mjadili
kuhusu mnachokiona na kuwaelezea wenzenu.

Soma kifungu cha habari kinachofuata kuhusu utamaduni na utalii kisha mjibu
maswali yanayofuata. Kifungu hiki kinaeleza jinsi utamaduni unavyoweza
kutumiwa katika utalii na kuleta manufaa kwa nchi.
Maswali ya ufahamu
I. Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, someni tena kifungu cha
ufahamu kilichotangulia kisha mjibu maswali yafuatayo.
1. Kwa nini watu wengi hawaelewi umuhimu wa utamaduni?
2. Utamaduni unahusu nini?
3. Ni mambo gani yanayofanywa ili kuhifadhi utamaduni wetu?
4. Taja maeneo ambapo tunaweza kupata nyumba za kuhifadhia
utamaduni wetu?
5. Taja vitu tunavyoweza kupata katika nyumba ya kuhifadhi utamaduni
wetu iliyoko wilayani Huye.
6. Nyumba iliyoko wilayani Nyanza ilikuwa makazi ya nani?
7. Ni vitu gani vya kuvutia ambavyo tunaweza kukuta katika nyumba
hiyo?
8. Kwa nini tunafaa kujivunia utamaduni wetu?
II. Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, andikeni kwa ufupi kifungu
cha habari mlichosoma hapo juu. Tumieni maneno sabini (70).
4.2 Msamiati kuhusu utamaduni
Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, tafuteni msamiati mpya kutoka
katika kifungu cha habari mlichosoma kilichotangulia na kuueleza. Zingatieni
matumizi ya msamiati huo katika kifungu hicho na mtumie kamusi pale
panapohitajika.
Zoezi la 4.1
Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, husisheni maneno yaliyoandikwa
katika sehemu A na maelezo yake katika sehemu B. Zingatieni mfano uliopo.
Zoezi la 4.2
Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili,
husisheni mchoro na picha hizi na sentensi zifuatazo kwa usahihi.
1. Wageni hupokelewa katika sebule hii nzuri kwa mazungumzo.
2. Mama yangu huvaa taji la kitamaduni katika sherehe za harusi.
3. Babu anawasimulia wajukuu wake hadithi ya kusisimua.
4. Huu ni mtindo tofauti wa kukata nywele unaoitwa ‘Amasunzu’.
5. Haya ni makazi yetu. Tuna nyumba nzuri ya kisasa.
4.3 Matumizi ya lugha: Zoezi la msamiati
Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, jazeni herufi zilizoachwa wazi
katika visanduku vifuatavyo ili kuunda neno kamili.
4.4 Kusikiliza na kuzungumza: Majadiliano
Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, jadilini kuhusu utamaduni na
utalii halafu mjitokezee mbele ya wanafunzi wenzenu kuwaeleza kuhusu yale
mliyoafikiana. Jaribuni kuhakikisha kwamba mmejibu maswali haya katika
majadiliano yenu:
1. Utamaduni unahusu nini?
2. Utamaduni wa Wanyarwanda unatambulishwa na nini?
3. Utamaduni unaweza kuvutia watalii?
4. Ni faida gani tunaweza kupata kutokana na utamaduni?
5. Tunaweza kufanya nini ili kuhifadhi utamaduni wetu?
6. Ni hasara gani tunaweza kupata iwapo hatutathamini utamaduni wetu?
4.5 Sarufi: Wakati wa mazoea, tungo yakinishi
Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, someni sentensi zinazofuata katika
umoja na wingi kisha mfanye zoezi lililo hapo chini.
Zoezi la 4.3
1. Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, tungeni sentensi moja moja
kwa kutumia neno kila siku na kitenzi pika katika nafsi zifuatazo: mimi,
wewe, yeye, sisi, nyinyi na wao.
2. Linganisheni sentensi zenu na zile ulizotolewa hapo juu kuhusu kitenzi
enda, chota na cheza.
Maelezo muhimu!
• Sehemu za kitenzi enda, chota na cheza zinaandikwa baada ya
kutumia hu.
• ‘hu’ inarudiwarudiwa katika vitenzi vyote baada ya nafsi mimi,
wewe, yeye sisi, nyinyi na wao.
• ‘hu’ inatumiwa kuonyesha kitendo kinachofanywa mara kwa mara,
kila wakati.
Kwa mfano: Mimi huchota maji kila asubuhi. (Kitendo cha kuchota
maji kinafanywa kila asubuhi)
• Kitenzi chota kimetumiwa katika wakati wa mazoea ili
kuonyesha kuwa kitendo hicho kinafanywa kila asubuhi.
Zoezi la 4.4
Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, andikeni sentensi zifuatazo kwa
kutumia wakati wa mazoea.
Kwa mfano: Wachezaji hawa wanapenda kucheza kila jioni.
Jibu: Wachezaji hawa hupenda kucheza kila jioni.
1. Wagonjwa hawa wanapelekwa hospitalini kwa magari haya.
2. Waimbaji hawa wanapata fedha nyingi kila wiki.
3. Wageni wetu watafika kwenye uwanja wa ndege kabla ya saa kumi.
4. Mimi nitatembea kwa miguu hadi kanisani.
5. Mwalimu wetu ataondoka saa kumi na moja.

Zoezi la 4.5
Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, andikeni majibu ya sentensi
za Zoezi la 4.4 (lililo hapo juu) katika umoja au wingi.
Kwa mfano: Wachezaji hawa hupenda kucheza kila jioni.
Jibu: Mchezaji huyu hupenda kucheza kila jioni.

SOMO LA 5: Milima yetu

5.1 Kifungu kuhusu ‘Milima yetu’
Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, tazameni picha zifuatazo kisha
mjadili kuhusu kile kinachoendelea au mnachokiona katika picha hizi kwa
kujitokeza mbele ya wanafunzi wenzenu na kuwaelezea.

Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, someni kifungu cha habari
kinachofuata kuhusu ‘Milima yetu’ kisha mjibu maswali yanayofuata. Kifungu
hiki kinaelezea milima mbalimbali inayopatikana nchini Rwanda na mazingira
yake mazuri yanayovutia sana.
Maswali ya ufahamu
I. Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, someni tena kifungu cha habari
kilichotangulia, kisha mjibu maswali haya.
1. Kwa nini watu wengi huita Rwanda ‘nchi yenye milima elfu moja’?
2. Ni faida gani tunazopata kutokana na misitu yetu?
3. Taja misitu mikubwa iliyozungumziwa katika kifungu hiki cha habari.
4. Taja milima minne mirefu iliyozungumziwa katika habari hii.
5. Milima hiyo hupatikana katika sehemu gani ya nchi yetu?
6. Taja wilaya mbili na mlima mmoja mmoja unaopatikana katika kila
wilaya.
7. Ni kwa nini Mlima Kageyo unajulikana?
8. Mwamba wa Ndaba una sifa gani?
9. Serikali ya Rwanda huomba Wanyarwanda kufanya nini?
10. Ni funzo gani tunalopata kutoka kwa viongozi wetu?
II. Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, andikeni habari hii kwa ufupi.
Tumieni idadi ya maneno mia moja.
5.2 Msamiati kuhusu ‘Milima yetu’
Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, tafuteni msamiati mpya kutoka
katika kifungu cha habari kilicho hapo juu na kuueleza. Zingatieni matumizi ya
msamiati huo katika kifungu hicho na mtumie kamusi pale panapohitajika.
Zoezi la 5.1
Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, chunguzeni sentensi zifuatazo
kisha mtunge sentensi zenu kwa kutumia maneno yaliyopigiwa mistari.
1. Miongoni mwa viumbe wote, binadamu ndiye mwenye akili.
2. Mjini Kigali kuna magari mengi mno.
3. Hapa kuna mteremko mrefu, jihadhari usianguke.
4. Watu wengi wananunua rangi hii kwa sababu inavutia sana.
5. Mvua haijanyesha kwa muda mrefu; kuna ukame na wanyama wetu
wamekosa maji na chakula.
6. Mtu huyu alishikwa na polisi kwa sababu anaharibu mazingira kwa
kuchoma misitu.
7. Huwezi kulima hapa kwa sababu kuna mwamba mkubwa.
8. Ni lazima kila mwananchi afanye kazi ili kupambana na umaskini.
Zoezi la 5.2
Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, husisheni mchoro na picha
pamoja na sentensi ulizopewa hapo chini kwa usahihi.
1. Mlima huu ni mrefu sana kuliko milima mingine.
2. Watu hawa wanapanda miti.
3. Msitu huu una ndovu wengi.
4. Mteremko wa maji katika eneo hili unavutia sana.
5.3 Matumizi ya lugha: Zoezi la jedwali
Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, jazeni nafasi zilizoachwa wazi kwa
kuzingatia maelezo yaliyo chini ya jedwali.
Kwenda kulia
1. Mtu anayetembelea mahali pa kuvutia kwa kujifurahisha
4. Aina ya silaha inayotumiwa kukata mti
5. Muda wa saa ishirini na nne
8. Kujinyosha kitandani ili kupata usingizi
10. Ndege jike anayefugwa
12. Kupata kiumbe kichanga baada ya kukomaa kwa mimba
14. Mimea mikubwa iliyopandwa shambani au kuota mwituni
15. Sarafu ya Marekani
Kwenda chini
1. Mtu anayefanya kazi ya kulinda
2. Azuru mbuga za wanyama
3. Sehemu yenye pori, vichaka na nyasi au mwitu
6. Kuangalia upande kilipo kitu fulani au kuenda mahali fulani
7. Sehemu ya ardhi inayoinuka juu sana
9. Safari ya kuzuru mahali kwa sababu maalumu
11. Ukosefu wa maji
13. Mnyama wa porini anayefanana na mbuzi
5.4 Kusikiliza na kuzungumza: Majadiliano
Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, jadilini kuhusu faida za utalii kwa
wananchi halafu mjitokeze mbele ya darasa ili muwaeleze wanafunzi wenzenu
kuhusu hoja mlizozipata. Katika majadiliano yenu, hakikisheni mmejibu maswali
haya:
1. Utalii ni nini?
2. Ni sehemu zipi za utalii zilizo nchini mwetu?
3. Ni watu gani wanaokuja kutalii nchini mwetu?
4. Nchi yetu ina faida gani kwa kupokea watalii wengi?
5. Wananchi wanapata faida gani kutokana na utalii?
5.5 Sarufi: Wakati wa mazoea, tungo kanushi
Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, someni sentensi zinazofuata katika
umoja na wingi kisha mfanye zoezi lililo hapo chini.
Zoezi la 5.3
Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, tungeni sentensi moja moja kwa
kutumia wakati wa mazoea (tungo yakinishi na tungo kanushi). Tumia nafsi
zifuatazo: mimi, wewe, yeye, sisi, nyinyi na wao.
Maelezo muhimu!
Kiambishi ‘hu’ kinarudiwarudiwa katika nafsi zote za tungo yakinishi.
Kikanushi ‘ha’ hutumiwa katika vitenzi vinavyoisha kwa irabu ‘i’
badala ya irabu ‘a’ katika tungo kanushi.
Kwa mfano: Sisi hupanda miti. (tungo yakinishi)
Sisi hatupandi miti. (tungo kanushi)
Viambishi vya nafsi hutumiwa baada ya kikanushi ‘ha’ na hubadilika
kulingana na nafsi au ngeli inayohusika.
Kwa mfano:

Zoezi la 5.4
Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, andikeni vitenzi vilivyo kwenye
mabano kwa kutumia wakati wa mazoea, tungo yakinishi.
Kwa mfano: Mtoto huyu _____ (kuchelewa) kufika shuleni kila asubuhi.
Jibu: Mtoto huyu huchelewa kufika shuleni kila asubuhi.
1. Wewe ______________ (kuandika) barua ndefu.
2. Sisi ______________ (kusaidia) walemavu katika kijiji hiki.
3. Watalii hawa ____________ (kufurahia) mazingira ya milima mirefu.
4. Mkulima huyu ____________ (kupanda) miti katika mashamba yake.
5. Mti huu ______________ (kuzaa) matunda mengi kila mwaka.
Zoezi la 5.5
Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, andikeni sentensi za zoezi la 5.4
lililotangulia katika tungo kanushi.
Kwa mfano:
Sentensi: Mtoto huyu huchelewa kufika shuleni kila asubuhi.
Jibu: Mtoto huyu hachelewi kufika shuleni kila asubuhi.
Zoezi la 5.6
Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, kanusheni tungo hizi kwa
kuziandika katika umoja na wingi.
Kwa mfano: Kitabu changu hupendwa na watu wengi.
Jibu: Umoja: Kitabu changu hakipendwi na watu wengi.
Wingi: Vitabu vyetu havipendwi na watu wengi.
1. Mwanafunzi yule hujibu vizuri maswali ya mwalimu.
2. Mtalii hutembelea mbuga zetu za wanyama kila siku.
3. Ukucha huu hupakwa rangi nyeupe baada ya mwezi mmoja.
4. Ndege yule hulala kwenye mti huu.
5. Kitanda chako hutumiwa na wageni wetu.
SOMO LA 6: Maji yetu
6.1 Kifungu kuhusu ‘Maji yetu’

Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, someni kifungu cha habari
kinachofuata ambacho kinahusu ‘Maji yetu’ kisha mjibu maswali yanayofuata.

Maswali ya ufahamu
I. Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, someni tena kifungu cha habari
kilichotangulia kisha mjibu maswali haya.
1. Maji yana umuhimu gani kwa afya yetu?
2. Maji huweza kutumiwa katika shughuli gani?
3. Ni mambo gani yanayoweza kutokea iwapo tutakosa maji?
4. Kwa nini nchi ya Rwanda ina maji ya kutosha?
5. Taja maziwa matatu yapatikanayo nchini Rwanda na ueleze sehemu
yanakopatikana.
6. Taja mito iliyozungumziwa katika kifungu hiki.
7. Ni vituo gani vilivyojengwa ili kutuletea nguvu za umeme?
8. Rwanda inahesabiwa katika ukanda upi?
9. Ukanda huo unazihusisha nchi gani?
10. Taja mambo mawili ambayo watalii huyafurahia.
II. Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, fupisheni kifungu cha habari
mlichosoma hapo awali. Tumieni idadi ya maneno mia moja pekee.
6.2 Msamiati kuhusu ‘Maji yetu’
Zoezi la 6.1
katika kifungu cha habari kilicho hapo juu na kuueleza. Zingatieni matumizi ya
msamiati huo katika kifungu hicho na mtumie kamusi pale panapohitajika.
1. Mwalimu wetu anatimiza kazi yake kwa kutufundisha vizuri.
2. Mimi hufua nguo zangu kila Jumamosi kwa kutumia maji safi na
sabuni.
3. Ukosefu wa mboga katika chakula unaweza kusababisha magonjwa
mengi katika mwili wa binadamu.
4. Rwanda inataka kuongeza vituo vya kutengeneza nguvu za umeme
kwa kutumia mito yake.
5. Rwanda hupata gesi nyingi kutoka Ziwa Kivu.
Zoezi la 6.2
Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, chagueni neno linalofaa kati ya
maneno yafuatayo kisha mjaze nafasi zilizo wazi katika sentensi hizi.
Mtalii, Mto, Mbuga ya wanyama, ziwa, mbinu, Kisiwa

Kwa mfano: Mwalimu anatumia ________ nzuri kufundisha somo la
Kiswahili.
Jibu: Mwalimu anatumia mbinu nzuri kufundisha somo la Kiswahili.
1. _______ cha Ijwi kinapatikana ziwani Kivu.
2. _______ huyu alilipa pesa nyingi ili aweze kuingia katika nyumba hii
ya kitalii.
3. __________ ya Akagera inatembelewa na wageni wengi kutoka nchi
mbalimbali.
4. Walimu wetu wanatarajia kwenda Karongi ili kufurahia mazingira ya
______ la Muhazi.
5. Watalii wawili walienda kwa gari zuri kutazama _______ Mukungwa.
6.3 Matumizi ya lugha: Majadiliano
Zoezi la 6.3
Je, umewahi kutembelea ziwa lolote nchini Rwanda? Umewahi kufika kwenye
kisiwa chochote nchini Rwanda? Jadilini kuhusu ziara zenu katika makundi ya
wanafunzi wanne wanne huku mkielezeana:
(a) Mliwaona wanyama gani wa majini? (b) Mliona mito gani?
(ch) Mlipanda vyombo vipi vya majini? (d) Mlivua samaki?
Zoezi la 6.4
Mkiwa wawili wawili, husisheni kwa usahihi maneno yaliyoandikwa katika
sehemu A na maelezo yake katika sehemu B.
\
Zoezi la 6.5
Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, husisheni picha hizi na sentensi
zinazofuata kwa usahihi.

1. Hiki ni kituo cha kutengeneza nguvu za umeme katika Mto Nyabarongo.
2. Ziwani kuna chombo cha kusafiria.
3. Watalii wanatembea kwenye mchanga karibu na bahari hii.
4. Mamba amelala kwenye ufuo wa mto huu.
6.4 Kusikiliza na kuzungumza: Majadiliano
Zoezi la 6.6
Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, jadilini kuhusu faida za kiutalii
tunazopata kutokana na maji halafu mjitokeze mbele ya darasa ili kuwaelezea
wenzenu. Hakikisheni kuwa mnajibu maswali haya katika majadiliano yenu:
1. Ni vivutio vipi vya utalii vyenye mazingira ya maji?
2. Ni mambo gani ya kuvutia tunayopata katika vivutio hivyo?
3. Vivutio hivyo vinatumiwa vipi kuleta faida kwa nchi yetu?
6.4.1 Zoezi la imla
Funga kitabu chako kisha katika daftari lako, andika kwa usahihi kifungu
ambacho mwalimu wako atakusomea
6.5 Sarufi: Kiulizi ‘-pi’
Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, chunguzeni maswali yafuatayo
katika umoja na wingi kisha mwelezeane ugunduzi wenu.

Zoezi la 6.7
Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, tungeni sentensi tano katika
umoja na wingi kwa kutumia kiulizi “-pi” katika ngeli mbalimbali za Kiswahili.
Zoezi la 6.8
Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, kamilisheni sentensi zifuatazo
kwa kutumia kiulizi ‘-pi’ kwa usahihi.
Kwa mfano: Kiti ______ kitakaliwa na mtalii?
Jibu: Kiti kipi kitakaliwa na mtalii?
1. Mtoto ______ anaweza kupika uji?
2. Viatu _______ vilinunuliwa na wageni hawa?
3. Ng’ombe ________ walichinjwa sokoni jana?
4. Kikombe _______ kilijazwa chai?
5. Ubao _______ ulitengenezwa wiki iliyopita?
Zoezi la 6.9
Andika sentensi za zoezi la 8 (la hapo awali) katika umoja au wingi.

Kwa mfano:
Sentensi: (Umoja) Kiti kipi kitakaliwa na mtalii?
Jibu: (Wingi) Viti vipi vitakaliwa na watalii?
Maelezo muhimu!
Kiulizi ‘-pi’ hutumika kuulizia swali kwa kumtaka mtu achague kitu
kimoja au vitu fulani miongoni mwa vitu vingine vilivyopo.

Kwa mfano:
Swali: Mwanafunzi yupi ni mwerevu?
Jibu: Mwanafunzi mwerevu ni Kamaliza.
Wanafunzi ni wengi lakini mzungumzaji anauliza swali ili ajue
mwanafunzi mwerevu miongoni mwa wanafunzi wengi.
Swali: Wanafunzi wapi/ wepi ni werevu?
Jibu: Wanafunzi werevu ni Kamaliza na Iradukunda.
Wanafunzi ni wengi lakini mzungumzaji anauliza swali ili ajue
wanafunzi werevu tu miongoni mwa wanafunzi wote waliopo.
Kiulizi ‘-pi’ kinatumika kulingana na ngeli inayohusika.
Kwa mfano:
Umoja       Wingi        Ngeli

Mtoto yupi analia? Watoto wapi/wepi wanalia? A-WA
Kitabu kipi kinasomwa? Vitabu vipi vinasomwa? KI-VI
Mlima upi umepandwa? Milima ipi imepandwa? U-I
Nyumba ipi itajengwa? Nyumba zipi zitajengwa? I-ZI
Ukuta upi umebomoka? Kuta zipi zimebomoka? U-ZI

Tathmini ya mada ya 1
Zoezi la 1

Jibu maswali yafuatayo kwa usahihi.

1. Taja vivutio vya utalii vilivyopo nchini Rwanda.
2. Taja baadhi ya wanyama ambao hupatikana katika mbuga ya wanyama
ya Akagera.
3. Mbuga ya wanyama ya milima ya Virunga inajulikana kwa wanyama
gani?
4. Kwa nini sisi kama Wanyarwanda tunafaa kujivunia utamaduni wetu?

Zoezi la 2
Andika sentensi hizi kwa kutumia wakati wa mazoea.
1. Wewe utaandika ubaoni wakati wa somo letu.
2. Mimi na ndugu yangu tutapika chakula baada ya somo letu.
3. Wewe na mtalii huyu mtafurahia kutazama mnyama yule.
4. Mkulima huyu na Semana watalima shamba lao katika mwezi wa
Februari.
5. Wanafunzi hawa wanaimba nyimbo za kufurahisha.

Zoezi la 3
Taja aina za pesa ambazo hutumiwa katika nchi zifuatazo.
1. Naijeria
2. Japani
3. Malawi
4. Rwanda
5. Kanada
Zoezi la 4
Kamilisha sentensi zifuatazo kwa kutumia kiulizi ‘-pi’ kwa usahihi.
1. Kioo ______ kilivunjika?
2. Mlima ______ una wanyamapori wengi?
3. Ufagio ______ uliharibika?
4. Ndizi ______ ni ya mtoto huyu?
5. Mzigo ______ ni wa mgeni huyu?
Zoezi la 5
Jaza nafasi zilizo wazi kwa jibu sahihi kutoka kwenye mabano.
1. __________ alizuru mbuga ya Akagera? (Nini, Nani)
2. __________ kitaliwa na wageni? (Nani, Nini)
3. __________ hajawahi kumwona simba? (Nini, Nani)
4. __________ kitaletwa na mhudumu wa hoteli? (Nani, Nini)
5. __________ kilitumika kuwapiga picha wanyamapori? (Nani, Nini)
Zoezi la 6
Tunga sentensi tano sahihi kwa kutumia kiulizi ‘kwa nini’.
Mfano: Kwa nini unamwogopa simba?
SURA YA PILI : MADA KUU 2: LUGHA NA MATUKIO YA KIJAMII NA KITAIFA
MADA NDOGO: Sikukuu, sherehe na matukio ya kitaifa nchini Rwanda
SOMO LA 7: Sikukuu, sherehe na matukio ya kitaifa katika kalenda

7.1 Kifungu kuhusu sikukuu sherehe na matukio ya kitaifa nchini Rwanda

Katika makundi ya wanafunzi wanne wanne, tazameni kalenda hii ya mwaka wa
2016 kisha mjadiliane kuhusu tarehe maalum za sikukuu na matukio rasmi ya
Kitaifa:

Katika makundi ya wanafunzi wanne wanne, tazameni picha hizi kisha msome
kifungu cha habari kinachofuata kuhusu sikukuu, sherehe na matukio ya
kitaifa nchini Rwanda. Baada ya kusoma kifungu, mjibu maswali ya ufahamu
yanayofuata.

Maswali ya ufahamu
1. Taja sherehe ambayo husherehekewa mwanzoni mwa mwaka.
2. Taja sherehe ambayo husherehekewa mwishoni mwa mwaka.
3. Ni tukio gani ambalo huadhimishwa tarehe saba mwezi wa Aprili
nchini Rwanda?
4. Ni sherehe gani ambayo hukumbukwa tarehe moja mwezi wa Februari
nchini Rwanda?
5. Ni sherehe gani ambayo huadhimishwa tarehe moja mwezi wa Julai
nchini Rwanda?
6. Taja sherehe mbili ambazo huadhimishwa na Wakristo.
7. Taja sherehe mbili ambazo huadhimishwa na Waislamu.
8. Sherehe ya Umuganura huadhimishwa mwezi gani?
9. Sherehe ya Krismasi ni sikukuu ya dini gani?
7.2 Msamiati kuhusu sikukuu nchini Rwanda
Kutokana na kifungu cha habari mlichosoma hapo awali, katika makundi ya
wanafunzi watatu watatu, jadilini kuhusu maana ya msamiati mpya uliojitokeza
unaohusiana na sherehe na sikukuu nchini Rwanda. Kamusi ya Kiswahili inaweza
kutumika inapohitajika.
Kwa mfano:
serikali: mfumo au chombo chenye mamlaka ya kutawala nchi au eneo
fulani.
Zoezi la 7.1
A. Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, chunguzeni maana
ya msamiati uliopigiwa mistari katika sentensi hizi. Tumieni kamusi
panapohitajika.
1.Wanyarwanda walipigana dhidi ya wakoloni.
2.Wananchi hawafai kutumia mabavu wanapotafuta mali.
3.Nchi yetu ilipata ukombozi miaka mingi iliyopita.
4.Serikali yetu ina viongozi wazuri.
5.Utawala wa rais wetu ni wa kuigwa na viongozi wengi duniani.
B. Katika makundi yenu, tungeni sentensi sahihi kwa kutumia maneno
yaliyopigiwa mistari katika sentensi za zoezi la 1A.
Zoezi la 7.2
Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, jazeni nafasi zilizo wazi katika
sentensi hizi kwa jibu sahihi kutoka katika mabano.
1. Sherehe za mwaka mpya ________________ mwanzoni mwa kila
mwaka. (huathimishwa, huadhimishwa)
2. Rwanda ni ____________________ inayopendwa na watu wengi
ulimwenguni. (inchi, nchi)
3. ____________ ya Krismasi hufanyika tarehe 25 mwezi wa Disemba.
(Shehere, Sherehe)
4. Siku ya ______________ husherehekewa tarehe 1 mwezi wa Februari.
(washujaa, mashujaa)
5. ______________ husherehekewa wiki ya kwanza mwezi wa Agosti.
(Umagunura, Umuganura)
7.3 Matumizi ya lugha: Majadiliano
Jigaweni katika makundi ya wanafunzi watano watano kisha mjadili kuhusu
sherehe na sikukuu nchini Rwanda. Waeleze wenzako:
1. Shughuli zote zinazofanyika katika sherehe za mwaka mpya.
2. Nguo unazopenda kuvaa unapoenda katika sherehe za harusi.
3. Sikukuu unayopenda kuadhimisha katika kalenda. Toa sababu.
4. Umuhimu wa sikukuu na sherehe mbalimbali kwa Wanyarwanda.
5. Umuhimu wa kuwa na Kalenda rasmi nyumbani.
7.4 Kusikiliza na kuzungumza: Maigizo
Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, tungeni na muigize mchezo mfupi
kuhusu sikukuu nchini Rwanda. Mwanafunzi mmoja amuulize mwenzake maswali
mbele ya darasa, naye ajibu vizuri.
Mfano wa mazungumzo:
Kamana: Habari dada Mukamana.
Mukamana: Salama kaka.
Kamana: Sikukuu ya Uhuru huadhimishwa lini?
Mukamana: Sikukuu ya Uhuru huadhimishwa tarehe mosi mwezi wa Julai
kila mwaka.
Kamana: Ooh! Nimekumbuka. Asante sana dada
Zoezi la imla
Funga kitabu chako kisha ufungue daftari lako na uandike kwa usahihi
maneno au vifungu vya maneno ambayo mwalimu wako atakusomea.
7.5 Sarufi: Matumizi ya wakati uliopita
Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, tazameni michoro hii ya masimulizi
mafupi yafuatayo kisha kila mmoja awasimulie wenzake alivyosherehekea mwaka
mpya uliopita.

Katika sherehe za mwaka mpya uliopita, niliamka mapema, nikaoga,
nikapiga mswaki, nikavaa nguo mpya na kunywa kiamshakinywa. Baadaye
niliondoka na kuelekea kijijini kumtembelea kaka yangu. Nilipofika huko
kijijini, niliwaona watoto wengi wakicheza kandanda katika uwanja mdogo.
Nilijiunga nao. Baada ya dakika chache, mwamuzi wa mchezo huo alipuliza
kipenga cha kuashiria mwisho wa mchezo huo. Timu ya Mashujaa ilipata
ushindi wa mabao matatu kwa moja dhidi ya timu ya Simba.
Swali: Eleza wakati uliotumika katika masimulizi mliyosoma hapo juu pamoja
na masimulizi yenu kwa kutoa mifano ya vitenzi vilivyotumika.
Zoezi la 7.3
A. Orodhesha vitenzi vyote vilivyotumika katika masimulizi mliyoyasoma
hapo awali.
B. Tambua nyakati zilizotumika katika vitenzi mlivyoorodhesha
Maelezo muhimu!
Funga kitabu chako kisha ufungue daftari lako na uandike kwa usahihi
maneno au vifungu vya maneno ambayo mwalimu wako atakusomea.
7.5 Sarufi: Matumizi ya wakati uliopita
Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, tazameni michoro hii ya masimulizi
mafupi yafuatayo kisha kila mmoja awasimulie wenzake alivyosherehekea mwaka
mpya uliopita.

Swali: Eleza wakati uliotumika katika masimulizi mliyosoma hapo juu pamoja
na masimulizi yenu kwa kutoa mifano ya vitenzi vilivyotumika.
Zoezi la 7.3
A. Orodhesha vitenzi vyote vilivyotumika katika masimulizi mliyoyasoma
hapo awali.
B. Tambua nyakati zilizotumika katika vitenzi mlivyoorodhesha.
Maelezo muhimu!
Wakati uliopita huonyesha matukio ambayo huwa tayari yameshatendeka.
Wakati uliopita hutumia kiambishi cha wakati -li-. Kiambishi hiki hutumika
katika nafsi zote za Kiswahili.
Kiambishi -ka- hutumika katika sentensi iliyo na matukio yanayofuatana
katika wakati uliopita.
Mifano:
1. Nilitembea pamoja na kakangu.
2. Aliamka akavaa nguo za michezo.
3. Mimi nilipika chakula, nikala na kulala.
4. Dereva aliwasha gari, akaliendesha haraka na kushikwa na polisi.
5. Sisi tulivuna mahindi wiki iliyopita.
Katika masimulizi ya wakati uliopita, maneno kama vile: halafu, kisha na
baadaye hutumika.
Zoezi la 7.4
Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, jazeni nafasi zilizo wazi katika
sentensi zinazofuata kwa kutumia wakati uliopita.
Kwa mfano: Mama __________ (fua) nguo, __________ (pika) na
________ (fagia) nyumba.
Jibu: Mama alifua nguo, akapika na kufagia nyumba.
1. Kaka __________ (oga), __________ (piga) nguo pasi na _________
(enda) shuleni.
2. Mtoto __________ (kunywa) maziwa, __________ (bembelezwa) na
__________ (lala).
3. Mwanafunzi ____________ (enda) shuleni, ____________ (soma) na
__________ (fanya) mtihani.
4. Ng’ombe ____________ (kula) nyasi, ____________ (kunywa) maji
na __________ (rudi) zizini.
5. Mmea _____________ (pandwa), ____________ (wekewa) mbolea
na __________ (nyunyiziwa) maji.
Zoezi la 7.5
Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, badilisheni sentensi hizi ziwe
katika wakati uliopita.

1. Mama anapika wali.
2. Mimi nitaenda shule.
3. Kwa nini unalia?
4. Siku ya sherehe ya Krismasi imefika.
5. Wanyarwanda wanaadhimisha siku ya Mashujaa.
Zoezi la 7.6
Jigaweni katika makundi ya wanafunzi watatu watatu kisha mtunge sentensi
tano sahihi kwa kutumia wakati uliopita ukitanguliza msamiati ufuatao.
Kwa mfano: Tarehe
Tarehe moja mwezi wa Februari tuliadhimisha sikukuu ya Mashujaa.
1. Uhuru
2. Ukombozi
3. Ukoloni
4. Utawala
5. Siasa
7.6 Sarufi: Matumizi ya wakati ujao
Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, tazameni mchoro wa kifungu
kifuatacho kisha kila mmoja asimulie anavyopanga kusherehekea mwaka mpya
ujao baada ya kusoma kifungu mlichopewa kwenye ukurasa unaofuata.

Swali: Eleza wakati uliotumika katika masimulizi mliyosoma hapo juu pamoja
na masimulizi yenu kwa kutoa mifano ya vitenzi vilivyotumika.
Zoezi la 7.7
A. Orodhesha vitenzi vyote vilivyotumika katika masimulizi mliyoyasoma
hapo awali.
B. Tambua nyakati zilizotumika katika vitenzi mlivyoorodhesha.
Zoezi la 7.8
Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, jazeni nafasi zilizo wazi kwa
vitenzi vilivyo kwenye mabano katika wakati ujao.
Katika sherehe za Pasaka za mwaka ujao, Kamana ____________ (enda)
kanisani kwa ajili ya ibada. Baadaye, __________ (tembelea) marafiki
zake na kusherehekea pamoja nao. Kisha jioni ________________ (rudi)
nyumbani. Ndugu yake Yusufu ______________ (pokea) kwenye kituo
cha basi. Halafu ____________ (enda) nyumbani pamoja.
Zoezi la 7.9
Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, tungeni aya moja sahihi yenye
kuhusisha matukio ya wakati ujao.
Zoezi la 7.10
Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, badilisheni sentensi zinazofuata
ziwe katika wakati ujao.
Kwa mfano: Mwalimu anaandika ubaoni.
Jibu: Mwalimu ataandika ubaoni.
1. Mwanafunzi huyu anasoma kitabu cha hadithi.
2. Mbuga hii ilifunguliwa na rais wetu.
3. Darasa letu limesafishwa na wanafunzi hawa.
4. Kwa nini mnanunua vitabu vingine?
5. Wanyamapori hawa wanakula nyasi.
Maelezo muhimu!
Wakati ujao hutumiwa kuonyesha matukio ambayo huwa yanatarajiwa
kutendeka. Wakati huu hutumia kiambishi -ta-. Kiambishi hiki hutumika
katika nafsi zote za Kiswahili.
Mifano:
1. Nitaomba walinzi wa mbuga waniongoze na baadaye nitapiga picha.
2. Nitavaa kanzu nzuri halafu nitaenda msikitini kusali.
3. Mwalimu atatufundisha kesho kisha atatupa mtihani.
4. Sherehe ya Idi ul Fitri itaadhimishwa mwezi ujao.
5. Wanafunzi watafanya mtihani wiki ijayo.
Katika masimulizi ya matukio ya wakati ujao, maneno kama vile: kisha,
halafu, mwishowe na baadaye hutumika.
SOMO LA 8: Maadhimisho mbalimbali nchini Rwanda
8.1 Shairi kuhusu maadhimisho mbalimbali nchini Rwanda

Jigaweni katika makundi ya wanafunzi watatu watatu kisha mtazame picha hizi
na hapo baadaye msome na kukariri shairi lifuatalo na kulijadili:

Maswali ya tathmini
Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, jadilini na mjibu maswali haya ya
tathmini kuhusiana na shairi mlilosoma hapo awali.

1. Taja sherehe ambayo huadhimishwa mwanzoni mwa kila mwaka.
2. Sikukuuu ya Mashujaa husherehekewa lini?
3. Pasaka huadhimishwa na watu gani? Wao hukumbuka nini katika siku hii?
4. Taja sikukuu za Waislamu kutokana na shairi ulilosoma?
5. Sikukuu ya Uhuru nchini Rwanda husherehekewa lini?
6. Kumbukumbu za mauaji ya kimbari dhidi ya Watutsi hufanyika lini?
7. Shairi hili lina mishororo mingapi?
8. Taja kibwagizo cha shairi hili.
9. Sherehe za Krismasi huadhimishwa lini?
10. Sikukuu ya Umuganura hufanyika lini?
8.2 Msamiati kuhusu maadhimisho mbalimbali
Kutokana na shairi mlilosoma hapo awali, katika makundi ya wanafunzi
watatu watatu, jadilini maana ya msamiati mpya uliojitokeza unaohusiana na
maadhimisho mbalimbali nchini Rwanda. Kamusi ya Kiswahili inaweza kutumika
inapohitajika.
Kwa mfano:

Ukombozi: matendo au vita vya kuokoa watu kutoka kwenye hali mbaya
yenye mateso au hali ya unyonge.
Zoezi la 8.1
Jigaweni katika makundi ya wanafunzi watano watano kisha mtunge sentensi
sahihi kwa kutumia msamiati uliopigiwa mistari katika sentensi zinazofuata.
1. Leo tunaadhimisha sikukuu ya Mashujaa.
2. Hii ni kalenda ya mwaka wa 2017.
3. Mwezi wa kwanza katika kalenda ya mwaka ni Januari.
4. Wakristo husherehekea sikukuu ya Pasaka kila mwaka.
5. Waislamu husali mara tano kwa siku.
6. Waislamu huadhimisha sherehe ya Idi-ul-Fitr kila mwaka.
7. Msimu wa sherehe za Krismasi umefika.
8. Wanyarwanda huadhimisha sikukuu ya Uhuru wa Taifa kila mwaka.
9. Leo ni tarehe kumi mwezi Disemba mwaka 2016.
10. Sherehe ya Umuganura itaadhimishwa kesho
8.3 Matumizi ya lugha: Majadiliano
Jigaweni katika makundi ya wanafunzi watano watano kisha mjadiliane na
kuelezana kuhusu:
1. Shughuli zinazofanyika nyumbani kwenu wakati wa sherehe za mwaka
mpya.
2.  Namna mnavyoadhimisha sikukuu iliyo katika mwezi Julai.
3. Shughuli zinazotekelezwa kwenu wakati wa sherehe za Umuganura.
4. Shughuli zinazotekelezwa wakati wa kuadhimisha sikukuu ya Ukombozi
wa Taifa.
5. Shughuli zinazofanyika wakati wa kuadhimisha sikukuu ya Uhuru wa
Taifa.
8.4 Kusikiliza na kuzungumza: Zoezi la mazungumzo
Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, someni mazungumzo mafupi
yafuatayo na majibu yatolewe palipo na maswali mbele ya wanafunzi wenzenu.
Mazungumzo kati ya Kamana na Teta:
Kamana: Sikukuu ya Uhuru huadhimishwa tarehe gani?
Teta: Sikukuu ya Uhuru huadhimishwa tarehe moja mwezi wa Julai kila
mwaka.
Kamana: Sikukuu ya sherehe za mwaka mpya huadhimishwa tarehe gani?
Teta: Sherehe za mwaka mpya huadhimishwa tarehe moja mwezi wa
Januari kila mwaka.
Endelezeni mazungumzo haya kwa maneno yenu wenyewe.
8.5 Sarufi: Vitenzi vya silabi moja
Jigaweni katika makundi ya wanafunzi wawili wawili kisha mbainishe vitenzi
vilivyo katika sentensi hizi zenye michoro.

Zoezi la 8.2
Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, tungeni sentensi tano sahihi kwa
kutumia vitenzi vifuatavyo.
Kwa mfano: kuja
Jibu: Mwalimu alikuja kututembelea nyumbani kwetu.
1. kufa
2. kunywa
3. kula
4. kuwa
5. kuja
Maelezo muhimu!
Katika lugha ya Kiswahili kuna vitenzi vyenye silabi moja. Vitenzi hivi
huambatanishwa na ‘ku-’ katika matumizi.

Kwa mfano:

kufa: –f
kuwa: -w
kunywa: -nyw
kula: -l
kuja: -j

Matumizi katika sentensi

1. Mtoto alikunywa dawa.
2. Ng’ombe alikula nyasi.
3. Nyanya alikuja dukani.
Zoezi la 8.3
A. Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, rekebisheni sentensi hizi:
1. Mwalimu alija darasani.
2. Mbuzi wetu alifa jana.
3. Kalisa alinywa maji.
4. Dada alila wali.
5. Mama aliwa mgonjwa.
B. Kanusha sentensi mlizosahihisha katika A hapo juu.
8.5.1 Vitenzi vya silabi moja, tungo yakinishi na kanushi
Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, chunguzeni sentensi hizi kisha
mjadili ugunduzi wenu.

1. Mtoto alikunywa dawa. - Mtoto hakunywa dawa.
2. Paka wao alikufa jana. - Paka wao hakufa jana.
3. Mgeni alikuja haraka. - Mgeni hakuja haraka.
Maelezo muhimu!
Vitenzi vya silabi moja huambatanishwa na ‘ku-’ katika hali yakinishi.
Katika hali kanushi, vitenzi hivi huambatanishwa na kikanushi ‘ha-’ na
nafsi husika.
Kwa mfano:
1. Wagonjwa walikula chakula. - Wagonjwa hawakula chakula.
2. Walimu walikunywa chai. - Walimu hawakunywa chai.
3. Paka wa jirani walikufa jana. - Paka wa jirani hawakufa jana.
Zoezi la makundi
Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, chunguzeni mifano ya sentensi
katika jedwali hili.

Zoezi la 8.4
Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, tumieni vitenzi vyenye silabi
moja vifuatavyo katika wakati uliopita hali yakinishi katika umoja na wingi.
Tumieni nafsi zote za Kiswahili.
Mfano: kunywa: -nyw
Jibu: Mtoto alikunywa maziwa. - Watoto wali kunywa maziwa.

1. kuwa
2. kuja
3. kufa
4. kula
Zoezi la 8.5
Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, tumieni vitenzi vyenye silabi
moja vifuatavyo katika wakati uliopita hali kanushi. Tumieni nafsi zote za
Kiswahili.

Mfano: kunywa: -nyw
Jibu: Mtoto hakunywa maziwa yote.

1. kuwa
2. kuja
3. kufa
4. kula
Zoezi la 8.6
Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, andikeni sentensi zifuatazo
katika umoja au wingi.
Kwa mfano:
Umoja: Mwalimu alikuwa darasani.
Wingi: Walimu walikuwa madarasani.
1. Mtu huyu alikuja jana jioni.
2. Wanafunzi hawa wanakunywa maziwa.
3. Mtoto anakula mkate.
4. Panya alikufa mtegoni.
5. Viongozi walikuwa mjini Kigali.
SOMO LA 9: Matumizi ya kalenda ya mwaka
9.1 Mazungumzo kuhusu matumizi ya kalenda ya mwaka

Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, tazameni kalenda hii ya mwaka wa
2017 kisha msome mazungumzo yaliyo hapo chini na hatimaye mjibu maswali
yanayofuata.


Maswali ya ufahamu
1. Mwezi wa Januari una Jumapili ngapi?
2. Tarehe 5 mwezi wa Mei ni siku gani?
3. Mwaka wa 2017 una siku ngapi?
4. Mwezi wa Septemba una Jumatano ngapi?
5. Sikukuu ya Mashujaa wa Taifa iliadhimishwa siku gani katika kalenda
iliyo hapo juu?
6. Krismasi itaadhimishwa siku gani katika kalenda iliyo hapo juu?
7. Sikukuu ya mwaka mpya 2017 iliadhimishwa siku na tarehe gani?
8. Mwezi wa Agosti una siku ngapi?
9. Mwezi wa Disemba una Alhamisi ngapi?
10. Ni miezi mingapi isiyokuwa na sikukuu katika kalenda iliyo hapo juu?
Itaje.
9.2 Msamiati kuhusu kalenda ya mwaka
Zoezi la 9.1
(i) Kutokana na mazungumzo kuhusu matumizi ya kalenda ya mwaka
mliyoyasoma hapo awali, katika makundi ya wanafunzi watatu watatu,
jadilini kuhusu maana ya msamiati uliopigiwa mistari katika sentensi
zinazofuata. Kamusi ya Kiswahili inaweza kutumika inapohitajika.

1. Jumamosi ni siku inayotangulia Jumapili.
2. Huu ni mwezi wa Ramadhani.
3. Siku hii imekuwa ya mikutano mingi.
4. Mwezi wa kwanza katika kalenda ya mwaka ni Januari.
5. Mwaka ujao tutazuru nchi ya Kenya.
6. Sherehe za Krismasi hufanyika mwezi wa Disemba.
7. Tarehe mbili mwezi ujao tutasafiri kuelekea kijijini kwetu.
8. Tutafungua shule mwezi Mei.
(ii) Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, tungeni sentensi sahihi kwa
kutumia msamiati uliopigiwa mistari katika Zoezi la 1 (i) hapo juu.
9.3 Matumizi ya lugha: Majadiliano
Jigaweni katika makundi ya wanafunzi watatu watatu kisha mtazame mchoro
ufuatao wa kalenda ya mwaka wa 2017 na kuijadili.

Katika makundi yenu, jadilini kuhusu namna ya kuisoma kalenda hiyo ya mwaka
wa 2017 na kuielewa kimatumizi. Waelezee wenzako:
1. Miezi yote iliyo na siku thelathini.
2. Miezi yote iliyo na siku thelathini na moja.
3. Mwezi ulio na siku chache kuliko miezi mingine.
4. Miezi iliyo na Jumapili nyingi kuliko mingine.
5. Miezi iliyo na sikukuu au matukio rasmi ya kitaifa ya kusherehekewa.
6. Mwezi wa Disemba una Jumapili ngapi?
7. Tarehe ya kwanza katika mwezi wa Septemba ni siku gani?
8. Tarehe kumi mwezi wa Agosti ni siku gani?
Maelezo muhimu!
• Kalenda ni kifaa kinachoonyesha siku, tarehe na miezi katika mwaka.
• Mwaka una miezi kumi na miwili ambayo ni: Januari, Februari,
Machi, Aprili, Mei, Juni, Julai, Agosti, Septemba, Oktoba,
Novemba na Disemba.
• Siku katika kila mwezi huanzia Jumapili hadi Jumamosi.
• Mwaka mmoja una wiki hamsini na mbili.
• Wiki moja ina siku saba ambazo ni: Jumapili, Jumatatu, Jumanne,
Jumatano, Alhamisi, Ijumaa na Jumamosi.
• Katika kalenda, siku za Jumapili huandikwa kwa kutumia wino wa
rangi tofauti.
• Siku za matukio makuu ya sherehe za kitaifa na kijamii huandikwa
kwa kutumia wino wa rangi tofauti.
9.4 Kusikiliza na kuzungumza: Maigizo
Jigaweni katika makundi ya wanafunzi wawili wawili kisha mwigize mazungumzo
mliyoyasoma hapo awali kati ya Birasa na Kalisa kuhusu matumizi ya kalenda ya
mwaka.
9.5 Sarufi
Matumizi ya herufi kubwa na alama za uandishi

Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, someni kifungu kifuatacho kisha
mbainishe maneno yote yaliyotumia herufi kubwa pamoja na alama mbalimbali
za uandishi na hapo baadaye mjibu maswali ya tathmini yanayofuata.

Maswali ya tathmini
1. Eleza matumizi mbalimbali ya herufi kubwa kutokana na kifungu kifupi
mlichosoma hapo awali kumhusu Biruta.
Kwa mfano: Biruta anaishi Gikondo.
Matumizi: Herufi kubwa imetumika mwanzoni mwa jina la mtu
(Biruta) na jina la mahali (Gikondo).
2. Eleza matumizi mbalimbali ya alama nyingine za uandishi kutokana na
kifungu mlichosoma hapo juu kisha mwonyeshe matumizi katika sentensi.
Kwa mfano: Nukta (.)
Matumizi: Nukta imetumika mwishoni mwa sentensi kamili.
Mfano wa sentensi: Biruta ni mwalimu mkuu katika shule ya
sekondari ya Kamashashi iliyo mjini Kigali.
Zoezi la 9.2
Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, rekebisheni sentensi zifuatazo
kwa kutumia alama za uandishi kwa usahihi.
Kwa mfano: neza ataenda shule jumatatu
Jibu: Neza ataenda shule Jumatatu.
1. kwa nini ulichelewa shuleni
2. lo umebeba mzigo huo pekee yako
3. mama alienda sokoni kununua ndizi machungwa viazi na nanasi
4. paka amekunywa maziwa
5. ngabo atakuja lini
Zoezi la 9.3
Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, rekebisheni kifungu hiki kwa
kutumia alama za uandishi pamoja na herufi kubwa kwa usahihi.

siku moja nilienda sokoni kununua ndizi sukari samaki mboga na
machungwa. njiani nilikutana na rafiki yangu birasa. alishangaa kuniona
na kusema ah kumbe wewe pia huja sokoni nikamjibu kuwa mimi hupenda
kumsaidia mama kununua bidhaa mbalimbali. nilimuuliza umekuja
kununua nini. akanijibu kuwa alikuja kununua mboga na samaki
Tathmini ya mada ya 2
Zoezi la 1
Jigaweni katika makundi ya wanafunzi watano watano kisha mjadili maswali
yafuatayo. Waelezee wenzako kuhusu:
1. Shughuli zinazofanyika wakati wa sikukuu ya Pasaka kwa Wakristo.
2. Shughuli zinazofanyika wakati wa sikukuu ya Idi ul Fitri kwa Waislamu.
3. Shughuli na burudani zinazofanyika katika sherehe ya harusi.
4. Sherehe ya Kiislamu ya Idi ul Adha huadhimishwa lini? Jadili shughuli
zinazofanyika wakati wa sherehe hiyo.
5. Sherehe ya Kikristo ya Krismasi huadhimishwa lini? Jadili shughuli
zinazofanyika wakati wa sherehe hiyo.
Zoezi la 2
Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, rekebisheni sentensi zifuatazo
kwa kutumia alama za uandishi kwa usahihi
kwa kutumia alama za uandishi kwa usahihi
Kwa mfano: pasaka iliadhimishwa tarehe gani
Jibu: Pasaka iliadhimishwa tarehe gani?
1. baadhi ya sherehe katika kalenda yetu ni pasaka krismasi na umuganura
2. siku ya kwanza ya wiki ni jumapili katika kalenda ya mwaka
3. kamana anaishi wapi
4. lo simu yangu imeanguka majini
5. kilo moja ya chumvi huuzwa faranga mia mbili 200
Zoezi la 3
Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, andikeni sentensi zifuatazo
katika wakati ujao.
Kwa mfano: Baba alinunua maji, soda na mkate.
Jibu: Baba atanunua maji, soda na mkate.
1. Mwalimu alitufundisha Hisabati.
2. Ng’ombe alikunywa maji mengi.
3. Babu alitusimulia hadithi nzuri.
4. Sikukuu ya Krismasi iliadhimishwa kwa sherehe kubwa.
5. Manzi alinunua vitabu na kalamu.
Zoezi la 4
Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, tungeni sentensi kwa kutumia
vitenzi vya silabi moja vifuatavyo katika wakati uliopita hali kanushi.
Kwa mfano: kuja
Jibu: Mwalimu hakuja shuleni jana.
1. kunywa
2. kula
3. kuwa
4. kuja
5. kufa
Zoezi la 5
Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, tajeni majina ya alama za
uandishi zifuatazo kisha mtunge sentensi moja kwa kila alama.
Kwa mfano: .
Jibu: Nukta
Sentensi: Tutaadhimisha sikukuu ya Ukombozi mwezi Julai.
1. ?
2. !
3. ,
4. :
5.
6. ’
Zoezi la 6
Katika makundi ya wanafunzi watano watano, wasimulie wenzako kuhusu
sikukuu yoyote mliyoadhimisha kwa kuzingatia wakati uliopita.
Zoezi la 7
Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, tungeni sentensi sahihi kwa
kutumia vitenzi vifuatavyo katika hali yakinishi na hali kanushi kwa kuzingatia
wakati ujao.
Kwa mfano: andika
Jibu: (Yakinishi): Mwanafunzi ataandika ubaoni.
(Kanushi): Mwanafunzi hataandika ubaoni.
1. sherehekea
2. kula
3. adhimisha
4. kunywa
5. soma
Zoezi la 8
Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, rekebisheni kifungu hiki kwa
kutumia alama za uandishi pamoja na herufi kubwa kwa usahihi.

sikukuu ya mwaka mpya huadhimishwa tarehe moja januari siku ya
mashujaa huadhimishwa tarehe moja mwezi februari je wewe uliadhimisha
sikukuu ya mwaka mpya kwa njia gani waislamu wana sherehe mbili kuu
ambazo ni idi ul fitri pamoja na idi ul adha Wakristo vilevile wana sherehe
mbili kuu ambazo ni krismasi pamoja na pasaka je wewe husherehekea
sikukuu gani ya kidini.
Zoezi la 9
Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu,
rekebisheni sentensi hizi kwa kutumia alama
za uandishi pamoja na herufi kubwa kwa usahihi.
1. rais aliongoza sherehe ya siku ya uhuru katika uwanja wa gikondo
2. je wewe ulihudhuria sherehe ya umuganura mwaka jana
3. lo sikujua unaweza kuimba vizuri hivyo kwenye sherehe hiyo
SURA YA TATU: MADA KUU 3: UKUZAJI WA MATUMIZI YA LUGHA KIMAZUNGUMZO
Mada Ndogo: Midahalo na mijadala kuhusu shughuli
za maendeleo na uzalishajimali dhidi ya
umaskini nchini
SOMO LA 10: Mdahalo
10.1 Mdahalo kuhusu ‘Elimu ni muhimu kwa maendeleo ya
wananchi kuliko biashara’
Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, chunguzeni mchoro ufuatao kisha
mjadili kuhusu kinachoendelea katika mchoro wenyewe. Baada ya kujadiliana,
someni kifungu cha mdahalo kinachofuata kisha mjibu maswali yanayofuata.

Maswali ya ufahamu
1. Mada ya mdahalo iliyokuwa ikizungumziwa ilikuwa ipi?
2. Eleza tofauti kati ya watetezi na wapinzani.
3. Bigirimana alitoa hoja zipi?
4. Mukamwiza alitoa hoja zipi?
5. Mukandayisenga alitoa hoja gani?
6. Eleza hoja ambazo Msikilizaji mshiriki 1 alitoa.
7. Msikilizaji mshiriki 2 alitoa hoja zipi?
8. Taja jina jingine la ‘mdahalo’.
9. Mwenyekiti hufanya kazi gani katika shughuli za mdahalo?
10.2 Msamiati kuhusu mdahalo
Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, tafuteni msamiati mpya kutoka
katika kifungu cha mazungumzo yaliyotangulia na kuueleza. Zingatieni
matumizi ya msamiati huo katika kifungu hicho na mtumie kamusi pale
inapohitajika.
Zoezi la 10.1
Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, elezeni maana ya msamiati
uliopigiwa mistari katika sentensi zifuatazo kisha mtunge sentensi sahihi kwa
kutumia msamiati huo.
1. Alitupatia fursa ya kueleza shughuli za maendeleo ya kijiji chetu.
2. Mukeshimana alitoa hoja nzuri katika mazungumzo yetu.
3. Sisi tulitetea mawazo yake kwa sababu alisema ukweli.
4. Mimi ninapinga mawazo ya watu wanaotaka kuendelea kuishi kwa
kutegemea misaada tu.
5. Nyirahabineza alichaguliwa kuwa mwenyekiti wa Chama cha
Wanafunzi wa Kiswahili nchini Rwanda (CHAWAKIRWA).
6. Wageni hawa walikuja kuwekeza nchini mwetu na wanaendelea
kupata faida nyingi.
7. Mafunzo ya rafiki yangu yalichukua gharama kubwa.
8. Matokeo ya mtihani wetu ni mazuri kwa sababu tumefaulu.
9. Tujiepushe na ulevi kwa sababu ni kikwazo kwa maisha mazuri ya
watu.
10. Tulianzisha biashara ya kufuga kondoo na pato letu linaongezeka kila
mwaka.
Zoezi la 10.2
Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, kamilisheni sentensi zifuatazo
kwa kutumia maneno yafuatayo: walipiga makofi, maarifa, mshiriki,
kutambua, itatunufaisha, anafananisha.
Kwa mfano: Baada ya ____________ kuwa Bwiza hakufaulu katika
somo la Kiswahili niliamua kumsaidia.
Jibu: Baada ya kutambua kuwa Bwiza hakufaulu katika somo la
Kiswahili niliamua kumsaidia.
1. Watu hawa wana ___________ mbalimbali ya kutekeleza miradi.
2. Washiriki wote wa mkutano ____________ baada ya kusikia hoja
nzuri za Kayisabe na wenzake.
3. Mwenyekiti wa mkutano wetu anasema kuwa kila _____________
anapaswa kutoa hoja zake.
4. Mtu huyu _______________ elimu na utajiri.
5. Kazi hii ___________ wote kwa kutuwezesha kupata pesa za kujisaidia.
Zoezi la 10.3
Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, husisheni maneno yaliyoandikwa
katika sehemu A na maelezo yake katika sehemu B.
Kwa mfano: 1 C
Sehemu A Sehemu B
1. mwenyekiti A. mazungumzo kati ya watu wenye mitazamo
tofauti
2. mdahalo B. jambo muhimu
3. msingi CH. mtu aliyechaguliwa kuongoza mdahalo
4. wanatatua D. ufupisho
5. muhtasari E. wanaondoa tatizo
10.3 Matumizi ya lugha: Majadiliano
Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, jadilini maswali yafuatayo na
mwelezane kuhusu:
1. Mdahalo ni nini?
2. Toa mifano ya mada mbili zinazoweza kuzungumziwa katika mdahalo.
3. Ni watu gani ambao hushirikishwa katika mdahalo?
4. Watu hao huwa na mawazo au misimamo tofauti. Eleza misimamo hiyo.
5. Taja tabia za kujiepusha katika mdahalo.
Zoezi la 10.4
Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, jazeni herufi zilizoachwa ili
kuunda neno kamili.
Kwa mfano:

Maelezo muhimu!
• Mazungumzo au majadiliano kati ya watu wengi ambao
huzungumzia jambo moja maalumu na huwa na mitazamo tofauti
huitwa mdahalo.
• Mtazamo wa kwanza hutoa hoja zinazotetea au kuunga mkono
wazo kuu.
• Mtazamo wa pili hutoa hoja za kupinga au kukataa wazo kuu.
• Washiriki wa mdahalo ni:
1. Mwenyekiti:
• Huongoza mazungumzo au majadiliano.
•Hupanga muda utakaotumiwa na kila msemaji kutoa hoja.
• Huchagua wasemaji katika mdahalo.
• Hupigisha kura baada ya mazungumzo ili kutaka kujua upande
ulioshinda kati ya upande wa watetezi na ule wa wapinzani.
2. Katibu:
•Huandika na kusoma hoja za wasemaji wote.
• Hutangaza matokeo ya kura zilizopigwa baada ya mazungumzo.
3. Watetezi:
• Hawa ni wasemaji wanaotetea mada au wazo kuu linalozungumziwa.
4. Wapinzani:
•Hawa ni wasemaji wanaopinga mawazo yanayotetea wazo kuu la
mada.
5. Wasikilizaji washiriki:
• Hawa wanashiriki kwa kusikiliza hoja za pande mbili: upande wa
utetezi na upande wa upinzani.
Baadhi ya tabia za kuepuka katika mdahalo ni: matumizi ya lugha
yenye matusi na uchochezi, kutohifadhi wakati uliotengewa, kupandwa na
hasira upande wako unaposhindwa, n.k.
10.4 Kusikiliza na kuzungumza: Kuandaa mdahalo
Katika makundi ya wanafunzi wanane wanane chagueni moja kati ya mada
zifuatazo kisha mwandae mdahalo wenu.
1. Elimu ndio msingi wa maisha mazuri.
2. Wazazi wana nafasi kubwa katika malezi ya watoto wao kuliko walimu.
3. Ni lazima viongozi wa kidini washirikiane na wanasiasa katika mipango
ya maendeleo ya wananchi.
4. Vitabu ndivyo vifaa muhimu katika elimu.
Katika maandalizi yenu, zingatieni mambo yafuatayo:
• Jadilini maana ya msamiati uliotumiwa katika mada mlizopewa ili muweze
kuelewa mada hizo.
• Hakikisheni kuwa mnaelewa jambo muhimu linalozungumziwa katika
kila mada.
• Hakikisheni kuwa mmechagua mwenyekiti, katibu, wasikilizaji washiriki,
watetezi na wapinzani.
• Kila mzungumzaji aandae na kupanga hoja zake vizuri.
• Kila mzungumzaji anapaswa kuwa na nidhamu kwa kuheshimu maelekezo
ya mwenyekiti.

10.5 Sarufi: Wakati uliotimilika, tungo yakinishi
Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, chunguzeni sentensi zinazofuata
katika umoja na wingi kisha mwelezane ugunduzi wenu na baadaye mjibu zoezi
linalofuata.

Je, mmegundua nini?
Zoezi la 10.5
Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, tungeni sentensi moja moja kwa
kutumia kitenzi zungumza kwa kutumia kiambishi ‘me’ kama kilivyotumiwa
katika tungo zenye kitenzi toa zilizo hapo juu. Tumia nafsi: mimi, wewe, yeye,
sisi, nyinyi na wao.
Kwa mfano:
Mimi nimezungumza na mwalimu wangu.
Sisi tumezungumza na walimu wetu.
Maelezo muhimu!
• Kiambishi ‘me’ kinarudiwarudiwa katika vitenzi vyote baada
ya viambishi nafsi ni, u, a, tu, m na wa. Kiambishi ‘me’ ni
kiambishi cha wakati uliotimilika, tungo yakinishi.
• Wakati uliotimilika huonyesha kuwa tendo tayari limefanyika na
kumalizika.
Kwa mfano:
• Mimi nimefanya zoezi langu. (zoezi tayari limeshafanywa)
• Kageruka ameondoka leo. (tendo la kuondoka tayari
limeshamalizika)
Matumizi ya wakati uliotimilika katika sentensi
Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, chunguzeni sentensi zifuatazo kwa
kuziambatisha pamoja na michoro iliyopo. Elezaneni mlichogundua.

Zoezi la 10.6
Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, jazeni nafasi zilizoachwa wazi
kwa kutumia kitenzi kinachofaa katika wakati uliotimilika, tungo yakinishi.
Kwa mfano: Mwalimu ______ (kueleza) vizuri mambo yote muhimu.
Jibu: Mwalimu ameeleza vizuri mambo yote muhimu.
1. Sisi na viongozi wetu _________(kujadiliana) kuhusu umuhimu wa
Kiswahili.
2. Wewe ________ (kutazama) mchezo wa kandanda kwenye runinga.
3. Mama yangu ________ (kuagiza) bidhaa nyingi kutoka Uchina.
4. Mtetezi huyu na wasikilizaji washiriki wote_________(kuzungumzia)
mambo muhimu.
5. Mlango wa nyumba hii ________ (kufunguliwa) ili wageni wote
waingie.
6. Kisu changu _________ (kupotea).
7. Nyumba zile _______ (kupakwa) rangi na mafundi wawili.
8. Vitabu vingi vya Kiswahili ________ (kuchapishwa).
9. Midahalo miwili _________ (kushirikisha) wasemaji wenye hoja nzuri.
10. Mimi _________ (kuimba) wimbo wa kumsifu Mungu katika ibada
yetu.
10.5.1 Wakati uliotimilika, tungo kanushi
Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, chunguzeni sentensi zinazofuata
katika umoja na wingi kisha mtunge sentensi zinazofanana nazo katika nafsi
zote.

Zoezi la 10.7
a) Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, tungeni sentensi moja
moja kwa kutumia kitenzi imba katika wakati uliotimilika, hali
yakinishi. Tumia nafsi: mimi, wewe, yeye, sisi, nyinyi na wao.
b) Andikeni sentensi zenu katika hali kanushi.
Maelezo muhimu!
• Kiambishi ‘me’ kimetumika kuonyesha wakati uliotimilika
katika tungo yakinishi.
• Katika wakati uliotimilika, kiambishi ‘ja’ kinatumiwa katika
tungo kanushi badala ya kiambishi ‘me’ cha tungo yakinishi.
Zoezi la 10.8
Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, andikeni sentensi hizi katika
tungo kanushi.
Kwa mfano: Wewe umeimba wimbo mzuri sana.
Jibu: Wewe hujaimba wimbo mzuri sana.
1. Yeye ameagiza bidhaa nyingi kutoka Kigali.
2. Mimi nimezunguka mjini kwa gari.
3. Mtoto wangu amefaulu mitihani yake.
4. Nyumba yangu imesafishwa.
5. Mgomba umechomwa.
Zoezi la 10.9
Baada ya kukanusha tungo katika zoezi la 10.8, ziandike katika wingi.
Kwa mfano: Wewe hujaimba wimbo mzuri sana. (umoja, tungo kanushi)
Jibu: Nyinyi hamjaimba nyimbo nzuri sana. (wingi, tungo kanushi)

SOMO LA 11: Mjadala
11.1 Mjadala kuhusu ‘Nafasi ya ukulima katika
uzalishajimali dhidi ya umaskini’
Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, jadilini kuhusu kinachoendelea
katika michoro ifuatayo kisha msome kifungu cha mjadala kinachofuata kuhusu
nafasi ya kilimo katika shughuli za uzalishajimali dhidi ya umaskini na hapo
baadaye mjibu maswali yanayofuata.

Maswali ya ufahamu
1. Mada ya mjadala ilikuwa ipi?
2. Eleza tofauti kati ya ukulima na ufugaji.
3. Tatizo linaloathiri kilimo kulingana na Kawera ni lipi?
4. Serikali inashauriwa kufanya nini ili kusuluhisha matatizo ya kilimo?
5. Bagirishya alitoa hoja gani?
6. Mukandayisenga alitoa hoja gani?
7. Eleza hitimisho ambalo Mwenyekiti alitoa.
11.2 Msamiati kuhusu ukulima
Jipangeni katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, kisha mtafute maana ya
msamiati mpya katika kifungu cha mjadala kilichotangulia. Tafuteni maana ya
msamiati huo kulingana na matumizi yake katika kifungu hicho. Tumieni kamusi
pale inapohitajika.
Zoezi la 11.1
Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, chunguzeni sentensi zifuatazo
kisha mtunge sentensi zenu kwa kutumia maneno yaliyopigiwa mistari.

1. Taasisi ya kilimo imewaletea wakulima mbegu nzuri za mahindi.
2. Nyanya na vitunguu vinanunuliwa kwa bei nafuu mjini Kigali.
3. Ni lazima kila mkulima aache uvivu na kufanya kazi kwa bidii.
4. Mtaalamu mmoja wa kilimo ameonyesha namna nzuri ya kupanda
migomba.
5. Mkulima huyu ana bidii sana katika shughuli zake.
6. Watu hawa wanatimiza wajibu wao wa kufundisha wakulima.
7. Wadau wote wa kilimo wamekutania mjini Kigali.
8. Serikali ya Rwanda inatenga faranga nyingi za kuendesha sekta za
kilimo na ufugaji.
Zoezi la 11.2

11.3 Matumizi ya lugha: Zoezi la jedwali
Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, jazeni nafasi hizi kwa kuzingatia
majibu ya maelezo yaliyo hapo chini:

Kwenda kulia
1 Mazungumzo kati ya watu wenye mitazamo tofauti kuhusu mada maalumu
6 Uchaguzi wa kupata mshindi
8 Maombi yanayoelekezwa kwa Mungu
9 Neno lionyeshalo kuwa hakuna kingine
10 Maelezo ya kupinga au kuunga mkono
11 Kitu kilichotengenezwa kwa ajili ya kukalia
12 Kinachotokana na mmea
14 Anakataa kuunga mkono
16 Mazungumzo ya kujenga hoja yanayofanywa kwa ajili ya kufafanua jambo
Kwenda chini
2 Jambo linalozungumzwa au kujadiliwa
3 Anaunga mkono
4 Chombo cha mawasiliano
5 Mtu anayeandika mawazo ya wasemaji na washiriki wengine katika
mdahalo
7 Kuwa kwa wingi
13 Kitu anachopata mtu baada ya kazi
15 Isipokuwa
Maelezo muhimu!
• Mjadala ni mazungumzo kuhusu jambo maalum.
• Watu wanaoshiriki katika mazungumzo haya hutoa hoja zao
kuhusu jambo hilo.
• Jambo ambalo linazungumziwa huhitaji kufafanuliwa na kutolewa
maelezo.
• Katika mjadala kila mtu aliye na hoja huonyesha kuwa anataka
kusema na hupewa muda wake ili atoe hoja zake.
• Msemaji anaweza kutetea au kupinga mawazo ya wengine.
• Katika mjadala kuna kiongozi anayeongoza mazungumzo.
• Kiongozi huchagua anayezungumza na kuongoza mazungumzo na
kuhifadhi nidhamu.
• Washiriki nao hutoa hoja zao kuhusu mada iliyotolewa mpaka
wafikie uamuzi wao wa mwisho.
• Hakuna kura zinazopigwa kama ilivyo katika mdahalo.
11.4 Kusikiliza na kuzungumza: Kuandaa mjadala
Katika makundi ya wanafunzi watano watano, chagueni moja kati ya mada
zifuatazo na kuandaa mdahalo wenu.
1. Umuhimu wa biashara katika uzalishajimali nchini Rwanda.
2. Umuhimu wa uongozi bora katika uzalishajimali dhidi ya umaskini.
3. Vikwazo vya kufanikisha kazi miongoni mwa vijana.
4. Nafasi ya shule za ufundi katika maendeleo na uzalishajimali nchini
Rwanda.
11.5 Sarufi: Kauli asili na kauli taarifa
Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, chunguzeni sentensi zifuatazo kisha
mjibu maswali yaliyo hapo chini.

Je, mmegundua nini?
Zoezi la makundi
1. Linganisheni sentensi katika sehemu A na sentensi katika sehemu B kwa
kuonyesha sifa zake.
2. Tungeni sentensi mbili zenye sifa kama za sentensi za sehemu A na
kuziandika kwa kuzingatia sifa za sentensi katika sehemu B.
Maelezo muhimu!
• Sentensi katika kundi A zinarudia maneno yaliyotamkwa na mtu bila
kubadilisha chochote katika kauli yake.
• Kauli hiyo imeandikwa kwa kutumia alama za usemi (“ ” ) na kuanza
kwa herufi kubwa.
Kwa mfano: Mwalimu alisema, “Mimi nitafundisha somo la Kiswahili.”
• Sentensi katika kundi B zinalenga kutuambia maneno ambayo
yalizungumzwa na mtu mwingine bila kuyarudia kama yalivyokuwa
katika kauli yake ya kwanza.
Kwa mfano: Mwalimu alisema kwamba yeye atafundisha somo la
Kiswahili.
• Sentensi katika kundi A zinaonyesha kauli ya mtu katika hali yake ya
kwanza na kauli hiyo inaitwa kauli asili.
• Sentensi katika kundi B zinatoa taarifa au habari ya kauli au maneno
yaliyosemwa na mtu mwingine bila kuongeza wala kupunguza maana
ya jambo aliloeleza. Kauli hiyo inaitwa kauli taarifa.
• Katika kauli ya taarifa mambo haya huzingatiwa:
• Nafsi hubadilika
• Mimi hubadilika na kuwa yeye
• Sisi hubadilika na kuwa wao
Zoezi la 11.3
Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, badilisheni sentensi hizi za kauli
asili ziwe katika kauli taarifa.
Kwa mfano: Mkulima mmoja anasema, “Mimi nitapata mavuno mengi
sana.”
Jibu: Mkulima mmoja anasema kwamba yeye atapata mavuno
mengi sana.
1. Wazungumzaji hawa wanasema, “Sisi tunapenda kutoa maoni yetu.”
2. “Kabera atajijengea nyumba nzuri.” Mwanafunzi mmoja anasema.
3. “Mimi nitaingia darasani saa nane kamili.” Ndayisaba anasema.
4. Wakulima wanasema, “Mvua itanyesha na mimea yetu itastawi.”
5. Baba yangu anasema, “Ni lazima watoto wote wasome kwa bidii.”
6. “Sisi tutasaidia wakulima wetu kupata mbegu nzuri.” Mkuu wa wilaya
anasema.
7. “Mimi ninahitaji dereva mwenye ujuzi.”Mkuu wa kiwanda hiki anasema.
8. Mama yangu anasema, “Kisu changu kimepotea.”
9. “Kitanda changu ni kizuri.” Mgeni mmoja anasema.
10. “Mimi sikubaliani na mawazo ya mtetezi wa pili.” Mpinzani huyu
anasema.
Zoezi la 11.4
Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, badilisheni sentensi hizi kutoka
kauli taarifa na kuziweka katika kauli asili.
Kwa mfano: Mama alisema kuwa alitaka kwenda sokoni.
Jibu: “Ninataka kwenda sokoni.” Mama alisema.
1. Baba aliniambia kuwa nikifika Kigali ninunue sare mpya.
2. Kaka alisema kuwa hakutaka kwenda shambani.
3. Mwalimu alisema aende hapo.
4. Kalisa alisema kuwa yeye aliandika barua hiyo.
5. Birasa alishangaa kuwa yeye hawezi kubeba mzigo huo.
6. Mwalimu mkuu aliuliza sababu yake ya kulia.
SOMO LA 12: Mjadala
12.1 Mjadala kuhusu ‘Ufugaji kama njia ya kupigana na
umaskini nchini’
Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, tazameni na mjadili kuhusu
kinachoendelea katika michoro hii kisha msome kifungu kilicho hapo chini na
baadaye mjibu maswali ya ufahamu yanayofuata.

Maswali ya ufahamu
1. Mjadala uliosoma ulihusu nini?
2. Bwana Niyibizi alitoa maoni gani kuhusiana na mada husika?
3. Nyiraneza alichangia mjadala kwa hoja zipi?
4. Muhirwa alitoa hoja zipi kuhusiana na umuhimu wa ufugaji?
5. Eleza hoja alizotoa Bwana Rwambibi.
6. Mwenyekiti alihitimisha vipi mjadala huu?
12.2 Msamiati wa mjadala kuhusu ufugaji
Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, tafuteni msamiati mpya katika
kifungu cha mazungumzo hapo juu na kuueleza. Zingatieni matumizi ya msamiati
huo katika kifungu hicho na mtumie kamusi pale inapohitajika.
Zoezi la 12.1
Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, chunguzeni sentensi zifuatazo
kisha mtunge sentensi zenu kwa kutumia maneno yaliyopigiwa mistari.

1. Watoto wanapenda kunywa maziwa ya ng’ombe.
2. Ni lazima sisi tupambane na umaskini kwa kufanya kazi kwa bidii.
3. Mtoto huyu ana shida ya kukosa karo ya shule.
4. Mfugaji huyu ametenga mnyama huyu mgonjwa ili asiambukize
wanyama wengine.
5. Kiwanda hiki kitafanya kazi kubwa ya kutengeneza nguo nyingi.
6. Si vizuri kupuuza ushauri wa viongozi wetu.
7. Mzungumzaji huyu amegusia umuhimu wa mifugo nchini Rwanda.
8. Eneo hili lina mazao mazuri kwa sababu lina rutuba nyingi.
9. Viwanda vyetu vinahitaji malighafi nyingi kutokana na kilimo.
10. Mazungumzo yetu yamefikia kikomo kwa sasa.
Zoezi la 12.2
Chagueni neno kati ya yafuatayo ili kukamilisha sentensi hizi kwa usahihi:
mjadala, hoja, umoja, umaskini, mifugo, mbolea, maziwa
Kwa mfano: Ng’ombe wanatupatia ______________ ya kuweka katika
mimea yetu.
Jibu: Ng’ombe wanatupatia mbolea ya kuweka katika mimea
yetu.
1. Wizi wa ___________ unaweza kuleta hasara kubwa kwa wafugaji na
kuwarudisha katika hali ya ___________.
2. Watu wengi wanapenda kunywa ________ ili kupambana na magonjwa
mbalimbali.
3. Wafugaji hawa wamejiunga katika shirika kubwa kwa sababu wanajua
kwamba _________ ni nguvu.
4. __________ wetu umetufurahisha sana kwa sababu washiriki wote
walitoa ________ nzuri.
12.3 Matumizi ya lugha: Kuunda maneno kamili
Katika makundi ya mawafunzi wawili wawili, jaribuni kupanga sehemu za
maneno zifuatazo ili kuunda maneno kamili.
Kwa mfano: zi-te-m-te
Jibu: mtetezi
1. da-m-lo-ha
2. ki-mwe-ti-nye
3. zu-m-ngu-ji-za-m
4. pi-u-ni-nza
5. ja-la-da-m
6. li-u-sha-ji-za li-ma
7. fu-ji-u-ga
8. ku-m-li-ma
9. o-ma-ni
10. li-ki-mo
Zoezi la 12.3
Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, jaribuni kupanga maneno
yafuatayo ili kuunda sentensi kamili na sahihi.
1. kazi lazima zinakwamisha za uvivu na ulevi tabia kwa sababu ni na
kujiepusha mbaya.
2. ya na kazi ufugaji za kilimo zinaweza raia kupigana wengi kuwasaidia
umaskini dhidi.
3. waweze bidii kazi mazuri kwa wafanya ni lazima watu ili kuwa maisha
na wote.
4. hushiriki katika na wengi kwa mjadala zao kutoa mdahalo watu hoja.
5. namna kuhusu sisi maendeleo kazi umuhimu na miradi wa tunajadiliana
ya kuanzisha ya.
12.4 Kusikiliza na kuzungumza: Kuandaa mjadala
Jigaweni katika makundi ya wanafunzi watano watano kisha mwandae mjadala
kuhusu mojawapo ya mada zifuatazo:
1. Kazi muhimu za kuleta maendeleo kwa wananchi
2. Tabia za kujiepusha ili kufanikisha kazi.
12.5 Sarufi: Mabadiliko ya kauli asili na kauli taarifa
Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, chunguzeni kwa makini sentensi
zifuatazo ili muweze kujibu maswali yaliyo hapo chini:

Zoezi la 12.4
Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, jibuni maswali yafuatayo:
1. Linganisha sentensi katika A na sentensi katika B kwa kuonyesha sifa
zake.
2. Tunga sentensi sita kwa kuzingatia sentensi katika A na kuziandika
tena kwa kuzingatia sifa za sentensi katika B.
Maelezo muhimu!
• Sentensi katika A ni za kauli asili na sentensi katika B zimeandikwa
katika kauli taarifa.
• Kutokana na kitenzi sema au uliza katika wakati uliopita, sentensi za
kauli asili zimetanguliwa na kitenzi ‘alisema’ au ‘aliuliza’.
Kwa mfano:
• Wafanyakazi walisema, “Leo tunafurahia matunda ya kazi yetu.”
• Dereva aliuliza, “Nani anataka kufika mjini Kigali?”
• Mwanafunzi mmoja aliuliza, “Mdahalo utafanyiwa wapi?”
• Alama ya kuuliza (?) na alama za kufunga na kufungua (“ ”) huwa
hazitumiwi katika kauli taarifa.
Kwa mfano: Dereva aliuliza mtu ambaye alitaka kufika mjini Kigali.
• Mambo yafuatayo hubadilika wakati wa kugeuza sentensi za kauli asili
na kuziandika katika kauli taarifa:

Zoezi la 12.5
Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, badilisheni sentensi zifuatazo
ziwe katika kauli taarifa.
Kwa mfano: Wanafunzi wote walisema, “Sisi tunatakiwa kufaulu katika
mitihani yote ya muhula huu.”
Jibu: Wanafunzi wote walisema kwamba wao walitakiwa kufaulu
katika mitihani yote ya muhula huo.
1. Seremala mmoja alisema, “Mimi ninaunda vitanda vikubwa.”
2. Mfugaji alisema, “Wanyama wetu wanakosa maji.”
3. Mwalimu alisema, “Wanafunzi hawa wanaenda kucheza.”
4. Mtoto wake alisema, “Mimi nitaenda kuchota maji pamoja na ndugu
yangu.”
5. Bwana yule aliuliza, “Unataka nini hapa?”
Tathmini ya mada ya 3
Zoezi la 1
1. Katika makundi ya wanafunzi watano watano, andaeni mdahalo kuhusu:
‘Shule za umma ni bora kuliko shule za kibinafsi’.
2. Katika makundi yenu, jadilini kuhusu majukumu ya wahusika hawa wa
mdahalo:
a) Mwenyekiti b) Katibu ch) Wapinzani d) Watetezi
Zoezi la 2
Katika makundi ya wanafunzi watano watano, andaeni mjadala kuhusu:
‘Athari za mavazi ya kisasa kwa wanajamii’.
Zoezi la 3
Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, andikeni sentensi hizi katika
tungo kanushi.
Kwa mfano: Wewe umeimba wimbo mzuri sana
Jibu: Wewe hujaimba wimbo mzuri sana
1. Yeye ameagiza bidhaa nyingi kutoka Kigali.
2. Mimi nimezunguka mjini kwa gari.
3. Mtoto wangu amefaulu mitihani yake
4. Nyumba yangu imesafishwa.
5. Mgomba umechomwa.
6. Kazi hii imefanywa vizuri.
7. Kitabu chako kimeharibika.
8. Utambi umekauka.
9. Udevu mrefu umenyolewa.
10. Barua imetumwa.
Zoezi la 4
Baada ya kukanusha sentensi zilizo katika zoezi la 3 lililo hapo juu, ziandike
tena katika wingi.
Kwa mfano: Wewe hujaimba wimbo mzuri sana (umoja, tungo kanushi)
Jibu: Nyinyi hamjaimba (wingi, tungo kanushi)

Zoezi la 5

Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, andikeni sentensi hizi katika
wingi.
Kwa mfano: Kisu kimeibiwa
Jibu: Visu vimeibiwa.
1. Kiti kimevunjika
2. Mtu huyu ametuimbia vizuri.
3. Mzee huyu amelewa.
4. Mwanafunzi huyu ameelewa somo la Kiswahili.
5. Ng’ombe wangu amezaa leo.
6. Mto huu umefurika.
7. Kiongozi amewasili mapema.
8. Mbwa amekula chakula.
9. Uso wake umeharibika.
10. Mguu wangu umetibiwa vizuri.
Zoezi la 6

Baada ya kuandika wingi wa sentensi katika zoezi la 3 lililo hapo juu, ziandike
upya katika tungo kanushi.
Kwa mfano: Visu vimeibiwa. (wingi, tungo yakinishi)
Jibu: Visu havijaibiwa. (wingi, tungo kanushi)

Zoezi la 7
Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, kamilisheni sentensi zifuatazo
kwa kutumia maneno yafuatayo:
walipiga kura, wanatushawishi, uchumi, dhahiri, kuinua
1. Kila mwananchi anapaswa kufanya kazi kwa bidii ili _______ kiwango
cha maisha yake.
2. _______________ wa nchi yetu utastawi baada ya kuanzisha miradi
mingi mizuri.
3. Viongozi hawa __________ kutumia mbinu za kisasa katika shughuli
zetu za kilimo na ufugaji.
4. Ni ________ kwamba raia wa Rwanda walipata maisha mazuri baada
ya kuanzishwa kwa shughuli za ‘Gira inka Munyarwanda’.
5. Juzi wanafunzi wote __________ kwa sababu Mkuu wa shule alitaka
orodha ya viongozi wa madarasa yote.

Zoezi la 9
Katika makundi yenu, badilisheni sentensi hizi ziwe katika kauli taarifa.
1. Rais alisema, “Kila mwananchi anaweza kujitajirisha kwa kufanya kazi
kwa bidii.”
2. Mkuu wa shule alisema, “Wanafunzi wawili hawajui kusoma vizuri.”
3. Wafanyakazi walisema, “Hatutaki kufanya kazi na watu wavivu.”
4. Wazazi waliuliza, “Nani anaenda kununua mavazi ya watoto wetu?”
5. Mkulima alisema, “Mvua hainyeshi sana siku hizi.”
Zoezi la 10
Katika makundi yenu, badilisheni sentensi hizi ziwe katika kauli asili.
1. Kalisa alimwambia shangazi yake kuwa kesho yake angeenda Kigali.
2. Bagirishya alisema huku akitetemeka kuwa chumbani mwake
mlikuwa na nyoka.
3. Kasisi alituambia kuwa ikiwa tungependa kuendelea vyema
maishani, ingebidi tuwe na heshima.
4. Daktari alituambia kuwa UKIMWI ni ugonjwa hatari sana.
5. Baba aliniuliza idadi ya mabao tuliyofungwa mchezoni.
SURA NINE: MADA KUU 4: UIMARISHAJI WA STADI YA UANDISHI NA MASIMULIZI KUPITIA LUGHA YA KISWAHILI
MADA KUU 4: UIMARISHAJI WA STADI YA
UANDISHI NA MASIMULIZI
KUPITIA LUGHA YA KISWAHILI
Mada Ndogo: Utungaji wa insha
SOMO LA 13: Sehemu kuu za insha
13.1 Kifungu kuhusu somo la Kiswahili
Katika makundi ya wanafunzi wanne wanne, tazameni michoro hii kisha msome
kifungu cha habari kilicho hapo chini na kujibu maswali ya ufahamu yanayofuata.

Maswali ya ufahamu
Katika makundi ya wanafunzi wanne wanne, someni tena kifungu kilicho hapo
juu kisha mjibu maswali yafuatayo.

1. Wanafunzi wa shule ya Mtume Paulo walimpenda mwalimu yupi?
2. Taja tabia za Bwana Gasimba.
3. Mtu ambaye ni mcheshi ni mtu mwenye tabia ya aina gani?
4. Kwa nini somo la insha liliwafurahisha wanafunzi?
5. Katika insha, mada na utangulizi huhusu nini?
6. Katika insha mwili wa insha huhusu nini?
7. Mwanafunzi anahitajika kuandika nini katika hitimisho la insha?
8. Je, umejifunza nini kutokana na kifungu hiki?

13.2 Msamiati kuhusu sehemu za insha
Kutokana na kifungu cha habari ulichosoma hapo juu, katika makundi ya
wanafunzi watatu watatu, jadilini kuhusu maana ya msamiati mpya uliojitokeza
unaohusiana na sehemu za insha. Kamusi ya Kiswahili inaweza kutumika
panapohitajika.
Kwa mfano:
mada – neno au sentensi ambayo inatambulisha jambo linalozungumziwa
katika insha iliyoandikwa. Aghalabu mada ya insha huwa haizidi maneno
manane.
Zoezi la 13.1
A. Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, elezeni maana ya
msamiati uliopigiwa mistari katika sentensi zinazofuata kulingana na jinsi
ulivyotumika katika kifungu cha habari mlichosoma hapo awali.
1. Somo la Kiswahili litaanza kesho saa mbili asubuhi.
2. Mutoni aliandika insha bora kuliko wanafunzi wenzake.
3. Utangulizi wa insha yako unavutia.
4. Mwili wa insha hubeba ujumbe wa insha nzima.
5. Sharti kila insha iwe na hitimisho.
6. Masimulizi ya mwalimu wetu yalitufurahisha darasani.
B. Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, tungeni sentensi sahihi kwa
kutumia maneno yaliyopigiwa mistari katika Zoezi 1A lililo hapo juu.
Maelezo muhimu!
Sehemu kuu za insha ni:
1. Mada au kichwa cha insha
Mada ya insha hutambulisha jambo linalozungumziwa katika insha.
Mada ya insha haifai kuzidi maneno manane. Mara nyingi mada ya
insha huandikwa kwa herufi kubwa na kupigiwa mstari. Lazima mada
iwe na mvuto kwa msomaji.
2. Utangulizi au mwanzo wa insha
Utangulizi wa insha mara nyingi huwa ni aya moja tu. Unafaa kuvutia
kwa kiwango cha juu ili kumpa msomaji hamu ya kutaka kusoma insha
nzima.
3. Mwili wa insha
Hii ndiyo sehemu muhimu sana kwa sababu inabeba ujumbe kamili wa
insha nzima. Aya nyingi huandikwa hapa na ni bora aya hizi ziandikwe
kwa namna ya kutiririsha matukio kuanzia mwanzo hadi mwisho wa
insha.
4. Hitimisho au mwisho wa insha
Sehemu hii huwa na sentensi chache tu katika aya moja. Hitimisho
hufupisha yaliyoandikwa katika mwili wa insha kwa namna ya kuvutia
msomaji.
13.3 Matumizi ya lugha: Majadiliano
Jigaweni katika makundi ya wanafunzi wanne wanne kisha mjadili kuhusu
sehemu kuu za insha mnazozifahamu. Hakikisheni kuwa mmejibu maswali haya.
1. Mada ya insha huhusu nini?
2. Utangulizi wa insha huandikwa kwa kuzingatia mambo gani?
3. Mwili wa insha huhusu nini?
4. Hitimisho huandikwa vipi?
5. Lugha inayotumika kuandika insha huwa ya aina gani?
13.4 Kusikiliza na kuzungumza: Somo la imla
Zoezi la Imla

Sikiliza kwa makini sentensi utakazosomewa na mwalimu wako kisha
uzinakili katika daftari lako kwa kuzingatia alama sahihi za uandishi.

13.5 Sarufi
Ngeli ya U-ZI
Jigaweni katika makundi ya wanafunzi wawili wawili kisha msome aya ifuatayo
na mworodheshe majina yaliyo katika ngeli ya U-ZI.
Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, tungeni sentensi katika umoja na
wingi kwa kutumia maneno mliyoorodhesha hapo juu.

Maelezo muhimu!

Majina katika ngeli ya U-ZI katika sentensi hutumia kiambishi nafsi ‘u-‘
katika umoja na kiambishi nafsi ‘zi-‘ katika wingi.
Kwa mfano:
1. Ukuta wa nyumba yangu umepakwa rangi.
Kuta za nyumba zetu zimepakwa rangi.
2. Wimbo mzuri umeimbwa na mtoto.
Nyimbo nzuri zimeimbwa na watoto.

Mifano ya majina na michoro yake katika ngeli ya U-ZI
A. Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, kanusheni sentensi zifuatazo.
Kwa mfano: Ufunguo mpya umepotea.
Jibu: Ufunguo mpya haujapotea.
1. Ulimi wake umepona.
2. Upanga huu utatumika kukatia muwa.
3. Uzi wangu umekatika.
4. Ukucha wako umeumia.
5. Wimbo mrefu utaimbwa na wanafunzi.
B. Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, andikeni sentensi mlizokanusha
hapo juu katika wingi.
Zoezi la 13.2
Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, tungeni sentensi sahihi katika
umoja na wingi kwa kutumia majina yafuatayo katika hali yakinishi.
Kwa mfano: Fito
Jibu: Ufito mrefu utatumiwa kujengea nyumba.
Fito ndefu zitatumiwa kujengea nyumba.
1. kurasa
2. ndevu
3. wakati
4. nyembe
5. upanga
6. ulimi
Zoezi la 13.3
Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, kanusheni sentensi mlizotunga
katika zoezi la 13.2 lililo hapo juu.
13.5.1 Ngeli ya U-ZI pamoja na vivumishi vya sifa
Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, jadilini sentensi zinazofuata (zenye
michoro na picha) kisha mwelezane maneno yaliyopigiwa mistari ni ya aina gani.
Maelezo muhimu!

Maneno ambayo hutumiwa kutoa maelezo zaidi kuhusu nomino huitwa
vivumishi. Vivumishi vinavyoeleza namna nomino inavyoonekana na
tabia ya nomino huitwa vivumishi vya sifa.
Mifano:
1. Ukuta mrefu umejengwa.
2. Uso safi umepakwa mafuta.
3. Ukucha mchafu utakatwa.
4. Ufagio mpya utanunuliwa.
Zoezi la 13.4
Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, tambueni vivumishi vya sifa
katika sentensi zinazofuata.
Kwa mfano: Ufito mrefu umekatwa.
Jibu: ‘mrefu’ ni kivumishi cha sifa
a) Wimbo mzuri umeimbwa na wanafunzi hawa.
b) Ukurasa mweupe umechafuliwa na mtoto yule.
ch) Fagio mpya zitauzwa sokoni na mama yangu.
d) Uzi mweusi utatumiwa kushonea nguo yake.
e) Ndevu ndefu zitanyolewa kesho.
Zoezi la 13.5
Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, tungeni sentensi sahihi kwa
kutumia majina ya ngeli ya U-ZI pamoja na vivumishi hivi.
Kwa mfano: -refu
Jibu: Waraka mrefu umeandikwa na Kabera.
1. -chafu
2. safi
3. -eusi
4. -kubwa
5. -dogo
SOMO LA 14: Mambo ya kuzingatia katika uandishi wa insha
14.1 Kifungu kuhusu malezi bora
Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, tazameni michoro ifuatayo kisha
mjadili na mwelezane mnachokiona na hapo baadaye msome kifungu cha habari
kilicho hapo chini na kujibu maswali yanayofuata.

Maswali ya ufahamu
1. Eleza tabia za wazazi wa Mutesi.
2. Mutesi ameiga tabia zipi kutoka kwa wazazi wake?
3. Taja mambo muhimu ya kuzingatia katika kuandika insha.
4. Malezi bora ni nini?
5. Umejifunza nini kutokana na kifungu ulichosoma hapo juu?
Maswali ya uhakiki
1. Kifungu ulichosoma kina aya ngapi?
2. Taja majina ya watu waliozungumziwa katika kifungu ulichosoma.
3. Eleza tabia za watu uliowataja kutokana na kifungu ulichosoma.
4. Eleza mawazo makuu yanayozungumziwa katika kila aya.
5. Onyesha aya zinazojenga kila sehemu kuu ya insha uliyosoma.
Maelezo muhimu!
• Mkusanyiko wa sentensi ambazo zinazungumzia wazo moja kuu
huitwa aya.
• Ili aya ieleweke, sharti mwandishi atumie kwa usahihi alama za
uandishi kama vile: nukta, koma, mkato, herufi kubwa, n.k.

14.2 Msamiati kuhusu uandishi wa insha

Kutokana na kifungu cha mazungumzo ulichosoma hapo awali, katika makundi
ya wanafunzi watatu watatu, jadilini kuhusu maana ya msamiati mpya
uliojitokeza na kuhusiana, kisha utunge insha. Kamusi ya Kiswahili inaweza
kutumika inapohitajika.
Kwa mfano:
insha – mtungo unaoandikwa kuhusu kitu, mtu au jambo kwa kufululiza
maneno katika sentensi hadi katika aya kwa njia ya kusimulia au
kuhadithia jambo fulani hatua kwa hatua.
Zoezi la 14.1

A. Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, elezeni maana ya
msamiati uliopigiwa mistari katika sentensi zinazofuata kulingana na jinsi
ulivyotumika katika kifungu mlichosoma hapo awali.

1. Mwalimu ameandika aya mbili za insha kwenye ubao.
2. Mada ya insha aliyotupa mwalimu wetu ni rahisi.
3. Sharti ubuni kisa akilini kabla ya kuandika insha.
4. Insha nzuri inafaa kutiririka kutoka mwanzo hadi mwisho.
5. Kila mwanafunzi anashauriwa kuwa na mwandiko safi.
6. Mwalimu wetu hukosoa makosa yote ya kisarufi.
7. Ni jukumu la kila mzazi kumpa mwanawe malezi mema.
8. Mutesi aliziiga tabia nzuri za wazazi wake.
B. Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, tungeni sentensi kwa kutumia
msamiati uliopigiwa mistari katika sentensi za zoezi la 1A lililo hapo juu.

Maelezo muhimu!
Insha ni mtungo unaoandikwa kuhusu kitu, mtu au jambo kwa
kufululiza maneno katika sentensi hadi katika aya kwa njia ya kusimulia
au kuhadithia jambo fulani hatua kwa hatua. Insha inaweza kuandikwa
katika mpango wa mazungumzo.
Mambo ya kuzingatia katika uandishi wa insha
1. Mwandiko uwe safi: Maandishi yaonekane vizuri na yasomeke ili
kurahisisha usomaji.
2. Urefu: Insha iwe na urefu wa wastani (insha isiwe fupi sana na
isiwe ndefu sana).
3. Lugha ya insha: Sharti lugha sahihi, sanifu na rahisi kueleweka
itumike ili kumvutia msomaji.
4.3 Matumizi ya lugha: Majadiliano

Jigaweni katika makundi ya wanafunzi wawili wawili kisha mjadili kuhusu
mambo ambayo nyinyi huzingatia katika kuandika insha mbalimbali. Wanafunzi
waelezane:
1. Mada mbalimbali za insha mbalimbali.
2. Mambo wanayozingatia wanapoandika insha.
3. Namna ya kuboresha mwandiko usiofaa.
4. Kiasi cha urefu wa kuandika insha mbalimbali.
5. Mapambo mbalimbali yanayoweza kutumika katika kuandika insha.
14.4 Kusikiliza na kuzungumza: Majadiliano

Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, jadilini kuhusu namna ya kuandika
insha bora kwa kuzingatia kifungu mlichosoma hapo awali.
14.5 Sarufi

Ngeli ya U-ZI pamoja na vivumishi viashiria

Katika makundi ya wanafunzi wanne wanne, tazameni michoro ifuatayo kisha
muilinganishe na sentensi zilizo chini yake.
Zoezi la 14.2
Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, andikeni wingi wa sentensi
zinazofuata.
1. Ukuta huu umekamilika kujengwa.
2. Uso huo una kidonda.
3. Ufagio ule umetumika kwa muda mrefu.
4. Uzi huu unahitajika na mama.
5. Wimbo huo unavutia.
6. Wembe ule ulimkata mtoto.

Je, mmegundua nini?
Maelezo muhimu!
Maneno ambayo hutumiwa kuonyesha umbali wa nomino huitwa
vivumishi viashiria. Yaani ni maneno yanayoashiria iliko nomino.
Kuna umbali wa aina tatu:
a) Karibu na mzungumzaji
Kwa mfano: Ukuta huu, uso huu, uzi huu n.k.
b) Mbali kidogo na mzungumzaji
Kwa mfano: Ukuta huo. uso huo. uzi huo n.k.
ch) Mbali sana na mzungumzaji
Kwa mfano: Ukuta ule, uso ule, uzi ule n.k
Vivumishi viashiria katika wingi hutegemea umbali wa nomino
inayorejelewa:
a) Katika ngeli ya U-ZI, nomino ikiwa karibu na mzungumzaji, katika
umoja kivumishi kiashiria kitakuwa ‘huu’ na katika wingi kitakuwa
‘hizi’.
b) Katika ngeli ya U-ZI, nomino ikiwa mbali kidogo na mzungumzaji,
katika umoja kivumishi kiashiria kitakuwa ‘huo’ na katika wingi
kitakuwa ‘hizo’.
ch) Katika ngeli ya U-ZI, nomino ikiwa mbali sana na mzungumzaji,
katika umoja kivumishi kiashiria kitakuwa ‘ule’ na katika wingi
kitakuwa ‘zile’.
Zoezi la 14.3
Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, andikeni umoja wa sentensi hizi.
1. Kurasa hizi zimelowa maji.
2. Kucha hizi zitakatwa.
3. Funguo hizo ni za nyumba za walimu wetu.
4. Panga hizi zitatumika shambani.
5. Nyimbo hizo zinaimbwa vizuri sana.
Zoezi la 14.4
Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, jazeni nafasi zilizo wazi kwa
kuchagua vivumishi viashiria sahihi kutoka kwenye mabano.
1. Ukuta __________ umebomolewa. (zile, ule)
2. Fito __________ zimevunjika. (hizo, hiyo)
3. Nyuzi ___________ za manjano zimeuzwa. (ile, zile)
4. Uso ___________ umevimba. (huu, hii)
5. Nyembe __________ zitawakata watoto wale. (ile, zile)
Zoezi la 14.5
Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, tungeni sentensi sahihi kisarufi
kwa kutumia majina yafuatayo ya ngeli ya U-ZI.

1. Wimbo
2. Waraka
3. Ukuta
4. Udevu
5. Unywele
SOMO LA 15: Aina mbalimbali za insha
15.1 Kifungu kuhusu umuhimu wa adabu

Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, tazameni michoro hii kisha
mwelezane mnachokiona. Tangulizeni sentensi zenu kwa: Mimi ninaona…Hapo
baadaye msome kifungu cha habari kilicho hapo chini na kujibu maswali ya
ufahamu yanayofuata.

Maswali ya ufahamu

1. Eleza sifa za Mutoni.
2. Eleza hali ya familia ya Mutoni.
3. Kwa nini mwalimu wa somo la Kiswahili aliamua kumfadhili Mutoni?
4. Kwa nini wanafunzi walimpenda Mutoni?
5. Kozi ambayo Mutoni aliifanya chuoni ilikuwa na manufaa gani?
Maswali ya uhakiki
1. Eleza namna mada inavyohusiana na insha uliyosoma.
2. Eleza mawazo makuu matatu yaliyojitokeza katika insha uliyosoma.
3. Andika mawazo hayo kwa maneno yako mwenyewe. Usizidi maneno
sabini (70).
15.2 Msamiati kuhusiana na umuhimu wa adabu

Kutokana na kifungu mlichosoma hapo awali, katika makundi ya wanafunzi
wanne wanne, jadilini kuhusu maana ya msamiati mpya. Kamusi ya Kiswahili
inaweza kutumika panapohitajika.
Kwa mfano:
wema - mambo mazuri anayoyafanya mtu
Zoezi la 15.1
A. Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, elezeni maana ya msamiati
uliopigiwa mistari katika sentensi zinazofuata kulingana na jinsi
ulivyotumika katika kifungu mlichosoma hapo awali.

1. Mutoni anasoma katika kidato cha tatu.
2. Baba yangu amelipa karo yote ya muhula huu.
3. Mimi sina mahitaji mengi nyumbani.
4. Wao wanaishi katika kijiji duni.
5. Mama yangu ni mpole na mwenye bidii.
6. Mutoni ndiye kiranja mkuu katika shule yao.
7. Sare za wanafunzi hawa ni mpya.
8. Ufadhili aliopata kaka yangu uliwafurahisha wazazi wetu.
9. Kamana anasomea kozi ya udaktari chuoni.

B. Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, tungeni sentensi sahihi kwa
kutumia maneno yaliyopigiwa mistari katika sentensi za Zoezi la 1A.
15.3 Matumizi ya lugha: Mifano ya insha
15.3.1 Insha ya wasifu
Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, tazameni michoro hii kisha msome
mfano wa insha ifuatayo na mjadili maswali yanayofuata:

Maswali ya uhakiki
Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, jadilini maswali yanayofuata
kutokana na mfano wa insha ya wasifu uliotolewa hapo juu.
1. Eleza insha mliyosoma ni ya aina gani.
2. Eleza mambo ya kuzingatia katika kuandika insha ya aina hii.
3. Pendekeza kichwa cha insha hii.
4. Eleza sifa ambazo ni za kimaumbile za baba anayezungumziwa katika
insha mliyosoma.
5. Taja tabia za baba anayezungumziwa katika insha mliyosoma hapo juu.
6. Kwa nini watu wengi wanampenda baba huyu?
7. Ni nini kinachoonyesha kuwa baba huyu ana bidii katika kazi yake?
Maelezo muhimu!
Insha zinazoeleza sifa nzuri au mbaya kuhusu maumbile ya mtu au kitu
fulani huitwa insha za wasifu.
Zoezi la kuandika
Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, tungeni insha ya wasifu wako
binafsi.
15.3.2 Insha ya mazungumzo
Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, tazameni mchoro huu kisha msome
mfano wa insha ifuatayo na mjadili maswali yanayofuata:
Maswali ya uhakiki
Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, jadilini maswali haya kutokana
na mfano wa insha mliyoisoma hapo juu.
1. Eleza insha mliyosoma ni ya aina gani.
2. Eleza mambo ya kuzingatia katika kuandika insha ya aina hii.
3. Pendekeza kichwa cha insha hii.
4. Wazungumzaji katika mazungumzo haya ni kina nani?
5. Eleza kazi ya daktari katika jamii.
6. Daktari anamsaidia vipi Kayitesi?
7. Kayitesi anaugua wapi?
Maelezo muhimu!
Insha zinazohusu mazungumzo kati ya watu wawili au zaidi huitwa
insha za mazungumzo. Insha hizi huandikwa kwa mtindo wa tamthilia.
Zoezi la maigizo
Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, igizeni mazungumzo kati ya Daktari
na Mgonjwa (Kayitesi) mliyosoma hapo awali.
Zoezi la kuandika
Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, bunini mazungumzo kati ya
mwalimu na mwanafunzi kisha myaigize.
15.4 Kusikiliza na kuzungumza
Somo la imla

Sikiliza kwa makini sentensi ambazo mwalimu wako atakusomea kisha uziandike
kwa usahihi katika daftari lako.
15.5 Sarufi
Ngeli ya U-ZI pamoja na vivumishi vimilikishi
Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, tazameni picha na michoro
ifuatayo kisha muiambatanishe na sentensi zilizo chini yake.

Mifano katika sentensi
Umoja Wingi

1. Wimbo wangu unavutia. Nyimbo zetu zinavutia.
2. Ukuta wangu umepakwa rangi. Kuta zetu zimepakwa rangi.
3. Unywele wako utanyolewa kesho. Nywele zenu zitanyolewa kesho.
4. Uso wako umevimba. Nyuso zenu zimevimba.
5. Uzi wake umepotea. Nyuzi zao zimepotea.
6. Ukurasa wake umeandikwa. Kurasa zao zimeandikwa.
Zoezi la 15.2

Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, tungeni sentensi sahihi kwa kutumia
majina yafuatayo pamoja na vivumishi vimilikishi vilivyo kwenye mabano.
Kwa mfano: Wimbo (wake)
Jibu: Wimbo wake ulipendwa na wasikilizaji wote.
1. Kurasa (zetu)
2. Ufa (wako)
3. Nyuzi (zenu)
4. Ufito (wangu)
5. Nyembe (zao)
Zoezi la 15.3
Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, andikeni sentensi zifuatazo katika
wingi.

Kwa mfano: Waraka wangu umetumwa.
Jibu: Nyaraka zetu zimetumwa.
1. Ubao wake umepakwa rangi nyekundu.
2. Ukuta wako umeangukia nyumba yangu.
3. Ukucha wangu umeumia vibaya.
4. Wakati wako umekwisha.
5. Wimbo wake ulirekodiwa jana mjini Kigali.
Zoezi la 15.4
Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, andikeni sentensi zifuatazo katika
umoja.
Kwa mfano: Nyembe kali zitatumika kukata kucha.
Jibu: Wembe mkali utatumika kukata ukucha.
1. Ndevu za wavulana wale zimekuwa ndefu sana.
2. Nywele za mabinti hawa ni nyeusi tititi.
3. Nyayo za watoto hao zina matope.
4. Nyakati za kusoma kwa wanafunzi zimekwisha.
5. Nyuso za wazee wale zimepakwa mafuta.
Zoezi la 15.5
Andika wingi wa majina haya ya ngeli ya U-ZI.
1. Wayo
2. Wakati
3. Wimbo
4. Ufito
5. Upinde
SOMO LA 16: Aina za insha
16.1 Kifungu kuhusu madhara ya uvivu

Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, chunguzeni mchoro ufuatao
kisha mjadili kuhusu kinachoendelea katika mchoro wenyewe. Hapo baadaye,
msome kifungu kilicho hapo chini kuhusu madhara ya uvivu na mjibu maswali
yanayofuata.

Maswali ya ufahamu
1. Eleza maana ya uvivu.
2. Eleza madhara ya uvivu.
3. Uvivu huathiri mwanafunzi kwa namna gani?
4. Nchi huathirika vipi kutokana na uvivu?
5. Afya za watu wavivu huweza kuathirika kwa njia gani?
6. Umejifunza nini kutokana na kifungu ulichokisoma?
7. Eleza namna ya kuepukana na uvivu.
16.2 Msamiati kuhusu madhara ya uvivu
Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, tafuteni msamiati mpya kutoka
katika kifungu mlichokisoma hapo juu na kuueleza. Zingatieni matumizi ya
msamiati huo katika kifungu hicho na mtumie kamusi pale inapohitajika.
Zoezi la 16.1
Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, chunguzeni sentensi zifuatazo
kisha mtunge sentensi sahihi kwa kutumia maneno yaliyopigiwa mstari.
1. Uvivu ni adui wa maendeleo kwa binadamu.
2. Dawa za kulevya huathiri afya ya mtu anayezitumia.
3. Umaskini na ujinga husababishwa na uvivu.
4. Mwanafunzi yule alifanya bidii katika masomo yake na akafaulu.
5. Usipojitahidi katika shughuli zako utaishia kuwa ombaomba.
6. Mtu mvivu huweza kujiingiza katika uhalifu.
7. Kamana alijitahidi katika mtihani wake wa kitaifa.
Zoezi la 16.2
Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, kamilisheni sentensi zifuatazo
kwa kutumia maneno yafuatayo:
wasumbufu, dawa za kulevya, masomo, bidii, maendeleo,
ombaomba.
Kwa mfano: Watu walio wavivu huishia kuwa _____________ sana
katika jamii.
Jibu: Watu walio wavivu huishia kuwa wasumbufu sana katika jamii.
1. ______________ wamejaa mjini.
2. Uvivu huathiri ______________ ya nchi.
3. Mwanafunzi mvivu hawezi kufanikiwa katika ______________ yake.
4. Ubakaji, ukorofi pamoja na matumizi ya ___________ yakomeshwe.
5. Mtu akifanya ___________ katika shughuli zake atafanikiwa.

16.3 Matumizi ya lugha: Aina za insha
16.3.1 Insha ya maelezo

Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, tazameni michoro hii kisha msome
mfano wa insha ifuatayo na mjadili maswali yanayofuata:

Maswali ya uhakiki
1. Waeleze wenzako insha uliyosoma ni ya aina gani?
2. Mambo gani huzingatiwa katika kuandika insha ya aina hii?
3. Eleza umuhimu wa maji kwa binadamu.
4. Eleza umuhimu wa maji kwa mimea.
5. Wanyama hufaidika vipi kutokana na maji?
6. Miti hutusaidia kwa njia ipi kupata maji?
Maelezo muhimu!
Insha ambazo hutoa taarifa kuhusu mtu, kitu, mahali, hali au jambo fulani
huitwa insha za maelezo. Insha hizi huhitaji maelezo ya kweli wala siyo
maelezo ya kubuni.
Zoezi la kuandika
Andika insha ya maelezo kuhusu vivutio vya utalii katika nchi ya Rwanda.

16.3.2 Insha ya barua rasmi

Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, someni mfano wa insha ifuatayo
kisha mjadili maswali yanayofuata.
Maswali ya uhakiki
Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, jadilini maswali haya kwa
kurejelea mfano wa insha mliyosoma hapo juu.
1. Eleza insha mliyosoma ni ya aina gani.
2. Eleza mambo ya kuzingatia katika kuandika insha ya aina hii.
3. Pendekeza kichwa cha insha hii.
4. Anwani ngapi zimetumika katika barua hii? Ni za kina nani?
5. Lengo la kuandika barua hii ni lipi?
Zoezi la kuandika/Utafiti
1. Tunga mfano wa barua ya kirafiki.
2. Eleza namna ya kuandika barua ya mwaliko. Buni mfano mmoja wa
barua ya mwaliko.
3. Ni mambo gani huzingatiwa katika kuandika:
i) Barua rasmi
ii) Barua ya kirafiki
iii) Barua ya mwaliko
16.4 Kusikiliza na kuzungumza
Somo la imla

i) Sikiliza kwa makini insha ambayo mwalimu wako atakusomea kisha
uiandike katika daftari lako.
ii) Kwa kufuata mfano wa insha uliyosomewa na mwalimu wako, buni insha
yako mwenyewe inayofanana na hiyo.
16.5 Sarufi
Ngeli ya U-ZI pamoja na vivumishi vya idadi
Katika makundi ya wanafunzi wanne wanne, tazameni michoro ifuatayo kisha
muiambatanishe na sentensi zilizo chini yake
Je, mmegundua nini?
Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, jadilini kuhusu maneno yaliyopigiwa
mistari katika sentensi zilizo hapo juu. Maneno hayo ni ya aina gani? Maneno
hayo yanarejelea nini?
Zoezi la 16.3
Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, tungeni sentensi sahihi kwa
kutumia majina yafuatayo pamoja na vivumishi vya idadi.
Kwa mfano: nyembe nane
Jibu: Mwalimu alinunua nyembe nane kutoka dukani.

1. Kuta (mbili) 2. Fagio (tatu) 3. Teo (nne)
4. Uzi (mmoja) 5. Nyuso (tano) 6. Nyaraka (kumi)
Maelezo muhimu!
Maneno ambayo hutumiwa kutaja hesabu, idadi au kiasi cha vitu au
viumbe fulani huitwa vivumishi vya idadi.
Vivumishi vya idadi hugawika katika aina mbili:
i) Vivumishi vya idadi kamili, kwa mfano: ukuta mmoja,
kuta nne, uso mmoja, nyuso tano, upanga mmoja, panga
nane, n.k.

Mifano katika sentensi:
a) Uzi mmoja umepotea.
b) Nyuzi tano zimepotea.
ch) Ukuta mmoja umejengwa.
d) Kuta nne zimejengwa.
ii) Vivumishi vya idadi isiyo kamili, kwa mfano: kuta chache,
kurasa nyingi, nyimbo kadhaa, nyaraka tele, n.k.
Mifano katika sentensi:
a) Nyimbo nyingi ziliimbwa jana.
b) Nyaraka kadhaa zimepotea.
Zoezi la 16.4
Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, tungeni sentensi sahihi kwa
kutumia majina yafuatayo pamoja na vivumishi vya idadi.

1. Wimbo (mmoja)
2. Kurasa (nyingi)
3. Nyufa (mbili)
4. Uzi (mmoja)
5. Fito (kadhaa)
6. Nyembe (chache)
Zoezi la 16.5
Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, jazeni nafasi zilizo wazi katika
sentensi zinazofuata kwa kutumia vivumishi vya idadi sahihi kutoka kwenye
mabano.
Kwa mfano: Nyaraka ____________ zimesomwa. (wanne, nne, zinne)
Jibu: Nyaraka nne zimesomwa.
1. Ulimi ____________ umeumia. (moja, mmoja, umoja)
2. Fito ____________ zitatumika kujengea. (nyingi, vingi, wingi)
3. Nyimbo __________ zimetungwa na baba yake. (chache, uchache,
wachache)
4. Nyuso ____________ zimepakwa mafuta. (tano, watano, vitano)
5. Ufagio ____________ uliuzwa jana. (moja, mmoja, umoja)
Tathmini ya mada ya 4
Zoezi la 1
Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, tungeni sentensi kwa
kutumia majina yafuatayo ya ngeli ya U-ZI pamoja na vivumishi vimilikishi
mlivyopewa kwenye mabano.
1. Wimbo (wao)
2. Kurasa (zake)
3. Nyufa (zetu)
4. Uzi (wangu)
5. Fito (zenu)
6. Nyembe (zako)

Zoezi la 2

Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, kanusheni sentensi hizi.
1. Utepe wangu ulipotea.
2. Kucha zenu zinapendeza.
3. Upanga wake ulivunjika.
4. Wimbo wa taifa unaimbwa sasa.
5. Wakati wa mapumziko umewadia.
Zoezi la 3
Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, andikeni sentensi za zoezi la
2 lililo hapo juu katika umoja au wingi hali yakinishi.

Zoezi la 4

Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, tambueni vivumishi vya sifa
katika sentensi zifuatazo.
1. Udevu mfupi hautakatwa.
2. Ukuta mpana utapakwa rangi.
3. Funguo nyepesi zimeanguka.
4. Wembe mzee ulinikata.
5. Ubao mweusi utatumika

Zoezi la 5

Katika makundi ya wanafunzi wanne wanne, tungeni:
1. Wasifu kuhusu shule yako.
2. Mazungumzo kati ya mzazi na mtoto wake.
Zoezi la 6

Katika makundi ya wanafunzi wanne wanne, jadilini kuhusu madhara ya uvivu
katika jamii hasa kwa mwanafunzi.
Topic 5
MADA KUU 5: LUGHA NA TEKNOLOJIA
Mada Ndogo: Kiswahili katika teknolojia ya habari na
mawasiliano.
SOMO LA 17: Simu ya mkononi
17.1 Mazungumzo kuhusu matumizi ya simu ya mkononi
Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, tazameni picha zifuatazo
kisha mwelezane vifaa mnavyoona pamoja na matumizi na umuhimu wake.
Baadaye, msome kifungu cha mazungumzo kilicho hapo chini na mjibu maswali
yanayofuata.

Maswali ya ufahamu
Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, someni tena kifungu cha
mazungumzo yaliyo hapo juu kisha mjibu maswali yanayofuata.

1. Taja wazungumzaji katika kifungu cha mazungumzo ulichosoma hapo
juu.
2. Bila shaka mazungumzo yanahusiana na teknolojia. Kwa nini? Eleza.
3. Taja chombo cha mawasiliano kilichozungumziwa.
4. Orodhesha matumizi yoyote mawili ya simu ya mkononi waliyotaja
wazungumzaji.
5. Mama ana matatizo gani kuhusiana na simu yake mpya?
6. Kulingana na baba, ni mambo gani ambayo huathiri matumizi ya simu ya
mkononi kijijini kwao?
7. Teknolojia ni nini? Eleza kwa maneno yako mwenyewe.
8. Taja msamiati wa adabu ambao umetumika katika kifungu cha
mazungumzo mliyoyasoma.
17.2 Msamiati kuhusu simu ya mkononi

Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, tafuteni msamiati mpya kutoka
katika kifungu cha mazungumzo mlichosoma na kuueleza. Zingatieni matumizi
ya msamiati huo katika kifungu hicho na mtumie kamusi pale inapohitajika.

Zoezi la 17.1
Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, chunguzeni sentensi zifuatazo
kisha mtunge sentensi sahihi kwa kutumia maneno yaliyopigiwa mstari.

1. Simu ya mkononi ambayo mama alinunuliwa inamsaidia sana.
2. Teknolojia katika nchi yetu imekua kwa kiwango kikubwa.
3. Simu ya babu yangu ni ya kubofya vidude.
4. Dada yangu aliye ng’ambo alinitumia arafa kwenye simu yangu.
5. Baba atampigia mwalimu wetu simu ili kuniombea ruhusa.
6. Simu mpya aliyonayo ni ya kugusa kwenye kiwambo chake.
7. Simu yangu ina kamera nzuri sana.
8. Intaneti ni muhimu sana katika matumizi ya simu.
Zoezi la 17.2
Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, kamilisheni sentensi zifuatazo
kwa kutumia maneno yafuatayo:
arafa, watisapu, kunasia mawimbi, fesibuku, simu, chaji
Kwa mfano: Baba alinunua ____________ mpya baada ya ile ya
kwanza kuibwa.
Jibu: Baba alinunua simu mpya baada ya ile ya kwanza kuibwa.
1. Sharti simu iwe na ______________ ili iweze kutumika.
2. Watu wengi siku hizi wanatumia _____________ na ______________
kuwasiliana.
3. Mitambo ya ____________ katika kijiji chetu imeharibika.
4. Kaka alinitumia __________________ kunijulisha kuhusu gari jipya
alilonunua.

17.3 Matumizi ya lugha: Majadiliano
Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, tazameni mchoro na picha
zifuatazo kisha mwelezane kinachoendelea kwa kurejelea:
i) Vifaa vya mawasiliano unavyoviona;
ii) Matumizi ya kila kifaa cha mawasiliano unachokiona;
iii) Umuhimu wa kila kifaa cha mawasiliano unachokiona;
iv) Kasoro au udhaifu wa kila kifaa cha mawasiliano unachokiona.

Maelezo muhimu!
Kifaa cha kutuma taarifa kwa njia ya kielektroniki kwa kutumia simu
huitwa faksi. Taarifa inayotumwa pia huitwa faksi. Huhusisha matumizi
ya umeme. Faksi ni aina ya barua au ujumbe unaotumwa kwa njia ya
mashine inayoitwa faksi. Maelezo machache yanayofafanua ujumbe
pekee hutumika.

17.4 Kusikiliza na kuzungumza: Maigizo
Katika makundi ya wanafunzi wanne wanne, igizeni mazungumzo mliyosoma
hapo juu kati ya Baba na Mama.

17.5 Sarufi

Hali ya kuomba, tungo yakinishi

A. Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, chunguzeni sentensi zinazofuata
kisha mwelezane ugunduzi wenu na baadaye mjibu zoezi l7.3 linalofuata.

1. Tafadhali nipigie simu unapofika nyumbani.
2. Tafadhali imba wimbo wa taifa.
3. Tafadhali cheza mpira wa miguu.
4. Tafadhali pikeni mihogo kwa kuku.
5. Tafadhali zungumza lugha ya Kiswahili sanifu pekee.

B. Badilisheni sentensi mlizosoma hapo juu kwa kutumia ‘naomba’.
Maelezo muhimu!

Msamiati wa adabu ambao hutumika kuomba mtu akutendee hisani
fulani ni kama vile: tafadhali, naomba, n.k.
Zoezi la 17.3
Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, tungeni sentensi tano sahihi
katika hali ya kuomba, wakati uliopo.
SOMO LA 18: Matumizi ya tarakilishi
18.1 Kifungu kuhusu matumizi ya tarakilishi

Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, jadilini kuhusu mnachokiona
katika mchoro na picha ifuatayo na mwelezane maana na matumizi yake.
Baada ya hapo, msome kifungu cha habari kilicho hapo chini na mjibu maswali
yanayofuata.

Maswali ya ufahamu
1. Taja faida zozote mbili za mradi wa tarakilishi kwa wanafunzi.
2. Taja faida zozote mbili za tarakilishi kwa watu kwa ujumla.
3. Jina jingine la tarakilishi ni lipi?
4. Mtandao hufanya ulimwengu kuwa kama kijiji kimoja. Kweli au la? Kivipi?
Eleza.
5. Jadili upungufu mkubwa wa watisapu kulingana na kifungu ulichosoma.
6. Pendekeza anwani nyingine mwafaka kwa taarifa hii.
7. Je, teknolojia ina manufaa gani kwa nchi? Taja manufaa matano.
8. Eleza madhara yanayoweza kusababishwa na tarakilishi.
9. Matumizi ya tarakilishi yanawezesha vipi utangamano wa wanajamii
mbalimbali?
10. Jadili matumizi, umuhimu na madhara ya:
a) Fesibuku b) Watisapu ch) Barua pepe
18.2 Msamiati kuhusu matumizi ya tarakilishi
Jipangeni katika makundi ya wanafunzi watatu watatu kisha mtafute maana
ya msamiati mpya katika kifungu mlichosoma hapo awali. Tafuteni maana ya
msamiati huo kulingana na matumizi yake katika kifungu hicho. Tumieni kamusi
pale inapohitajika.
Zoezi la 18.1
Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, chunguzeni sentensi hizi kisha
mtunge sentensi zenu kwa kutumia maneno yaliyopigiwa mistari.

1. Teknolojia imeufanya ulimwengu kuwa kama kijiji kidogo.
2. Tarakilishi ina manufaa mengi kwa binadamu.
3. Mtandao humwezesha mtafiti kupata taarifa nyingi.
4. Mradi wa tarakilishi kwa kila mwanafunzi utafaulu.
5. Mimi huisoma kamusi ya Kiswahili kwenye tarakilishi.
6. Tunaweza kuzifahamu tamaduni za jamii jirani kupitia kwa mtandao.
7. Wanajamii mbalimbali hutangamana kupitia kwa mtandao.
8. Akaunti yangu ya fesibuku imefungwa.
9. Watisapu yangu imejaa picha tele za harusi ya kaka yangu.
10. Nimeipata barua pepe aliyonitumia Kamana.

18.3 Matumizi ya lugha: Majadiliano
Katika makundi ya wanafunzi wanne wanne, tazameni picha hizi kisha mzijadili
na kuziambatanisha na sentensi zilizo hapo chini kwa usahihi.

1. Barua pepe ya rais wa Marekani ina jumbe nyingi sana.
2. Watisapu yangu ina jumbe nyingi sana.
3. Barua pepe niliyomtumia mwalimu mkuu haijajibiwa.
4. Ninataka kufungua akaunti yangu ya fesibuku.
Zoezi la makundi
Katika makundi ya wanafunzi wanne wanne, jadilini kuhusu umuhimu wa
tarakilishi kwa kuwaeleza wenzako:
1. Maana ya tarakilishi.
2. Njia za mawasiliano kupitia tarakilishi unazozifahamu.
3. Faida za tarakilishi kwa watumizi.
4. Madhara ya tarakilishi kwa watumizi.
18.4 Kusikiliza na kuzungumza: Majadiliano
Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, someni tena kifungu kuhusu
matumizi ya tarakilishi kisha mjadili kuhusu:
1. Faida za mradi wa tarakilishi kwa kila mtoto nchini Rwanda.
2. Kasoro za mradi wa tarakilishi kwa kila mtoto.
3. Mapendekezo yako kuhusiana na namna ya kuuboresha mradi huu.
4. Nchi nyingine ambazo zimewahi kutekeleza mradi huu wa tarakilishi kwa
kila mtoto.
5. Madhara na umuhimu wa kutumia:
a) Fesibuku
b) Barua pepe
ch) Watisapu
18.5 Sarufi
Hali ya kuomba, tungo kanushi
A. Katika makundi ya wanafunzi wanne wanne, chunguzeni sentensi zinazofuata
kisha mwelezane ugunduzi wenu.
1. Naomba uitoe simu hiyo kwenye chaji.
2. Tafadhali iwashe tarakilishi hiyo.
3. Tafadhali nunua mfuko wa kubebea tarakilishi yako.
4. Tafadhali naomba uniazime kitabu chako.
5. Naomba uniletee kalamu hiyo
B. Katika makundi yenu, chunguzeni sentensi zinazofuata kisha mwelezane
ugunduzi wenu.
1. Naomba usiitoe simu hiyo kwenye chaji.
2. Tafadhali usiiwashe tarakilishi hiyo.
3. Tafadhali usinunue mfuko wa kubebea tarakilishi yako.
4. Tafadhali usiniazime kitabu chako.
5. Naomba usiniletee kalamu hiyo.
5. Naomba usiniletee kalamu hiyo.

Je, mmegundua nini?

Maelezo muhimu!

Tarakilishi i ni chombo cha mawasiliano mbacho hufanana na runinga
na hutuia iteaneti. Tarikiishi huhifadhi na kuchanganua taarifa
zilizongizwa pamoja na kuongoza mitambo mbalimbali.

Zoezi la 18.2

Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, tungeni sentensi sahihi kwa
kutumia msamiati wa teknolojia ufuatao katika hali ya kuomba, tungo kanushi.
Kwa mfano: Tafadhali usiharibu tarakilishi ya baba.
1. Mtandao
2. Simu ya mkono
3. Intaneti
4. Kompyuta
5. Televisheni
6. Fesibuku
7. Watisapu
8. Baruapepe

Zoezi la 18.3
Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, badilisheni sentensi zifuatazo
kutoka katika hali ya kuomba yakinishi hadi katika hali ya kuomba kanushi.
Kwa mfano: Naomba unipigie simu usiku.
Jibu: Naomba usinipigie simu usiku.
1. Tafadhali nunua televisheni nyingine.
2. Naomba unitengenezee simu yangu.
3. Naomba uninunulie bandali za intaneti.
4. Tafadhali mtoto huyo atumie tarakilishi yangu.
5. Naomba uniandikie baruapepe kesho asubuhi.
SOMO LA 19: Redio na runinga

19.1 Kifungu kuhusu matumizi ya redio na runinga

Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, chunguzeni mchoro na picha
zifuatazo kisha mjadili kuihusu. Baadaye, msome kifungu kilicho hapo chini
kuhusu matumizi ya redio na runinga na mjibu maswali yanayofuata.

Maswali ya ufahamu
1. Eleza umuhimu wa redio na runinga kwa binadamu.
2. Redio na runinga hufundisha lugha na fasihi kwa njia gani?
3. Taja mifano mitatu ya msamiati wa redio na runinga.
4. Habari za kimataifa ni habari gani?
5. Taja mifano ya matangazo katika redio na runinga.
6. Ni kazi gani ya mtangazaji kulingana na kifungu ulichosoma?
7. Eleza maana ya ‘msikilizaji’ na ‘mtazamaji’ kwa kurejelea kifungu
ulichosoma.
8. Taja vituo vya redio na runinga unavyovijua nchini mwako.
9. Eleza madhara ya redio na runinga kwa binadamu.
10. Eleza tofauti iliyopo kati ya redio na runinga.
19.2 Msamiati kuhusu matumizi ya redio na runinga
Kutokana na kifungu cha habari mlichosoma hapo awali, katika makundi ya
wanafunzi watatu watatu, jadilini kuhusu maana ya msamiati mpya uliojitokeza
na unaohusiana na matumizi ya redio na runinga. Kamusi ya Kiswahili inaweza
kutumika panapohitajika.
Kwa mfano:
redio: chombo kinachopokea mawimbi ya sauti kutoka hewani ili mtu
asikie habari, ujumbe au muziki unaochezwa kupitia kituo cha redio
Zoezi la 19.1
A. Jigaweni katika makundi ya wanafunzi watatu watatu kisha mchunguze
maana ya msamiati uliopigiwa mstari katika sentensi hizi. Tumieni kamusi
inapohitajika.
1. Watu wengi wanapenda kutazama runinga.
2. Baba anasikiliza habari za kisiasa kwenye redio Rwanda.
3. Taarifa za habari zimepeperushwa hewani kwa wasikilizaji na
watazamaji.
4. Kaka yangu ni mtangazaji katika kituo cha runinga cha Rwanda.
5. Mawimbi ya sauti katika redio yetu yanasikika vizuri.
6. Matangazo ya biashara yameshakamilika.
7. Hawa ni watazamaji wa filamu ya watoto kwenye runinga.
8. Mkuu wa redio katika kituo chao ametuzwa.
9. Mimi ninapenda kutazama vipindi mbalimbali kwenye runinga.
B. Katika makundi yenu, tungeni sentensi sahihi kwa kutumia maneno
yaliyopigiwa mistari katika sentensi za Zoezi la kwanza A.
19.3 Matumizi ya lugha: Majadiliano
Jigaweni katika makundi ya wanafunzi watano watano kisha mjadili kuhusu
matumizi ya redio na runinga kwa kuwaeleza wenzako:
1. Vipindi ambavyo unapenda kutazama kwenye runinga.
2. Vipindi ambavyo unapenda kusikiliza kwenye redio.
3. Mafunzo unayoyapata kutokana na vipindi unavyopenda kutazama na
kusikiliza.
4. Watangazaji unaowapenda kwenye runinga na sababu za kuwapenda.
5. Watangazaji unaowapenda kwenye redio na sababu za kuwapenda.
619.4 Kusikiliza na kuzungumza: Maigizo
Katika makundi ya wanafunzi watano watano, igizeni namna ya kutangaza
habari au vipindi mbalimbali kwenye runinga na redio. Mzingatie lugha ya
Kiswahili sanifu.
19.5 Sarufi: Hali ya kuamrisha, tungo yakinishi
Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, chunguzeni sentensi zinazofuata
kwa kuzisoma kwa sauti kisha mwelezane ugunduzi wenu.
1. Imba wimbo wa taifa.
2. Cheza mpira wa miguu.
3. Nenda usome kitabu hiki.
4. Pika muhogo kwa kuku.
5. Zungumza Kiswahili sanifu pekee.
Je, mmegundua nini?. Madhara ya redio na runinga kwa binadamu.
19.4 Kusikiliza na kuzungumza: Maigizo
Katika makundi ya wanafunzi watano watano, igizeni namna ya kutangaza
habari au vipindi mbalimbali kwenye runinga na redio. Mzingatie lugha ya
Kiswahili sanifu.
19.5 Sarufi: Hali ya kuamrisha, tungo yakinishi

Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, chunguzeni sentensi zinazofuata
kwa kuzisoma kwa sauti kisha mwelezane ugunduzi wenu.

1. Imba wimbo wa taifa.
2. Cheza mpira wa miguu.
3. Nenda usome kitabu hiki.
4. Pika muhogo kwa kuku.
5. Zungumza Kiswahili sanifu pekee.
Je, mmegundua nini?
Maelezo muhimu!
Kitendo cha kutoa maagizo ya kufanyika kwa tendo fulani huitwa
kuamrisha.
Kwa mfano:
1. Nenda ukalale!
Katika sentensi hii, kuna agizo la mzungumziwa kwenda kulala.
2. Njoo hapa!
Katika sentensi hii, kuna agizo la mzungumziwa kwenda aliko
mzungumzaji.
Zoezi la 19.3
Tungeni sentensi sahihi kwa kutumia maneno yafuatayo kwa njia ya kuamrisha
katika hali yakinishi.

Kwa mfano: washa (televisheni)
Jibu: Nenda uiwashe televisheni ile.
1. Andika (baruapepe)
2. Tengeneza (tarakilishi)
3. Jibu (simu)
4. Tuma (arafa)
5. Fundisha (teknolojia)
6. Sikiliza (redio)
7. Tazama (runinga)
8. Soma (fesibuku)
9. Fungua (watisapu)
10. Nunua (gazeti)

SOMO LA 20: Barua kwa mhariri
20.1 Kifungu kuhusu barua kwa mhariri
Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, tazameni mchoro na picha
zifuatazo kisha mwelezane mnachokiona. Baadaye, msome kifungu kilicho hapo
chini na mjibu maswali yanayofuata.
Topic 6
Topic 7
Topic 8

Topic outline

Table of contents