Topic outline
MADA YA 1 MATUMIZI YA KISWAHILI SHULENI
Uwezo mahususi wa mada: Kuzungumza Kiswahili kwa ufasaha na kuandika matini fupifupi kwa kusisitizia msamiati maalum unaotumiwa katika
mazingira ya shuleni.Malengo ya ujifunzaji:
• Kutumia kwa ufasaha msamiati unaotumiwa katika mazingira ya shule;
• Kueleza kuhusu wafanyakazi wanaopatikana shuleni;
• Kueleza kuhusu msamiati unaohusiana na shughuli zifanyikazo shuleni;
• Kutunga sentensi kwa kuzingatia matumizi ya umoja na wingi wamajina ya ngeli ya LI-YA.
Kidokezo
Tazama mchoro huu na kueleza kinachofanyika hapa juu.
SOMO LA 1: TARATIBU ZA SHULENI
1.1. Kusoma na ufahamu: Shule ya Icyerekezo
Soma kifungu cha habari hapa chini kisha ujibu maswali yanayofuata
Shule yetu inaitwa Shule ya Sekondari ya Icyerekezo.
Shule hii inapatikana
katika wilaya ya Kicukiro makao yake makuu yapo mjini Kigali. Shule hii
ya Ikerekezo ina walimu ishirini na madarasa kumi na mawili pamoja na
wafanyakazi wengine kumi ambao siyo walimu.
Inapokuwa kipindi cha muhula kuanza, jumuiya nzima ya shule huchukua
muda wa saa mbili za mazungumzo kuelezea kuhusu taratibu za shule
kwa ujumla kabla ya kuanza shughuli yoyote shuleni.
Mazungumzo haya huanzishwa na mkuu wa shule ambaye huanza kwa
kuelezea kama ifuatavyo:
Shughuli za shule huanza saa mbili kila siku, inapofika saa nne huwa kuna
mapumziko ya dakika ishirini. Baada ya hapo masomo huendelea hadi
saa sita,ambapo kunakuwepo mapumziko ya saa moja kwa chakula cha
mchana. Saa saba masomo yanaendelea hadi saa kumi.
Baada ya masomo, wanafunzi hufanya usafi binafsi kwa muda wa saa
moja, kisha hujitayarisha kwa chakula cha jioni ambacho hupatikana saa
moja na baadaye huendelea na masomo binafsi darasani hadi saa tatu
ambao ni muda wa kwenda kulala.
Saa moja asubuhi ni muda wa kupata kifunguakinywa (staftahi) hadi saa
moja na nusu huku wakijiandaa kuanza masomo. Utaratibu huu unaanzia
Jumatatu hadi Ijumaa.
Shule hii ina madarasa kuanzia kidato cha kwanza hadi cha sita. Ina mikondo
miwili yaani mchepuo wa lugha na mchepuo wa sayansi.
Shule hii ina maabara mbili. Maabara ya kidato cha kwanza hadi cha tatu na
maabara ya kidato cha nne hadi cha sita kwa kufanyia mazoezi ya vitendo
kwenye masomo ya lugha na sayansi.
Idadi ya wanafunzi wote ni mia tano. Kuna ofisi ya naibu mkuu wa shule,
mkuu wa taaluma ambaye anashughulika na taratibu za mafunzo ya
wanafunzi ya kila siku, mkuu wa nidhamu na ofisi ya walimu kwa ujumla.
Baada ya maelezo haya, mkuu wa shule alichukua fursa ya kuwatambulisha
walimu na wafanya kazi wengine.
Mara baada ya mkuu wa shule kumaliza kuwatambulisha wafanyakazi wote
wa shule, alitoa fursa kwa wanafunzi kuuliza maswali huku akianzia kidatocha kwanza ambao ndio waliokuwa wageni muhula huo.
Mwanafunzi wa kidato cha kwanza alipewa fursa ya kuuliza swali na kuanza
kama ifuatavyo: Mimi naitwa Revocatus Kabayiza; mwanafunzi wa kidato
cha kwanza. Swali langu ni hili: “Mmetuelezea kuwa kufanya usafi binafsi
shuleni ni kuanzia saa kumi. Je, mbona hamkutuelezea shughuli za siku ya
Jumamosi na Jumapili ?”
Mkuu wa shule alimshukuru kwa swali zuri, kisha akaendelea kuwaelezea
kuwa siku ya Jumamosi ni utawala binafsi, yaani wanafunzi hupata staftahi
kama kawaida baada ya hapo ni kufanya usafi wa mazingira kwa muda wa
saa moja. Wanafunzi hujigawa katika makundi ya kufanya usafi darasani,
kwenye mabweni na kwenye mazingira ya shule.
Chakula cha mchana hupatikana saa za kawaida na siku ya Jumapili ni
utawala binafsi shuleni, pale ambapo itaonekana kuwa kuna mwanafunzi
mwenye matatizo siku za Jumamosi na Jumapili, ataweza kumwona
mwalimu wa zamu kupitia viranja wenu pamoja na viongozi wa madarasa.
Baada ya maelezo mazuri haya, mkuu wa shule aliwatakia kila la heri na
fanaka kwa kuanza muhula mpya wa masomo. Wanafunzi walionyesha
furaha yao kwa kumpigia makofi mkuu wa shule wakionyesha walivyofurahia
mazumgumzo yake. Baadaye, mkutano ulimalizika na shughuli za shuleziliendelea kama kawaida.
Kazi ya 1
Maswali ya Ufahamu
1. Ni wahusika gani wanaozungumziwa katika kifungu hiki?
2. Mkuu wa shule alikuwa na lengo lipi kwa kufanya mkutano na
wanafunzi?
3. Wanafunzi hao walikuwa katika kiwango gani cha elimu?
4. Nini maana ya mkuu wa taaluma?
5. Unadhani wanafunzi hawa wamefurahia mazungumzo
waliyopewa na mkuu wa shule ? Eleza maoni yako.
6. Kifungu hiki cha habari kinazungumzia kuhusu:
a. Maabara ya shule ya Icyerekezo.
b. Utaratibu wa shule ya sekondari ya Icyerekezo.
c. Ziara ya wanafunzi wa Shule jirani.d. Masomo ya Shule.
7. Ofisi ya Taaluma hujishughulisha na:
a. Wafanyakazi wote shuleni.
b. Wapishi shuleni.
c. Masomo na kumbukumbu za kila siku za wanafunzi.
d. Mwalimu wa zamu, viranja na viongozi wa madaras.
8. Maabara ni sehemu ambayo walimu na wanafunzi hufanyia:
a. Mchezo wa mpira wa miguu.
b. Mazoezi ya chemshabongo.
c. Sehemu ya kufanyia mazoezi ya sayansi kwa vitendo.
d. Sehemu ya kufanyia mikutano.
9. Ofisi ya walimu ni:
a. Eneo la burudani na starehe.
b. Mahali pa kuzungumzia na kupigia porojo.
c. Sehemu ya kufanyia kazi na kutayarisha masomo ya wanafunzi.d. Hakuna shughuli yoyote ifanyikayo huko.
1.2. Msamiati kuhusu mazingira ya shule
Kazi ya 2
Baada ya kusoma kifungu cha habari cha hapo juu,oanishamsamiati ulio katika sehemu A na maelezo yake katika sehemu B.
1.3. Sarufi: Matumizi ya umoja na wingi wa majina ya ngeli
ya LI-YA
Mifano ya maneno yaliyomo katika ngeli ya LI-YA katika umoja na wingi:
Umoja wingi
1. Kundi Makundi
2. Shirika Mashirika
3. Jani Majani
4. Gari Magari
5. Darasa Madarasa
Tanbihi : Kuna majina ya ngeli hii yasiyokuwa na umoja yaani hubaki katika
wingi kama vile:Maji, mate, maziwa (ya kunywewa), mateso, manukato, mazishi, matumizi,
manufaa, masafa.
Katika sentensi, majina ya ngeli hii hufuatwa na kitenzi chenye kiambishiawali li- katika umoja na ya- katika wingi.
Mfano:
Umoja Wingi
1. Shirika liliundwa. Mashirika yaliundwa.
2. Koti lingesafishwa. Makoti yangesafishwa.
3. Chungwa liliangushwa. Machungwa yaliangushwa.Majina mengi ya ngeli ya li-ya hufanya wingi wake kwa kiambishi awali makama inavyoonekana kwenye mifano iliyotolewa hapa chini.
Kazi ya 4:
Tunga sentensi za umoja na za wingi kwa kutumia maneno haya:jaribio, swali, jino, jembe, juma, jengo
1.4. Matumizi ya lugha: Shughuli za Wafanyakazi Shuleni
Kazi ya 5:Zungumzia kuhusu viongozi wote wa shule na wajibu wao.
Kazi ya 6.
1.5. Kusikiliza na kuzungumza
Kazi ya 7:
Itambulishe shule uliposomea katika kidato cha tatu
1.6. Kuandika
Kazi ya 8:
Buni mazungumzo kati ya Mkuu wa Shule na wanafunzi wawili.
Kazi ya 9:
Iangalie ratiba hii kisha panga vipindi vyako inavyostahili kulinganana ratiba yako ya kila siku.
SOMO LA 2: USAFI SHULENIKidokezo
Kazi ya 1:
Tazama mchoro hapo juu kisha uzungumzie unayoyaona.
Soma kifungu cha habari hapa chini kisha ujibu maswali yanayofuata
Usafi shuleni ni shughuli au kazi moja muhimu inayofanyika shuleni.
Usafi wa shule na vifaa vya shule ni njia ya kuendeleza afya kwa kuzuia
mawasiliano ya binadamu na athari za taka. Athari hizo zinaweza kuhusu
mwili wa binadamu.
Uchafu unachangia pakubwa kuharibu maisha ya binadamu. Usafi shuleni
ni jambo ambalo linafaa kutiliwa maanani na wanafunzi, walimu, viongozi
wa shule na wafanyakazi wengine wa shule. Watu wa shuleni wachache
wanafikiri kuwa usafi unahusu miili na sare tu wakisahau kuwa usafi
huhusu kila kitu kinachopatikana na sehemu zote katika mazingira ya shule.
Wanafunzi ni lazima wawe safi. Sare humfanya mwanafunzi aonekane
maridadi na apendeze. Mavazi ni hifadhi ya staha ya utu wa mtu. Mavazi
hukusudia pia kuficha utupu wa mtu. Wanaposafisha sare zao, wanajiepusha
na magonjwa yanayotokana na wadudu wanaoweza kuishi katika nguo chafu.
Wadudu hawa ni kama chawa, viroboto na kadhalika. Isitoshe, usafi wa sare
lazima uende sambamba na usafi wa mwili. Usafi wa mwili unahusiana na
kuoga, kunyoa nywele, kupiga mswaki na kukata kucha.
Sehemu za shule zinazoshughulikiwa kusafishwa ni kama vile: darasani,
nje ya darasa, bweni, bwalo, vyoo, chumba cha wasichana, ofisi za walimu
na wakuu wa shule, viwanja vya michezo, n.k. Wanafunzi wanaposafisha
sehemu zote hizo wanatumia vifaa kama vile: ndoo ya maji, sabuni za
kawaida au sabuni za kemikali au dawa za kuulia wadudu wenye kuambukiza
watu, deke, n.k.
Wanafunzi au wafanyakazi wengine wanakata nyasi zinazozunguka
madarasa ili kuwafukuza mbu wanaosababisha ugonjwa wa malaria. Ni
lazima kuhifadhi mazingira. Katika bustani, wanatumia jembe kwa kupalilia
na panga kwa kukata nyasi. Wanafunzi au watu wengine wasitupe uchafu
ovyoovyo. Taka zote zinazotokana na vitu vyote vilivyotumiwa zinafaa
kutupwa mahali panapofaa kama vile pipa la taka au jalalani.
Wanafunzi wasisahau usafi wa vifaa vya shule kama vile: vitabu, madaftari,
kalamu, kifutio, dawati, meza ya mwalimu, n.k. Wanafunzi wanaombwa
kuwa na vitabu na madaftari yenye vifuniko safi. Inakatazwa kuharibu vifaa
vya shule kwa kila mtu.
Shuleni, maji yote ya kunywa na ya matumizi mengine yatoke kwenye vyanzo
salama au yachemshwe. Vyombo vya kubebea na kuhifadhi maji viwekwe
safi ndani na nje na kufunikwa ili kuepuka uchafuzi wa maji. Wanafunzi wawe
na tabia ya kunawa mikono kwa maji na sabuni kabla na baada ya chakulana baada ya kutoka chooni.
Kazi ya 2:
Maswali ya Ufahamu
1. Usafi shuleni unasadia nini binadamu?
2. Usafi shuleni ni jambo ambalo linafaa kutiliwa maanani. Eleza.
3. Usafi shuleni unawahusu watu gani?
4. Watu wachache wa shule wanafikiri nini kuhusu usafi?
5. Kwa sababu gani wanafunzi wanaombwa kuvaa sare safi?
6. Faida gani ya kusafisha sare za wanafunzi?
7. Kuna umuhimu gani wa kukata nyasi zinazozunguka madarasa?
8. Tunatumiaje pipa za taka na jalala?
9. Wanafunzi wanatumia nini kusafisha bustani ?2.2. Matumizi ya msamiati
Toa maana ya msamiati ufuatao na kuutumia katika sentensi sahihi
1. Usafi
2. Uchafu
3. Athari
4. Maanani
5. Bweni
6. Bwalo7. Mbu
Kazi ya 4:
Jaza sentensi kwa kutumia maneno yafuatayo kutoka kifungu cha
hapo juu: (yachemshwe, kunawa, jalalani, kunyoa, mswaki, hifadhi,
maridadi, unahusu, usafi, kuharibu)
1. ……… ni jambo ambalo linafaa kutiliwa maanani shuleni.
2. Watu wachache wa shuleni wanafikiri kuwa usafi ni…….mikono,
kuoga na kuvaa sare safi.
3. Sare humfanya mwanafunzi aonekane ……………..na apendeze.
4. Mavazi ni …………..ya staha ya utu wa mtu.
5. Usafi wa mwili unahusiana na kuoga, …….. nywele, kupiga ……….
na kukata kucha.
6. Taka zote zinazotokana na vitu vyote vilivyotumiwa, zinafaa
kutupwa mahali panapofaa kama vile pipa la taka au.....................
7. Wanafunzi wana tabia ya……….. mikono kwa maji na sabuni
kabla na baada ya chakula.
8. Maji yote ya kunywa na ya matumizi mengine lazima yatoke
kwenye vyanzo salama au ………………
2.3. Sarufi: Ngeli ya LI – YA na vivumishi vya kumiliki
Kazi ya 5:
Chunguza mifano ya sentensi hapa chini na ueleze aina za maneno
yaliyopigiwa mstari.
a. Jino langu linaniuma.
b. Gazeti letu lina habari nyingi.
c. Shamba lako limelimwa vizuri.
d. Dawati lenu linavunjika.
e. Soko lao linajaa watu
Maelezo muhimu
Vivumishi vya kumiliki ni -angu, -ako, -ake, -etu, -enu na -ao. Vivumishi
hivi katika ngeli ya Li-Ya huchukua kiambishi konsonanti l- katika umoja nay- katika wingi.
Kazi ya 6:
Andika sentensi zifuatazo katika umoja au wingi
1. Jiji letu linapata wageni kutoka Kigali.
2. Ua langu linapamba mazingira.
3. Dirisha lao linafunguliwa ili hewa iingie.
4. Sikio langu lina shida ya kusikia.
5. Gari lenu linatereza siku hii.
6. Jino langu linaniuma.
7. Gazeti letu lina habari nyingi.
8. Shamba lako limelimwa vizuri.
9. Dawati lenu limevunjika.
10. Soko lao linajaa watu.
2.4. Matumizi ya lugha
Kazi ya 7:
Mwambie mwenzako namna mnavyofanya usafi shuleni kwako.
2.5. Kusikiliza na kuzungumza
Kazi ya 8:
Jadili kuhusu “Uhifadhi wa vifaa vya shule”
2.6. Kuandika
Kazi ya 7:
Tunga kifungu cha habari kwa kutumia kichwa kifuatacho (maneno
yasiyopungua mia moja): “Uchafu shuleni ni asili ya maradhi mengi”SOMO LA 3: VIONGOZI WETU SHULENI
Kazi ya 1:
Tazama mchoro hapo juu kisha uzungumzie yale unayoyaona.
3.1. Kusoma na ufahamu: Viongozi wa shule na wajibu wao
Soma kifungu cha habari hapo chini kisha jibu maswali yanayofuata
Mimi ninaitwa Kwizera. Ninasoma kidato cha nne. Shule yetu inaitwa shuleya Sekondari ya Gikondo.
Kayitare ni kiranja wa darasa letu. Yeye hutuwakilisha katika mikutano mingi
ya shule. Katika mikutano na mkuu wa shule, yeye huuliza maswali mazuri
kwa sababu yeye ni mwanafunzi hodari sana. Mimi ninaelewa vizuri masomo
yote; Kiswahili, Kinyarwanda, Kiingereza, Hisabati, Jiografia, Historia na
mengine kwani shule yetu ina viongozi wazuri.
Mkutubi hufanya kazi maktabani ambapo vitabu vyetu huhifadhiwa kwani.
Shule yetu ina vitabu vingi. Mwalimu wa taaluma kila asubuhi, hutukagua
ikiwa tumevaa sare. Yeye pia hutushauri kupenda masomo yetu, kusaidiana
na kufanya kazi kwa bidii. Yeye hupanga masomo ya kila muhula. Mwishoni
mwa kila muhula, sisi hufanya mitihani. Mhasibu wa shule hupokea karo
za wanafunzi. Mwalimu wa nidhamu huwaadhibu wanafunzi wanaofanya
makosa: wanafunzi watukutu, wanafunzi wanaotoroka shule na wale
wanaopiga kelele darasani.
Mwalimu mshauri wa wasichana, huchunguza nidhamu ya wasichana.
Yeye hutatua shida zao shuleni, hutushauri kuwa na mwenendo mzuri,
huchunguza wakati wa kuingia mabwenini na kadhalika. Mwalimu mshauri
wa wavulana huchunguza nidhamu ya wavulana na kupanga michezo
shuleni kwa kushirikiana na mwalimu mshauri wa wasichana.
Wakati wa chakula cha mchana na chakula cha jioni, walimu wa zamu
huingia bwaloni kuchunguza chakula chetu na kutushauri kuheshimiana
wakati wa kula. Mimi nawapenda sana viongozi wetu shuleni.
Kazi ya 2:
Maswali ya ufahamu
1. Kwizera anasomea wapi?
2. Yeye anasoma kidato gani?
3. Fafanua umuhimu wa maktaba kwa mwanafunzi.
4. Je, Kwizera anaelewa vizuri masomo yake? Eleza.
5. Viongozi wao ni wepi?
6. Eleza kazi zinazofanywa na mhasibu.
7. Mwishoni mwa kila muhula wanafunzi hufanya nini?
8. Nini wajibu wa kiranja?
9. Mkuu wa shule anaitwa nani na ana majukumu gani?
10. Walimu wa zamu huingia bwaloni kufanya nini?3.2. Msamiati kuhusu mazingira ya shule
Kazi ya 3:
3.3. Sarufi: Matumizi ya umoja na wingi wa majina ya ngeli
ya li-ya
Kazi ya 4:
Tazama sentensi zifuatazo na kuzungumzia mabadiliko yanayojitokeza
kutoka sehemu A kwenda sehemu B
TNBH: Kuna majina ya ngeli hii yasiyokuwa na umoja kama vile :
Maji, mate, maziwa (ya kunywewa), mateso, manukato, mazishi, matumizi,
manufaa, masafa.
Katika sentensi, majina ya ngeli hii hufuatwa na kitenzi chenye kiambishi
awali li- katika umoja na ya- katika wingi.
Mfano:
Umoja Wingi
1. Shirika liliundwa. Mashirika yaliundwa.
2. Koti lingesafishwa. Makoti yangesafishwa.
3. Chungwa liliangushwa. Machungwa yaliangushwa.
Maelezo muhimu
Majina mengi ya ngeli ya li-ya hufanya wingi wake kwa kuongeza kiambishi
awali ma- mwanzoni mwa neno.
Kazi ya 5:
Weka sentensi hizi kati wingi au umoja:
a. Zoezi hili halieleweki.
b. Shamba la mjomba ni jipya.
c. Yai lililoharibika halifai kwa afya ya mwanadamu.
d. Gari lililoharibika halipendezi.
e. Matope yamechafua nguo zangu.
f. Jeshi limemshinda adui.
g. Juma la kazi limemalizika.
h. Magurudumu ya gari yanaviringika kasi.
i. Hekalu limejengwa vizuri.j. Majamvi yaliliwa na panya.
Kazi ya 6:
Chunguza sentensi hizi kutoka sehemu A na sehemu B uziunganisheili ziwe sentensi kamili
3.4. Matumizi ya lugha: Vyeo vya viongozi shuleni
Kazi ya 7:
Husisha maneno kutoka sehemu A kwenda sehemu B
3.5. Kusikiliza na Kuzungumza
Kazi ya 8:
Zungumzia kuhusu shule uliposomea kidako cha tatu.
3.6. Kuandika
Kazi ya 9:
Andika kuhusu umuhimu wa kuwa na viongozi katika jumuia zetuSOMO LA 4 : RATIBA YA WIKI YA MWANAFUNZI
Kazi ya 1:
Tazama michoro hapo juu, tambua kazi zinazofanywa na utajeumuhimu wa kazi hizo
4.1. Kusoma na ufahamu: Ratiba ya shughuli za kila siku
katika Shule ya Gasozi
Soma kifungu cha habari hapo chini kisha jibu maswali yanayofuata
Gasimba ni mwanafunzi wa kidato cha kwanza kwenye shule ya Gasozi.
Yeye ni mwanafunzi mwenye bidii na hachelewi shuleni. Jumatatu, Gasimba
huamka saa kumi na moja na nusu alfajiri na kuanza kujiandaa kwenda
shuleni. Baadaye, yeye hupiga meno yake mswaki, huchana nywele na
kuvaa sare yake.
Mamake Gasimba huamka mapema zaidi ili kumwandalia mwanawe
kifunguakinywa. Gasimba hunywa chai kwa mkate kisha hubeba mkoba
wake wenye madaftari na vitabu vyake kuelekea shuleni. Gasimba humuaga
mamake na kuondoka. Gasimba hufika shuleni saa kumi na mbili na nusu na
kuingia darasani na kuanza kusoma. Yeye huwatangulia wanafunzi wengine.
Saa mbili kasorobo kengele hulia na wanafunzi wote huenda kwenye gwaride
ambapo wao husali na baadaye wakaimba wimbo wa taifa la Rwanda.
Mwalimu mkuu huwahutubia wanafunzi kisha humpisha mwalimu wa zamu
kuwapa wanafunzi matangazo muhimu.
Saa mbili kamili, somo la kwanza huanza. Baada ya vipindi viwili wanafunzi
hupewa dakika ishirini za mapumziko. Chakula cha mchana huliwa saa saba
kamili. Masomo huendelea kuanzia saa nane alasiri. Saa kumi na dakika
ishirini masomo ya siku huwa yamekamilika. Wanafunzi wote huenda
uwanjani kwa michezo mbalimbali kama kandanda, voliboli na kuruka kamba.
Ifikapo saa kumi na moja na nusu wanafunzi wote huelekea nyumbani.
Gasimba afikapo nyumbani, yeye humsaidia mamake kufanya kazi za
nyumbani. Baadaye, yeye hufanya kazi zake za ziada na za shuleni. Saa
tatu na nusu usiku zifikapo huenda kulala.
Kila siku ya wiki huhusika na matukio haya ila siku ya Alhamisi jioni ambapo
Gasimba hufanya mazoezi ya kuogelea katika bwawa la kuogelea nyumbani
kwao. Ijumaa jioni, wanafunzi hushiriki katika mjadala kuhusu mada ambazo
walimu wao huwa wamewachagulia. Jumamosi, Gasimba humsaidia
mamake kufanya kazi za nyumbani. Jumapili, Gasimba huendelea na
mapumziko kama kawaida. Baada ya kupumzika, Gasimba hujitayarisha
kwa ajili ya kwenda shuleni Jumatatu.
Kazi ya 2:
Maswali ya Ufahamu
1. Gasimba anasomea katika shule gani?
2. Je, Gasimba yuko katika kidato kipi?
3. Gasimba hufanya nini anapoamka kabla ya kustaftahi?
4. Baina ya Gasimba na mamake, nani huamka mapema zaidi?
5. Gasimba hufanya nini afikapo shuleni kabla wanafunzi wengine
wafike?
6. Gasimba na wanafunzi wenzake hufanya nini Alhamisi na Ijumaa
jioni baada ya masomo yao?
7. Gasimba hufanya nini Jumamosi?8. Taja shughuli za Gasimba za siku ya Jumapili?
4.2. Matumizi ya msamiati
Kazi ya 3:
Tunga sentensi sahihi kwa kutumia maneno yafuatayo: (ratiba,
kuogelea, mjadala, huchana nywele na mapumziko)
4.3. Sarufi: Matumizi ya vivumishi vya kuonyesha vyangeli ya LI-YA
Kazi ya 4:
Tazama sentensi zifuatazo na kuzungumzia mabadiliko
yanayojitokeza kutoka sehemu A kwenda sehemu BSehemu A Sehemu B
1. Bega hili limepambwa nyota za kijeshi. a. Mabega haya yamepambwa nyota za kijeshi.
2. Gari hili ni jipya. b. Magari haya ni mapya.
3. Jengo hili ni la hospitali. c. Majengo haya ni ya hospitali.4. Pazia hili ni Safi . d. Mapazia haya ni safi.
4.4. Matumizi ya lugha: Shughuli za kila siku za mwanafunziKazi ya 5:
4.5. Kusikiliza na Kuzungumza
Kazi ya 6:Eleza kwa ufupi kuhusu shughuli uzifanyazo shuleni unakosomea.
4.6. Kuandika
Kazi ya 7:
Andika kwa ufupi kuhusu maendeleo ya shule yako.Tathmini ya mada
Jibu maswali yafuatayo:
1. Taja vitu angalau vitano ambavyo hupatikana katika mazingira ya
shule yenu.
2. Zungumzia kuhusu shughuli tatu zinazofanyika shuleni kwenu.
3. Eleza majukumu ya wafanyakazi wanne wapatikanao shuleni.
4. Tunga sentensi kumi kwa kutumia ngeli ya LI-YA katika umoja
na uwingi.
5. Eleza nafasi ya kila mwanafunzi katika harakati za kuzuia
ueneaji wa magonjwa shuleni.MADA YA 2 MSAMIATI KUHUSU MAZINGIRA YA NYUMBANI
Uwezo mahususi wa mada: Kuzungumza Kiswahili kwa ufasaha na
kuandika matini fupifupi kwa kutumia msamiati unaofaa katika mazingira ya
nyumbani.
Malengo ya ujifunzaji:
• Kutumia msamiati uhusuo mazingira ya nyumbani, mifugo na vifaa vya nyumbani,
• Kuainisha watu wa nyumbani na uhusiano wa familia,
• Kutumia majina ya ngeli ya LI- YA na vivumishi kwa ufasaha.
Kidokezo
1. Taja watu wote wanawopatikana nyumbani kwenu.
2. Taja sehemu kuu za nyumba.
3. Orodhesha vifaa na mifugo wanawopatikana nyumbani.
SOMO LA 5: MAZINGIRA YA NYUMBANI
Kazi ya 1:
Tazama mchoro hapo juu kisha jibu maswali yanayofuata:
a. Unaona nini kwenye picha hii? Eleza.
b. Kuna uhusiano gani kati ya mchoro huo na kichwa cha habari cha
hapa chini?
5.1. Kusoma na ufahamu: Makao ya Gakuba
Mimi na rafiki yangu Rurangwa tunazoea kutembea baada ya masomo ya
jioni. Siku moja tulipata gari na kuelekea kijijini.Tulipofika kijiji ambapo mzee
Gakuba anaishi tuliona nyumba yake na familia yake. Mzee Gakuba, mke
wake na watoto wao wawili walikuwa wanasimama mbele ya nyumba yao
katika bustani.Walikuwa wakizungumza.
Tulipigwa na bumbuazi kwa sababu kabla ya kuenda likizoni hapo palikuwa
na nyumba ya msonge. Mapendekezo ya serikali ya Rwanda ni kuishi katika
nyumba za kisasa. Nyumba hii ina sehemu kuu zifuatazo: sebule,vyumba
vya kulala, chumba cha wageni, chumba cha vyombo, na jikoni. Nyumba hii
inajengwa kwa mchanga, saruji, vyuma, nondo, milango, madirisha, mawe,
matofali na mabati. Vifaa vyote hivi vinapatikana nchini Rwanda. Kwa kujenga
nyumba hii kuna: msingi, kuta, zege, paa, madirisha, milango, sakafu, dari,
bomba na kadhalika. Nyumba hii ina bustani na miti ya aina tofauti kama vile
mti wa machungwa na mti wa maembe. Tulitazama nyumba hiyo kwa makinina kujiuliza mengi kuhusu mabadiliko ya muda mfupi.
Tulichunguza gharama za ujenzi wa nyumba yake! Na kujiuliza Je, gharama
hizi zimetoka wapi? Gakuba na bibi yake, kwa ushirikiano wao walitumia
fedha za mkopo kutoka benki. Gharama za nyumba ni thamani ambayo
unapaswa kuilipa ili uweze kuipata nyumba hiyo unayoitaka! Sasa thamani
unaweza kuilipa kwa njia ya pesa, nguvu ya kazi yako, nguvu ya akili na
pesa. Ina maana kwamba bila kulipa gharama stahiki huwezi kupata thamani
ya nyumba ile unayoitaka. Gharama hizi unaweza kuwalipa watu wengine
wanaokufanyia kazi au wanaokuuzia bidhaa, lakini pia unaweza kuzilipa
wewe mwenyewe kama muda na nguvu zako. Bila kulipa gharama stahiki
huwezi kupata nyumba hiyo.
Mara moja, Rurangwa alianza kuniuliza: “ je, unaona tofauti kati ya nyumba
za jadi na nyumba za kisasa?” Jibu langu lilikuwa hivi: “ kwanza ni vibaya
kwa maisha ya mtu anayeishi katika nyumba za msonge kwa sababu usafi
wa nyumba hizi si kazi rahisi. Nyingi zinajengwa kwa majani. Tena ni hatari
sana kuishi katika nyumba ya msonge: Nyumba hii inaweza kuangukia watu,
inaweza kuungua kwa sababu kunatumiwa majani kwa ujenzi wa nyumba
hii, na kadhalika. Tunahifadhi mazingira wakati tunapojenga nyumba
za kisasa kuliko ujenzi wa nyumba za jadi. Je, Rurangwa, unafahamu
umuhimu wa kuhifadhi mazingira wakati tunapojenga nyumba?” Rurangwa
anatoa jibu: “Hatuwezi kuorodhesha umuhimu wa mazingira kwa sababu
bila mazingira viumbe vyote haviwezi kuishi. Kuna mashirika mengi nchini
Rwanda yanayotetea uhifadhi wa mazingira. Bila mazingira hakuna maisha.
Binadamu na wanyama hupumua hewa nzuri kutoka kwenye mazingira.
Tunapata mvua kwa sababu mazingira yanahifadhiwa na kadhalika.”
Tulipomaliza matembezi yetu, tuliamua kuelezea wazazi wetu umuhimu wa
kuishi katika nyumba nzuri kwa kutumia vifaa ambavyo vinapatikana nchini
mwetu na kutumia fedha kutoka benki kwa njia ya mkopo. Na sisi kama
wanafunzi tutaunda klabu zitakazofundisha watu umuhimu wa kuishi mahalipazuri na kuhifadhi mazingira.
Kazi ya 2 :
Maswali ya ufahamu
1. Taja majina ya watu wote wanaotajwa katika kifungu hiki.
2. Familia ya Gakuba ina watu wangapi? Orodhesha watu hao.
3. Kwa kujenga nyumba yao, walitumia vifaa gani? Kutoka wapi?
4. Nyumba hii ilijengwa na nani? Toa maelezo.
5. Je, Mtu mwenye uwezo mdogo wa kiuchumi anaweza kuishi katika
nyumba ya kisasa? Eleza.
6. Kwa sababu gani tunatakiwa kuheshimu mazingira wakati
tunapojenga nyumba?
7. Kama mwanafunzi wa mwaka wa kwanza, msaada wako ni upi
kwa kuhifadhi mazingira unamoishi?5.2. Matumizi ya msamiati
Kazi ya 3:
Tumia maneno yafuatayo katika sentensi zako ukizingatia namna
yalivyotumiwa katika kifungu cha habari ulichosoma
1. Busitani
2. Bumbuazi
3. Mkopo
4. Kuhifadhi
5. Shirika
6. Kupumua
7. Kutetea
8. KlabuKazi ya 4:
Oanisha maneno yaliyomo katika sehemu A na yale yaliyomo katikasehemu B.
5.3. Sarufi: Matumizi ya ngeli ya LI-YA.
Kazi ya 5:
Chunguza sentensi zifuatazo na kuandika viambishi nafsi
vinavyopatikana katika vitenzi
1. Kundi la wanamuziki liliwatumbuiza watu jana.
2. Mashirika haya yaliundwa na vijana mbalimbali.
3. Koti hilo limeshonwa na mshonaji hodari.
4. Makabati yalitengenezwa na maseremala.5. Gari zuri lile lilitengenezwa nchini Rwanda
Maelezo muhimu
• Vitenzi vilivyomo katika sentensi hapo juu, vinatumia viambishi nafsi LI-YA
• Matumizi ya viambishi hivi LI-YA yanategemea nomino zilizotumiwa katika sentensi hizo.
• Nomino hizo zikiwa katika umoja kitenzi huchukua LI; zikiwa katika wingi kitenzi huchukua YA.
• Nomino zilizopendekezwa katika umoja huchukua wingi wake kwa kuongeza ma- kwa jina hilo:
Mfano:
1. Kundi makundi
2. Shirika mashirika
3. Jani majani
4. Gari magari
5. Darasa madarasa
Tanbihi: Kuna majina ya ngeli hii yasiyokuwa na umoja.
Maji, mate, maziwa (ya kunywewa), mateso, mavi, manukato, mazishi,
matumizi, manufaa, masafa. Katika sentensi, majina ya ngeli hii hufuatwana kitenzi chenye kiambishi awali li- katika umoja na ya- katika wingi
Mfano:
Umoja Wingi
1. Shirika liliundwa. Mashirika yaliundwa.
2. Koti lingesafishwa. Makoti yangesafishwa.
3. Chungwa liliangushwa. Machungwa yaliangushwa.
5.4. Matumizi ya lugha
Kazi ya 6:
Tunga sentensi sahihi kwa kutumia nomino hizi katika umuja na
wingi kisha ueleze kile ulichokigundua
Umoja Wingi
1. Kabati ..........................................................
2. Koti ..............................................................
3. Bega ............................................................
4. Goti .............................................................
5. Panga .........................................................
6. Janga ..........................................................
7. Jangwa .......................................................
8. Jina .............................................................
9. Jibu .............................................................10. Jembe…………………………………………
Kazi ya 7:
Andika sentensi zifuatazo katika umoja au wingi.
1. Mimi nina lengo la kupambana na jangwa.
2. Wewe utaondoa jani kavu hilo.
3. Majani yalikauka.
4. Shavu linaniuma.
5. Kijana mrefu alibeba kasha kwenye bega.
6. Debe hilo linavuja kwa sababu limetoboka.
7. Watoto watano walilazwa hospitalini kwa sababu ya matatizo ya mapafu.
8. Madaftari yanapaswa kuhifadhiwa vizuri.
9. Tarumbeta lilitumiwa wakati wa burudani.10. Shirika la reli liliagiza garimoshi kubwa.
5.5. Kusikiliza na kuzungumza
Kazi ya 8:
Simulia mbele ya darasa muhtasari wa kifungu “ Makao ya Gakuba.”
5.6. Kuandika
Kazi ya 9:
Tunga kifungu cha mistari 12 kuhusu ujenzi wa nyumba ya wazazi
wako.
SOMO LA 6: MSAMIATI KUHUSU WATU WANAOPATIKANA
NYUMBANI
Kazi ya 1:
Chunguza michoro hii kisha ujadili unachoona kwenye michoro hii.
6.1. Kusoma na ufahamu: Watu wa nyumbani
Familia ni jamaa ya watu wanaoishi pamoja yenye baba , mama na watoto.
Katika utamaduni wetu kama Wanyarwanda, watu hawa wana majukumu
tofauti katika familia.
Baba pamoja na mama wana majukumu ya kutafuta maendeleo ya familia
yao. Baba kwa ushirikiano na mama wana wajibu wa kufanya juu chini ili
familia yao iweze kupiga hatua kimaendeleo na kujitegemea kikamilifu.
Kulinda usalama wa nyumbani ni mojawapo wa wajibu huo. Hapa mama na
baba ndio walinzi wa kwanza wa utaratibu nyumbani ili familia yao iwe na
amani kila wakati.
Kuwalea watoto wao, wazazi wana majukumu makubwa sana kwa watoto
wao kama vile: kuwapenda, kuheshimu haki zote za mtoto na kukidhi mahitaji
yao yote kama vile kuwalisha, kuwasomesha, kuwalipia karo za shule na
kuwapeleka hospitalini wakati wanapoumwa, n.k.
Wazazi huwapa mawaidha mema na kuwafundisha mila na desturi za
Wanyarwanda kama vile: uzalendo, ushirikiano, kuheshimiana, n.k. Wazazi
pia huwasihi kuepukana na tabia za: ukatili, uongo, uovu, ulevi, uzembe,
kupiga marufuku itikadi ya mauaji ya kimbari, na mienendo yote isiyofaa.
Kwa upande wa watoto, nao wana majukumu ya kuwaheshimu wazazi wao,
kutimiza mipango ya wazazi kama ilivyopendekezwa na kutoa mchango
mwafaka wa maendeleo ya familia yao.
Nyumbani, wageni wa aina yote hukaribishwa. Miongoni mwa wageni hao
ni kama babu, bibi, mjomba, shangazi, mpwa na shemeji. Wageni hawa
wanalakiwa vizuri.Kazi ya 2:
Maswali ya ufahamu
1. Kwa maoni yako, eleza maana ya familia.
2. Kwa kawaida familia hujengwa namna gani?
3. Katika utamaduni wetu kama Wanyarwanda, baba na mama
wanashirikiana vipi?
4. Je, mchango wa watoto ni upi katika familia?5. Eleza mila na desturi ambazo wazazi wanafundisha watoto wao.
6.2. Msamiati kuhusu watu wa nyumbani
Kazi ya 3:
Baada ya kusoma kifungu cha habari, toa maana ya msamiati
unaofuata, kisha utunge sentensi zenye maana kamili kwa kutumia
msamiati huo.
1. Majukumu
2. Ushirikiano
3. Usalama
4. Uzalendo5. Mienendo
Kazi ya 4:Oanisha maneno kutoka sehemu A na maana yake katika B
6.3. Sarufi: Matumizi ya vivumishi vya idadi katika ngeli ya
LI-YA
Kazi ya 5:
Chunguza sentensi zifuatazo, kisha ueleze muundo wa vivumishi
vilivyotumiwa
1. Jibu moja limepatikana.
2. Mawe sita yameanguka chini.
3. Matunda saba yameiva.
4. Madarasa tisa yanasafishwa.
5. Makoti kumi yatashonwa.
Maelezo muhimu
Katika matumizi ya ngeli ya li-ya na vivumishi vya idadi, idadi mbili ambayo
hugeuka -wili, tatu, nne, tano pamoja na nane huchukua kiambishi makatika wingi. Vivumishi hivyo huwa mawili, matatu, manne, matano na
manane.
Kinyume na matumizi ya ngeli ya li-ya na vivumishi vya idadi tulivyoona
hapo juu, idadi, sita, saba, tisa na kumi havichukui kiambishi ma- katika
wingi. Vivumishi hivyo hubaki vile vilivyo yaani, sita, saba, tisa, na kumi.
Nomino za ngeli ya “li-ya” huweza kutumiwa na vivumishi vya idadi ya jumla
/isiyo kamili / isiyo dhahiri:
Kwa mfano:
Matendo mengi mazuri yamefanywa na watu hawa.Kazi ya 6:
Andika sentensi zifuatazo kwa kutumia vivumishi vilivyomo ndani
ya mabano.
1. Mawe .................... yamewekwa kando ya barabara (tatu).
2. Madirisha ........................... yamefunguliwa (tano).
3. Meno ...................... yameng’oka (mbili).
4. Matunda ....................... yameiva (nane).
5. Makundi ................................. ya wanafunzi yameshiriki vilivyo (nne).
6. Madarasa .............................. yamejengwa (tatu).
7. Taja mambo .............. yanayozingatiwa katika kazi ya fasihi (tatu).8. Makoti ...................... yameuzwa na mfanyabiashara huyu (tano).
Kazi ya 7:
Chunguza vivumishi vya idadi isiyo dhahiri vya ngeli ya “li-ya”
vifuatavyo kisha utunge sentensi zenye vivumshi hivyo.
1. Machache
2. Mengi
3. Kadhaa
4. Tele5. Kidogo
6.4. Matumizi ya lugha
Kazi ya 8:
Kamilisha tungo zifuatazo kwa kutumia vivumishi vya idadi: toka
moja hadi arubaini (Andika kwa maneno)
1. Kanuni za Mungu ni ........................
2. Mwaka una miezi .............................
3. Ni rahisi kujua kwamba wiki moja ina siku .....................
4. Watu wa zamani walipika kwa kuweka chungu juu ya mafiga
...........................
5. Wanyarwanda huwapa majina watoto wao kwenye siku ya ..........
.........................
6. Nchi ya Rwanda ina majimbo/ mikoa................. na mji wa Kigali.
7. Nchi yetu inapakana na nchi........................
8. Dunia ina mabara............................
9. Rwanda ina milima ya volkano..................
10. Katika mchezo wa soka, timu moja huwa na wachezaji...................
uwanjani.
11. Siku moja ina saa...........................6.5. Kusikiliza na kuzungumza
Kazi ya 9:
Soma kifungu cha habari hapo juu “watu wa nyumbani” baadaye
utoe muhtasari kimazungumzo.
Kazi ya 10:
Kwa njia ya mazungumzo, zungumzia wanafunzi wenzako ushirikiano
uliopo baina ya watu wa familia yenu.
6.6. Kuandika
Kazi ya 11:
Buni, kwa kuandika, mazungumzo ya watu nyumbani wakishirikiana
katika kazi fulani unayoitaka.
SOMO LA 7: UHUSIANO WA KIFAMILIA
Kazi ya 1:
Tazama mchoro huu. Unaona nini kwenye mchoro huu?
Bi. Nyiranzage aliolewa na Bw. Rutebuka. Sasa, Bi Nyiranzage
anaitwa bibi Rutebuka. Wengine humwita Bi. Nyiranzage. Bwana
Rutebuka ni mume wa bibi Nyiranzage. Bibi Nyiranzage na
bwana Rutebuka, ni mke na mume. Bwana na bibi Rutebuka
walizaa watoto wawili tu. Kifunguamimba wao ni mwanamume.
Jina lake ni Matabaro. Mtoto wa pili ni mwanamke. Yeye anaitwa
Nyiratabaro. Kwa upande mwingine Rutabagisha ambaye ni jirani
yao amemuoa Nyiramavugo; hivyo wote huitana mume na mke.
Bw. Rutabagisha na Nyiramavugo nao walizaa watoto wawili
tu, mmoja wa kike anayeitwa Mukabutera ndiye aliyetangulia
kuzaliwa na mwingine wa kiume Butera alifuata baadaye. Wototo
wa familia hizi mbili husomea kwenye Chuo cha Ualimu cha
Gacuba II.
Watoto wote ni wanafunzi wa shule za sekondari. Vifunguamimba
husoma katika mwaka wa tatu katika chuo cha Ualimu cha Gacuba II.
Ilhali vifungamimba husoma katika mwaka wa pili.
Baada ya muda mfupi, majirani hawa walikata shauri ya
kushirikiana kimasomo. Vifunguamimba walitangulia kushirikiana
na kusaidiana kati yao na hata kuwasaidia wadogo wao kimasomo
na kuwahimiza kuwaiga. Walikuwa wakishika nafasi ya kwanza
kwa kila muhula wa masomo. Baada ya kuona matunda ya
kushirikiana kimasomo, wote waliamua kuwasaidia wanafunzi
wenzao waliokuwa wakishindwa shuleni wakifanya marudio nao.
Jambo hili lilishamiri sana na kujulikana shuleni kote. Ilitokea
Mkurugenzi wa shule akapata habari hii na kuwakabidhi zawadi
ya kusoma mwaka mzima bila kulipa ada ya shule.
Jambo hili liliwafurahisha wazazi na kuwapongeza watoto wao
kwa zawadi nono. Shuleni, walimu wote walikuwa wanatumia
mfano wao ili kuwahimiza wanafunzi wengine kuwaiga.
Mwishowe, wanafunzi hawa walimaliza masomo yao na kuachia
shule yao makumbusho ya milele. Walianza maisha mapya
wakawa walimu mashuhuri. Baada ya miaka miwili, Matabaro na
Mukabutera walifunga ndoa na kuzaa mtoto anayeitwa Rubangura.
Punde si punde, Butera na Nyiratabaro walioana wakazaa mtoto
anayeitwa Rubaduka. Familia hizi ziliendelea kuishi pamoja na
kushirikiana katika shughuli zote za nyumbani.
Kazi ya 2:
Maswali ya ufahamu:
1. Taja uhusiano uliopo baina ya Butera na Mukabutera.
2. Bi. Nyiramavugo atamwitaje Mukabutera?
3. Bw. Rutebuka atamwitaje Matabaro?
4. Jaza mapengo kwa neno faafu:
a. Bw. Rutebuka ni …………… wa Bi. Nyiranzage.
b. Mukagatera ni ………….. yake Butera.
c. Rutebuka ni ………….. yao Matabaro na Nyiratabaro.5. Nyiramavugo atamwitaje mke wa Butera?
Kazi ya 3:
Kamilisha sentensi zifuatazo kwa kutumia msamiati wa uhusiano wa
kifamilia unaofaa.
1. Mama ya mama yangu anaitwa……………………….
2. Ndugu wa kike wa baba yangu anaitwa ……………….
3. Baba ya mume wangu anaitwa …………………………
4. Mtoto wa mtoto wangu anaitwa…………………………
5. Baba ya baba yangu anaitwa ……………………………..
6. Mtoto wa mjukuu wako anaitwa ………………………….
7. Mama ya mke wako anaitwa ……………………………..
8. Mwanamke aliyeolewa na babako, na ambaye si mama yako wa
damu anaitwa …………………………………………………….
9. Mtoto wa kwanza kuzaliwa anaitwa …………………………….
10. Mtoto wa mwisho kuzaliwa anaitwa…………………………
Maelezo muhimu kuhusu uhusiano wa kifamilia
• Mjomba: Mvulana aliyezaliwa na dada yako au kaka ya mama yako.
• Shangazi: Msichana aliyezaliwa pamoja na baba yako au ndugu wa kike wa baba yako.• Mpwa: Mtoto wa dada yako.
• Binamu: Mtoto wa mjomba wako au wa shangazi yako.
• Shemeji: Ni ndugu zote wa mkeo au ndugu za kiume wa mumeo.
• Wifi: Jina wanaloitana dada zako na mkeo.
• Mkaza mjomba: Mke wa mjomba wako.
• Mkaza mwana: Mke wa mtoto wako.
• Mavyaa: Jina linalotumiwa katika kuitana baina ya mke na mama mkwe wake.
• Kifunguamimba: Mtoto wa kwanza kuzaliwa.
• Kitindamimba:Mtoto wa mwisho kuzaliwa.
• Mapacha: Watoto wawili waliozaliwa siku moja kutokana na mimba moja.
• Baba wa kambo: Mwanaume aliyeoa mamako na ambaye si baba yako wa damu.
• Mama wa kambo: Mwanamke aliyeolewa na babako, na ambaye si mama yako wa damu.
• Kitukuu: Mtoto wa mjukuu.
• Kilembwe: Mtoto wa kitukuu.
• Kilembwekeza/Kinying’inya: Mtoto wa kilembwe.
• Kitojo: Mtoto wa kilembwekeza.
7.2. Msamiati kuhusu uhusiano wa kifamilia
Kazi ya 4:
Eleza maneno yalopigiwa mistari katika sentensi hizi:
1. Watoto wanaheshimu wazazi wao.
2. Tunampokea nyanya yetu nyumbani.
3. Kifunguamimba kutoka familia ya mjomba wetu anahifadhi mazingira.
4. Baba wa kambo wa Juma anamsadia mtoto mwenzake mwenye matatizo ya kutembea.
5. Binamu yenu anaunda shirika la kutetea watoto wenye matatizo.7.3. Sarufi: Matumizi ya vivumishi vya kuuliza katika ngeli ya LI-YA
Kazi ya 5:
Chunguza sentensi zifuatazo kisha ueleze muundo wa vivumishi
vilivyotumiwa.
1. Jengo lipi ni kubwa?
2. Mapapai yapi yameiva?
3. Tukupe magunia mangapi?
4. Mashirika gani yanasaidia wakulima?
5. Wewe unataka nikupe jembe lipi?
Maelezo muhimu kuhusu vivumishi viulizi
Vivumishi viulizi hutumika kuuliza swali kuhusu nomino. Vivumishi hivi
vinapotumiwa katika sentensi ni sharti sentensi hiyo ikamilishwe kwa alama
ya kiulizi. Vivumishi viulizi ni vitatui?, -ngapi? na -gani? Vivumishi viulizi
-ngapi? na -pi? huchukua viambishi vya ngeli lakini kiulizi “gani” hakichukui
kiambishi chochote cha ngeli.
Kwa mfano:
1. Gari lipi linatembea?
2. Magari yapi yanatembea?
3. Je, nyumba yako ina madirisha mangapi?
4. Unapenda shirika gani? –
5. Unapenda mashirika gani?
Kazi ya 6:
Tumia vivumishi viulizi vilivyomo mabanoni ili kujaza sentensi
zifuatazo:
1. Jibu .............. limeishapatikana? (-pi)
2. Mawe ................. yamewekwa kando ya barabara? (-ngapi)
3. Madirisha .............. yamefunguliwa? (gani)
4. Meno ................ yameng’oka? (-pi)
5. Tunda ................ limeiva? (gani)Kazi ya 7:
Andika sentensi zifuatazo katika umoja ama wingi.
1. Jengo lipi ni kubwa?
2. Mapapai yapi yameiva?
3. Tukupe magunia yapi?
4. Mashirika gani yanasaidia wakulima?
5. Wewe unataka nikupe jembe lipi?
7.4. Matumizi ya lugha
Kazi ya 8:
Soma maelezo hapo juu kuhusu uhusiano wa kifamilia kisha umwambie
mwenzako hali halisi ya kila mtu katika familia yako binafsi.
7.5. Kusikiliza na Kuzungumza
Kazi ya 9:
Baada ya kusoma maelezo kuhusu uhusiano wa kifamilia, zungumzia
darasa ukoo wako.
7.6. Kuandika
Kazi ya 10:
Tunga mazungumzo kuhusu
“ uhusiano wa kifamilia” ( angalau misitari 15)SOMO LA 8: VIFAA VYA NYUMBANI NA USAFI WAKE
Kazi ya 1:
Orodhesha vifaa mnavyotumia nyumbani kwenu mnapofanya usafi.
8.1. Kusoma na ufahamu: Vifaa vya nyumbani na usafi wake
Usafi wa nyumbani na vifaa vyake ni njia ya kuendeleza afya kwa kuzuia
maradhi yanayotokana na athari za taka kwa binadamu. Athari hizo zinaweza
kuhusu miili yetu.
Usafi wa nyumbani ni jambo ambalo linafaa kutiliwa maanani na kila mtu,
kwani uchafu unachangia pakubwa kuharibu maisha ya binadamu. Jambo
la kushangaza ni kwamba watu wengi wanafikiri kuwa usafi unahusu miili na
mavazi tu, wakisahau kuwa usafi huhusu kila kitu kinachopatikana katika
mazingira wanamoishi.
Tunapozungumzia usafi wa nyumbani, watu wengi huelewa shughuli
muhimu zinazostahili kufanywa katika kusafisha vyumba vya nyumbani na
kutengeneza bustani zinazozunguka nyumba hiyo. Lakini, ni lazima kujua
kwamba usafi huchunguzwa kupitia vifaa vya nyumbani vinavyotumiwa
kama vile: sahani, vikombe, vijiko, sufuria,vijiko, nguo, meza, kabati,
runinga, redio,na kadhalika. Tena inafaa kusafisha sehemu zote za nyumba
kama vile vyumba vya kula, sebule, jikoni, chooni, bila ya kusahau bustani.
Kabla ya kufanya usafi wa vifaa na sehemu za nyumba, sisi wenyewe
tunaombwa kuwa na usafi ipasavyo. Kama vile: Kunawa mikono kwa maji
na sabuni hupunguza kwa kiasi kikubwa maambukizo ya ugonjwa wa
kuhara. Wazazi na walezi wengine wanapaswa kunawa mikono kwa sabuni
kila baada ya kumhudumia mtoto mchanga au mtoto mdogo aliyejisaidia,
kumpeleka mtoto msalani, kutoka msalani wao wenyewe, kabla ya kuandaa
chakula, kabla ya kulisha watoto wadogo na baada ya kuondoa takataka.
Wazazi na walezi wengine wanapaswa kuwajengea watoto tabia ya kunawa
mikono kwa maji safi na sabuni kabla ya chakula na baada ya kutoka
msalani. Kinyesi cha wanyama na binadamu kisiruhusiwe kukaa ndani ya
nyumba, njiani, kwenye vyanzo vya maji na katika maeneo ya kuchezea
watoto. Matumizi ya vyoo pamoja na tabia ya usafi, hasa unawaji wa mikono
kwa sabuni ni mambo muhimu kwa afya ya jamii. Hutoa kinga kwa watoto
na kwa kaya kwa gharama nafuu pamoja na kuwapatia watoto haki yao ya
kuwa na afya njema na lishe bora.
Tunaposafisha nyumba tunatumia maji, sabuni za kawaida, na sabuni za
majimaji au dawa za kuulia wadudu wenye kuambukiza watu magonjwa
mbalimbali.Tunawaonya watu wasitupe uchafu ovyoovyo. Taka ambazo
zinaweza kusababisha matatizo ya afya ni kinyesi cha binadamu na cha
wanyama, taka ngumu, maji machafu, taka za viwandani, na za kilimo, n.k.
Taka zote zinazotokana na vitu vyote vilivyotumiwa zinafaa kutupwa mahali
panapofaa kama vile jalalani au zikachomwa kupitia njia zinazokubaliwa.
Nyasi nazo zinazozunguka nyumba zetu zinafaa kufyekwa ili kuwafukuza
mbu wanaosambaza ugonjwa wa malaria.
Maji yote ya kunywa na ya matumizi mengine yatoke kwenye vyanzo salama
na yachemshwe baadaye au yanyunyiziwe dawa ya kuulia vijidudu. Vyombo
vya kuwekea na kuhifadhia maji vitunzwe vizuri ndani na nje na kufunikwa ili
kuepukana na uchafu wa maji. Ni lazima iwepo mikakati rahisi ya kusafisha
maji yawe safi nyumbani kama vile kuyachemsha, kunyunyizia dawa ya maji
(klorini) ili kuua vijidudu. Vyakula vibichi au mabaki ya vyakula vilivyopikwa
yanaweza kuwa hatari. Vyakula vibichi visafishwe kwa maji safi kabla ya
kupikwa. Chakula kilichopikwa kiliwe kikiwa moto na kiporo kipashwe moto
vizuri kabla ya kuliwa. Chakula, vyombo na eneo la kutayarishia chakula
halina budi kuwa safi na mbali na wanyama.
Chakula kihifadhiwe kwenye vyombo vilivyofunikwa.
Upungufu wa usafi wa mazingira ni sababu kuu ya maradhi kote duniani.
Uboreshaji wa mazingira una manufaa makubwa kwa afya ya watu katika
kaya na katika jamii.
Kazi ya 2:
Maswali ya ufahamu
1. Ni sehemu zipi za nyumba ambazo huhitaji usafi?
2. Taja vifaa vya nyumbani vilivyotajwa katika kifungu hiki.
3. Kwa sababu gani watoto wanapaswa kuepukana na uchafu?
4. Tunatumia nini katika kufanya usafi wa nyumbani?
5. Wazazi au walezi wengine wanafundisha watoto wao nini kuhusu
usafi?
6. Ni umuhimu gani wa kuwa na maji safi?
7. Ni dosari zipi za upungufu wa usafi kwa binadamu?
8.2. Msamiati
Kazi ya 3:
Tunga sentensi sahihi kwa kutumia maneno yafuatayo:
1. Athari
2. Maanani
3. Kuhara
4. Kinga
5. Takataka
6. Kaya
Kazi ya 4:
Baada ya kusoma kifungu cha habari hapo juu, kamilisha sentensi
zifuatazo kwa kutumia maneno yafuatayo: runinga, redio, kijiko,
sufuria, meza, malaria, usafi, tabia, sabuni, linafaa, vifaa.
1. Mama anapika chakula ndani ya……………….
2. Tunaposoma kiswahili nyumbani tunaandikia kwenye………..
3. Nyanya yangu anatumia………….. wakati mimi ninatumia uma.
4. Tunasikiliza habari za mpira kwenye………………
5. Wanafunzi hupenda kutazama filamu kwenye…………
6. Usafi nyumbani ni jambo ambalo ………..kutiliwa maanani.
7. Watu wengi wanafikiri kuwa ……..unahusu miili na mavazi tu.
8. Usafi nyumbani huonekana kupitia ………. vinavyotumiwa nyumbani.
9. Kunawa mikono kwa maji na …………hupunguza kwa kiasi kikubwa
magonjwa.
10. Wazazi na walezi wengine wanapaswa kuwazoeza watoto ……….
ya kunawa mikono kwa maji safi.
11. Nyasi nazo zinazozunguka nyumba zetu zinafaa kukatwa ilikuwafukuza mbu wanaosababisha ugonjwa wa…………..
8.3. Sarufi: Nomino za ngeli ya LI-YA na vivumishi vya
kumiliki
Kazi ya 5:
Chunguza mifano ya sentensi hapa chini, kisha ueleze aina za
maneno yaliyopigiwa mstari.
1. Koti langu limechafuka.
2. Shirika lako linajulikana sana.
3. Gari lake ni la kifahari.
4. Jumba letu linapendeza
Maelezo muhimu kuhusu matumizi ya nomino za ngeli ya LI-Ya na
vivumishi vya kumiliki
Vivumishi vya kumiliki ni -angu, -ako, -ake, -etu, -enu na -ao. Vivumishi
hivi katika ngeli ya Li-Ya huchukua kiambishi konsonanti l- katika umoja na
y- katika wingi.
Kazi ya 6:
Andika wingi wa sentensi za hapa chini.
Umoja Wingi
1. Jembe langu limepotea. -------------------------------------------
2. Janga kubwa limesababisha maafa. ----------------------------------
3. Jaribio la leo limesahihishwa. -------------------------------------------
4. Jeshi lao lina askari wengi. -------------------------------------------
5. Jeraha lake lina uchafu sana. -------------------------------------------
6. Jambo hili liliwafurahisha wengi. ----------------------------------------
7. Jicho lake linaona mbali sana. ------------------------------------------
8. Jiwe langu lina thamani kubwa. -----------------------------------------
9. Jino lako limeng’oka? -------------------------------------------
10. Jiko langu limeharibika. -------------------------------------------
8.4. Matumizi ya lugha
Kazi ya 7:
Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili jadilini kuhusu “Umuhimu
wa usafi na madhara ya kutokuwa na usafi.”
Kazi ya 8:
Eleza umuhimu wa vifaa hivi vya usafi:
1. Bafu
2. Sabuni
3. Deki
4. Ufagio
5. Taulo
8.5. Kusikiliza na Kuzungumza
Kazi ya 9:
Mwambie mwenzako namna mnavyofanya usafi nyumbani kwenu
na usafi wa vifaa vya nyumbani.
8.6. Kuandika
Kazi ya 10:
Tunga kifungu cha habari kwa kutumia kichwa kifuatacho (maneno
yasiyopungua mia moja): “Uchafu ni asili ya maradhi mengi.”SOMO LA 9: MSAMIATI KUHUSU MIFUGO
Kazi ya 1:
Jiunge na mwanafunzi mwenzako. Kumbushaneni majina ya mifugombalimbali mnayoyajua.
9.1. Kusoma na ufahamu: Kazi nzuri ya ufugaji.
Huyu ni Ikirezi. Ikirezi ni mfugaji wa nyuki. Ikirezi anarina asali. Baada ya
kurina, yeye husafisha asali yake na kuiuza. Asali hiyo hutumiwa kamachakula au hutengenezewa dawa.
Huyu ni Ituze. Ituze anakama ng’ombe. Kabla ya kukama, aliosha chuchu
kwa maji vuguvugu na kuzikausha kwa kitambaa safi. Anatumia mkebe safikuwekea maziwa. Ituze huwapandisha madume kwa mitamba au mpira.
Hili ni josho. Ng’ombe hawa wanaogeshwa kwa dawa ndani ya josho.
Wafugaji huosha mifugo katika josho ili kuwakinga dhidi ya kupe. Dawahuua viroboto wanaoishi kwenye ngozi za mifugo.
Hawa ni Mudenge na Gatera. Mudenge anawalisha kuku kwa mahindi. Pia,
huwapa kuku mtama, ugali, wadudu na vyakula vinavyopatikana kwa urahisi.
Wakati mwingine, yeye huwapa kuku chakula maalumu kilichotengenezewa
katika viwanda. Mudenge anawafuga kuku wa mayai na wa nyama. Yeye
huuza baadhi ya mayai ili kujipatia riziki. Mudenge, pia, huwaatamisha
baadhi ya kuku wake ili apate vifaranga wa kuuza na kufuga.
Gatera, naye, anawalisha ng’ombe kwa nyasi. Gatera anawafuga ng’ombe
wake ndani kwa ndani. Anawapa lishe, maji na dawa humo humo zizini.
Gatera hukata pembe za ng’ombe wake. Ng’ombe hukatwa pembe ilikumzuia kumdhuru mtu au kuharibu vitu.
Huyu ni Kaliza. Kaliza anapenda kuchunga farasi. Anawachunga farasi
penye maji safi na nyasi nyingi. Kulisha mifugo ni shughuli muhimu ya
ufugaji. Mifugo wanapolishwa vizuri hukua kwa haraka, huwa na afya nzurina hutupatia mapato mazuri.
Kaliza anafagia zizi la ng’ombe. Mfugaji bora husafisha makao ya mifugo na
vyombo vyao vya kulia, kunywea na kulalia. Mifugo wanaolala katika mahalisafi na kulia katika vyombo safi huwa na afya njema.
Daktari wa mifugo anamtibu kuku kwa kumdunga sindano. Kutibu mifugo
ni muhimu kwa mfugaji. Ni vizuri kutambua dalili ya ugonjwa ili watibiwe
mapema.
Kazi ya 2:
Maswali ya ufahamu
1. Andika majina yote ya mifugo yaliyotajwa hapo juu.
2. Asali ina umuhimu gani kwa maisha ya binadamu?
3. Kwa sababu gani tunakata sufu ya kondoo?
4. Kabla ya kukama ng’ombe, tunaombwa kufanya nini kwanza?
5. Chagua mifugo watano katika vifungu vya habari hapo juu kisha
utaje umuhimu wao kwa binadamu.
6. Kwa maoni yako, ufugaji unaleta matunda gani kwa maendeleo
ya nchi?
9.2. Msamiati kuhusu mifugo
Kazi ya 3:
Baada ya kusoma kifungu cha habari hiki, toa maana ya msamiati
unaofuata:
• kurina
• kukata sufu
• kukama
• kupandisha madume kwa mtamba
• kufuga ng’ombe ndani kwa ndani
• kuwapeleka ng’ombe katika josho
• kuatamisha kuku
• kuchunga• kukata pembe
9.3. Sarufi: Ngeli ya LI –YA na Vivumishi vya kuonyesha.
Kazi ya 5:Tazama sentensi zifuatazo na kujadili mabadiliko ya kisarufi yanayojitokeza.
Maelezo muhimu
Vivumshi vya kuonyesha hili, hilo, lile hufuata nomino katika umoja.Vivumishi vya kuonyesha haya, hayo, yale hufuata nomino katika wingi.
Kazi ya 6:
Chagua neno sahihi katika mabano na kujaza pengo.
1. Debe ………….. lilitoboka (hii, haya, hili, hiyi).
2. Jambazi ……….liliadhibiwa (yule, hii, lile, hiyo).
3. Tafadhali kunja majamvi………..(ayo, hizo, hayo, halo).
4. Anakuomba umnunulie machungwa ………….(hizo, hayo, yayo).
5. Jahazi …….ni kubwa (lili, hile, jile, lile).
Kazi ya 7:
Sahihisha sentensi zifuatazo:
1. Kabati kale kalivunjwa na wezi.
2. Maji haya alimwagwa ovyo sakafuni.
3. Alipotaka kujenga nyumba alitafuta majiwe makubwa.
4. Mafuta haya haamwagwi ziwani kwa sababu anaweza kuua samaki.5. Maboga haya yana manufaa nyingi kwa mwili wako.
9.4. Matumizi ya lugha
Kazi ya 8:
Husisha majina haya na mifugo wanaopatikana hapo chini: mbuzi,mbwa, kuku, paka, na sungura.
9.5. Kusikiliza na Kuzungumza: Majadiliano
Kazi ya 9:
Zungumzia wanafunzi jinsi mnavyofanya ufugaji wengine namna
gani nyumbani kwenu au kwa babu yako mnavyofanya ufugaji.
9.6. Kuandika
Kazi ya 10:
Tunga kifungu kifupi cha maneno yasiyozidi 100 kuhusu “Umuhimu
wa ufugaji nchini Rwanda.”
Tathmini ya mada
1. Tumia maneno yafuatayo ya ngeli ya LI-YA na vivumishi vya
kumiliki au vya kuonyesha katika sentensi sahihi katika
umoja.
a. Azimio
b. Ini
c. Jiko
d. Ua
e. Shamba
2. Tumia sentensi za hapo juu katika wingi.
3. Jaza sentensi zifuatazo kwa kutumia maneno: baba, wifi,
mama, shangazi, mjomba, mjukuu, binamu, mpwa, mapacha,
baba wa kambo.
a. Mke wa baba yako ni ……………………………….. yako.
b. Mume wa mama yako utamuita……………………… yako.
c. Mtoto wa mjomba au shangazi yako ni……………..
d. Mtoto wa mtoto wako utamuita…………..
e. Bwana ya mama yako ambaye si baba yako utamuita……..
f. Dada ya baba yako utamuita……………………………….
g. Kaka ya mama yako utamuita………………………………..
h. Mke wa ndugu yako utamuita…………………………….
i. Watoto wawili waliozaliwa siku moja na mama mmoja
tutawaita……..
j. Mtoto wa dada yako utamuita……….4. Andika umuhimu wa vifaa vya nyumbani vifuatavyo:
5. Tunga insha ndogo ya maneno yasiyozidi 100 kuhusu “Umuhimu
wa kuishi katika nyumba ya kisiasa kwa maisha ya binadamu”
MADA YA 3 MSAMIATI KATIKA MAZINGIRA YA HOSPITALI
Uwezo mahususi katika mada hii:
Kuzungumza na kuandika kwa ufasaha matini fupifupi kwa kutumia msamiati
unaofaa katika mazingira ya hospitalini.
Malengo ya Ujifunzaji:
• Kutumia kwa ufasaha msamiati maalum wa mazingira ya hospitali katika mawasiliano;
• Kueleza vifaa vya hospitalini na umuhimu wake,
• Kubainisha wafanyakazi wa hospitalini na majukumu yao,
• Kusikiliza kwa makini na kusoma kwa ufasaha kifungu cha habari kinachohusika,• Kunyambua vitenzi kwa kuzingatia kauli mbalimbali.
Kidokezo
1. Hospitali ni nini?
2. Orodhesha angalau hospitali tatu muhimu zinazojulikana nchini Rwanda.
3. Taja vifaa vitano vinavyotumiwa hospitalini na kueleza umuhimu wake.
4. Bainisha wafanyakazi angalau wanne wapatikanao hospitalini na kuainisha kazi au majukumu yao.SOMO LA 10: SEHEMU ZA HOSPITALI
Tazama kwa makini mchoro hapa juu. Zungumzia vitu muhimu
unavyoona vyenye uhusiano na hospitali.10.1. Kusoma na ufahamu: Ziara yetu hospitalini
Wanafunzi wa Shule ya Sekondari Maadili wamefanya ziara kwenye hospitali
moja wilayani Huye. Shabaha yao ni kuielewa vyema hospitali. Wamekaribishwana mpokezi wageni ambaye amewaongoza kwa Daktari Mkuu.
Daktari: Hamjambo vijana!
Vijana: Hatujambo Daktari!
Aminata: Jina langu ni Aminata na mimi ndimi kiranja wa darasa letu. Hawa
ni wanafunzi wenzangu.
Tumefurahia fursa hii ya kuitembelea hospitali yenu kwa ajili ya kuyaelewa
vyema mazingira ya hospitali.
Daktari: Asante sana kwa nia yenu. Kwa hiyo, karibuni nyote!
Mimi ni Birashoboka, Daktari Mkuu wa hospitali hii. Na huyu ni muuguzi
wetu, jina lake Veneranda.
Nifuateni sasa niwatembeze sehemu mbalimbali za hospitali.
Muuguzi: Tuanzie kwenye sehemu ambapo mmekaribishiwa na kupata kiti.
Sehemu hiyo huitwa pambajio. Ni sehemu ya kuwapokelea wagonjwa.
Pascal: Samahani Daktari! Sisi siyo wagonjwa, msije mkatudunga sindano!
Daktari: Hahaaaa! Usiwe na wasiwasi kijana! Tafadhali tuendelee. Sehemu
hii ni chumba cha matibabu ya dharura, yaani chumba cha kuwatibia
wagonjwa wanaohitaji matibabu ya haraka sana kama vile majeruhi wa ajali.
Muuguzi: Samahani Daktari! Ni vizuri kuelewa kwamba chumba cha
dharura ni tofauti na wodi kwani wodi ni chumba cha kushughulikia maradhi
ambayo si ya kawaida kama vile maradhi ambayo yamezuka ghafla na bado
hayaeleweki vizuri.
Daktari: Asante sana Muuguzi! Kama nyongeza, kuna wodi nyingine
ambayo ni sehemu ya kuwalaza wagonjwa wanaoendelea na matibabu.
Samilla: Samahani Daktari! Kwenye mlango ule nimesoma neno maabara.
Je, nini maana ya neno hili?
Daktari: Vizuri sana! Maabara ni chumba cha kufanyia uchunguzi wa
magonjwa. Kwa kuwa hatuna muda wa kutosha wa kuizunguka hospitali
yote, inafaa kusimamia hapa na kumwomba Muuguzi awaelezee sehemu
nyingine za hospitali.
Muuguzi: Asante sana Daktari! Kuna chumba cha kuhifadhia dawa;
kuna kungawi, yaani chumba cha kujifungulia kwa kina mama wajawazito;
chumba cha upasuaji; chumba cha uangalizi maalum ambacho ni chumba
cha matibabu ya kiwango cha juu sana. Hususan chumba hiki hutumiwakwa wagonjwa walio katika hali mahututi.
Daktari: Chumba hiki huwa na mitambo na mashine za hali ya juu sana za kumsaidia mgonjwa.
Muuguzi: Chumba cha mwisho ni ufuoni au makafani ambacho hutumiwa kuhifadhia maiti.
Jado: Asante sana kwa maelezo haya. Ningependa sasa mtuelezee kuhusu vifaa muhimu vinavyotumiwa humu.
Kazi ya 2:
Maswali ya ufahamu
a. Soma kifungu cha habari hapa juu na kujibu maswali ya ufahamu yafuatayo:
1. Habari hii imetokea wapi?
2. Ni lengo gani la wanafunzi kuitembelea hospitali?
3. Ni watu gani wanaozungumziwa katika kifungu cha habari hiki?
4. Ni sehemu zipi za hospitali zilizotajwa?
5. Aminata alikuwa na wajibu gani?
b. Chagua jibu lililo sahihi kuliko mengine
1. Kifungu hiki cha habari kinazungumzia:
a. Wanafunzi wa Shule ya Sekondari ya Maadili na Daktari.
b. Vifaa na wafanyakazi wa hospitali wilayani Huye.
c. Ziara ya wanafunzi wa Shule ya Sekondari Maadili kwenye hospitali moja wilayani Huye.
d. Mazungumzo kati ya wanafunzi wa Shule ya Sekondari Maadili kuhusu uchaguzi wa mchepuo wa udaktari.2. Walipofika hospitalini, wanafunzi walikaribishwa na
a. Muuguzi.
b. daktari mkuu.
c. nesi.
d. mpokeaji.
3. wanafunzi walitembezwa sehemu za hospitali na
a. daktari mkuu.
b. muuguzi pamoja na daktari mkuu.
c. mpokezi.
d. majibu yote ni sahihi.
4. Wanafunzi walielezewa vyumba vingapi ?
a. vyumba tisa.
b. vyumba vitatu.
c. vyumba kumi.
d. vyumba vitano.
e. hakuna jibu sahihi.
5. Kungawi ni chumba cha:
a. kuwapasulia wajawazito.
b. kuzalia wajawazito.
c. kununulia dawa.
d. kulalia wagonjwa.10.2. Matumizi ya msamiati kuhusu mazingira ya hospitali
Kazi ya 3:
Kwa kutumia Kamusi ya Kiswahili Sanifu au njia nyingine tofauti, toa
maana ya msamiati ufuatao na kuutungia sentensi sahihi.
1. Kudunga 6. Kuhifadhi
2. Matibabu 7. Uchafu
3. Mgonjwa 8. Mjamzito
4. Hali mahututi 9. Kujifungua
5. Kupenyeza 10. DharuraKazi ya 4:
Oanisha maneno katika sehemu A na maana zake kutoka sehemu B.
10.3. Sarufi: Matumizi ya kauli za vitenzi
Kazi ya 5:
Soma sentensi zifuatazo na kutofautisha viambishi vilivyokolea
Wanafunzi wa Shule ya Sekondari Maadili walikuwa wanapendana sana.
Waliandaa mpango wa kumwandikia Daktari Mkuu wa Hospitali kwa ajiliya kuitembelea hospitali yake.
Maelezo muhimu
Viambishi vilivyokolea ni viambishi vya mnyambuliko wa vitenzi.
Mnyambuliko wa vitenzi ni jinsi vitenzi vinavyobadilika kulingana na kauli/hali mbalimbali.
Hapo juu, kauli za vitenzi zilizotumiwa ni tatu kama ifuatavyo:
i. Kauli ya kutenda.
ii. Kauli ya kutendana.
iii. Kauli ya kutendea.
Yafuatayo ni maelezo kwa kila aina ya kauli:
1. Kauli ya Kutenda - kitendo katika hali yake ya kawaida (bila kunyambuliwa).
2. Kauli ya Kutendana - unamfanya mtu kitendo, naye anakufanya vivyo hivyo.
3. Kauli ya Kutendea - kufanya kitendo kwa niaba (au kwa ajili) ya mtu mwingine.Kazi ya 6:
Onyesha mnyambuliko wa vitenzi ulivyochagua kisha uviweke katika
hali ya kutendea na kutendeana.
Kazi ya 7:
Tunga sentensi ambazo vitenzi vyake vinabeba kauli ya kutenda,
kutendea na kutendana
Kazi ya 8:
Andika vitenzi vifuatavyo katika hali ya kutendea kwa kuzingatia
mabadiliko ya kimaana.
1. Tumeandika barua kwa ajili ya rafiki zetu.
2. Wazazi walifanya mema kwa niaba ya watoto wao
3. Baba yake ameweka pesa kwenye akaunti kwa manufaa ya mtoto wake.
10.4. Matumizi ya lugha: Sehemu muhimu za hospitali
Maelezo muhimu kuhusu sehemu muhimu za hospitali
Hospitali ni mahali pa kutibia wagonjwa. Kuna hospitali kubwa na nyinginendogo. Hospitali ndogo huitwa dispensali au zahanati.
Hospitali ina sehemu muhimu zifuatazo:
1. Pambajio: Sehemu ya kuwapokelea wagonjwa.
2. Wodi: Sehemu ya kuwalaza wagonjwa wanapoendelea kupokea
matibabu.
3. Kungawi: Chumba cha kujifungulia kwa waja wazito.
4. Chumba cha upasuaji: Chumba cha kufanyiwa upasuaji wa wagonjwa.
5. Wodi wa matibabu maalum: Chumba cha kushughulikia maradhi ambayo si ya kawaida k.m. maradhi ambayo yamezuka ghafla na bado hayaeleweki vizuri.
6. Chumba cha matibabu ya dharura: Chumba cha kuwatibia wale wanaohitaji matibabu ya haraka sana k.m. waathiriwa wa ajali.
7. Chumba cha matibabu ya kina: Chumba cha matibabu ya kiwango cha juu sana. Hususan hutumiwa kwa wale walio katika hali
mahututi. Chumba hiki huwa na mitambo na mashine za hali ya juu za kumsaidia mgonjwa.
8. Maabara: Chumba cha kufanyia utafiti.
9. Chumba cha dawa: Chumba cha kuhifadhia dawa zitolewazo kwa wagonjwa.
10. Ufuoni/makafani: Mahali pa kuhifadhia maiti.10.5. Kusikiliza na Kuzungumza
Kazi ya 10:
Sikiliza taarifa ya habari moja kutoka redio au runinga juu ya mambo
ya afya. Isimulie mbele ya darasa.
Kazi ya 11:
Kwa ushirikiano na wenzako, igiza mazungumzo hapo juu
Kazi ya 12:
Fikiria zahanati au hospitali moja uliyoitembelea, kisha zungumziachumba kimoja ambamo uliingia na sababu za kuitembelea.
10.6. Kuandika
Kazi ya 13:
Chora hospitali moja na kuonyesha sehemu zake angalau nne nakueleza umuhimu wake
Kazi ya 1:
Tazama kwa makini mchoro hapa juu. Zungumzia vitu muhimu unavyoonavyenye uhusiano na hospitali.
11.1. Kusoma na ufahamu: Vifaa vya hospitalini
Daktari: Kabla ya kutembelea vyumba vyote ambamo mmepatikana vifaa
mbalimbali, tazameni picha hizi za vifaa vipatikanavyo hospitalini. Picha hii ni ya
eksrei au uyoka ambayo ni mashine ya kutazamia viungo vya ndani ya mwili.
Muuguzi: Hii ni machela, yaani kigari au kitanda cha kubebea wagonjwa.
Aminata: Tafadhali Muuguzi. Je, naweza kuwasaidia? Picha inayofuata
ninajua jina lake.
Muuguzi: Vizuri sana! Kushirikiana katika kazi zote ni jambo muhimu sana.
Fursa ni yako kiongozi wa darasa.
Aminata: Ile ni mikroskopu au hadubini. Inatumiwa kuangalia vijidudu
vidogo sana ambavyo haviwezi kuonekana kwa macho tu.
Daktari: Hongera Aminata! Tuendelee. Hii ni dipfriza ambayo ni chombo
cha kuhifadhia dawa katika kipimo cha baridi kali sana.
Muuguzi: Jiko lile hutumiwa kuchemshia vyombo ili kuulia vijidudu na bakteria.
Kifaa hiki chenye umbo sawa na soksi kinaitwa glovu. Kinavaliwa mkononi
kumkinga muuguzi dhidi ya uchafu au kuambukizwa na maradhi.
Daktari: Vifaa hivi ninadhani vinafahamika kwa kila mtu. Vijana, nani ambaye anaweza kutuelezea?
Bugingo: Hizi ni sindano. Zinatumiwa kupenyezea dawa mwilini. Pembeni
kuna makasi ambazo hutumiwa kwa kukatia vitu mbalimbali.
Muuguzi: Vijana, mpigieni makofi! Bendeji hii ni kitambaa cha kufungia
jeraha au kidonda kisichafuliwe.
Na hii ni plasta ambayo ni kitambaa kigumu sana cha kufungia sehemu ya
mwili iliyovunjika.
Daktari: Mwishoni, koleo hii husaidia kama kifaa cha kushikia vitu
vinavyotumiwa na daktari.
Kazi ya 2:
Maswali ya ufahamu
a. Soma kifungu cha habari hapa juu na kujibu maswali ya
ufahamu yafuatayo:
1. Mazungumzo haya yametokea wapi?
2. Ni madhumuni gani ya wanafunzi kuitembelea sehemu hii?
3. Ni wahusika gani waliowasiliana?
4. Baadhi ya vifaa vilivyoonyeshwa, ni kifaa kipi ambacho kingeweza kuwatia hofu wanafunzi?
5. Daktari ametumia mbinu gani ya kuonyesha na kuelezea vifaa?
b. Chagua jibu lililo sahihi kuliko mengine
1. Kifungu hiki cha habari kinazungumzia:
a. Vifaa vitumiwavyo hospitalini
b. Daktari na wanafunzi
c. Ziara ya wanafunzi hospitalini
d. Hakuna jibu sahihi2. Katika maelezo yake, Daktari ameungwa mkono na
a. muuguzi
b. kiongozi wa darasa
c. wanafunzi
d. muuguzi pamoja na wanafunzi wawili.
3. Dipfriza ni mojawapo ya:
a. Wafanyakazi wa hospitalini
b. Dawa za hospitalini
c. Sehemu za hospitali
d. Vifaa vya hospitalini.
4. Machela inatumiwa kubeba
a. Dawa za wagonjwa
b. Walemavu
c. Vifaa vya hospitalini
d. Wagonjwa hospitalini.
5. Daktari au Muuguzi anatumia bendeji
a. Kumfunga kamba mgonjwa
b. Kufungia kidonda
c. Kufungia sehemu iliyovunjika
d. Kumwezesha mgonjwa kutembeatembea.11.2. Matumizi ya msamiati
Kazi ya 3:
Kwa kutumia Kamusi ya Kiswahili Sanifu au njia nyingine tofauti, toa
maana ya msamiati ufuatao na kuutungia sentensi sahihi.
i. Vidudu
ii. Bakteria
iii. Kuhifadhi
iv. Jerahav. Kidonda
Kazi ya 4:
Jaza nafasi iliyoachwa wazi kwa kutafuta msamiati unaofaa kwenyeupande wa maneno na maana kwenye upande wa maelezo
Kazi ya 5:
Kamilisha sentensi zifuatazo ili zilete maana kamili kwa kutumia
msamiati huu: eksirei, plasta, sindano, kuhifadhia baadhi ya dawa.
1. Kitambaa kigumu sana cha kufungia sehemu iliyovunjika
huitwa.......................................................
2. Dipfriza ni chombo...................................
3. .......................ni kifaa cha kupenyezea dawa mwilini.
4. ..................ni mashine ya kuonea viungo vya ndani ya mwili.
11.3. Sarufi: Matumizi ya kauli za vitenzi
Kazi ya 6:
Soma sentensi zifuatazo na kutofautisha viambishi vilivyokolea
Baada ya mpango kukamilika, walifikisha hoja zao kwa Mkuu wa shule
ambaye aliridhika na nia hiyo ya wanafunzi wake.
Baadaye, walitumiwa barua na Daktari Mkuu wa hospitali ya kuwakubalia
ziara yao.
Maelezo muhimu
Kauli za vitenzi zilizotumiwa katika sentensi hapo juu ni zifuatazo:
i. Kauli ya kutendeka
ii. Kauli ya kutendesha
iii. Kauli ya kutendewa
Yafuatayo ni maelezo kwa kila aina ya kauli:
1. Kauli ya Kutendeka - kitendo kukamilika au kuwa katika hali timilifu.
2. Kauli ya Kutendewa - kitendo kufanywa kwa niaba yako au kwa ajili yako.3. Kauli ya Kutendesha - kumfanya mtu atende jambo fulani.
Kazi ya 7:
Onyesha mnyambuliko wa vitenzi vifuatavyo katika hali ya kutendeka
na kutendewa
Vitenzi ni kunywa, kuzaa, kupenda, kutaja na kujenga.
Kazi ya 8:
Tunga sentensi 3 ambazo vitenzi vyake vinabeba kauli ya kutendeka,
kutendesha na kutendewa
Kazi ya 9:
Soma kisa kifuatacho na kuweka vitenzi husika katika hali ya
kutendewa
Baba alimpatia mtoto wake elimu kuhusu uhifadhi wa mazingira,
uzalishajimali pamoja na usawa wa kijinsia. Alimwelezea pia faida za
kupiga marufuku uvivu, ulevi pamoja na ukatili. Alimtungia hadithi za
kumwongoza na kumwelekeza katika njia nzuri za kimaisha. Baadaye,
alimpelekea wajibu wa kuzitetea haki za binadamu na kuishi kwa amani na
watu wote mahali popote atakapokuwepo.
11.4. Matumizi ya lugha: Vifaa vya hospitalini
Kazi ya 10:Taja majina ya vifaa vifuatavyo na kueleza umuhimu wa kila kifaa.
Kazi ya 11:
Tafuta vifaa vingine vinavyotumiwa hospitalini na kueleza umuhimu wake.
Maelezo muhimu
Hospitali hutumia vifaa mbalimbali wakati wa kuhudumia wagonjwa. Baadhi
ya vifaa hivyo ni hivi vifuatavyo:
1. Eksrei/uyoka: mashine ya kuonea viungo vya ndani ya mwili.
2. Machela: kigari au kitanda cha kubebea wagonjwa.
3. Mikroskopu/hadubini: kifaa kitumiwacho kuangalia vitu vidogo.
4. Dipfriza: chombo cha kuhifadhia baadhi ya dawa zinazohitaji kuhifadhiwa katika kiwango cha baridi sana.
5. Jiko: chombo cha kuchemshia vyombo ili kuulia viini na bakteria.
6. Glovu: kitu kama soksi kitengenezwacho kwa mpira na huwekwa mkononi kukingia uchafu.
7. Sindano: kifaa cha kupenyezea dawa mwilini.
8. Sirinji: kifaa chenye umbo la bomba ambapo madaktari na wauguzi huchopeka sindano ili kumdunga mgonjwa au kufyonza sampuli ya damu.
9. Makasi: kifaa ambacho hutumiwa kwa kukatia
10. Bendeji: kitambaa cha kufungia jeraha au kidonda
11. Plasta: kitambaa kigumu sana cha kufungia sehemu iliyovunjika
12. Koleo: kifaa cha kushikia vitu vinavyotumiwa na daktari.11.5. Kusikiliza na Kuzungumza
Kazi ya 12:
Kwa ushirikiano na wenzako, igiza mazungumzo yanayohusu vifaa
vya hospitalini.
Kazi ya 13:
Itembelee zahanati au hospitali moja, kisha uzungumzie vifaaulivyowahi kuviona.
Kazi ya 14:
Simulia hisia ulizokuwa nazo au ulizosikia kutoka mtu mwingine
kuhusu siku yako au yake ya kwanza kudungwa sindano hospitalini.
11.6. Kuandika
Kazi ya 15:
Kamilisha sentensi zifuatazo kwa kuongozwa na muktadha wa vifaa vya hospitalini
a. Nilipokuwa bado mtoto nilikuwa na woga wa kuenda hospitalini kwa sababu....................................
b. Inasemekana leo kuwa Hospitali ya Roi Faisal ni maarufu sana kwa sababu....................................
c. Hospitali au zahanati nyingi hushindwa kutoa huduma bora kwa sababu ya..................................
d. Sindano hospitalini hutumiwa mara moja kwa mgonjwa kwa ajili ya.............................................SOMO LA 12: WAFANYAKAZI WA HOSPITALINI
Kazi ya 1:
Tazama kwa makini mchoro hapo juu kisha uzungumzie vitu muhimuunavyoviona
12.1. Kusoma na ufahamu: Kazi nzuri ya udaktari
Wanafunzi wameendelea na matembezi yao hospitalini. Sasa ni wakati
wa kuongea na wafanyakazi.
Muuguzi: Shukrani Daktari, ningependa tuelekee sehemu ambapo
tutawapata wafanyakazi mbalimbali ili niwaelezee kazi zao. Daktari au
tabibu mnayemwona hapa ndiye anayewatibu wagonjwa. Mimi ni Muuguzi
au nesi. Kazi yangu ni kumsaidia daktari katika kazi yake.
Mkunga: Jina langu ni Liberata. Mimi ni Mkunga. Kazi yangu ni kutoa
huduma kwa wajawazito wakati wa kujifungua.
Mhazigi: Ninaitwa Jean Paul. Mimi ni mhazigi. Wajibu wangu ni
kuwashughulikia waliovunjika viungo kama vile miguu au mikono.
Msaidizi: Ninaitwa Francoise, Msaidizi katika maabara. Mimi hutoa huduma
kwa wagonjwa.
Karani: Jina langu ni Shema, Karani wa hospitali. Jukumu langu ni kufanya
rekodi za wagonjwa.
Mfamasia: Mimi ni mfamasia na jina langu Pascasie. Kazi yangu ni kuziweka
dawa na kuzitoa kwa wagonjwa.
Daktari wa meno: Byiringiro Charles, daktari wa meno. Jukumu langu ni
kuwashughulikia wagonjwa walio na matatizo ya meno.Aminata: Kwa mujibu wa wanafunzi wenzangu, tumenufaika zaidi kutokana
na safari hii. Kwa kweli, tungeliitembelea hospitali hii mwaka jana, tungelijua
haya yote tayari. Wahenga walisema kwamba asiyefika kwa mfalme
hudanganywa mengi. Tumebahatika kufika hapa na mengi tumeyaelewa.
Mireille: Sisi sote tumeridhika na maelezo tuliyopewa. Kwa upande wetu,
tunaahidi kuwaunga mkono kama iwezekanavyo kwa kuchagua mchepuo
wa udaktari ili kuwahudumia wagonjwa hospitalini.
Daktari: Asanteni sana vijana. Kwa heri ya kuonana, tunawatakia kila la kheri!
Aminata: Asante sana Daktari pamoja na Muuguzi, na sisi tunawatakia kazi
njema!
Kazi ya 2:
Soma kifungu cha habari hapo juu na kujibu maswali ya ufahamu
yafuatayo:
1. Ni watu gani wanaozungumziwa katika mazungumzo haya?
2. Matembezi haya yamekuwa na lengo lipi?
3. Jadili faida pamoja na hasara kutoka ziara ya wanafunzi iliyozungumziwa.
4. Wanafunzi wameridhika na ziara yao. Je, unakubaliana na ukweli huu? Eleza msimamo wako.
12.2. Matumizi ya msamiati kuhusu mazingira ya hospitali
Kazi ya 3:
Kwa kutumia Kamusi ya Kiswahili Sanifu au njia nyingine tofauti,
toa maana ya msamiati ufuatao na kutungia sanifu sentensi sahihi.
a. Kutibu
b. Jukumu
c. Mujibu
d. Wahenga
e. kuahidi
Kazi ya 4:
Kazi ya 5:Husisha wafanyakazi wafuatao na vifaa wanavyotumia
12.3. Sarufi: Matumizi ya kauli za vitenzi
Kazi ya 6:
Soma sentensi zifuatazo na kutofautisha viambishi vilivyokolea
Walipowasili hospitalini walikaribishwa na kupokelewa vizuri. Walielezewa
mambo mengi sana na kuongezewa ujasiri wa kuchagua mchepuo waudaktari. Waliahidi kwamba kazi yao itafanywa kwa bidii.
Maelezo muhimu
Viambishi vilivyopigiwa mstari vinaonyesha kauli ya kutendwa ambayo
huathirika moja kwa moja na kitendo
Kazi ya 7:
Andika vitenzi vifuatavyo katika hali ya kutendewa kwa kuzingatia
mabadiliko ya kimaana.
1. Wezi wameniiba pesa zangu.
2. Tulimzaa mtoto wa kike miaka sita iliyopita.
3. Dawa imewaua nzi wengi kutoka chooni.
4. Kampuni ilimfikisha meneja wake mahakamani kwa sababu ya
uporaji mali.
5. Tumekula chakula kitamu kwa wingi.
6. Tulivua samaki wengi kutoka ziwa Kivu.
7. Si vizuri kunywea pombe hospitalini.
8. Wilaya itatengeneza barabara za lami nyingi.
9. Dobi amefua nguo za aina mbalimbali.
12.4. Matumizi ya lugha: Aina za kazi
Kazi ya 8:
Katika jozi, jadilini kuhusu kazi za watu mbalimbali mnazozijua.
Maelezo muhimu
Zipo kazi za aina nyingi duniani. Kazi hizi hutofautiana kulingana na ujuzi,
elimu na tajiriba ya kiwango cha juu.
Ifuatayo ni baadhi ya mifano mbalimbali ya kazi:
Mhasibu: Mtaalamu wa kuweka hesabu ya fedha.
Mhandisi/injinia: Mjuzi wa kutengeneza, kuhudumia na kuunda mitambo.
Tarishi/Katikiro: Anayehudumu ofisini kwa kutumwa kupeleka habari au ujumbe.
Bawabu: Alindaye mlangoni.
Topasi/chura: Asafishaye choo.
Tabibu/daktari/mganga: Mwenye ujuzi wa kutibu.
Muuguzi/mualisaji: Ahudumiaye wagonjwa.
Msarifu: Anayesimamia na kuidhinisha matumizi mazuri ya fedha katika
shirika.
Dereva: Aendeshaye vyombo vya nchi kavu k.v. gari.
Nahodha: Aendeshaye na kuongoza vyombo vya majini k.v. meli.
Rubani/Mwanahewa: Aendeshaye na kuongoza vyombo vya angani
k.v.ndege.
Utingo/taniboi: Mpakiaji na mpakuaji wa mizigo katika gari.
Hamali/mpagazi/mchukuzi: Abebaye mizigo kwa malipo.
Malenga: Mtunzi stadi wa mashairi na nyimbo.
Manju: Stadi wa kutunga na kuimba nyimbo katika ngoma.
Kuli: Apakiaye na kupakua shehena za forodhani.
Dobi: Afuaye na kupiga nguo za watu pasi kwa malipo
Sogora: Fundi wa kupiga ngoma
Saisi: Atunzaye wanyama wanaopandwa k.v. punda na farasi.
Msajili: Awekaye orodha ya kazi, vitu au viumbe.
Mkalimani/mtarijumani: Afasiriaye lugha moja hadi nyingine.
Sonara: Atengenezaye mapambo kwa kutumia madini.
Kinyozi: Anyoaye nywele.
Msusi/msosi: Asukaye watu nywele.
Ngariba: Mtu anayefanya kazi ya kutahiri katika jando.
Mkunga: Awasaidiaye wajawazito kujifungua.
Kungwi: Afundishaye mwari wa kike au kiume.
Mshenga: Atumwaye kupeleka habari za ndoa (posa).
Refa: Mwamuzi katika mchezo k.v. soka
Kasisi: Kiongozi wa kidini katika madhehebu fulani ya kikristo
Imamu: Kiongozi wa kidini katika madhehebu fulani ya kiislamu.
Hakimu: Aamuaye kesi katika mahakama.
Kadhi: Hakimu wa kiislamu
Mwekezaji: Anayeweka mali au pesa katika mradi au biashara.
Meneja: Msimamizi au kiongozi katika kampuni au shirika.
Karani: Afanyaye kazi ya kuandika k.m. barua na majarida.
Kocha: Mwalimu wa mchezo k.v. soka, voliboli, n.k.
Mkutubi: Ahifadhiye vitabu maktabani na kuviazima kwa wasomaji.
Mnajimu: Mwenye elimu ya nyota. Hutabiri mambo.
Mpigaramli: Abashiriaye kwa kupiga bao.
Mwajiri: Aandikaye mtu kwa kazi ya malipo au mshahara.
Mzegazega: Achotaye maji na kuyauza.
Dalali: Auzaye bidhaa katika mnada (soko la kushindania bei)
Manamba: Mfanyakazi wa muda katika shamba kubwa.
Mnyapara: Msimamizi wa kazi.
Mhazili: Sekretari - Atunzaye barua na majarida na kuandika kwa mashine ofisini.
Mhadhiri: Mwalimu katika chuo kikuu.
Mwashi: Fundi wa kujenga nyumba.
Mhunzi: Afuaye vitu vya madini ya chuma au bati.
Seremala : Atengenezaye samani za mbao au miti.
Mfinyanzi: Atengenezaye vyombo vya udongo k.m. vyungu.
Mvuvi: Afanyaye kazi ya kuvua samaki.
Mwanaanga: Afanyaye utafiti wa hali ya anga.
Mkabidhi: Mtu atunzaye mali kwa ajili ya mwingine
Diwani: Anayewakilisha watu wake katika serikali za wilaya
Mzoataka: Anayeokota takataka
Kaimu: Anayeshikilia cheo au wadhifa fulani kwa muda.
12.5. Kusikiliza na Kuzungumza
Kazi ya 9:
Kwa kushirikiana na wenzako,buni na uigize mazungumzo kuhusu
kazi za ufundi mbalimbali.
Kazi ya 10:
Itembelee zahanati au hospitali moja, kisha zungumzia wafanyakazi
uliowaona hapo.
Kazi ya 11:
“Daktari ni muhimu sana kuliko mwalimu”. Jadili na wenzako kauli hii.
12.6. Kuandika
Kazi ya 12:
Kamilisha sentensi hizi kulingana na ujuzi wako
a. Ili uwe na cheti cha udaktari, unapaswa kuwa na weledi katika
mchepuo wa...............................
b. Baada ya kuhitimu masomo ya................................ mtu huweza
kupatiwa cheti cha urubani
c. Hakimu ni mfanyakazi ambaye alihitimu masomo ya...................
d. Kasisi huwa ameyazingatia masomo ya ........................
e. Keshia huteuliwa baada ya masomo ya.....................................
f. Katibu ni lazima awe na stadi katika elimu ya.........................
Kazi ya 1:Tazama mchoro huu kwa makini na kuzungumzia unachoona.
Daktari Mkuu pamoja na Muuguzi kutoka hospitali moja wilayani Gatsibo
wamepata fursa ya kuwatolea wagonjwa maonyo kuhusu umuhimu wa usafi
katika maeneo ya hospitali na mahali pengine.
Daktari: Hamjambo wote!
Wagonjwa: Hatujambo Daktari!
Daktari: Haya! Kabla ya kuwatolea huduma mbalimbali, ningetaka tuongee
kidogo kuhusu usafi hapa hospitalini.
Nani anayeweza kutuelezea kwa nini usafi hospitalini ni muhimu sana?
Mgonjwa wa 1: Usafi hospitalini ni lazima utiliwe maanani kwa sababu
pasipokuwa na usafi afya ya wagonjwa pamoja na
wafanyakazi wa hospitalini huwa katika hali mbaya sana.
Daktari: Vizuri sana! Nani mwingine ambaye anaweza kutaja mahali ambapo
usafi unastahili kuliko pengine?
Mgonjwa wa 2: Mahali muhimu pakushughulikia mno ni kama vile vyooni,
vyumbani pamoja na nje ya hospitali.
Muuguzi: Asante sana! Je, mnafikiri nini kwa mtu ambaye anakuja
hospitalini bila usafi wa mwili pamoja na mavazi yake?
Mgonjwa wa 3: Kwa ukweli, watu kama hao wapo lakini tabia hiyo ni ya
kuepuka sana.
Daktari: Ndiyo. Lakini ni lazima kujua kwamba usafi hospitalini
huchunguzwa kupitia vifaa vyote vinavyotumiwa, dawa
zinazotunzwa na kupewa wagonjwa, mahali pa kutolea
huduma tofauti bila kusahau usafi wa mwili na nguo kwa
wafanyakazi wa hospitalini.
Muuguzi :Sasa, nani ambaye anaweza kueleza hasara inayotokana
na ukosefu wa usafi kwa ujumla?
Mgonjwa wa 4 : Si hospitalini tu, ukosefu wa usafi mahali popote huweza
kuambukiza magonjwa kadhaa kama vile ugonjwa wa
kipindupindu, kuhara, minyoo, n.k.
Daktari : Asante sana! Basi, nani wa kueleza njia au jinsi magonjwa hayo yanavyosambazwa?
Mgonjwa wa 5 : Kwa mfano, kama vyoo havisafishwi vizuri, nzi huweza
kujitafutia makazi humo. Wadudu hawa wanapogusa
kinyesi cha mgonjwa na kutua kwenye chakula cha watu
wazima vilelevile huwaambukiza ugonjwa wa kipindupindu
au kuhara. Lakini na matumizi ya maji machafu huweza
kuwa chanzo cha magonjwa haya.
Muuguzi: Je, hakuna ugonjwa mwingine unaosababishwa na ukosefu
wa usafi kwenu nyumbani?
Mgonjwa wa 6: Taka zikitupwa mahali pasipofaa, madimbwi pamoja na
vichaka karibu na nyumba huwakaribisha mbu ambao
husababisha ugonjwa wa malaria.
Daktari: Asante sana kwa mchango wenu. Kumbukeni kwamba
usafi ni ufunguo wa afya njema. Inatubidi kuushughulikia
mahali popote kwa ajili ya kuboresha maisha yetu mema.Kazi ya 2:
Maswali ya Ufahamu
Chagua jibu sahihi kuliko mengine
1. Tunatakiwa kuwa na usafi mahali popote kwa sababu
a. usafi ni mzuri
b. usafi wa mwili hulinda magonjwa
c. penye ukosefu wa usafi maisha ya binadamu pamoja na ya
mazingira yake huathirika vibaya.
d. Mbu huweza kujificha katika vichaka na kuambukiza ugonjwa wa
malaria.
2. Ugonjwa wa kipindupindu au kuhara husababishwa na
a. nzi
b. uchafu kutoka kinyesi unaosambazwa na nzi pamoja na matumizi
ya maji machafu
c. chakula kichafu na ambacho hakikuiva vizuri
d. ukosefu wa vyoo safi na vya kutosha.3. Taka zote ni lazima
a. zichomwe
b. zitupwe shambani
c. zitupwe jalalani baada ya kutofautisha zinazooza na zisizooza
d. zihifadhiwe katika mashimo mbali na nyumba.
4. Inastahili kuvaa glovu na bwelasuti wakati wa
a. kula
b. kupiga deki
c. kuingia hospitalini
d. kufanya usafi kwa ajili ya kujikinga na uchafu.
5. Usafi hospitalini ni jukumu la
a. wagonjwa
b. wagonjwa, wafanyakazi wa hospitali pamoja na yeyote anayekwenda hapo
c. wafanyakazi wa hospitalid. hakuna jibu sahihi.
13.2. Matumizi ya msamiati
Kazi ya 3:
Eleza maana ya maneno yafuatayo:
1. Madimbwi
2. Kupiga deki
3. Huduma
4. Kuambukiza
5. Kipindupindu
6. Kichaka
7. Minyoo8. Bwelasuti
Kazi ya 4:
Kamilisha sentensi zifuatazo kwa kutumia choo, kuhara, deki,
kutiliwa maanani, taka.
1. .....................ni kifaa chenye majimaji kinachotumiwa kuosha
sakafu ili kuondoa uchafu.
2. Baada ya kujisaidia ni lazima umwage maji
katika........................................................................................
3. Matumizi ya maji machafu yanaweza kuwa chanzo cha
kuambukizwa ugonjwa wa......................................
4. Kila jamii inalazimishwa kuwa na jalala la
kutupia......................................................
5. Usafi ni jambo la...........................mahali popote.
13.3. Sarufi: Matumizi ya kauli ya kutendeshana
Kazi ya 5:
Soma sentensi zifuatazo na kueleza maana ya kitenzi baada ya
kuongezewa viambishi vilivyopigiwa mstari.
1. Martha na Peter wanaelimishana mambo ya kujitegemea.
2. Walikaribishana na kutoa hoja zao.3. Si vuzuri kugombanishana watu.
Maelezo muhimu
Kauli ya Kutendeshana - mtu anakufanya utende jambo fulani, nawe
unamfanya atende jambo hilo hilo.
Kazi ya 6:
Weka vitenzi vifuatavyo katika hali ya kutendeshana
a. Wamepikiana chakula kitamu.
b. Tumefanyana mambo mema ya kuieleza jamii yetu.
c. Wamelimiana shamba la maharage.d. Mmechora michoro inayoeleza wazi usawa wa kijinsia
13.4. Matumizi ya lugha: Msamiati kuhusu aina za magonjwa
Kazi ya 7:
Zungumzia aina mbalimbali za magonjwa yanayoweza kuhatarisha
maisha ya binadamu
Maelezo ya kuzingatia
a. Maana ya ugonjwa
Ugonjwa ni hali au kitu kinachomfanya mtu, mnyama au mmea kuwa katika
afya duni. Pia ugunjwa huitwa maradhi, uele, ukongo. Kuna maradhi chungu
nzima yanayoweza kumwathiri mtu. Mengine yana tiba mengine hayana.
Mengine yanaambukizwa.
Maradhi ya kuambukiza ni yale yanayoenea kutoka kwa mtu mmoja hadi
mwingine.
b. Aina za maradhi
Kuna aina mbalimbali za ugonjwa au maradhi. Ifuatayo ni miongoni mwa mifano.
Saratani/kansa: ugonjwa usio na tiba kwa sasa. Ni ukuaji usio wa kawaida wa seli katika mwili.
Malale: ugonjwa wa usingizi unaoambukizwa na mbung’o.
Homa ya matumbo: taifodi
Kwashakoo/ukosandisha: uele wa watoto unaosababishwa na uhaba wa chakula hususan protini.
Surua/shurua/firangi/ukambi: ugonjwa wa watoto unaofanya ngozi kuwa na vipele. Hatua za kwanza huwa ni homa kali.
Mafua/bombo: maradhi ya kuambukiza yanayosababisha mgonjwa kuumwa na koo na kichwa. Mgonjwa hutokwa na kamasi na kuwa na homa.
Kaputula: uele wa kuhara. Tumbo la kuendesha.
Baridi yabisi: maumivu ya mifupa au viungo yanayosababishwa na baridi
shadidi.
Ukoma: uele wa kuambukiza wa mabatomabato ambao unaharibu mishipa
ya fahamu na kukata viungo vya mwili.
Matumbwitumbwi / machibwichibwi: ugonjwa wa kuvimba mashavu hadi chini ya taya hususan kwa watoto
Kisunzi/kizunguzungu / masua / gumbizi: uele wa kuhisi kichwa kikizunguka.
Kipwepwe: ugonjwa wa ngozi unaosababisha madoa mekundu unaodaiwa kuletwa na chawa.
Ndui: ugonjwa unaosababisha pele nyingi zenye majimaji na usaha.
Kororo: uele wa kuvimba kooni.
Ngiri: ugonjwa wa kukazana kwa mishipa iliyo sehemu za chini ya kitovu.
Zongo: ugonjwa wa kuvimba tumbo kwa watoto wadogo.
Vimbizi: hali ya kutoweza kupata pumzi kutokana na chakula kutosagika tumboni.
Mbalanga / barasi: uele unaobadilisha rangi ya ngozi na kuwa na mabaka au matone.
Rovu: ugonjwa wa kuvimba tezi kwenye shingo.
Tetekuwanga / galagala / tetemaji: ugonjwa wa pele na homa kali wa kuambukizwa13.5. Kusikiliza na kuzungumza
Kazi ya 8:
Igiza mazungumzo hapo juu kati ya Daktari na wagonjwa.
Kazi ya 9:
“Usafi ni ufunguo wa afya njema.” Jadili kauli hii.
13.6. Kuandika
Kazi ya 10:
Tunga sentensi nne kwa kutumia vitenzi kama vile kuondoa, safisha,
kunawa, kuambukiza.
SOMO LA 14: ADABU HOSPITALINI
Kazi ya 1:
Eleza adabu inayotakiwa hospitalini na utoe sababu za adabu hiyo.
14.1. Kusoma na ufahamu: Utaratibu hospitalini
Yafuatayo ni mazungumzo mbele ya darasa ya wanafunzi walioitembelea
hospitali ya Girubuzima
Mwalimu: Hamjambo vijana!
Wanafunzi: Hatujambo mwalimu!
Mwalimu: Kuna kundi la wanafunzi waliopewa kazi ya nyumbani kwenda
kuitembelea hospitali moja.
Nawaomba wafike mbele ya darasa na kutusimulia juu ya ziara
yao.
Kiongozi wa kundi: Asante sana mwalimu kwa fursa hii. Kazi
tuliyoshughulikia ilikuwa inahusu mwenendo
hospitalini.
Tuliitembelea hospitali moja inayoitwa Girubuzima.
Ningetaka niwashirikishe wenzangu katika
masimulizi haya.
Mwanafunzi wa kwanza: Tulipoingia katika maeneo ya hospitali, tuliwakuta
watu wamekaa kimya mbele ya ofisi tofauti
kwa ajili ya kutaka kuhudumiwa.
Mwanafunzi wa pili: Kwenye ukuta wa hospitali palikuwa pameandikwa
maonyo au maadili mbalimbali kuhusu utaratibu
unaofaa hospitalini kama ifuatavyo:
Mwanafunzi wa tatu: Hapa ni eneo la Hospitali. Inakatazwa kutenda
yafuatayo:Kuvuta sigara.
Mwanafunzi wa nne: Kuchafua majengo ya hospitali na mazingira yake.
Mwanafunzi wa tano: Kujisaidia pasipofaa.
Mwanafunzi wa sita: Kutema mate hadharani.
Mwanafunzi wa saba: Kupiga kelele.
Mwanafunzi wa nane: Kuharibu vifaa vya hospitalini kama vile kuvunja vioo, viti, mlango, n.k.
Mwanafunzi wa tisa: Kutumia pombe pamoja na dawa za kulevya.
Mwanafunzi wa kumi: Kuonyesha tabia ya ukatili, ugomvi, chuki pamoja
na ubaguzi.
Kiongozi wa kundi: Hii ndiyo miiko ya kupiga marufuku ndani ya hospitali tuliyoorodheshewa.
Mwalimu: Asante sana kwa kazi hii! Darasa, pigieni makofi kundi hili.Maswali ya Ufahamu
Kazi ya 2:
Jibu maswali yafuatayo
1. Habari hii imetokea wapi?
2. Ni mbinu gani ya ufundishaji na ujifunzaji inayozungumziwa?
3. Kwa nini maonyo yale yalitolewa hospitalini?
4. Ni wahusika wangapi wanaojitokeza?5. Unadhani maonyo yale yalitolewa na nani?
14.2. Matumizi ya msamiati
Kazi ya 3:Oanisha msamiati kutoka sehemu A na maana yake katika sehemu B
14.3. Sarufi: Matumizi ya kauli za vitenzi
Kazi ya 4:
Soma sentensi zifuatazo na kueleza maana ya kitenzi baada ya
kuongezewa viambishi
1. Mama na shangazi wamepikiana chakula kitamu sana.
2. Kagina na Amina waliimbiana nyimbo za kuvutia.
3. Mimi na binamu yangu tulitembeleana mwishoni mwa mwaka uliopita.
Maelezo muhimu
Viambishi vilivyopigiwa mstari vinaonyesha kauli ya kutendeana yaani
unafanya kitendo kwa niaba ya mtu, naye anafanya kitendo hicho kwa niaba yako.
14.4. Matumizi ya lugha: Muhtasari kuhusu kauli za vitenzi
Kazi ya 5:
Unganisha kauli za vitenzi vifuatavyo: fanya, lima, piga, cheza, lipa,
penda, omba, dunga katika jedwali moja na kutoa mifano husika kwa
kila kauli.
1. Kauli ya Kutenda: Kitendo katika hali yake ya kawaida (bila
kunyambuliwa)
2. Kauli ya Kutendea: Kufanya kitendo kwa niaba(au kwa ajili) ya
mtu mwingine
3. Kauli ya Kutendana: Unamfanya mtu kitendo, naye anakufanya
vivyo hivyo
4. Kauli ya Kutendeana: Unafanya kitendo kwa niaba ya mtu, naye
anafanya kitendo hicho kwa niaba yako.
5. Kauli ya Kutendwa: Kuathirika moja kwa moja na kitendo
6. Kauli ya Kutendewa : Kitendo kufanywa kwa niaba yako au kwa
ajili yako.
7. Kauli ya Kutendeka: Kitendo kukamilika au kuwa katika hali timilifu
8. Kauli ya Kutendesha : Kumfanya mtu atende jambo fulani
9. Kauli ya Kutendeshana: Mtu anakufanya utende jambo fulani,
nawe unamfanya atende jambo lilo hilo
14.5. Kusikiliza na kuzungumza
Kazi ya 6:
Simulia mbele ya darasa muhtasari wa mazungumzo hapo juu baina
ya mwalimu na wanafunzi
Kazi ya 7:
Kwa ushirikiano na wenzako, igiza mazungumzo hayo.
14.6. Kuandika
Kazi ya 8:
Buni mazungumzo mafupimafupi baina ya mwanafunzi na mzazi wake
kuhusu umuhimu wa usafi na uandike maneno yasiyopungua 100.Tathmini ya mada
1. Taja vifaa angalau vinne vya hospitalini na kueleza umuhimu wake
2. Baadhi ya sehemu muhimu za hospitali, chagua tatu na kueleza umuhimu wake.
3. Kamilisha sentensi zifuatazo:
i. Kazi ya muuguzi ni..................................................................
ii. Karani hospitalini hushughulikia...............................................
iii. Tabibu ni mfanyakazi wa hospitalini anaye..................................
iv. Mfanyakazi wa hospitalini anayeshughulikia waliovunjika viungo vya mwili huitwa................
v. Anayetoa huduma kwa wajawazito wakati wa kujifungua huitwa..............................................
4. Jadili hasara zinazoweza kujitokeza kwa sababu ya ukosefu wa usafi.
5. Zungumzia kasoro angalau tano ambazo zinachukuliwa kama mwiko hospitalini.
6. Weka vitenzi vinavyopatikana katika sentensi zifuatazo katika hali ya kutendwa.
a. Tumesafisha vyumba, vyoo pamoja na jikoni kwa ajili ya kujilinda uchafu.
b. Jana wageni walikula chakula kwa wingi.
c. Si vizuri kupiga kelele hospitalini.
d. Tunakunywa maji baada ya kuchemka.
e. Sisi huvaa tai shingoni.MADA YA 4 MSAMIATI KUHUSU MAENEO YA UTAWALA
Uwezo mahususi : Kuzungumza na kuandika kwa ufasaha matini fupifupi
kwa kutumia msamiati unaofaa katika maeneo ya utawala.Malengo ya ujifunzaji:
• Kutoa msamiati utumiwao katika maeneo ya utawala, ngazi za utawala na viongozi wakuu wa kiserikali,
• kutaja aina za vitambulisho vinavvotumiwa na sikukuu za kitaifa,
• Kuainisha makazi ya watu mbalimbali,
• Kutumia kwa usahihi vivumishi vya majina ya ngeli ya U-ZI,
• Kuzungumza na kuandika kwa ufasaha Kiswahili kwa kutumia msamiati kuhusu utawala.Kidokezo
• Katika mazingira unamoishi kuna viongozi wa aina gani?
• Je, tarehe ya 1 Februari inakukumbusha nini kila mwaka?• Taja aina tatu za vitambulisho unavyovijua.
Kazi ya 1:
Jengo hili linakuonyesha nini?
15.1. Kusoma na ufahamu: Ofisi za kiutawala
Soma mazungumzo yaliyo hapa chini baina ya Abayo, Baba, Gloriose
na Anezerwe.
(Abayo alikubaliana na babake kwenda kuwashawishi rafiki zake ili
waambatane kumpokea rais wa jamhuri katika ziara yake wilayani kwao)
Abayo: Shikamoo baba!
Baba: Marahaba mwanangu. U safi leo kabisa!
Abayo: Ndiyo, leo tutampokea rais wetu wa jamhuri hapa kwetu.
Baba: Hilo ni jambo muhimu sana. Kila mtu ataenda kumpokea.
Abayo: Unajua atazuru miundombinu kadhaa wilayani humu kama vile:
kuanzisha mradi wa umwagiliaji, kuzindua mradi wa ukarabati wa
nyumba kwa familia zilizokumbwa na mvua kali na ukarabati wa
barabara ya lami.
Baba: Nenda uwajulishe rafiki zako Gloriose na Anezerwe ili wasikose kuhudhuria.
Abayo: Kweli kabisa! Ebu niende.
Baba: Haya, safari njema.
Abayo: Hamjambo rafiki zangu.
Gloriose: Hatujambo sana! Karibu kwetu.
Abayo: Ningetaka kuwakumbusha ziara ya rais wa jamhuri katika wilaya
yetu. Sherehe za kumpokea zinatarajiwa kufanyika kwenye uwanja
wa michezo Ituze.
Gloriose: Uwanja huo unapatikana wapi?
Abayo: Unapatikana katika kijiji cha Kinini, kata ya Gitabi, tarafa ya Bwiza,
wilaya Bikombe, mkoa wa Mashariki.
Anezerwe: Haaa! Nyinyi mmeisha kuwa wanasiasa! Hayo yote mimi siyajui.
Abayo: Ni kusema kwamba hujui hata wilaya yetu pamoja na mkoa?
Gloriose: Tafadhali, acha Abayo aendelee na habari yake ya ziara ya rais.
Abayo: Nimekuja kuwaalika ili msije mkakosa bahati ya kuwaangalia viongozi mbalimbali.
Anezerwe: Kweli? Viongozi wepi? Jamaa, tupatie mfano.
Abayo: Mawaziri mbalimbali akiwemo wa elimu, wabunge na maseneta,
gavana wa mkoa wetu, wakuu wa wilaya mbalimbali, viongozi wa tarafa, wakuu wa jeshi na polisi kwenye ngazi mbalimbali, n.k.
Gloriose: Ehee! Viongozi wanapaswa kuweko ili wananchi wakiuliza swali lo lote watoe mchango wao katika kujibu au kumfafanulia rais.
Anezerwe: Hii ndiyo fursa yangu kuuliza swali kiongozi wa tarafa
aliyetunyang’anya mabati yetu ya kutujengea nyumba baada ya dhoruba kali kuiangusha nyumba yetu.
Gloriose: Rais wetu ni mzuri atawauliza viongozi walichokifanya ili tusiteswe namna hii.
Abayo: Jamani! Naona saa za kuenda zimefika. Twende tufike mapema ili umati wa watu usitukataze kumwona rais.
Anezerwe: Eeeh!Twende. Asante sana Abayo kutujulisha.
Gloriose: Mienendo bora ya wananchi ni kujiendeleza, uzalendo na ushikamano, n.k.Abayo: vizuri, twende.
Kazi ya 2:
Maswali ya ufahamu
A. Baada ya kusoma mazungumzo hapo juu, jibu maswali yafuatayo:
1. Ni wahusika gani wanaozungumza?
2. Kwa sababu gani Abayo aliamua kwenda nyumbani kwao Gloriose
na Anezerwe?
3. Sherehe zinatarajiwa kufanyika wapi?
4. Raia wamealikwa kuwapokea viongozi gani?
5. Eleza miundombinu zilizotajwa katika kifungu cha habari.
6. Andika baadhi ya mienendo bora uliyoisoma katika mazungumzo.
B. Jaza sentensi zifuatazo kwa kutegemea mazungumzo hapo juu
i. ……….. ndiye alikwenda kuwaarifu………………ziara
ya……………………..
ii. Ziara hii inatarajiwa kuhudhuriwa na viongozi kadhaa kama
vile………………..
iii. Lengo kuu la ziara hii ni kuanzisha miradi ya kimaendeleo kama
vile……………..
15.2. Matumizi ya msamiati
Kazi ya 3:
Fafanua msamiati ufuatao:
Rais
Mbunge
Waziri
Umwagiliaji
DhorubaMiundombinu
Kazi ya 4:Oanisha msamiati wa sehemu A na viongozi katika sehemu B
Kazi ya 6:
Tazama sentensi zifuatazo zilizo katika sehemu A na sehemu B nakueleza mabadiliko ya kisarufi yanayojitokeza.
Maelezo ya kuzingatia
Ngeli hii inajumuisha nomino za vitu visivyo na uhai ambazo zinajigawa
katika makundi matano yafuatayo:
1. Nomino ambazo umoja huanza kwa u- na wingi Ø-.
Kwa mfano: unywele, ukuta, ufagio, ufunguo, unyasi, utepe, utosi, ukoo,
upote, upenu, upondo, upongoo, upanga, upepeo, n.k.
2. Nomino ambazo umoja huanza kwa u- na wingi wake huanza kwa ny-
Kwa mfano: uta, ufa, uwanja, uso, uwayo, uzi, uwalio, ugwe.
3. Nomino ambazo umoja huanza kwa w- na wingi huanza kwa ny-
Kwa mfano: waraka, wakati, wembe, wimbo, wayo, waya, wavu, wanja,
wanda, wadhifa, waadhi.
4. Nomino ambazo umoja huanza kwa u- na wingi huanza kwa nd-
Kwa mfano: ulimi, uele.
5. Nomino ambazo umoja huanza kwa u- na wingi huanza kwa mb-
: ubao, ubavu, ubati, ubale.
Mifano zaidi katika sentensi:
Umoja:
1. Ukuta huu umebomolewa na Umutoni.
2. Ufunguo wake utafungua vizuri.
3. Ukurasa wenyewe si mrefu.
4. Ukucha ule umechorwa na Nikuze.
5. Uso wa Solange ni mzuri
Wingi:
1. Kuta hizi zimebomolewa na Umutoni
2. Funguo zao zitafungua vizuri
3. Kurasa zenyewe si ndefu
4. Kucha zile zimechorwa na Nikuze
5. Nyuso za solange ni nzuri
Vivumishi katika ngeli ya U-ZI
1. Vivumishi vya kuonyesha
Mfano:
Umoja Wingi
Wimbo huu unapendeza. Nyimbo hizi zinapendeza.
Uzi huu umetoka wapi? Nyuzi hizi zimetoka wapi?
Ukurasa huo umeandikwa vizuri. Kurasa hizo zimeandikwa vizuri.
Utepe ule umenunuliwa leo. Tepe zile zimenunuliwa leo.
Maelezo:
Maneno ule,zile,hizo na huo ni vivumishi vya kuonyesha katika ngeli ya U-ZI,
kwa sababu vinaonyesha jina au nomino fulani. Katika umoja: huu,huo naule hutumiwa na hizi,hizo,zile hutumiwa katika wingi.
Kazi ya 8:
Jaza sentensi hizi kwa kutumia jibu sahihi kutoka mabanoni.
1. Ufito ……………utakatwa upya.(huyu,huu,hii).
2. Fizi ……….zilijeruhiwa kutokana na ajali ya baiskeli (hio,huo,hizo).
3. Ufunguo…………unaweza kufungua nyumba yangu (ule,ile,zile).
4. Mwanafunzi ataandika ukurasa…………. vizuri(hio,huo,hizo).
5. Nyufa ……………. zitazibwa na mwashi hodari (huu,hizi,hii).2. vivumishi vya pekee
Kazi ya 9:
Soma kifungu cha habari kifuatacho na kueleza matumizi ya maneno
yaliyopigiwa mstari
Bwana Kamali ni Mwalimu kwenye shule ya Mahoro. Siku moja akiwa
njiani kuelekea shuleni alipoteza funguo zake pamoja na ufunguo
wenyewe wa gari lake.
Kwa bahati nzuri funguo zile zote zilipatikana na kumwezesha kufika
shuleni. Alipofikapo aliwapa wanafunzi wake kazi ya kuandika kurasa
kumi za insha. Binti mmoja aitwaye Tamari aliandika ukurasa mmoja tu.
Kwenye ukurasa wenyewe alichora picha za wanyama wenye kucha
ndefu. Kucha zenyewe zilikuwa chafu mno. Mwalimu alimwonyesha
mfano mzuri wa kufuata. Kwa hiyo, binti alikubali mfano wa mwalimu.
Uso wa mwalimu ulionekana kuwa na furaha vilevile na uso huo wa binti
Tamari ukaonyesha furaha tele.
Maelezo
Maneno wenyewe na zenyewe ni vivumishi vya pekee vyenye dhana
kurejesha katika ngeli ya U-ZI, kwa sababu vina uaminifu wa kulirejea lile jina
linalowakilishwa.Katika umoja wenyewe hutumiwa na zenyewe ikatumiwa katika wingi.
Mfano: Umoja Wingi
Uzi wenyewe Nyuzi zenyewe
Ukurasa wenyewe Kurasa zenyewe
Mifano katika sentensi
Umoja Wingi
Uso wenyewe umeharibika. Nyuso zenyewe zimeharibika
Ufagio wenyewe umepotea. Fagio zenyewe zimepotea.
15.4. Matumizi ya lugha: Ngazi za utawala
Kazi ya 10:
Jadili maswali yafuatayo:
a. Maeneo ya utawala nchini Rwanda yanaonekana katika muundo gani?
b. Panga viongozi wa utawala nchini Rwanda kulingana na ngazi zao
Maelezo muhimu
1. Muundo wa ngazi za utawala nchini Rwanda
Kijiji
kata
Tarafa
Wilaya
Mkoa
Taifa/nchi
2. Ngazi za viongozi
Mkuu wa kijiji
Katibu mtendaji wa kata
Katibu mtendaji wa tarafa
Meya/mkuu wa wilaya
Gavana
Viongozi wakuu wa taifa (Rais, waziri mkuu, mawaziri,wabunge, maseneta)
Nchi ya Rwanda ina jumla ya Mikoa 5, Wilaya 30, Tarafa 416 na Kata 2 148
na Vijiji 14 837.
Mji wa Kigali huongozwa na Meya wa mji. Viongozi wengine wanaopatikana
katika ngazi za utawala ni wale wanaosimamia ngazi za usalama kama
vile jeshi na polisi pamoja na viongozi wa vyeo mbalimbali vya kiserikali.
Maseneta, Wabunge, Makatibu katika wizara tofauti, wakuu wa jeshi, wakuu
wa polisi,…….Wote hushirikiana ili kuliendeleza taifa na kumsaidia rais wa
jamhuri kuyafikia majukumu yake.Hii inamaanisha kwamba viongozi wote
wakitimiza majukumu yao, nchi itaweza kuendelea haraka na kuukuza
uchumi wake.
Kazi ya 11:
Oanisha sehemu A na sehemu B
Kazi ya 12:
Kamilisha sentensi zifuatazo:
1. Karongi ni mojawapo ya …………………...zinazounda …………….
wa Magharibi.
2. ………………………wa jamhuri ya Rwanda alihutubia raia wote.
3. Nishati, umeme, ukarabati wa barabara ni baadhi ya …………………
4. Gavana ni kiongozi mkuu wa ………………………………………….
5. a.Idadi fulani ya kata inaunda …………………………………………
b. Jamhuri ya Rwanda inaongozwa na ……………………………
c. Rwanda imegawanyika katika mikoa ifuatayo:…………………
15.5. Kusikiliza na Kuzungumza
Kazi ya 13:
Igiza na wenzako mazungumzo kuhusu kifungu cha habari
kilichosomwa awali “Ofisi za kiutawala.”
Kazi ya 14:
Iandae ziara kwenye kituo cha utawala kilichoko karibu yako nakusimulia mbele ya darasa kuhusu ziara yako.
Kazi ya 15:
Jitambulishe kwa mwenzako kwa kuzingatia maeneo ya utawala
unamoishi pamoja na viongozi wake.
15.6. Kuandika
Kazi ya 16:
Tunga mazungumzo kati ya raia mmoja na kiongozi wilayani juu ya
huduma ya kuomba kitambulisho fulani.
Kazi ya 17:
Tunga kifungu cha habari kifupi kwa kutumia msamiati ufuatao:
a. Mkoa
b. Jamhuri
c. Katad. Wilaya
SOMO LA 16: MAKAZI YA WATU
Chunguza mchoro huu, kisha ueleze ikiwa unayoyaona yanahusiana
na makazi ya watu
16.1. Kusoma na ufahamu: Makazi ya watu
Makazi ni eneo au mazingira ambayo ni makao ya mnyama au mmea fulani
au aina nyingine ya viumbe hai. Ni mazingira ya asili ambapo kiumbe
huishi, au mazingira ambayo yanazunguka idadi ya jamii. Kuhusu makazi
ya bianadamu, haya ni mazingira ambayo binadamu huishi na kuingiliana.
Kwa mfano, nyumba ni makazi ya binadamu, ambapo binadamu hulala na
kula. Haya yanaweza kuwa mjini au vijijini. Makazi ya mjini ni aina ya makazi
ambayo watu wanajenga nyumba zao mijini, karibu na wenzao wengi. Mji
wenye wakaaji wengi ni mji mkuu wa Kigali na miji kama Musanze, Huye,
Rubavu, Rusizi, Muhanga na Nyagatare inayosaidia jiji la Kigali. Miji hii yote
ina miundombinu mbalimbali kama vile umeme, maji safi, viwanda kadhaa,
hospitali, barabara za lami, n.k.
Makazi ya vijijini ni aina ya makazi ambayo watu hujenga nyumba zao
sehemu za vijijini. Asilimia kubwa ya Wanyarwanda huishi sehemu hii lakini
serikali inaendelea kuwapa miundombinu tofauti kama inavyofanyia miji.
Nchini kwetu, serikali imewakataza raia kujenga na kuishi katika maeneo
hatari kama vile vinamasini, mabondeni, milimani na sehemu nyingine zote
zinazoweza kuhatarisha maisha yao. Serikali imetoa mchango mkubwa
kulitatua tatizo hili kwa kuhamisha raia wote waliokuwa katika maeneo haya
ya hatari ikiwapatia maeneo mazuri pia salama na kuwajengea nyumba bora
vilevile. Hii inalenga wale wanaoishi katika mabonde chini ya milima mirefu
kuepuka mmomonyoko wa ardhi na watu waliokuwa wamejenga kando yamito na maziwa.
Kazi ya 2:
Maswali ya ufahamu
1. Taja aina za makazi bora kwa binadamu?
2. Eleza maeneo yasiyokubaliwa kuishi nchini Rwanda.
3. Serikali ya Rwanda ilifanya nini kuwaokoa waliokuwa wanaishi katika maeneo ya hatari?
4. Taja miundombinu ambayo serikali ilifikisha vijijini ili kusaidia raia kuishi vema.
5. Je, mmomonyoko wa ardhi husababishwa na nini?6. Je, ungependa kuishi wapi kati ya mjini na kijijini? Kwa nini?
7. Jibu “NDIYO au HAPANA” kwa sentensi zifuatazo:
a. Binadamu hukaa katika nyumba.
b. Mji wa Kigali ni mji wenye wakaaji wengi duniani.
c. Sehemu za vijijini nchini Rwanda zina miundombinu mbalimbali.
d. Nchini Rwanda raia wanaweza kujenga nyumba zao sehemu
yoyote.
16.2. Msamiati kuhusu makazi
Kazi ya 3:
Fafanua maneno yafuatayo:
a. Nyumba
b. Bondeni
c. Mmomonyoko wa ardhi:
d. Kinamasie. Mjini
Kazi ya 4:Oanisha maneno katika kundi A na maana yake katika kundi B
16.3. Sarufi: Matumizi ya ngeli ya U-ZI
Vivumishi vya idadi
Kazi ya 5:
Tazama sentensi hizi na kujadili mabadiliko ya kisarufi yaliyojitokeza:
Ufagio mmoja umetumiwa kwetu.
Ukurasa mmoja umeandikwa vizuri.
Kuta mbili zitajengwa lini?
Fagio tatu zimeletwa na wavulana.
Nyufa chache zimezibwa na Ishimwe.
Maelezo
Maneno mmoja, mbili, tatu, nne, chache,…. ni vivumishi vya idadi katika
ngeli ya U-ZI, kwa sababu vinaonyesha idadi au hesabu ya vitu. Aina hii ya
vivumishi tunaweza kuigawa katika makundi mawili:
• Vivumishi vya idadi vinavyoonyesha idadi kwa jumla.
• Vivumishi vya idadi vinavyoonyesha idadi kwa hesabu.
Vivumishi vya idadi vinavyoonyesha idadi kwa jumla. Mifano ya vivumishi
vya idadi vya kundi la kwanza ni kama:
i. chache
ii. ingi
iii. maridhawa
iv. pungufu
v. haba
vi. kidogo, n.k.
• Vivumishi vya idadi vinavyoonyesha idadi dhahiri: ni vya idadi isiyo kikomo
kwani vinahusu hesabu ya nambari kuanzia moja na kuendelea.
Mfano:
i. moja
ii. mbili
iii. tatu
iv. nne
v. kumi
vi. miavii.
vi.elfuviii. milioni, n.k.
Kazi ya 6:Weka sentensi hizi katika umoja au wingi:
Kazi ya 7:
Jaza nafasi zilizoachwa wazi kwa kutumia kivumishi kinachofaa mabanoni.
a. Upondo ……………….. umewekwa ndani ya mtumbwi (moja, mmoja, mbili).
b. Petero aliandika kurasa…………………..(zitano,tano,moja).
c. Umutoni na Abayo walipokea fagio………………. Siku ile (nyingi, moja, wengi).
d. Mtoto aliwaandikia wazazi wake nyaraka……………katika muhula wa tatu. (nyingi, zingi, lingi).
e. Wembe ……………ulimkata kidole (moja, mmoja, wumoja).
16.4. Matumizi ya lugha: Makazi ya watu
Kazi ya 8:
Jadili maswali yafuatayo:
a. Makazi ni muhimu sana kwa binadamu.
b. Serikali ya Rwanda iliwakataza raia kujenga na kuishi katika maeneo hatarishi.Maelezo muhimu
Kama ilivyoandikwa katika kifungu cha habari, makazi ni eneo
au mazingira ambayo ni makao ya mnyama au mmea fulani au aina nyingine
ya viumbe hai. Ni mazingira ya asili ambapo kiumbe huishi, au mazingira
ambayo yanazunguka idadi ya jamii. Binadamu anaweza kuishi katika
nyumba kubwa au ndogo kulingana na uwezo wake. Nyumba hizi lazima
ziwe safi ili kujiepusha na magonjwa yatokanayo na uchafu. Ghorofa ni aina
ya nyumba pia ambayo familia moja au nyingi huweza kuishi.
16.5. Kusikiliza na kuzungumza: Majadiliano kuhusu makazi
Kazi ya 9:
Zungumzia wenzako umuhimu wa kuishi katika maeneo yasiyo hatari.
Kazi ya 10:
Simulia wenzako kuhusu picha au video ulizoziona zinazohusu
makazi nchini Rwanda hasa hasa mji wa Kigali.
16.6. Kuandika: Utungaji wa insha kuhusu makazi
Kazi ya 11:
Tunga insha yenye aya 3 (Maneno yasiyopungua mia moja) ukielezea
umuhimu wa kuishi katika maeneo yasiyo hatari.
SOMO LA 17: SIKUKUU ZA KITAIFA
17.1. Kusoma na ufahamu: Sikukuu za kitaifa
Mwaka jana Yusufu alikuja kututembelea kwenye sikukuu ya Krismasi.
Alipofika nyumbani kwetu tulimpokea vizuri kwa chakula pamoja na vinywaji
mbalimbali. Tulipomaliza sherehe zetu, mwalimu wetu aliingia ndani na
kutuuliza sababu tulikuwa tunafurahi sana. Bila kukawia nilimwambia kuwa
nchini Rwanda kuna sikukuu za kitaifa nyingi zinazosherehekewa na kwamba
siku hiyo tulikuwa tukisherehekea Krismasi. Mwalimu alituomba kumfafanulia
sikukuu nyingine za kitaifa zinazosherehekewa nchini Rwanda. Tulianza
kukodoleana macho tukingoja mmoja kati yetu ajibu swali hilo. Mwalimu
alipoona kuwa kimya kimetutawala alianza kutufafanulia sikukuu hizo ili mara
nyingine tusije tukatatizika. Yusufu alimwambia kwamba hakukumbuka na
habari. Mwalimu alianza kumfafanulia sikukuu hizo ili mara nyingine asije
akaziuliza tena. “Tarehe ya 1 Januari kila mwaka ni sikukuu ya mwaka
mpya, tarehe 1 Februari sikukuuu ya mashujaa, tarehe 7 Aprili kila mwaka ni
kumbukumbu ya mauaji ya kimbari dhidi ya watutsi, siku ya kuwakumbuka
jamii ya Wanyarwanda iliyoangamia mwaka 1994,” alisema mwalimu. Nami
niliongeza kuwa tarehe 1 Mei ni sikukuu ya kazi ulimwenguni, sikukuuu ya
uhuru wa Rwanda ikasherehekewa kwenye tarehe 1 Julai na tarehe 4 Julai
kila mwaka ikawa sikukuuu ya ukombozi wa Rwanda.
Yusufu alituomba kutosahau sikukuu za kidini kama vile Idi kwa waumini wa
kiislamu, sikukuu ya Bikira Maria kwa wakatoliki, sikukuu ya pasaka katika
mwezi Machi au Aprili, n.k.
Kitu kingine alichotuambia mwalimu ni kwamba sikukuu hizi huwapa viongozi
fursa ya kukutana na wananchi, kuwajulisha mipango ya serikali, pia hupata
fursa ya kupumzika na kuwatembelea jamii na marafiki.Kazi ya 1:
Maswali ya ufahamu
1. Yusufu alikuja kututembelea kwenye sikukuu ipi?
2. Nani aliingia baada ya chakula na kinywaji? Alisema nini?
3. Ni kwenye tarehe gani ulimwengu mzima husherehekea sikukuu ya kazi?
4. Andika majina matatu ya sikukuu za kidini zinazosherehekewa
nchini Rwanda.
5. Ni kitu gani kinachowanufaisha viongozi kwenye sikukuu hizi?
17.2. Msamiati kuhusu sikukuu za kitaifa
Kazi ya 2:
Eleza maneno yafuatayo ukiyahusisha na kifungu hicho.Tumia
kamusi ya Kiswahili Sanifu pale panapohitajika.
1. Krismasi
2. Mashujaa
3. Kukomboa
4.Kimbari
5. Fursa
Kazi ya 3:
Jaza sentensi kwa kutumia msamiati huu: Uhuru, mashujaa, kimbari,
makazi, kuikomboa, Krismasi, Idi.
1. Katika mwezi wa Februari sisi husherehekea sikukuu ya ……………
lakini ile ya ………….. wa taifa ni mwezi wa Julai.
2. Mauaji ya …………nchini Rwanda yaliacha watu wengi
bila………………
3. Majeshi ya RPF Inkotanyi yaliwahi…………………..nchi ya
Rwanda.
4. …………………….huanza kulingana na kalenda ya waislamu.
5. Kwenye sikukuu ya ………..wao walikula chakula kizuri sana.17.3. Sarufi: Matumizi ya ngeli ya U-ZI na vivumishi vya sifa
Kazi ya 4:
Tazama sentensi hizi na kueleza maneno yaliyopigiwa kistari:
• Ufunguo mpya unafungua mlango vizuri.
• Funguo nzuri zinafungua milango vizuri.
• Ukurasa mbaya umeandikwa na Irakiza.
• Kurasa nyekundu zimeandikwa na Irakiza
• Mugabekazi ametuagizia ufagio mzito.
• Mugabekazi ametuagizia fagio nzito.
Maelezo muhimu
Vivumishi vya sifa ni vivumishi vinavyotaja tabia au namna vitu vilivyo au
vinavyoonekana. Vivumishi vinavyoonyesha tabia hii ni kama hivi vifuatavyo:
i. -ema v. -nyenyekevu
ii. -pevu vi. -danganyifu
iii. -nyamavu vii. -changamfu
iv. -pumbavu viii. -ovu, n.k
Katika mfano hapo juu tunaona kuwa kuna vivumishi vya sifa vinavyoonyesha
tabia hasa ya viumbe hai. Ifuatayo ni mifano ya vivumishi vya sifa
vinavyoonyesha jinsi vitu vilivyo hai au vinavyoonekana:
i. -zuri v. -nene
ii. -baya vi. -eusi
iii. -gumu vii. -pya
iv. -zito viii. -kongwe, n.kKazi ya 5:
Jaza nafasi zilizoachwa wazi kwa kutumia kivumishi kinachofaa kutoka mabanoni.
a. Ukucha wake ……………….. umekatwa na Ahirwe (mbaya, baya, mabaya).
b. Mbwa huyu ana nyayo……………… (msafi, safi, usafi).
c. Kalisa aliandika kurasa…………………..(refu, ndefu, urefu).
d. Ufunguo ………………. umepotea njiani (ndogo, mdogo, wadogo).
Kazi ya 6:
Andika sentensi mbili zenye vivumishi vya sifa vinavyoonyesha
tabia na nyingine mbili za vivumishi vya sifa vinavyoonyesha jinsivitu vilivyo au vinavyoonekana katika jedwali hili:
17.4. Matumizi ya lugha: Sikukuu za kitaifa
Kazi ya 7:
Chagua maneno haya na kuyapanga katika kundi A au B
Pasaka
Sikukuu ya mashujaa
Sikukuu ya ukombozi
Sikukuu ya kazi ulimwenguni
Krismasi
Sikukuu ya uhuru wa taifa
Sikukuu ya watakatifu woteIdi
Maelezo muhimu
Sikukuu ni siku yenye shamrashamra ya kuadhimisha tukio fulani. Hii ni siku
maalumu ya kukumbuka, kusheherekea au kufurahia jambo fulani. Kati yasikukuu za umma kuna sikukuu za kidini na sikukuu za kiserikali.
17.5. Kusikiliza na kuzungumza: Sikukuu za kitaifa
Kazi ya 8:
Jadili kuhusu sikukuu za kitaifa na kutoa matokeo yako hadharani.
Kazi ya 9:
Ukitumia sikukuu uliyoisherehekea siku moja au zaidi, zungumzia
wenzako jinsi ilivyokuwa.
17.6. Kuandika
Kazi ya 10:
Tunga kifungu cha habari kuhusu sikukuu fulani uliyoisherehekeasiku moja au zaidi kisha uonyeshe vile ulivyoona pale.
Kitambulisho cha shule
18.1. Kusoma na ufahamu: Ombi la vitambulisho
Uwera, Aline na Rwema walienda kwenye ofisi ya tarafa ili kutafta vitambulisho mbalimbali
Uwera: Shikamoo Katibu Mtendaji!
Katibu Mtendaji: Marahaba bibi. Nikusaidie nini?
Uwera: Nimekuja hapa ili nipate cheti cha kuzaliwa.
Katibu Mtendaji: Karibu ofisini. Nipe kibali cha Katibu Mtendaji wa Kata.
Uwera : Hiki hapa Katibu.
Katibu Mtendaji: Naona wewe namaliza kukupa huduma yako. Mwambie mwingine aingie.
Uwera: Kwaheri. (Mwingine anayehitaji huduma aingie).
Rwema: Mimi nataka kadi ya uraia nimetimiza miaka kumi na sita.
Katibu Mtendaji: Ndiyo. Na wewe?
Aline: Nimekuja mniandikie kibali niende kwenye wilaya kutafuta pasipoti kwani nitaenda Marekani mwezi ujao.
Katibu Mtendaji: Barabara kabisa. Rwema, nenda ukamkute mtumishi
wa mtandao Irembo atakusaidia haraka. Na wewe Aline mwambatane kwa sababu mna shida sawa.
Aline& Rwema: Asante sana katibu. Nchi yetu imepiga hatua kiteknolojia.
Katibu Mtendaji: Asante kushukuru.
Kazi ya 1:
Maswali ya ufahamu
1. Mazungumzo haya yametokea wapi?
2. Kwa nini raia walitembelea ofisi ya katibu mtendaji wa tarafa?
3. Kiongozi yule aliwapokeaje raia?
4. Rwema aliambiwa kupata alichokitaka wapi?
5. Ni kwa nyanja gani Rwanda ina maendeleo?
18.2. Msamiati kuhusu aina ya vitambulisho
Kazi ya 2:
Toa maana ya msamiati huu na uutumie katika sentensi
i. Cheti
ii. Ofisi
iii. Huduma
iv. Kibali
v. Kuambatana
Kazi ya 3:
Jaza sentensi kwa kutumia msamiati ufuatao: pasipoti, huduma, ofisi, cheti
i. Nilipoingia kazini ilinibidi nitafute………………cha kuzaliwa.
ii. Mujawase ataulizwa………………..kabla ya kuenda nchini
Ujerumani.
iii. Katibu mtendaji wa tarafa anawapa raia …………….nzuri sana.
iv. ……………ya wilaya yetu inapatikana mbali na nyumba yangu.
18.3. Sarufi: Matumizi ya ngeli ya U-ZI na vivumishi vya kumiliki
Kazi ya 4:
Tazama sentensi hizi na kujadili mabadiliko ya kisarufi yanayojitokeza.
1. Wimbo wake unapendeza mno (umoja).
2. Nyimbo zoo zinapendeza mno (wingi).
3. Upinde wangu umevunjika (umoja).
4. Pinde zetu zimevunjika (wingi)
Maelezo muhimu
Majina ya ngeli ya U-ZI yametumiwa pamoja na vivumishi vya kumiliki.
Vivumishi vya kumiliki ni maneno yanayoonyesha kitu ni cha nani, mtu fulani
ni wa nani au kitu kina nini . Navyo ni sita: –angu, -etu -ako,-enu -ake,-ao
Mifano zaidi
Umoja Wingi
Uso wangu ni mzuri sana. Nyuso zetu ni nzuri sana
Ufunguo wako ni mchafu kabisa Funguo zenu ni chafu kabisa
Ukuta wake utajengwa upya Kuta zao zitajengwa upya
Kazi ya 5:
Jaza sentensi hizi kwa kutumia vivumishi vya kumiliki vinavyofaa
kulingana na kiambishi cha nafsi ambacho kimeandikwa katika mabano:
1. Ukucha …………………umerefuka sana (yeye).
2. Uzi …………………..ni mweusi sana (Kagorora na mimi).
3. Kazeneza na Mwami waliibiwa funguo ………….zote (wao).
4. Usikose kupaka rangi ukuta ………..ule kwani umechafuka sana
(wewe).Kazi ya 6:
Soma kifungu hiki cha habari na kueleza matumizi ya maneno
yaliyopigiwa kistari
Habari gani Dusabe? Mbona umenunua kufuli lenye ufunguo mmoja?
Bila shaka utalirudisha sokoni. “Funguo zipi baba?” Dusabe aliniuliza.
“Funguo nyingine nimeziweka kabatini,” Dusabe aliendelea kueleza.
Baada ya maelezo yake nilifungua kabati na kuziona zote ndani. Nilikosa
cha kusema na kumwambia maneno haya: Samahani binti yangu
sitakusumbua tena nimeziona. Uwineza ndiye alikuwa amezichukua.
Niliendelea kumwuliza, “umeleta wembe upi?” Tuliongea mengi na
kumruhusu aende kula chakula cha mchana. Tokea siku hiyo, Dusabe na
Uwineza ni wasichana wapole wenye ukweli.
Maelezo muhimu:
Vivumishi vya kuuliza hutumika kwa kuuliza swali. Badhi ya vivumishi viulizi
huchukua viambishi vya ngeli wakati ambapo vingine havichukui viambishi
hivyo vikitumiwa pamoja na nomino za ngeli ya U-ZI.
Kivumishi kinachochukua kiambishi ngeli ni
ngapi? na gani? Havichukui viambishi vya ngeli.
Mfano:
Umoja Wingi
Ukuta upi umejengwa ? Kuta zipi zimejengwa ?
- Kuta ngapi zimejengwa?
Ukuta gani umejengwa? Kuta gani zimejengwa?
Kazi ya 7:
Uliza maswali matatu ukitumia vivumishi –pi au gani katika ngeliya U-ZI
Kazi ya 8:
Jaza sentensi hizi ukitumia kivumishi cha kuuliza kinachofaa.
i. Uwineza alichukua funguo…………….?
ii. Mchana huo Dusabe aliambiwa habari…………..?
iii. Ni wembe…………….ambao binti yangu atauleta?
iv. Tumbili wanapenda kuparamia ukuta………….?
v. Karatasi …………..zilitengenezwa katika miti ya kwetu?
18.4. Matumizi ya lugha
Kazi ya 9:
Jibu maswali yafuatayo:
1. Je, raia anaweza kupata vitambulisho vifuatavyo katika ngazi zipi
za kiutawala?
Pasipoti, cheti cha kuzaliwa, Cheti cha ndoa na leseni ya udereva.
2. Ikiwa kitambulisho fulani kimepotea au kimeibiwa, raia aliyekipoteza
atafanya nini?
3. Je, kuna kosa lolote la utumiaji mbaya wa vitambulisho vya kitaifa?
Eleza.
Maelezo muhimu: Vitambulisho.
Kitambulisho ni cheti au kadi, aghalabu yenye picha inayotumiwa kwa ajili ya
kumtambulisha mtu na mahali pa kazi au mahali pengine ambapo kitu kama
hicho kinahitajika. Baadhi ya vitambulisho hivyo ni kama:
1. Kitambulisho cha utaifa
2. Cheti cha kuzaliwa
3. Cheti cha elimu ya msingi,
4. Pasi ya kusafiria (Pasipoti)
5. Cheti cha elimu ya sekondari (kidato cha vi)
6. Leseni ya udereva
7. Kadi ya bima ya afya
8. Kadi ya mpigakura
9. Nambari ya mlipa kodi (Tin. No)
10. Cheti cha ndoa
11. Cheti cha kufariki
• Nchini Rwanda, idadi kubwa ya vitambulisho hupatikana kupitia
mtandao rasmi wa kiteknolojia -IREMBO na kumwangalia kiongozi
husika baadaye.
UMUHIMU WA KITAMBULISHO
Vitambulisho vya Taifa ni msingi wa maendeleo ya kiuchumi, kijamii
na kisiasa.
1. Vitasaidia kuongeza wigo wa mapato ya Serikali
2. Vitasaidia kumtambua mhusika kwa urahisi anapohitaji huduma
katika taasisi mbalimbali kama vile benki, taasisi za mikopo na huduma za afya.
3. Vitarahisisha kuwatambua wakwepaji wa kurejesha mikopo kutoka
kwenye benki na asasi mbalimbali za fedha nchini.
4. Vitasaidia kuweka kumbukumbu za matukio ya uhalifu katika daftari la kumbukumbu la kielektroniki.
5. Vitawezesha kumtambua mtu anapofanya biashara au shughuli nyingine kwa kutumia majina tofauti.
6. Vitafanikisha kuhakikisha kuwa mtu anapata stahili zake za jamii.
Kwa mfano, kupata malipo ya pensheni, haki za matibabu, haki za
kujiunga na masomo ikiwa ni pamoja na stahili zozote ambazo raia
wa Rwanda anastahili kupata kwa urahisi kwani kupitia kitambulisho
mtu atatambulika kwa urahisi (fulani ni nani?, yuko wapi?, na anafanya nini? katika taifa hili.
7. Vitasaidia kuondoa watumishi hewa kwenye mfumo wa malipo ya mishahara ya Serikali.
8. Vitaimarisha utendajikazi Serikalini kwa kuwa na kumbukumbu sahihi
za watumishi na malipo ya stahili zao, hasa pale wanapostaafu.
9. Vitarahisisha zoezi la kuhesabu watu (sensa).
10. Vitarahisisha zoezi la kusajili wapigakura
18.5. Kusikiliza na Kuzungumza
Kazi ya 10:
Zungumzia umuhimu wa kuwa na kitambulisho cha taifa na hasara za
kutokuwa nacho.
18.6. Kuandika
Kazi ya 11:
Andika umuhimu wa vitambulisho vya kitaifa. Kwa kutumia maneno
yasiyopungua 100Tathmini ya mada
Jibu maswali yafuatayo:
1. Jamhuri ya Rwanda inaongozwa na nani?
2. Jaza nafasi zilizoachwa wazi kwa kutumia vivumishi vilivyotolewa mabanoni:
a. Ukuta ………………..ulioanguka ulikuwa haukujengwa vizuri
(moja,mmoja,mbili).
b. Habimana hakuvunja ufunguo……………….(ndogo, mdogo, wadogo).
c. Nyuzi…………………..ni nyeusi na nyekundu, pia (zao, wangu, yake).
3. Taja majina ya kiutawala yanayotumiwa kwa viongozi wa ngazi zifuatazo:
a. Wilaya b. Kijiji c. Tarafa
4. Andika aina tano za vitambulisho vya kitaifa.
5. Ni nini kinachowanufaisha viongozi wakati wa kusherehekea sikukuu za kitaifa?
6. Taja mifano minne ya umuhimu wa vitambulisho kwa jamii ya Wanyarwanda.MADA YA 5 KISWAHILI KATIKA SHUGHULI ZA KIBIASHARA
Uwezo mahususi wa mada: Kuzungumza na kuandika kwa ufasaha matinifupifupi kwa kutumia msamiati unaofaa katika shughuli za kibiashara.Malengo ya ujifunzaji:• Kufanya mazungumzo kati ya mfanyabiashara na mteja,• Kutumia kwa ufasaha mizani au vipimo katika hesabu,• Kuainisha pesa zitumiwazo katika shughuli za kibiashara,• Kuainisha bidhaa mbalimbali zipatikazo sokoni,• Kutumia kwa ufasaha ngeli ya I-ZI katika sentensi sahihi,KidokezoTaja baadhi ya msamiati maalumu unaotumiwa katika mazingira yabiashara
SOMO LA 19: MAWASILIANO SOKONI
Kazi ya 1:Tazama mchoro hapa juu na kueleza kinachofanyika hapo.19.1. Kusoma na ufahamu: Safari ya Niwemwiza na Kayigi sokoni
Siku moja nilitembea sokoni na kaka yangu Kayigi ili kununua vifaa vya
shule. Soko hilo linaloitwa Gatare lilikuwa katika kilomita kumi na tano kutoka
kwetu. Mama alitupatia pesa za nauli na nyingine za kununua vifaa tofauti
vya shule na bidhaa nyingine za kutumia nyumbani.
Tulitoka nyumbani saa tatu za asubuhi na kufika sokoni saa nne. Tulipokuwa
garini, Kayigi aliniuliza kama ninakumbuka vifaa ambavyo mama alituambia
kununua. Nilimkumbusha kwamba alituambia kununua vifaa vifuatavyo:
shati, jaketi, jozi ya viatu, sidiria, madaftari kumi, kalamu nane, soksi mbili
na sabuni vilevile.
Kayigi aliniuliza kama hakuna vitu vingine amabavyo nimesahau ili
anikumbushe tusije tukasahau na vile vilivyokuwa vinahusu matumizi ya
nyumbani. Kwa kusema hayo nilianza kuangalia kulia na kushoto, mbele
na nyuma kwa ajili ya kuchunguza aina mbalimbali za bidhaa tofauti ili nisije
nikasahau chochote nilichoambiwa na mama.
Nilikumbuka kuwa, mama alikuwa ameniambia kununua nyama, viazi vitamu, maharagwe na sukari. Tulipofika sokoni, tulishangaa kuona watu wengi wa marika tofauti wakijaa sehemu zote. Kelele nyingi za watu sokoni zilikuwa zimehanikiza si huku si kule.
Kayigi alinishika mkono na kunielekeza pahali panapouzwa bidhaa tofauti. Sauti hizo zilikuwa za wauzaji wakisema: Mia bei! Mia bei! ….karibu mteja… bei rahisi…..chagua….chagua…..kaptula hii ni mia tatu, jaketi hii ni mia tano. Karibu mteja wangu. Karibu katika kibanda changu. Bidhaa ni nyingi utachagua zile utakazo. Tulianzia sehemu panapouzwa nguo.
Kayigi nami tulifika mbele ya kibanda cha nguo tukaanza kuuliza bei ya vile tulivyokuwa tunataka. Kwanza niliuliza bei ya jaketi niliyokuwa nimechagua. Muuzaji alinijibu kuwa jaketi ilikuwa elfu moja. Nilimwambia apunguze kidogo kwa kuwa bei ilikuwa ghali. Tulijadiliana bei mpaka akakubali mia tisa.
Baada ya kununua nguo, tuliendelea kutembea sokoni tukanunua vifaa vya shule. Kwenye kibanda cha vifaa vya shule, tulinunua madaftari na kalamu. Bei za kila bidhaa zilikuwa ni bei nafuu. Daftari moja tulilinunua kwa mia moja na hamsini na kalamu kwa mia tu.
Kabla ya kurudi nyumbani, tulikumbuka kuwa mama alitutuma kununua nyama kwenye bucha. Nilichunguza mfukoni mwangu pesa nilizokuwa nabaki nazo nikaona mnabaki dola mia tano za Marekani tu. Niliuliza dada yangu jambo la kufanya akanishauri kwenda kwenye duka la kubadilisha pesa za kigeni. Tulikwenda mbio na kufika kwenye nyumba ya ghorofa kubwa ambapo pamekuwa maduka mengi ya kubadilisha pesa.
Tuliingia duka moja ambamo tulikaribishwa na kijana mmoja aliyetubadilishia pesa zetu katika pesa za Rwanda tukarudi sokoni.
Kwenye bucha, bei ilikuwa ghali pia kwani kilo moja ya nyama ilikuwa mbili elfu mia tano. Kayigi alijaribu kupunguzisha bei. Muuza nyama alikataa kuipunguza akisema kuwa hawezi kupata faida akipunguza. Je, mnataka nipate hasara? Muuza nyama aliuliza. Nilimwomba kupunguza bei kidogo kufika mbili elfu mia tatu.
Aidha, tulinunua kifungu kimoja cha mboga za sukumawiki, vifungu viwili vya nyanya na kilo moja ya chumvi.
Ilipofika saa saba za mchana tulichukua basi tukarudi nyumbani. Tulipofika nyumbani mama alitushukuru kwa kuwa hatukukawia kurudi na kuwa
tulitumia pesa vizuri. Kila mmoja alimwahidi kumpa tuzo ya peremende mbili.
Kazi ya 2:
Maswali ya ufahamu
a. Taja aina mbili za bidhaa ambazo mama aliwatuma wanawe sokoni.
b. Ni kwenye sehemu gani ya soko ambapo Kayigi na Niwemwiza walinunua madaftari na kalamu?
c. Nini kilichosababisha Kayigi na Niwemwiza kushangaa walipofika sokoni?
d. Kwa sababu gani mchinjaji alikataa kupunguza bei ya kilo moja ya nyama?
e. Ni kwa sababu gani mama aliwapongeza wanawe walipotoka sokoni?
19.2. Matumizi ya msamiati
Kazi ya 3: Toa maana ya msamiati ufuatao:
a. Faida
b. Bei ghali
c. Kununua
d. Kuuza
e. Bucha
f. Hasara19.3. Sarufi: Matumizi ya ngeli ya I-ZI
Kazi ya 4:
Tazama sentensi zifuatazo na kujadili mabadiliko ya kisarufi yanayojitokeza.
a. Biashara imetajirisha watu wengi duniani na kuendeleza hali yao ya
maisha (Umoja).
• Biashara zimetajirisha watu wengi duniani na kuendeleza hali yao
ya maisha (Wingi).
b. Nguo ambayo imechafuka imemuambukiza magonjwa (Umoja).
• Nguo ambazo zimechafuka zimewaambukiza magonjwa (Wingi).
Maelezo muhimu
Ngeli hii ya I-ZI inajumuisha nomino za vitu visivyo na uhai. Nomino hizi
umoja na wingi wake huwa ni sawa. Isitoshe, nomino hizi ni za vitu ambavyo
vinaweza kuhesabika k.m kalamu, meza, sahani, rafu, linga, saa, rula, soksi,
nyumba, karatasi, kamusi, wiki, siku, chaki, chupa, ndizi, kamba, bawaba,
pete, n.k.
Majina ya ngeli hii hutumia kiambishi nafsi “I” katika umoja na kiambishi nafsi
“ZI” katika wingi kufuatana na upatanisho wa kisarufi.
Matumizi ya majina ya ngeli ya I-ZI na vivumishi vya sifa
• Vivumishi “-baya” na”-pya” huchukua kiambishi “m-“ badala ya “n-“.
Mfano:
Umoja: Barabara mpya ilijengwa Kiramuruzi na kurahisisha
mawasiliano baina ya raia huko.
Wingi: Barabara mpya zilijengwa Kiramuruzi na kurahisisha
mawasiliano baina ya raia huko.
Umoja:Tabia mbaya inakemewa na wengi
Wingi: Tabia mbaya zinakemewa na wengi
Vivumishi vinavyoanza na “r” herufi hiyo hugeuka “nd” inapotanguliwa na
kiambishi “n”.
Mfano:
Umoja: Ndoo ndefu imewekwa bafuni ili kuogea mikono.
Wingi: Ndoo ndefu zimewekwa bafuni ili kuogea mikono.
• Vivumishi vinavyoanza na “ch, f, p, k, t” havipachikwi viambishi katika
umoja wala wingi.
Mfano:
Umoja: Meza chafu imetupwa nje.
Wingi: Meza chafu zimetupwa nje.
Umoja: Nyumba kubwa na ya kisasa inahitajika mjini.
Wingi: Nyumba kubwa na za kisasa zinahitajika mjini.
Umoja: Sketi fupi inakatazwa shuleni.
Wingi: Sketi fupi zinakatazwa shuleni.
Umoja: Meza kubwa imewatosha watu wengi harusini.
Wingi: Meza kubwa zimewatosha watu wengi harusini.
Umoja: Ndizi tamu imenunuliwa sana sokoni.
Wingi: Ndizi tamu zimenunuliwa sana sokoni.
Umoja: Nyumba pana iliwatosha wageni wote wakati wa mkutano wa
kimataifa.
Wingi: Nyumba pana ziliwatosha wageni wote wakati wa mkutano wa
kimataifa.Kazi ya 5:
Chagua neno linalofaa na kuliandika katika nafasi iliyoachwa wazi.
1. Barabara hii ni ……….lakini imepasuka kwa sababu haikujengwa
vizuri. (Zipya, kipya, mpya)
2. Tafadhari nipe Kamusi ya Kiswahili ……… kuna msamiati mgumu
ninaotaka kuchunguza ( kisanifu, jisanifu, sanifu)
3. Karatasi …………zimetupwa jalalani ( mchafu, wachafu, chafu).
4. Meza …………imewekewa bidhaa nyingi sokoni (vipana, pana,
kipana)
5. Pombe ………iliwalevya watoto na kusababisha kutohudhuria
masomo (mtamu, litamu, tamu)
Kazi ya 6:
Kwa kutumia vivumishi vya sifa, tunga sentensi sahihi kwa kutumia
maneno yafuatayo:
a. Nyumba
b. Shule
c. Karatasi
d. Baiskeli
e. Nyumba
19.4. Matumizi ya lugha: Msamiati maalumu katika uwanja
wa kibiashara
Kazi ya 7:
Taja istilahi tano zitumiwazo katika shughuli za kibiashara na kueleza
maana yake.
Maelezo muhimu kuhusu msamiati unaotumiwa katika shughuli za
kibiashara.
• Biashara: ununuzi na uuzaji wa bidhaa na/au huduma.
• Faida/tijara/kivuno/chumo/ziada - Pato libakialo baada ya kuondoa
gharama za kufanya biashara k.v. ununuzi na usafirishaji.
• Hasara: Ukosefu wa faida; hali ya kupoteza pato au mali katika biashara.
• Bei: Kiwango cha pesa kununulia au kuuzia bidhaa au huduma fulani.
• Bei: Kiwango cha pesa kununulia au kuuzia bidhaa au huduma fulani.
• Uuzaji wa rejareja: Uuzaji wa kiasi kidogo kidogo.
• Uuzaji wa jumla: Uuzaji wa kwa pamoja
• Bei rafi: Bei ambayo haipunguzwi.
• Kipimo rafi: Kipimo ambacho hakipunguzwi.
• Bei ya kuruka: Bei isiyokubalika kisheria/haramu.
• Rasilimali: Jumla ya mali inayomilikiwa na mtu au nchi.
• Malighafi: Mali inayotumika kutengeneza vitu vingine k.m. pamba ni
malighafi ya kutengenezea nguo.
• Maliasili: Utajiri kama vile madini, misitu, maziwa, mito, anga
vinavyopatikana katika mazingira.
• Uwekezaji: Kutumia pesa / mali ili kuzalisha fedha/mali zaidi (ilikupata
faida).
• Kitegauchumi: Rasilimali k.v. kiwanda inayotumika kuzalisha mali.
• Ujasiriamali: Uwekezaji mtaji katika biashara.
• Mtaji: Mali ya kuanzisha biashara au kuipanulia.
• Ulanguzi: Ufichaji wa bidhaa ili bei yake iruke.
• Magendo: Upigaji biashara kwa njia haramu/isiyo halali.
• Chenji: pesa inayobaki baada ya kununua kitu
• Maduhuli: Bidhaa ambazo hununuliwa kutoka nchi za nje.
• Mahuruji: Bidhaa zinazouzwa nchi za nje.
• Ushuru: Kodi ya kuingiza bidhaa nchini au kuziuza/Ada ya forodha.
• Ruzuku: Pesa inayotolewa na serikali kwa idara mbalimbali ili
kujiendeleza.
• Mshitiri: Mnunuzi.
• Mteja: Mtu aendaye kununua bidhaa au huduma.• Wakala: Ajenti
• Utandawazi: Utaratibu wa mataifa kushirikiana katika nyanja mbalimbali
k.v. biashara.
• Ubinafsishaji: Hali ya kusababisha mali ya umma imilikiwe na watu
binafsi.
• Ubia: Ushirikiano wa watu wawili au zaidi katika shughuli k.v. ya
biashara.
• Hawala: Hundi/ cheki yaani cheti maalumu cha benki kinachotumiwa
kuidhinisha aliyetajwa kwenye cheti hicho apewe fedha za mwenye
hesabu.
• Amana: Kitu unachomwekea mwenzako hadi atakapokihitaji.
• Turuhani: Kiwango kinachotolewa kutoka katika bei iliyotangazwa.
• Iktisadi: Uangalifu katika kutumia fedha/mali.
• Ubepari: Mfumo wa uchumi ambao unawawezesha watu wachache
kumiliki rasilimali na vitegauchumi.
• Ukiritimba: Hali ya kuzuia wengine kufanya biashara au kushindana
katika biashara.
• Dukakuu: Duka kubwa ambapo wateja hujichukulia bidhaa watakazo
kutoka rafuni.• Hisa: Sehemu ya mtaji katika biashara.
Kazi ya 8:
Tunga sentensi sahihi kwa kutumia maneno yafuatayo
a. Hundi
b. Mteja
c. Ruzuku
d. Magendo
e. Rasilimali
19.5. Kusikiliza na kuzungumza
Kazi ya 9:
Tega sikio habari inayosimuliwa na mwanafunzi mwenzako kuhusu
safari yake sokoni na kusimulia hali ya safari hiyo mbele ya darasa.
19. 6. Kuandika
Kazi ya 10:
Tunga kifungu cha habari chenye aya tatu kuhusu safari yako sokoni.
SOMO LA 20: MAJADILIANO DUKANI
Kazi ya 1:
Taja mahali fulani panapofanyiwa biashara na huduma zinazotolewa hapo.20.1. Kusoma na ufahamu: Muuzaji na mteja
Mazungumzo yafuatayo yanahusu Kalisa ambaye ni mteja na Uwera ambaye
ni muuzaji. Wanajadiliana bei dukani.
Kalisa : Habari za asubuhi bibi !
Uwera : Nzuri. Nikusaidie nini ?
Kalisa : Nataka kununua bidhaa tofauti tofauti katika duka lako. Naona duka
lako lina bidhaa mbali mbali zinazovutia macho.
Uwera : Ndiyo. Mimi ninaagiza bidhaa kufuatana na mahitaji ya wateja ili
waweze kufaidika na kile wanachokinunua.
Kalisa : Mimi nahitaji sabuni, kilo moja ya chumvi, kilo mbili za sukari, nusu
ya vitunguu, lita ya mafuta ya kupikia na sufuria moja.
Uwera : Vyote hapa Kalisa.
Kalisa :Kila bidhaa ambayo nimekutajia inauzwa kwa bei gani ?
Uwera : Bidhaa hizi zote zinauzwa kwa bei nafuu. Sabuni moja ni faranga
mia moja, kilo moja ya chumvi ni faranga mia tatu, nusu ya vitunguu ni
faranga mia moja hamsini, lita ya mafuta ya kupikia ni mia tano na sufuria
hii ni moja elfu.
Kalisa : Mbona sufuria ni bei ghali ? Je, unaweza kupunguza kidogo ?
Uwera : Hiyo ni bei rafi bwana. Ungenunua sufuria mbili ningekupunguzia.
Kalisa : Nipunguzie faranga mia moja nitaendelea kununulia hapa.
Uwera : Ninakupunguzia faranga hamsini tu kwa sababu sufuria hii ni kubwa.
Kalisa : Asante. lakini chukua mizani unipimie kilo ya chumvi na nusu ya
vitunguu.
Uwera : Ndiyo. Angalia hapa vipimo vinaenea. Kwa uhakika mizani yangu
ni mpya sikunyang’anyi.
Kalisa : Hakuna nyongeza bibi ?
Uwera : Nitakupatia nyongeza ya kutosha siku ijayo.
Kalisa : Ni pesa ngapi ya kulipa kwa jumla?
Uwera : Mbili elfu kwa jumla.
Kalisa : Ahsante sana bibi.
Uwera : Asante kwa kushukuru. Karibu tena.Kalisa :Kwaheri !
Kazi ya 2:
Maswali ya ufahamu
1. Taja bidhaa zinazozungumziwa katika mazungumzo haya.
2. Kalisa alinunua nini dukani ?
3. Nini umuhimu wa mizani ?
4. Ni kwa sababu gani Uwera huuza bidhaa zinazovutia macho ya watu ?5. Uwera alimwahidi Kalisa kumfanyia nini siku ijayo ?
20.2. Matumizi ya msamiati
Kazi ya 3:
Toa maelezo ya bidhaa zifuatazo:
a. Kekee
b. Patasi
c. Chungu
d. Jiko la mkaa
e. Almasi
f. Dhahabu
g. Maziwa
h. Kuku
i. Maparachichij. Tikitimaji
20.3. Sarufi: Matumizi ya ngeli ya I-ZI na vivumishi vya a-unganifu
Kazi ya 4:
Tazama sentensi katika sehemu A na sentensi katika sehemu B nakueleza mabadiliko ya kisarufi yanayojitokeza.
Maelezo muhimu kuhusu matumizi ya vivumishi vya a-unganifu
Majina ya ngeli ya I-ZI yakitumiwa pamoja na vivumishi vya a-Unganifu,
umoja wake huchukua ya na wingi huchukua za.
Mfano:
Umoja: Runinga ya Gakire ilinipasha habari kuhusu nanma ya kuleta umoja na maridhiano kwetu
Wingi: Runinga za Gakire zilinipasha habari kuhusu nanma ya kuleta umoja na maridhiano kwetu.
Umoja: Rafu ya mama inajaa bidha nyingi.
Wingi: Rafu za mama zinajaa bidha nyingi.
Kazi ya 5:
Tunga sentensi 5 kwa kutumia majina ya ngeli ya I-ZI na kiambishi
cha -a unganifu
20.4. Matumizi ya lugha: Aina za bidhaa zinazopatikana
sokoni
Kazi ya 6
Bainisha aina kumi za bidhaa zinazopatikana sokoni.
Maelezo muhimu
Kuna aina mbalimbali za bidhaa zinazouzwa na kununuliwa sokoni. Baadhi
ya bidhaa hizo hutokana na kilimo, ufugaji, vifaa vya ufundi na vile ambavyo
hutengenezewa viwandani.
Kazi ya 7:
Toa mifano miwili miwili ya bidhaa zinazoweza kupatikana katika mazingira
ya sokoni (Bidhaa zitokanazo na viwanda, mazao, ufugaji, madini)
20.5. Kusikiliza na kuzungumza
Kazi ya 8:
Buni mazungumzo kati yako na mwenzako kuhusu majadiliano
kati ya muuzaji na mnunuzi. Majadiliano haya yafanyike sokoni na
yaonyeshe kutokubaliana kwenye bei ya bidhaa zinazouzwa.
20.6. Kuandika
Kazi ya 9:
Tunga mazungumzo yasiyopungua ukurasa mmoja kuhusumajadiliano ya bei dukani.
Kazi ya 1:
Tazama mchoro hapo juu na kueleza kinachofanyika.21.1. Kusoma na ufahamu: Matumizi bora ya mizani
Bwana Muhire ni mfanyabiashara katika soko linaloitwa Maridadi. Biashara
yake inahusu uuzaji wa matunda, bidha za kula, na mafuta ya kupikia. Mara
nyingi raia humlalamikia wakisema kuwa yeye hatumii vipimo sahihi.
Siku moja, Amina alikwenda sokoni kununua bidhaa tofauti za matumizi
ya nyumbani. Soko hilo lilikuwa kwenye umbali wa kilomita mbili kutoka
kwake. Alipofika sokoni, alikaribishwa na muuzaji aitwae Muhire. Muhire
anajulikana sana katika soko hili la Maridadi. Muhire alimwomba kutaja vitu
vyote alivyokuwa anataka kununua.
Baadhi ya bidhaa alizokuwa anahitaji kulikuwa kilo kumi za maharage,
kilo moja na nusu ya chumvi, lita tano za mafuta ya kupikia, gramu mia
mbili hamsini ya nyama za kupikia ndugu yake mdogo, mafungu mawili ya
sukumawiki na fungu moja la nyanya.Baada ya kuorodhesha bidhaa hizo zote, aliomba Muhire kuchukua mizani
na kupima ili kuhakikisha kwamba hamnyang’anyi. Muhire alichukua
mizani na kuanza kupima maharagwe. Alipomaliza kupima, Amina aliona
kuwa maharagwe yaliyokuwa yamepimwa yalikuwa machache akaanza
kumlalamikia. Mbona unanipa maharagwe kidogo? “Mizani yako si sahihi,”
Amina alisema. Amina alienda nyuma ya kibanda akapigia simu mfanyakazi
katika Bodi ya Mapato Rwanda.
Katika dakika thelathini viongozi wanaohusika na ushuru nchini walitembelea
soko hilo na kuwakagua wafanyabiashara halamu. Walitembelea watu
ishirini na kukagua jumla ya mizani ishirini na miwili. Baadhi ya mizani hiyo,
iliyokutwa sahihi ni ishirini na jumla ya mizani miwili ilikutwa na kasoro.
Tokea hapo, mizani hii haikuruhusiwa katika biashara mpaka itengenezwe
na mafundi na kuhakikiwa upya na wakala wa Vipimo ili iweze kuruhusiwa
kutumiwa katika biashara.
Wafanyabiashara waliotuhumiwa ni Muhire na Kazimoto ambao walikubali
kosa lao la kutaka faida nyingi mno kwa njia isiyo halali. Bila kusita , viongozi
waliwashawishi raia na wafanyabiashara kutumia mizani iliyopimwa tu yaani
iliyo sahihi.
Katika hatua nyingine, kiongozi mkuu aliwaonya wafanyabiashara
wanaolalamikiwa kuweka mawe, kokoto pamoja na mchanga,vipande vya
vyuma na aina nyingine za vitu kwenye mizani kwa ajili ya kuongeza uzito
waache tabia mbaya hiyo mara moja kwani wakikamatwa watapata hasara.
Alieleza kwamba sheria ya vipimo ipo na inafanyakazi kwa pande zote mbili
yaani kwa muuzaji na mnunuzi.
Wote hawatakiwi kufanya udanganyifu wowote katika biashara. Alisisitiza
kuwa wale watakaobainika kuchezea mizani kwa ajili ya kuwaiba wananchi
adhabu ni kubwa sana kwawo kama vile kifungo au kutozwa faini au vyote
kwa pamoja ; shabaha ikiwa ni kumlinda mlaji ili apate faida na thamani ya
kile alichozalisha ama kukinunua na siyo tu kupunjwa na wafanyabiashara
wajanjawajanja.
Baada ya mkutano, mbele ya watu wote waliokuwa wamekusanyika hapo
sokoni, viongozi walitoa tuzo ya mizani nne kwa wafanyabiashara ambao
hawakuwa na makosa yoyote katika shughuli zao za kibiashara. Hii ilikuwa
ni kutoa mfano kwa watu wote ili kusipatikane tena kosa lile la kuiba watu.
Watu waliokuwepo walifurahi na kuwapigia makofi viongozi wao. Viongozi
nao waliwapongeza kwa kuwa waliwajulisha hali ya makosa yanayofanywa
na wafanyabiashara wakiwanyonya raia.Kazi ya 2:
Maswali ya ufahamu
1. Nani ambaye alilalamikiwa kuwa na matumizi ya mizani isiyo sahihi?
2. Bainisha aina mbili za adhabu ambazo hupewa mtuhumiwa anayehusika na matumizi ya mizani isiyo sahihi.
3. Ni onyo gani lililotolewa na kiongozi mkuu kwa wafanyabiashara wanaotumia mizani kinyume na sheria?
4. Eleza lengo la ziara ya viongozi wanaohusika na ushuru katika soko la Maridadi.
5. Afanyaye vizuri hutuzwa. Eleza kauli hii kwa kutoa mfano kutoka katika kifungu hiki cha habari.
21.2. Matumizi ya msamiati
Kazi ya 3:Oanisha maneno katika sehemu A na maana yake katika sehemu B.
21.3. Sarufi: Matumizi ya ngeli ya I-ZI na vivumishi vya kurejesha
Kazi ya 4
Soma sentensi katika sehemu A na kujadili mabadiliko ya kisarufiyanayojitokeza katika sehemu B:
Maelezo muhimu
Majina ya ngeli ya I-ZI, katika sentensi hutumia kirejeshi -yo katika umoja
na kirejeshi -zo katika wingi. Vivumishi hivi kuwa vinarejelea nomino.
Mfano:
Umoja: Pikipiki ambayo amenunua imemtajirisha.
Wingi: Pikipiki ambazo wamenunua zimewatajirisha.
Kazi ya 5
Kwa kutumia kirejeshi amba-, tunga sentensi katika umoja na wingi
kwa kutumia maneno yafuatayo:
a. Klabu
b. Chupa
c. Redio
d. kaptula
e. suruali
21.4. Matumizi ya lugha: Matumizi ya mizani katika hesabu na aina za pesa
Kazi ya 6
Taja aina za mizani au vipimo unavyovijua
Maelezo muhimu
A. Matumizi ya mizani au vipimo
Kipimo ni kiasi au kadiri. Kuna vipimo vya aina tofauti.
Jedwali lifuatalo linaonyesha aina mbalimbali za vipimo.
B. HesabuMifano ya hesabu kwa tarakimu na kwa maneno kutoka 1-1,000,000
Kazi ya 7:
Andika kwa tarakimu
a. Kumi na sita
b. Thelathini na moja
c. Sabini na saba
d. Mia tatu hamsini
e. Moja elfu mia mbili na saba
f. Laki tano
g. Moja elfu mia mbili ishirini na sita
C. Alama za hesabu
Alama ni mchoro wa kutambulisha kitu (Ishara)Jedwali lifuatalo linaonyesha alama za hesabu na maana zake.
Kazi ya 8:
Andika kwa tarakimu
a. Sitini jumlisha kumi ni sawa na sabini.
b. Mia moja arobaini toa ishirini na saba ni sawa na mia moja na kumi na tatu.
c. Mia nane na themanini gawanya kwa nane ni sawa na mia moja na kumi.
d. Sabini na moja ni kubwa kuliko kumi na nne.
e. Mia moja ni ndogo kuliko laki moja.
f. Tisini mara tatu ni sawa na mia mbili na sabini.
D. Aina za pesa zitumiwazo katika shughuli za kibiashara
Kazi ya 9:Tazama mchoro ufuatao na kueleza shughuli zinazofanyiwa hapo.
Maelezo muhimu
Pesa ni nini?
Pesa ni chombo cha kubadilishana bidhaa na huduma kati ya watu. Pesa
zenyewe hazina faida na hazitoshelezi mahitaji ya binadamu ila zimekubalika
katika jamii kama njia ya kujipatia mahitaji mengine. Kuna majina mengine
ya pesa katika Kiswahili, kama kwa mfano: hela, fedha, dirhamu, darahima,
fulusi au sarafu, n.k.
Pesa hutolewa na serikali ya nchi au na taasisi kama vile benki kuu inayofanya
kazi hii kwa niaba ya serikali.
Kuna aina nyingi za pesa zinazotumiwa duniani katika biashara. Jedwali
lifuatalo linatuonyesha baadi ya aina tofauti za pesa na nchi au bara
zinakotumiwa.
Kazi ya 10:
Kamilisha sentensi hizi kwa kutumia aina ya pesa zinazotumiwa
katika nchi au bara husika.
a. Wanyarwanda wengi hutumia …………………..katika shughuli
nyingi za biashara ya ndani.
b. Mjomba wangu alikwenda kumtembelea rafiki yake anayeishi
Uganda. Kabla ya kuvuka mpaka alikwenda kwenye duka la
kubadilisha pesa ili wampe ………..za Uganda.
c. Mama aliniahidi kwamba nikishika nafasi ya kwanza katika kidato
cha kwanza atanitembeza Marekani. Katika safari yetu tutatumia
………………… mia nne za kimarekani.
d. Shughuli za biashara anazozifanya mama yangu huhusisha
uagizaji wa bidhaa kutoka Japani. Kila wiki hulipa ……..elfu tano.
e. Je, uliwahi kufika katika duka la kubadilisha pesa? Mimi nilifikapo
nikaona faranga za Rwanda, Shilingi za Kenya, Dola za Marekani
na Kanada na ………..za Uingereza.
Kazi ya 11:
Tafuta aina tofauti za pesa zinazotumiwa katika nchi nyingine ambazo
hazikushughulikiwa katika somo hili.
21.5. Kusikiliza na kuzungumza
Kazi ya 12:
Katika jozi, simulia mwenzako sifa za soko fulani uliyoitembelea na
kueleza bidhaa ulizoziona.
21.6. Kuandika
Kazi ya 13:
Tunga kifungu cha habari kifupi kuhusu umuhimu wa biashara
Tathmini ya mada
1. Taja angalau vifaa kumi vinavyouzwa sokoni.
2. Chagua neno linalofaa katika mabano na kukamilisha sentensi
zifuatazo:
a. Mwalimu wetu huvaa suti nzuri sana. Wanafunzi wote hufikiri
kwamba suti zake hununuliwa kwa bei ………. (ghali, rahisi, rafi).
b. Dada yangu amekwenda sokoni …………………….sare ya shule ili arudi
shuleni kesho kuanza masomo ya muhula wa tatu( kununua, kuuza).
c. Uwantege anauza matunda katika soko la Nyagasambu. Kwenye kibanda
chake kuna ,………….,………,……… na ………….( maembe, ndizi
mbivu, machungwa, viazi vitamu, tikitimaji, mchele, madaftari, mananasi).
d. Mwenye duka la vitabu alitoa ………………………………. ya kitabu
kimoja cha hadithi za Kiswahili kwa wateja wote ambao hununua kwake
kila wiki (nyongeza, mtaji).
e. Wakati wa uhaba wa …………… sokoni, bei hupanda sana (wateja,
wanunuzi, bidhaa).
3. Kwa kuzingatia matumizi ya ngeli ya I-ZI, tunga sentensi sahihi kwa
kutumia maneno yafuatayo:
a. Nchi
b. Tarafa
c. Serikali
d. Barabara
e. Shule
4. Kamilisha kifungu cha habari hiki kwa kutumia maneno sahihi.
Mama Mutoni ni mfanyabiashara katika soko la Nyarugenge. Mara nyingi
huagiza bidhaa kutoka nchi zinazopakana na Rwanda. Anapoagiza
bidhaa kutoka Uganda inambidi abadilishe …………za Rwanda katika
……………..za Uganda. Ni sawa na kuagiza bidhaa kutoka Tanzania na
Kenya.
Ikiwa Mama anahitaji bidhaa zinazotengenezewa katika nchi za Ulaya
kama Vile Uingereza, inambidi kutumia ………………Mwezi uliopita
rafiki yake ambaye anaishi Marekani alimwambia kuwa kuna bidhaa
nzuri zinazoweza kumletea faida nyingi anapoziuza kwa Wanyarwanda.
Mama aliamua kumtumia ………….elfu tatu za Marekani ili amnunulie
bidhaa hizo.
Kazi ya biashara naipenda sana. Kuna wakati amabapo naenda pamoja
na mama yangu Zambia na Libya kufanya biashara huko nikaona namna
anavyobadilisha faranga zake katika …………….. Libya au ……….za
Zambia nikawa na motisha ya kufanya biashara ya kubadilisha pesa siku
moja. Mimi nafikiri kwamba aina hii ya biashara itachangia kuongeza
mapato yetu nyumbani.
5. Buni mazungumzo yenye ukurasa mmoja kati ya muuzaji na
mnunuzi katika duka la vitabu.MADA YA 6 UIGIZAJI WA MAZUNGUMZO
Uwezo mahususi katika mada hii: Kuigiza mazungumzo mbalimbali kwa
kutumia Kiswahili sanifu.
Malengo ya ujifunzaji:
• Kuzungumza Kiswahili Sanifu kwa ufasaha;
• Kujiamini katika mazungumzo ya hadharani au jukwaani;
• Kukuza stadi za kusikiliza, kukariri na kuzungumza hadharani;
• Kuendeleza weledi wa kubuni mazungumzo mbalimbali.
Kidokezo
1. Nini maana ya mazungumzo?
2. Ni faida gani zinazopatikana kutoka mazungumzo?
3. Mazungumzo hujadili mada gani?
4. Katika mazungumzo, inawabidi wahusika kuwa na sifa gani?5. Mazungumzo huweza kutokea wapi?
SOMO LA 22: KUIGIZA MAZUNGUMZO
Kazi ya 1:
Unaona nini kwenye mchoro huu?
22.1. Kusoma na ufahamu: Mazungumzo kati ya mwalimumkuu wa shule na mzazi
Mwalimu mkuu wa shule: Karibu bibi! Habari za asubuhi?
Bibi: Si nzuri hedimasta! Ahsante sana kwa kunikaribisha.
Mwalimu mkuu wa shule: Shida gani bibi? Nikusaidieje?
Bibi: Labda ni makosa ya mwanangu kutumwa mzazi.
Mwalimu mkuu wa shule: Jina lake ni nani?
Bibi: Gasagara Peter, mwanafunzi wa mwaka wa kwanza.
Mwalimu mkuu wa shule: Kwa nini umeitwa na shule?
Bibi: Kwa sababu ya utovu wa nidhamu wa mtoto wangu. Sababu hii
niliisoma kwenye barua aliyopewa na shule ya kuniita mimi mzazi wake nije
hapa shuleni haraka.
Mwalimu mkuu wa shule: Ndiyo! Mtoto huyo namkumbuka. Ni yapi
yaliyomsibu? Je, alikuelezea kilichotokea?
Bibi: Alikuwa na makosa! Aliyakiri makosa matatu hivi: Kosa la kuchelewa
shuleni, kuja shuleni bila vifaa vya shule na kukosa usafi mwilini.
Mwalimu mkuu wa shule: Ni kweli. Ilitubidi tumwite mzazi wake aje shuleni
kwa sababu ya mwenendo wa mtoto wako ulikuwa unaendelea kuzorota
sana. Bibi, unaweza kunielezea kwa nini mtoto wako hufanya kinyume na
wenzake?
Bibi: Ushahidi ni kwamba sisi wazazi ndisi tuliokuwa chanzo cha matatizo
haya yote. Kulingana na shughuli za kimaisha, tulidharau fursa ya kumchunga
mwanetu na kuongea naye kila siku. Maana yake tulisahau jukumu letu
kama wazazi. Kwa hiyo, naomba msamaha. Toka leo nimeahidi kurekebisha
mienendo yetu na ya mtoto ili kuimarisha sura ya familia yetu.
Mwalimu mkuu wa shule: Ahsante sana kwa uamuzi mzuri huu. Kwa
mujibu wa shule, tutashirikiana bega kwa bega kwa njia ya mawasiliano ya
kila siku.
Bibi: Asante sana kwa makubaliano haya.
Mwalimu mkuu wa shule: Kumbuka kuwa ahadi ni deni.
Bibi: Ndiyo, usijali yote yatatimizwa.
Kazi ya 2:
Jibu maswali ya ufahamu yafuatayo:
1. Kifungu cha habari cha hapo juu kinazungumzia nini?
2. Habari hii imetokea wapi?
3. Kwa nini mzazi ameitwa shuleni?
4. Ni makosa yapi yanayojitokeza katika kifungu cha habari?
5. Ni makubaliano gani yaliyofikiwa kati ya wahusika wawili?
6. “Harakati za maisha ya leo ni changamoto kubwa kwa elimu ya
watoto katika jamii.” Husisha maoni haya na kifungu cha habari.
22.2. Matumizi ya msamiati
Kazi ya 3:
Kwa kutumia Kamusi ya Kiswahili Sanifu au njia nyingine tofauti, toa
maana ya msamiati ufuatao na kuutungia sentensi sahihi.
a. Utovu wa nidhamu
b. Kuja
c. Kukiri
d. Kuzorota
e. Chanzo
f. Kuahidi
g. Kurekebisha
h. Kuimarisha
i. Uamuzi
j. Kushirikiana bega kwa bega
Kazi ya 4:
Jaza nafasi iliyoachwa wazi kwa kutumia msamiati unaofaa kutoka
kifungu cha habari
i. ............. kosa ni njia ya kusamehewa.
ii. Ukosefu wa mwenendo mzuri ni ..........................cha kushindwa
masomo shuleni.
iii. Ni lazima kuepuka vita kwa sababu bila usalama amani na utulivu
..................................
iv. Tunaombwa .....................tabia mbaya ili tujenge jamii nzuri.
v. Tumechukua ................huu shuleni kwa ajili ya kugombana dhidi
ya uvivu miongoni mwa wanafunziKazi ya 5:
Toa kinyume cha msamiati ufuatao
a. Kumkaribisha mtu
b. Utovu wa nidhamu
c. Kushirikiana bega kwa bega
d. Kuzungumza
e. Kuheshimu
22.3. Sarufi: Matumizi ya “nini”, “nani” na “lini’ katika
kuuliza maswali
Kazi ya 6:
Soma sentensi zifuatazo na kuzungumzia matumizi ya maneno
yaliyopigiwa mstari
i. Jina lako ni nani?
ii. Kifungu cha habari kinazungumzia nini?
iii. Nchi yetu ilijinyakulia uhuru lini?
Maelezo muhimu
Maneno yaliyopigiwa mstari huitwa viulizi, yaani maneno yanayotumiwa
kuulizia swali.
Viulizi huweza kutumiwa mwanzoni mwa sentensi au mwishoni mwake.
Kwa mfano:
• Nani amepiga hodi?
• Umesema bwana huyo anaitwa nani?
Matumizi maalum ya viulizi
a. Nani
Neno hili hutumiwa kuulizia mtu, Mwenyezi Mungu, mnyama, ndege au
wadudu.Mfano:
• Nani amezungumziwa hapa?
• Jina lake ni nani?
• Nani aliyeumba binadamu?
• Baadhi ya sungura na fisi, nani mjanja kuliko mwingine?
b. Nini
Hutumiwa kwa kuulizia kitu.
Mfano: Mmejifunza nini leo?
c. Lini
Neno hili hutumiwa kuuliza majira, kipindi cha muda (tarehe au mwaka)
Mfano: Ulizaliwa lini?
Wageni wako waliwasili nyumbani lini?
Kazi ya 7:
Uliza swali linalofaa kwa kila sentensi kulingana na maneno
yaliyopigiwa mstari
a. Shule yetu ilijengwa miaka thelathini iliyopita.
b. Ukosefu wa usafi huweza kusababisha magonjwa.c. Mgeni amewasili nyumbani.
22.4. Matumizi ya lugha: Mazungumzo na uigizaji wake
Kazi ya 8:
Kwa kuzingatia mfano wa mazungumzo hapo juu, eleza maana ya
neno ‘mazungumzo’ pamoja na aina zake.
Maelezo muhimu ya kuzingatia
Maana ya mazungumzo
Mazungumzo au dayolojia ni utanzu mojawapo wa fasihi simulizi. Ni utaratibu
wa kuongea baina ya watu wawili au miongoni mwa watu zaidi ya mmoja au
pande mbili tofauti kuhusu mada mbalimbali zinazobadilikabadilika.
Baadhi ya vipera vya mazungumzo, vipera vitatu vifuatavyo ndivyo
vinavyojulikana na kutumiwa sana.
Malumbano ya utani: Ni mashindano ya kuongea jukwaani baina ya watu
wa makundi au jamii mbili ambayo hutumia kejeli na chuku kukejeli tabia
mbaya katika jamii au kundi fulani. Watu husimama jukwaani na kushindana
kwa maneno. Mazungumzo haya hutumia mzaha na vichekesho pamoja na
kejeli ili kuangazia ukweli fulani katika jamii.
Ulumbi: Ni uwezo wa kipekee wa kuzungumza mbele ya hadhira. Mtu
mwenye uwezo huo wa kipekee wa kuzungumza jukwaani huitwa mlumbi.
Walumbi husifika sana kwa kuzungumzia mambo yanayoathiri jamii.
Soga: Ni mazungumzo baina ya watu wawili au zaidi ambayo aghalabu huwa
hayana mada maalum. Aghalabu soga huwa na vichekesho vingi, mzaha
na kejeli. Nia yake huwa kuburudisha na kupitisha wakati. Soga huwa na
vichekesho na mzaha mwingi. Mada hubadilikabadilika kutoka wakati mmoja
hadi mwingine. Haihitaji taaluma yoyote ya kisanaa na inaweza kufanyika
pahali popote - njiani, sebuleni, katika vyumba vya burudani, n.k.
22.5. Kusikiliza na kuzungumza
Kazi ya 9
Sikiliza mazungumzo kutoka video zifuatazo na kusimulia mbele ya
darasa mambo yafuatayo:
https=//
https=//
a. Dhamira kuu iliyozungumziwa
b. Maudhui
Kazi ya 10
Kwa kushirikiana na wenzako, igiza mazungumzo kati ya mwalimu
mkuu wa shule na mzazi wa mwanafunzi
22.6. Kuandika
Kazi ya11:
Buni mazungumzo (yenye ukurasa mmoja) kati ya mwalimu na mwanafunzi.Kazi ya12:
Kazi ya1:Tunga sentensi sita kwa kuzingatia viulizi “nani” na “nini”.
SOMO LA 23: UMUHIMU WA UIGIZAJI WA MAZUNGUMZO
Unaona nini kwenye mchoro huu?
23.1. Kusoma na ufahamu: Tujivunie lugha yetu
Kamana na Zaninka ni wanafunzi wanaosomea darasa moja kwenye Shule
ya Sekondari ya Tarubwenge. Wanazungumzia faida za kujizoeza uigizaji
wa mazungumzo kama mojawapo ya njia za kupata weledi na umahiri wa
lugha fulani.
Kamana: Dada, unakumbuka jinsi tulivyokuwa miaka mitatu iliyopita?
Zaninka: Unataka kumaanisha nini? Unadhani nilihifadhi matukio yote
katika miezi thelathini na sita yote?
Kamana: Nimetaka kuzungumzia mchakato wa kukuza ujuzi wetu katika
stadi nne za lugha ya Kiswahili.Zaninka: Aa! Kuna mambo tele ya kuongea kuhusu mafanikio tuliyonayo
Kamana: Kiwango cha matumizi ya Kiswahili leo ni cha juu mithili ya
Waswahili wenyewe.
Zaninka: Acha! Haya ni majivuno! Nakubali tumepiga hatua kubwa lakini
hatujashindana na wale wakazi wa pwani.
Kamana: Mimi nina ushahidi mkubwa sana.
Zaninka: Ushahidi wako unautoa wapi?
Kamana: Weledi wangu katika kuizungumza kwa ufasaha lugha ya Kiswahili
ulitokana na mazoezi darasani kwa kuigiza mazungumzo mbalimbali.
Zaninka: Si hayo tu. Kwa nini huzungumzii faida nyingine?
Kamana: Kwa mfano?
Zaninka: Kama kujiamini katika masimulizi hadharani.
Kamana: Huo ni ukweli mtupu. Wiki iliyopita niliingia katika mashindano ya
mdahalo pamoja na wanafunzi kutoka shule tofauti za mjini ambao nilikuwa
ninawaogopa kulingana na tajriba yao ya kuitumia lugha ya Kiswahili kwa
ufasaha.
Zaninka: Matokeo ya mashindano yalikuwaje?
Kamana:Bila shaka nilijinyakulia ushindi na kutunukiwa kombe la almasi!
Zaninka: Mimi nimeishafanya maajabu kijijini kwetu! Wakati wa sherehe
mbalimbali watu hunialika kwa ajili ya kuwaburudisha kupitia uigizaji wa
mazungumzo. Mwishowe hunipatia zawadi ya pesa zaidi ya elfu kumi.
Kamana: Hatuwezi kuorodhesha faida zote, ndiyo sababu tunapaswakujivunia lugha yetu tukufu.
Kazi ya 2:
Jibu maswali ya ufahamu yafuatayo:
1. Kifungu cha habari kinazungumzia nini?
2. Ni wahusika gani wanaozungumziwa kifunguni?
3. Mafanikio ya wanafunzi hawa yalisababishwa na nini?
4. Je, majivuno ya wanafunzi hawa yana sababu ya kuwepo? Eleza.23.2. Matumizi ya msamiati
Kazi ya3:
Kwa kutumia kamusi ya Kiswahili sanifu au njia nyingine uzipendazo,
toa maana ya msamiati ufuatao:
a. Kujivunia
b. Mchakato
c. Tele
d. Mafanikio
e. Kujiamini
Kazi ya4:
Jaza nafasi iliyoachwa wazi kwa kutumia msamiati huu: majivuno, pwani, ushahidi, tajriba, kujinyakulia
i. Zaninka na Kamana wametoa..............................kwamba uigizaji
wa mazungumzo ulikuwa chanzo cha mafanikio yao.
ii. Inahakikishwa kuwa asili ya Kiswali ni sehemu za................... au
mwambao wote wa Afrika Mashariki.
iii. .......................ni tabia ya kujisikia bora kuliko wengine; maringo.
iv. Baada ya kuishambulia timu B, timu A iliweza .........................ushindi wa mabao mawili kwa nunge.
23.3. Sarufi: Matumizi ya “nini”, “wapi” na “kwa nini’ katika kuuliza maswali
Kazi ya 5:
Soma sentensi zifuatazo na kuzungumzia matumizi ya maneno yaliyopigiwa mstari
i. Je, miti itapandwa wapi?
ii. Kwa nini vijana hawajaelewa hasara ya kutumia dawa za kulevya?Maelezo muhimu
a. Wapi
Tunatumia neno hili kuulizia mahali au sehemu fulani
Mfano: Unaishi wapi? ; Umesema uliniona juzi. Je, uliniona wapi?
Tanbihi: Matumizi ya neno ‘pahali’, kiulizi ‘wapi’ hugeuka ‘papi’
Mfano: Pahali papi panapotembelewa sana nchini humu?
b. Kwa nini/ mbona
Kiulizi hiki hutumiwa kuulizia sababu.
Mfano: Kwa nini/ mbona mmechelewa kufika shuleni?
c. Namna gani
Neno hili hutumiwa kuulizia namna au jinsi jambo lilivyotendeka
Kwa mfano:
Mlifanya kazi hii namna gani?
Kazi ya 6:
Toa swali sahihi kutegemea maneno au kundi la maneno yaliyopigiwa mstari
i. Sokwe mtu hupatikana katika mbuga ya wanyama iliyoko kaskazini
mwa Rwanda.
ii. Taka zote hutupwa jalalani.
iii. Hali ya hewa ilikuwa nzuri mwaka huu kwani raia walipanda miti
pahali pengi.
iv. Mauaji ya kimbari dhidi ya Watutsi yaliwezekana nchini Rwanda
kwa sababu ya itikadi ya ubaguzi wa kikabila iliyofundishwa miaka mingi.
23.4. Matumizi ya lugha: Mazungumzo na uigizaji wake
Kazi ya 7:
Jadili maswali yafuatayo:
a. Nini maana ya uigizaji wa mazungumzo?
b. Uigizaji wa mazungumzo una umuhimu gani?
Maelezo muhimu
a. Kuigiza mazungumzo ni nini?
Ni kuyakariri mazungumzo yaliyosimuliwa na mtu mwingine na kuyarudia
kwa kumwiga mtu huyo kimatendo kwa njia au namna ya mchezo; yaani
kuvaa uhalisia wa mtu huyo. Ni karibu na maigizo au michezo ya kuigiza.
b. Umuhimu wa kuigiza mazungumzo
• Huunganisha watu katika jamii
• Hutumiwa kama chombo cha kuburudisha katika jamii.
• Vilevile huelimisha kuhusu mambo fulani
• Pia huleta umoja na utangamano
• Hutumiwa kuonya dhidi ya matendo mabaya.
• Hutumiwa kupitisha wakati.
• Hukuza stadi za kuzungumza lugha kwa ufasaha
23.5. Kusikiliza na kuzungumza
Kazi ya 8:
Kwa ushirikiano na wenzako, igiza mazungumzo kati ya Zaninka na
Kamana.
23.6. Kuandika
Kazi ya 9:
Buni kifungu cha habari kwa kutilia mkazo juu ya umuhimu wa
uigizaji wa mazungumzo
Kazi ya 10:
Tunga sentensi nne kwa kutumia viulizi ‘’wapi’’ na ‘’kwa nini’’.SOMO LA 24: VIFAA KATIKA UIGIZAJI WA MAZUNGUMZO
Kazi ya 1:
Unaona nini kwenye mchoro huu?
24.1. Kusoma na ufahamu: Majukumu yetu katika uigizaji wa mazungumzo
Egide na Liliane ni wanafunzi wanaosomea kidato kimoja kwenye Shule
ya Sekondari ya Mazungumzo. Wanazungumzia vifaa vinavyowasaidiakatika uigizaji wa mazungumzo pamoja na sifa za mwigizaji bora
Egide: Liliane, unayakumbuka mashindano tutakayoshuhudia wiki ijayo?
Liliane: Bila shaka nayakumbuka na nilazima tuanze maandalizi yake
Egide: Hayo ni kweli. Je, ni vifaa gani tutakavyohitaji ili tuliambulie kombe?
Liliane: Baadhi ya vifaa muhimu ni lazima kuwepo na simu ya mkononi,
kofia, aina tofauti za pesa, chupa, tarumbeta, n.k.
Egide: Usisahau aina za mavazi mbalimbali kama suti, kimono, tarubushi
pamoja na bombo.
Liliane: Aa! Hatukutaja vuvuzela, barakoa za ucheshi, mkongojo pamoja na
miwani.
Egide: Asante sana kwa nyongeza. Sasa ni wakati wa kuzungumzia sifa
zinazofaa kwa kila mwigizaji wa mazungumzo.
Liliane: Hizo ni mboga! Kwanza, mwigizaji bora ni lazima ajiamini katika
mazungumzo yake.
Pili, anapaswa kutumia lugha ya ishara kama vile kusugua mikono, kutikisa
kichwa, kugusa pua, kupiga vidole, kuinua nyushi, n.k.
Tatu, kuwa na ucheshi wa kutosha
Nne, kutumia vihisishi ili kufanya mazungumzo yawe ya kusisimua.
Egide: Si hayo tu, sifa zifuatazo sharti zizingatiwe pia:
Kutumia matamshi au lafudhi bora
Kuzungumza kwa ufasaha Kuonyesha moyo wenye huruma
Kuwa na mazungumzo ya mkato na yasiyozidiana sana kati ya
wahusika. Mhusika mmoja asitawale mazungumzo kupita wengine.
Liliane: Naam! Egide, tujipigie makofi kabisa! Ushindi ni wetu bila shaka.
Egide: Lakini kumbuka lililosemwa na wahenga kwamba chelewa chelewa utamkuta mtoto si wako.
Liliane: Usijali kaka yangu! Nimekupata wazi, ni lazima maandalizi yaanze leo bila kungoja kesho.
Egide: Naam, liwezekanalo leo lisingoje kesho.Maswali ya ufahamu
Kazi ya 2:
Jibu maswali ya ufahamu yafuatayo:
1. Kifungu cha habari kinazungumzia nini?
2. Ni wahusika gani wanaozungumza?
3. Ni vifaa gani vilivyotajwa?
4. Onyesha angalau sifa tatu muhimu anazostahili mwigizaji bora.
5. Bila shaka wanafunzi hawa watajinyakulia ushindi. Tetea ukweli
huu kulingana na ushahidi kutoka mazungumzo.
24.2. Matumizi ya msamiati
Kazi ya 3:
Kwa kutumia Kamusi ya Kiswahili Sanifu au njia nyingine tofauti, toa
maana ya msamiati ufuatao na kuutungia sentensi sahihi.
a. Kombe
b. Kujali
c. Maandalizi
d. Mkongojo
e. Ucheshi
f. Kimono
g. Tarubushi
h. Bombo
i. Barakoa
Kazi ya 4:
Oanisha michoro hii na majina yake, kisha eleza umuhimu wa kila
aina: tarumbeta, vuvuzela, suti, miwani, barakoa.
24.3. Sarufi: Matumizi ya “gani” na “-ngapi’ katika kuuliza maswali
Kazi ya 5:
Soma sentensi zifuatazo na kuzungumzia matumizi ya maneno yaliyopigiwa mstari
i. Swali gani ambalo halikutolewa jibu?
ii. Miti mingapi mliyoipanda nyumbani kwenu?
Maelezo muhimu
a. Gani
Neno hili hutumiwa kuulizia aina ya mtu au vitu.
Mfano: Tatizo gani linalojitokeza hapa?
Tanbihi:
1. Kiulizi gani huweza kuwakilishwa na kiwakilishi -pi
Mfano:
• Tatizo lipi ambalo halijatatuliwa?
• Vitambulisho vipi vinavyotakiwa kwa kila mwanafunzi?
• Darasani mpi mnapatikana uchafu?
2. Viulizi mbalimbali huweza kuchukua nafasi ya viwakilishi viulizi.
Mfano:
• Zipi zimenunuliwa?
• Papi pamesafishwa?
• Mpi mmesafishwa?
b. -ngapi
Hiki ni kiulizi cha kuulizia idadi ya watu au vitu.
Kwa mfano:
• Ng’ombe wangapi walitolewa kwa raia kwa ajili ya kujitegemea?
• Ni wanafunzi wangapi wanaoomba mahitaji maalum ya ujifunzaji?
Tanbihi: Kiulizi hiki huweza kuchukua nafasi ya viwakilishi viulizi.Mfano: Vingapi vinahitajika?
Kazi ya 6:
Toa swali sahihi kulingana na maneno au kundi la maneno
linalopigiwa mstari
i. Tumetumia vifaa vya aina nyingi katika maigizo yetu
ii. Sabuni kadhaa zimewekwa nje ya choo kwa ajili ya usafi.
iii. Wanafunzi kumi wamezawadiwa kwa sababu ya kuimarisha amani
na umoja darasani mwao.
iv. Mwigizaji bora anapaswa kuwa na sifa kama vile kujiamini,
kuzungumza kwa ufasaha, kuzungumza kwa kutoa sauti, n.k.
24.4. Matumizi ya lugha
Kazi ya 7:
Jadili mada zifuatazo:
a. Umuhimu wa uigizaji wa mazungumzo
b. Wahusika wanaoshiriki katika uigizaji wa mazungumzo
c. Maigizo na aina zake
Maelezo muhimu
a. Kuigiza mazungumzo ni nini?
Ni kuyakariri mazungumzo yaliyosimuliwa na mtu mwingine na kuyarudia
kwa kumwiga mtu huyo kimatendo kwa njia au namna ya mchezo; yaani,
kuvaa uhalisia wa mtu huyo. Ni karibu sawa na maigizo au michezo ya
kuigiza
b. Wahusika katika uigizaji wa mazungumzo
Kwa kawaida wahusika huwa ni binadamu. Wahusika ndio wanaozungumza
katika sehemu zao mbalimbali. Kulingana na aina ya mazungumzo, wahusika
wanaweza kuwa wawili au zaidi. Katika uigizaji wa mazungumzo, majukumu
ya watu wa marika au viwango mbalimbali huigizwa kama vile wazee, rais,
waziri, askari jeshi, mbunge, mwalimu, mfanyabiashara, mfalme, daktari,
hakimu, n.k.
Maigizo ni sanaa katika fasihi simulizi ambayo watendaji huwa ndio wahusika.
Maigizo hayasimuliwi kama mbinu nyingine za fasihi. Wahusika ndio
huzungumza katika sehemu zao mbalimbali. Ifuatayo ni mifano ya maigizo.
1. Michezo ya kuigiza ( agh. huletwa jukwaani): Haya ni maigizo ya
jukwaani ambapo watendaji huiga maneno na matendo ya wahusika
mbele ya hadhira.
2. Miviga: Sherehe mbalimbali katika jamii fulani. Watu hujumuika na
sherehe hizi kulingana na tamaduni zao
3. Ngomezi: Ni sanaa ya ngoma. Midundo mbalimbali ya ngoma
hutumika kuwasilisha jumbe mbalimbali.
4. Malumbano ya utani: Mashindano ya kuongea jukwaani baina ya
watu wa makundi au jamii mbili ambayo hutumia kejeli na chuku
kukejeli tabia mbaya katika jamii au kundi fulani
5. Ulumbi: Uwezo wa kipekee wa kuzungumza mbele ya hadhira. Mtu
mwenye uwezo huo wa kipekee wa kuzungumza jukwaani huitwa
mlumbi.
6. Soga : Mazungumzo baina ya watu wawili au zaidi ambayo aghalabu
huwa hayana mada maalum.
7. Vichekesho: Aina ya sanaa ya fasihi simulizi ambayo watu hutoa
vihadithi vifupi au sentensi zenye uwezo wa kuwafanya wasikilizaji
wacheke.
8. Maonyesho ya sanaa: Maonyesho huhusisha watu wa jamii au kundi
fulani wanaoonesha taaluma, ujuzi au sanaa yao kwa watazamaji.
24.5. Kusikiliza na kuzungumza
Kazi ya 8:
Kwa ushirikiano na wenzako, igiza mazungumzo kati ya Egide na Liliane.
24.6. Kuandika
Kazi ya 9:
Buni kifungu cha habari ambapo vifaa tofauti pamoja na sifa
mbalimbali zimeonekana kwa wahusika wanaoigiza mazungumzo.
Kazi ya 10:
Tunga sentensi nne kwa kutumia viulizi “gani” na “-ngapi”.
Tathmini ya mada
1. Taja aina tatu za mazungumzo na kuzieleza
2. Nini umuhimu wa uigizaji wa mazungumzo?
3. Mwigizaji wa mazunguzo anastahili kuwa na sifa gani? Toa angalau tano
4. Kwa kutegemea mifano mitatu, onyesha mandhari au pahali panapoweza kuigiziwa mazungumzo.
5. Toa maswali sahihi kwa sentensi zifuatazo:
i. Barabara hii ilijengwa kabla ya Wazungu kufika nchini humu.
ii. Mtoto wangu hakuweza kufika shuleni jana kwani alikuwa mgonjwa.
iii. Tunakuja shuleni kwa miguu.
iv. Maswali kumi yametolewa na washiriki.
v. Wazazi pamoja na walimu ndio watu muhimu katika jitihada za kuimarisha elimu bora.
vi. Mgeni amepiga hodi.MADA YA 7 UTUNGAJI WA INSHA
Uwezo mahususi wa mada : Kutunga insha fupifupi kwa kuzingatia kanuni
za utungaji na masimulizi.
Malengo ya ujifunzaji:
• Kueleza maana ya insha,
• Kutofautisha aina za insha,
• Kujadili umuhimu wa insha,
• Kutunga insha kwa kuzingatia kanuni za utungaji wa insha,• Kutumia kwa usahihi alama za vituo husika.
Kidokezo
Zungumzia aina mbalimbali za maandishi au masimulizi unazozijua.
SOMO LA 25: DHANA YA INSHA25.1. Kusoma na ufahamu: Mchuano wa fainali
Wiki iliyopita nilibahatika kutazama mchuano wa fainali ya kuwania kombe
la Agaciro kati ya shule ya wasichana ya Elimu Bora na Tusonge Mbelekwenye uwanja wa michezo Amahoro.
Nilipofika nyumbani, wazazi wangu waliniuliza kwa mapana na marefu
kuhusu mchezo huo kwa sababu mmoja kati ya wachezaji ni dada yangu,
jina lake Umutesi Marie Alice.
Nilianza kuelezea wazazi kwanza historia ya timu hizo. Timu hizi mbili ni
wapinzani sugu tangu jadi na jadi. Elimu Bora inajivunia historia nzuri kwa
kushinda kombe hili mara kumi. Wao ndio mabingwa watetezi. Tusonge
Mbele imeshinda kombe hili mara tatu. Mwaka jana walitimuliwa katika nusu
fainali. Katika awamu hii, wana rekodi ya kutoshindwa katika mechi zote
hadi kufikia fainali.
Timu zote mbili ziliingia uwanjani tayari kwa mapambano. Kwa ufupi, kila timu
ilikuwa na golikipa mmoja. Elimu Bora waliweka wachezaji watatu katika safu
ya ulinzi wao Wakati ambapo tusone mbele walichezesha wachezaji wanne
katika safu hiyo hiyo. Timu ya Elimu Bora walitia wachezaji watano katika
kiungo cha kati nao Tusonge Mbele waliwachezesha wachezaji watatu.
Elimu Bora walikuwa na washambulizi wawili nao wakati ambapo tusonge
mbere walikuwa na washambulizi watatu katika safu ya mashambulizi.
Timu zote mbili zilikuwa na wachezaji wa akiba watano. Refa mkuu alipuliza
kipenga nao wasaidizi wake wawili walikimbia pembeni mwa uwanja kuinua
kijibendera. Mmoja alikimbia kushoto naye mwingine alikimbia kulia.
Manahodha wa timu zote mbili walisimama katikati ya uwanja kurusha sarafu
ili kuamua timu inayoanzisha mpira. Mashabiki wa timu zote mbili walikuwa
wanaimba nyimbo za kushangilia timu zao. Makochi wao walikaa pembeni
mwa uwanja kushuhudia wasichana wao wakimenyana.
Naam, refa alipuliza kipenga. Mpira ulianzishwa pale na Ikirezi na Umutesi
Marie Alice wa timu ya Elimu Bora. Elimu Bora walianza mchuano huo
kwa kasi mno. Walitafuta bao la mapema. Tusonge Mbele nao walifanya
shambulizi la kujibu. Kipindi cha kwanza kilimalizika bila goli kwa timu zote.
Katika kipindi cha pili, kila timu ilicheza vizuri. Kwenye dakika ya sabini
kulikuwa hatari katika lango la Tusonge Mbele. Kayitesi alinawa mpira.
Naam, kipenga kilipulizwa. Refa aliwapa Elimu Bora penalti. Shangwe na
vifijo vikahanikiza huku na huko kutoka kwa mashabiki wa Elimu Bora.
Kayitesi alionyeshwa kadi ya manjano. Ikirezi alisimama nyuma ya mpira
ule tayari kufyatua mkwaju wa penalti. Kabatesi akaruka na kuupiga mpira
ule ukapitia juu ya mtambaapanya wa goli hadi nje. Ilikuwa konakiki.
Konakiki hiyo ilipigwa na Umulisa. Uwamwiza alikimbilia mpira ule. Alipiga
kichwa! Hatimaye Elimu Bora walipata goli la kwanza. Mashabiki wote wa
Elimu Bora na makochi wao waliacha viti vyao huku wakijirusharusha kwanderemo kama kulungu. Mashabiki wa Tusonge Mbele waliviinamisha vichwa
vyao mithili ya kondoo. Wachezaji wa Tusonge Mbele walipandwa na mori
kwa goli walilofungwa. Walimzingira refa mkuu. Walidai kuwa Uwamwiza
alikuwa ameotea. Nahodha wao, Mutoni, ambaye ni beki wa kupanda na
kushuka alimiminia refa maneno makali. Refa alitia mkono katika mfuko wa
nyuma ya kaptula na kuchomoa kadi nyekundu. Mutoni alionyeshwa kadi
nyekundu kwa kukosa adabu. Alisindikizwa nje ya uwanja. Timu ya Tusonge
Mbele walibaki na wachezaji kumi pekee.Mchezo ulimalizika ikiwa ni goli moja la Elimu Bora kwa bila.
Kazi ya 1:
Maswali ya ufahamu
1. Timu hizi mbili ni zipi?
2. Timu hizo mbili zinagombania kombe gani?
3. Timu hizo zilikuwa marafiki? Eleza.
4. Historia ya timu hizo ilikuwa namna gani katika mchezo wa
kandanda?
5. Mchezo ulimalizika vyema? Eleza.
6. Kwa sababu gani wazazi walitaka kusikiliza matokeo ya mchezo huo?
7. Kwa sababu gani Mutoni alipewa kadi nyekundu?
8. Kwa maoni yako, michezo ina umuhimu gani?
9. Ni vizuri kwa wasichana kucheza mchezo wa kandanda?
25.2. Matumizi ya msamiati kuhusu kifungu cha habari
Kazi ya 2:
Eleza maana ya maneno yafuatayo kutoka katika kifungu cha habari
ulichokisoma hapo juu kuhusu “Mchuano wa fainali”
Kabumbu
Mchuano
Fainali
Kuwania kombe
Wapinzani
Bingwa tetezi
Nusu fainali
Safu ya ulinzi
Kiungo cha kati
Washambulizi
Kazi ya 3:
Kamilisha sentensi kwa kutumia maneno yanayofaa kati ya haya
yafuatayo: kabumbu, mchuano, fainali, kuwania kombe, washambulizi,
kuinua kijibendela, mabingwa watetezi, refa, mashabiki, penalti.
1. Elimu Bora ndiyo …………… kwa sababu walishinda mara
nyingi.
2. ………anachomoa kadi nyekundu na kumuonyesha Mutoni.
3. Kulikuwepo mashabiki wengi katika mchezo wa …………..la
Agaciro nchini Rwanda
4. ………….. ndio wanaofungia timu yao magoli mengi.
5. Mara nyingi …………husababisha goli.
6. Wasaidizi wa refa wanamsaidia katika mchezo kwa………………..
7. Timu ya Arsenal ina ……….. wengi nchini Rwanda.
8. Siku hizi wachezaji wa ………….hulipwa hela nyingi.
9. Nchini Rwanda, …………wa APR FC na Rayon Sport unatazamwa
na watu wengi sana.
10. Katika mchezo wa ………….kila timu hutakiwa kuwa bingwa.
25.3. Sarufi: Matumizi ya herufi kubwa
Kazi ya 4:
Tazama herufi zinazopigiwa mstari na kueleza sababu ya kutumia
herufi kubwa
a. Mjini Kigali panajulikana kuwa na usalama pamoja na usafi.
b. Shule ya Mtakatifu Yohana inawapokea wasichana na wavulana.
c. Jina lako ni nani? Ninaitwa Peter. Jina jingine ?
Maelezo ya matumizi ya herufi kubwa
a. Hutumiwa kuanzishia sentensi: Tazama mfano ufuatao:
Nilikuona jana.
b. Herufi kubwa hutumiwa mwanzoni mwa majina au nomino pekee
kama vile: majina ya watu, mahali, milima, mito, maziwa, nchi,
mabara, siku za wiki, miezi ya kalenda, sikukuu, dini mbalimali,
barabara, majina ya vitabu, visiwa, n.k.
c. Hutumiwa kuandikia anwani:
Mfano:
JINSI YA KUPANDA MITI
Kazi ya 5:
Chunguza makosa ya kisarufi katika sentensi zifuatazo na
kuyasahihisha.
1. musanze ni mji mkubwa.
2. kalisa na uwineza ni wanafunzi wenye bidii.
3. miti hutupatia kivuli cha kupumzikia.
4. mwalimu anafundisha.
5. berwa anacheza mpira.
25.4. Matumizi ya Lugha: Dhana ya insha na utungaji wake
Kazi ya 6:
Jadili maswali yafuatayo:
a. Insha ni nini?
b. Toa umuhimu wa kujifunza insha.
c. Insha nzuri inastahili kuwa na sifa gani?
d. Kifungu hiki cha habari ni cha aina gani ya insha ?
Maelezo muhimu kuhusu insha.
Maana ya insha:
Insha ni mtungo wa kinathari unaozungumzia suala au kusimulia kisa
fulani. Utungo huu huwa na urefu wa wastani. Kisa hicho au suala hilo
ndilo mada ya utungo huo. Insha hutumiwa kueleza maoni ya mwandishi
kuhusu masuala au mambo tofauti. Utungaji ni neno linalotokana na kitenzi
“tunga”. Kitenzi hiki kwa mujibu wa Kamusi ya Kiswahili Sanifu (2004: 414)
kinamaanisha “Kutoa mawazo kutoka ubongoni na kuyakusanya, kisha
kuyadhihirisha kwa maandishi, kwa kusimulia, kwa kuyaimba au kwa
muziki.»
Kwa hiyo, tunaweza kusema kuwa utungaji ni utoaji wa mawazo binafsi
kutoka akilini mwa mtu kuhusiana na mambo mbalimbali katika jamii, kisha
kuyaweka wazi kwa njia ya mdomo au maandishi.
Sehemu kuu za insha: Insha hugawika katika sehemu kuu tatu ambazo ni
pamoja na:
• Utangulizi (mwanzo)
Katika sehemu hii inampasa mwandishi/ mtungaji atoe maelezo mafupimafupi
na maana ya habari aliyopewa.
• Kiini cha insha (Kati au mwili)
Inamlazimu mwandishi afafanue kwa mapana na marefu mada
anayoishughulikia huku akitoa mifano hai inayoendana na hali halisi ya
maisha ya mtu kijamii. Kwa kawaida sehemu hii hueleza kwa ukamilifu kila
hoja iliyodokezwa katika utangulizi.
• Hitimisho na mwisho
Inampasa mwandishi kutoa mapendekezo (maoni) ya msingi au kusisitiza
kwa ufupi yale aliyoyaeleza katika habari yenyewe. Mwisho wa insha
huonesha uhusiano uliopo kati ya utangulizi na maelezo yaliyomo katika
mwili.
25.5. Kusikiliza na kuzungumza
Kazi ya 7:
Fikiria juu ya insha moja uliyoisikiliza au kusoma na kuisimulia
mbele ya darasa
176
25.6. Kuandika: Utungaji wa insha
Kazi ya 8:
Kutokana na mfano wa insha uliotolewa hapo juu, andika insha
kuhusu mada ifuatayo:
“Umoja wa Afrika ni Msingi Muhimu kwa Maendeleo ya Afrika”SOMO LA 26: AINA ZA INSHA
Kazi ya 1:
Jadili michoro hii kwa kuelekea kwenye insha26.1. Kusoma na ufahamu: Usafi wa mavazi yetu
Vazi ni nguo ya aina yoyote inayovaliwa mwilini. Binadamu huhitaji mavazi
kujikinga dhidi ya hali ya hewa ya aina mbalimbali. Wakati wa joto huhitaji
vazi jepesi na wakati wa baridi huhitaji vazi linaloweza kumtilia joto mwilini.
Hii ndiyo sababu wakati wa baridi watu hujifunika mavazi kama migolole,
makoti, makabuti, kaniki, vikoi, na sweta .
Mavazi ni pambo kwa binadamu. Vazi humfanya mtu aonekane maridadi na
apendeze zaidi. Labda, hii ndiyo sababu ya kuwepo kwa aina mbalimbali za
mavazi na mitindo tofauti inayomfanya mtu avutie.
Mavazi huonesha utamaduni wa watu. Kusema kwamba mtu akivaa nguo
ya mtindo fulani mara nyingi utamaduni wake au asili yake hutambulika
waziwazi. Hata mtu awe mweupe anayetoka Ulaya au Marekani, akivaa
mgolole, kanga, kitenge, atakuwa akiiga vazi la utamaduni wa Afrika kwa
ujumla. Hadi leo, kuna mavazi unayoweza kusema kuwa ni ya Kichina,
Kihindi, Kiarabu, Kizungu, Kinyarwanda, Kiganda, Kimasai na kadhalika.
Tena mtu anaweza kuvaa nguo kwa mtindo wa aina fulani akafikiriwa kuwa ni
Mkongomani, Mganda, Mmasai, raia kutoka Afrika Magharibi na kadhalika.
Mavazi ni ya aina nyingi na mitindo tofauti. Lakini mavazi hayo yote huweza
kupangwa katika aina kuu tatu: mavazi ya kike, ya kiume na mavazi mahususi.Kwa upande wa kwanza, mavazi ya kike ni mavazi ambayo kwa kawaida
huvaliwa na watu wa jinsia ya kike. Kuna mavazi au nguo za ndani, ambazo
huvaliwa na wanawake na hazipaswi kuonekana ovyo. Na hizo ni kama
chupi, fulana, sidiria na shimizi.
Tena, kuna nguo za nje ambazo ndizo zionekanazo mara nyingi. Hizo ni
kama sketi, blauzi, shati, jaketi, gauni, kanga, kaniki, kitenge, kaptula, suruali
na kadhalika.
Kwa upande mwingine, wanaume nao huwa na nguo za staha yaani nguo
za ndani kama chupi na fulana. Pia, wana nguo zinazoonekana nje kama
kaptula, suruali, shati, koti, tai, suti, kanzu na kadhalika.
Zaidi ya hayo, kuna mavazi mahususi ambayo ni mavazi rasmi kwa ajili ya
shughuli maalum au kazi maalum. Mfano wa mavazi haya ni kama mavazi
ya viongozi wa kidini, masista, makasisi, mapadri na mashehe. Kundi la
aina hii huwa na nguo zao maalum kwa ajili ya kazi zao na pia huwasaidia
kujitambulisha kwa urahisi kwa umma au jamii. Baadhi ya nguo hizo ni kama
kasiki, joho, kanzu, kilemba na nguo zinazofanana na hizo.
Mfano mwingine ni mavazi rasmi kama ya askari jeshi, askari polisi, askari
magereza, wafanyakazi wa forodha, walinda usalama wa mashirika ya
kujitegemea, waganga na wauguzi, wafanyakazi wa mashirika ya ndege,
wachezaji na hata wanafunzi. Hawa wote wana mavazi yao rasmi kwa ajili
ya shughuli zao. Mtu akivaa nguo ya aina fulani, hujitokeza kuwa yeye ni
mtu wa namna fulani au kazi fulani.
Mavazi yetu yote ni lazima yawe na usafi. Usafi wa mavazi yetu ni muhimu
sana kwa sababu jambo hili husaidia mambo mengi maishani mwetu.
Kwanza tunaposafisha nguo zetu, tunajiepusha na magonjwa yanayotokana
na wadudu wanaoweza kuishi katika nguo chafu.
Wadudu hawa ni kama chawa, viroboto na kadhalika.
Nguo chafu hasa zile za ndani huweza kusababisha madhara katika sehemu
za uzazi na kuleta magonjwa mbalimbali kutokana na vidudu ambavyo
vinaweza kusababishwa na uchafu.
Pili, mtu akiwa na nguo chafu hutoa harufu mbaya ambayo husumbua
wenzake wanapomsogelea.
Kwa ujumla, mavazi yetu ni ya aina nyingi na mitindo tofauti. Mavazi
haya yana umuhimu sana katika maisha yetu. Ndiyo maana tunalazimika
kuyatunza vizuri na kuyasafisha ili tuwe na usafi wa kutosha. Usafi huu
lazima uende bega kwa bega na usafi wa miili yetu.
(Kifungu hiki msingi wake ni kutoka: Ndalu A. (1997) Mwangaza wa Kiswahili,East African Educational Publishers Ltd, Nairobi, Kenya.
Kazi ya 2:
Maswali ya Ufahamu:
1. Vazi ni nini ?
2. Kwa sababu gani vazi ni kifaa muhimu sana kwa binadamu?
3. Taja aina kuu tatu za mavazi.
4. Ni kwa namna gani vazi linavyoweza kutambulisha utamaduni wa
anayevaa vazi hilo? Eleza kwa kutoa mifano ya kutosha.
5. Taja mifano mitatu ya nguo mahususi.
6. Veli linaweza kutambulika kama vazi la aina gani miongoni mwa
aina za mavazi tulizotaja hapo juu?
7. Eleza jinsi ambavyo mavazi hutegemea sana utamaduni wa jamii husika?
8. Taja majina ya wadudu wanaoishi ndani ya mavazi machafu.
9. Kwa sababu gani nguo zilizofuliwa ni lazima zipigwe pasi baada
ya kukaushwa na jua?
10. Ni ushauri gani unaoweza kutoa kulingana na kifungu hiki?
26.2. Msamiati kuhusu kifungu cha hatari
Kazi ya 3:
Tazama kwa makini jedwali hili. Bainisha msamiati mbalimbali nakueleza maana yake.
26.3. Sarufi: Matumizi ya alama za vituoKazi ya 4:
Unganisha msamiati kutoka sehemu A na maana yake kutoka sehemu B.
a. Matumizi ya nukta ( . )
Kazi ya 5:
Tazama sentensi zifuatazo na kuzungumzia matumizi ya alama
yanayojitokeza.
i. Usafi ni muhimu sana kwa maisha ya binadamu.
ii. Kalisa alienda sokoni. Alikutana na rafiki yake sokoni.
iii. Tunasoma ili tupate elimu.
Maelezo muhimu
Nukta
a. Huwekwa mwishoni mwa sentensi sahili sahihi. Kwa mfano
i. Tunakula mboga kwa ajili ya afya nzuri
ii. Inatubidi kusafisha mahali tunapoishi.
b. .Hutumiwa kuonyesha ufupisho wa maneno. Kwa mfano:
i. S.L.P. – Sanduku la Posta
ii. Bi. – Bibi
182
c. Hutumika kubainisha saa na dakika au tarehe. Kwa mfano:
i. 3.20 – saa tisa na dakika ishirini
ii. 14.5.2016- tarehe kumi na nne, mwezi wa tano, mwaka wa mbili elfu
kumi na sita
d. Hutumiwa kuonyesha vipashio vya pesa. Kwa mfano:
sh.10.50- shilingi kumi na thumuni hamsini
e. Zikitumiwa mara tatu mfululizo (…) huonyesha kutokamilika kwa
sehemu husika
Kwa mfano: Nitakupa lakini ni sharti...
Kazi ya 6:
Chunguza sentensi hizi na kusahihisha makosa ya kisarufi.
1. mwalimu anaandika ubaoni
2. mifano ya ndege ni kv kuku, mwewe na bata
3. tulianza mitihani yetu tarehe 12122017
4. bi mutoni anaendesha gari
5. wanafunzi wanasoma darasani
b. Matumizi ya koma / mkato ( , )
Kazi ya 7:
Tazama sentensi zifuatazo na kuzungumzia matumizi ya alama
yanayojitokeza.
1. Nimemkuta mzee, nikamwuliza shida zake, nikamsaidia kupata
gari la kumpeleka nyumbani.
2. Tumekuja kwa ajili ya akili, si kwa ajili ya pesa.
3. Baadhi ya maadili na thamani Mnyarwanda anatakiwa kuwa na zo
ni kama vile utu, unyarwanda, ushirikiano na ushujaa.
Maelezo muhimu
Mkato / koma
a. Hutumiwa kuonyesha pa kutua kwa muda mfupi katika sentensi.
Kwa mfano:
ii. Nilipowasili nyumbani, nilienda kuteka maji kisimani.
iii. Kwa kuwa tulijiandaa vilivyo kwa mtihani wa kitaifa, tulipita.
b. Hutumiwa kutenga maneno yaliyo katika orodha:
i. Nenda sokoni ununue mboga, nyama, mafuta, na unga.
ii. Mwanafunzi huyu ni mtiifu, mwerevu, mtanashati, na mwenye bidii.
c. Hutumiwa kubainisha sehemu mbili za sentensi zilizo kinyume:
i. Umoja ni nguvu, utengano ni udhaifu.
ii. Aliniambia atakuja, hakuja.
d. Hutumiwa kabla ya alama za mtajo.
Kwa mfano:
Mama akasema, “Niletee chumvi.”
e. Hutumiwa wakati sentensi inapoanza kwa kiunganishi.
Kwa mfano:
Kweli, alikuwa mtu mwovu.
f. Hutumiwa unapoita mtu ili kupata usikivu wake kabla hujamwambia
chochote. Kwa mfano:
Nkusi, niletee kalamu.
g.Hutumiwa unapokubali au unapokataa kitu. Mfano:
i. Ndiyo, nitakuja.ii. Hapana, sitakulipa.
Kazi ya 8:
Sahihisha makosa ya kisarufi katika sentensi zifuatazo
1. Baba alinunua daftari kalamu rula na kifutio
2. Mama alipofika sokoni alinunua nanasi mkate chungwa na
parachichi
3. Familia yetu ina watoto wafuatao: Kabanda Kabalisa na Mukandoli
4. Mwalimu wetu anatufundisha masomo ya Kiswahili Kiingereza na
Historia
5. Katika lugha ya Kiswahili kuna alama za uandishi kama vile: nukta
mkato alama ya kuuliza ….
26.4. Matumizi ya lugha: Ainaza insha
Kazi ya 9:
Jibu maswali yafuatayo:
1. Kifungu “ Usafi wa mavazi” ni aina gani ya insha?
2. Kifungu “Mchuano wa fainali” ni aina gani ya insha?
Maelezo muhimu kuhusu aina za insha
Insha ni za aina nyingi kulingana na namna zilivyoandikwa au kufuatana na
kusudi lake. Katika utungaji wa insha kuna :
1. Insha za wasifu
Insha za wasifu ni aina ya utungaji ambao huchora picha ya kitu
kinachozungumziwa. Huonyesha waziwazi hisia za msanii. Aghalabu, kuna
vitu vingi ambavyo tunaviona kila siku kama vya kawaida lakini mtungaji
anaweza akavitungia insha za wasifu na tukaviona katika mtazamo tofauti
kabisa. Katika insha za wasifu kuna usanii wa kueleza sifa za mtu, mahali
au kitu fulani.
2. Insha ya mjadala au ya mdahalo
Inalenga mara nyingi kulieleza jambo na vile vile kuhimiza mtazamo fulani.
Hata hivyo, jambo lililo muhimu zaidi si kueleza bali ni kujibidiisha kushawishi.
Katika mdahalo shawishi, mwandishi hulenga katika kuathiri hisia na maoni
ya msomaji kwa njia ya kumfanya achukue hatua. Insha hii huhusisha mada
ambayo mwanafunzi anapaswa kuitetea au kuipinga katika kisa chake. Hoja
nyingi na nzito hutolewa kwenye upande anaounga mkono.
3. Insha fafanuzi
Katika aina hii ya insha, mwandishi hutumia mifano kufafanua au kutilia
mkazo hoja yake. Anaweza kutumia mfano mmoja wenye uzito au mifano
mingi yenye kuhusiana.
Mfano: Rushwa imepigwa marufuku nchini Rwanda.
4. Insha ya methali
Insha ya methali ni utungo unaoandikwa kwa kuzingatia methali. Kisa au
maelezo yatolewayo huwa yanaongozwa na maana iliyomo katika methali
husika. Kabla ya kuanza kuandika insha, ni bora kwanza kuielewa vyema
maana ya methali au maudhui yake. Mbali na kufahamu maana ya kijuujuu
ya methali, inambidi mtunzi wa insha kuelewa mazingira (miktadha mingine
ambapo methali husika inaweza kutumiwa). Kwa mfano: Akili ni nywele kila
mtu ana zake. Hapa, anayetunga insha hii lazima aeleze maana ya juu na
ya ndani ya methali. Pia, msamiati uliotumiwa hufafanuliwa.
5. Insha ya mdokezo
Insha ya mdokezo ni aina ya utungo ambao huandikwa kwa kuongozwa
na maneno aliyopewa mtunzi wake. Maneno hayo yaliyotolewa ndiyo
mwongozo wa kumwelekeza mwandishi kuhusu maudhui atakayoandika.
Lililo muhimu ni kuhakikisha kuwa mtungo utakaoandikwa unaoana vizuri na
maneno yaliyotolewa kama mwongozo.
Mfano: Nilipofika katika eneo la tukio hilo, sikuamini niliyoyaona ………………
Hapa, unaweza kuendeleza kidokezi hiki kwa kukitungia kisa mwafaka.
6. Insha za picha
Insha za picha ni zile ambazo msingi wake wa kuzitunga ni picha ambazo
huwa zimechorwa na ambazo humwongoza mwandishi kubuni hadithi au
kisa kinachooana na picha hizo. Kimsingi, huhitaji ufasiri wa picha zilizo
kwenye ukurasa na kuibuni hadithi kuzihusu.
Hivyo basi huwa ni insha za kusimulia.
7. Insha ya mawazo au ya kubuni
Insha hizi zinahusu jambo la kufikiriwa. Jambo linalojadiliwa katika aina hii ya
insha huwa halitokani na hali au tukio halisi katika maisha. Vipengele vyote
vinavyoijenga hubuniwa na mtunzi wake. Maudhui, wahusika, mandhari vya
mtungo wa aina hii vyote hubuniwa katika fikra ya mtunzi.
8. Insha ya kitawasifu (Insha elezi/ ya maelezo)
Insha hii huwasilisha sifa za vitu, watu, hali, matendo, mahali au hata
sherehe uliyohudhuria. Inalenga kutoa picha ya kitu katika akili zetu jinsi
ambavyo kinamdhihirikia anayekiona. Ili kuandika insha ya maelezo,
mwandishi wake anahitaji kwanza kabisa kukusanya habari za kina kuhusu
jambo analoliandikia. Hategemei tu yale ambayo yanaonekana kwa macho
bali pia aina nyingine za hisi kama vile kugusa, kuonja, kunusa, kusikia na
kadhalika. Hali hii humwezesha msomaji kupata taswira kamilifu kuhusu
jambo linaloelezewa kupitia viungo vya kuona, kuonja, kugusa na kusikia.
9. Insha ya masimulizi
Insha ya masimulizi ni insha yenye kuhadhiria tukio au hali fulani. Ni utungo
ambao husimulia au kueleza kisa. Dhima yake ni kuburudisha au kuteka
umakini wa msomaji. Kwa kuwa inalenga hadhira ni muhimu kufahamu na
kuitambua hadhira yako kabla ya kuandika utungo wako
26.5. Kusikiliza na kuzungumza
Kazi ya 10:
Jadili mada zifuatazo
1. Mavazi ya kigeni yana athari kubwa katika utamaduni wa
Wanyarwanda
2. Matumizi ya mtumba (mavazi) huleta hasara kwa Wanyarwanda.
26.6. Kuandika
Kazi ya 11:
Tunga insha ya wasifu unayotaka yenye ukurasa mmoja.SOMO LA 27: INSHA YA MASIMULIZI
Kazi ya 1:
Unaona nini kwenye mchoro hapa juu?
27.1. Kusoma na ufahamu: Mafanikio ya kudumu
Ilikuwa tafrija ya kijiji kizima, tuliposherehekea siku ya kupata tuzo kwa kijana
hodari ambaye aliyamudu maisha yake kiasi cha kuigwa na vijana wengine.
Kabatesi, kijana aliyezaliwa mwanapekee katika familia yake hakubahatika
kulelewa na wazazi wake kwani walifariki angali mdogo akachukuliwa na
kulelewa na shangazi yake.
Alipomaliza masomo yake katika shule za sekondari, Kabatesi alipata cheti
cha kuhitimu masomo ya sekondari huku akiwa na alama nzuri. Jambo hili
liliwafurahisha watu wengi: walimu na majirani zake. Alikuwa mwanafunzi
mwenye bidii tangu shule za chekechea hadi kiwango alichofikia. Muda mfupi
baadaye, alijiunga na vijana wenzake kufuata masomo ya muda mfupi yaliyokuwa
yakitolewa kijijini mwake. Masomo hayo ni kuandaa miradi midogo midogo ya
kujiendeleza na jinsi ya kuifanikisha.
Alipokubaliwa kufuata mafunzo pamoja na vijana wengine alielewa kwamba hiyo
ilikuwa njia nzuri ya kupata suluhisho na ufumbuzi wa tatizo lililokuwa likimkera
kwa muda mrefu. Mafunzo yalifanyika kwa muda wa mwaka mzima, akapewa
cheti katika fani ya maandalizi na utekelezaji wa miradi ya kimaendeleo.
Mwezi mmoja uliofuata, Bodi ya Maendeleo Rwanda ilihitaji kuajiri vijana
waliokuwa wamemaliza masomo yao katika mkondo wa lugha ili wasaidie katika
kazi za ukalimani na uongozaji wa watalii kwenye vivutio vya utalii.
Kabatesi alipeleka ombi lake na baada ya muda mfupi akaitwa kwa mtihani. Hili
lilikuwa jambo jepesi kwake kwani aliufaulu vizuri mtihani na hivyo akaajiriwa na
bodi hiyo. Alifanya kazi yake kwa bidii kiasi kwamba watalii wengi walifurahia
huduma yake, wakampenda kwa uwezo wake wa kuzungumza lugha nyingi
tofauti na bidii aliyoonesha kazini.
Kabatesi alifungua akaunti kwenye benki moja na kuanza kuhifadhi sehemu
ya mshahara wake. Kwa kweli, alikuwa msichana asiyekata tamaa na kila
aliposhikilia jambo alilifuatilia mpaka lilipokamilika. Kwa hivyo, alipoona akaunti
yake imeshakua na pesa za kutosha, aliamua kuomba mkopo ili aweze
kutekeleza mengi aliyokuwa amejifunza katika maandalizi na utekelezaji wa
miradi ya kimaendeleo. Mawazo yake yalikuwa kwenye shamba lake kubwa
aliloachiwa na wazazi ambalo mpaka wakati huo lilikuwa halijatumiwa vizuri.
Aliandaa vizuri mradi wa kilimo na ufugaji, akajenga vibanda vya mifugo yake,
akawaajiri baadhi ya vijana waliokuwa pamoja katika mafunzo ya muda ule
mfupi, kila mmoja akapewa jukumu lake.
Pamoja na kazi yake ya ukalimani, Kabatesi alifuata vizuri mradi wake
akanunua vifaa vilivyohitajika. Ninakumbuka kuwa mwaka jana, serikali yetu
ilipotoa tuzo kwa watu waliochangia kubadilisha maisha ya watu wengine,
Kabatesi alikuwa miongoni mwa watu waliochangia kuyaboresha maisha ya
majirani zake. Kwa sasa ameanza kuendelea na masomo yake katika Chuo
kikuu cha Rwanda.
Kabatesi amekuwa mfano mzuri kwa vijana wengine wengi ambao
wanayakumbuka maisha yake, huyaamini yaliyosemwa na wahenga
kwamba” Mchumia juani hulia kivulini” na “mvumilivu hula mbivu”.
Wema kwa kila mtu, utulivu na upendo ni baadhi ya sifa zinazomtambulisha
kijana huyu ambaye amewashangaza wengi wanaofahamu alipotoka.
Kazi ya 2:
Maswali ya ufahamu
1. Eleza hali ya maisha ya Kabatesi alipokuwa mtoto mdogo.
2. Kwa nini Kabatesi alipewa zawadi nyingi baada ya kumaliza
masomo yake ya shule za Sekondari?
3. Masomo ya muda mfupi aliyoyafuata yalikuwa yanahusu nini?
4. Eleza jinsi ambavyo Kabatesi aliweza kufaidika kutokana na
masomo ya muda mfupi.
5. Eleza jinsi ambavyo Kabatesi aliweza kufaidika kutokana na
masomo yake ya Sekondari.
6. Ni mambo gani yanayokudhihirishia kwamba Kabatesi alikuwa
kijana asiyekata tamaa?
7. Eleza jinsi ambavyo Kabatesi aliweza kuboresha maisha ya watu
wengine.
8. Kwa nini Kabatesi alipewa tuzo?
9. Kwa kifupi, eleza tabia na mienendo ya Kabatesi.
10. Kwa nini Kabatesi anachukuliwa kuwa mfano kwa vijana wengine?
11. Umepata funzo gani kutokana na kifungu hiki?
12. .Kulingana na kifungu hiki, eleza maana ya methali hizi:
a. Mvumilivu hula mbivu.
b. Mchumia juani hulia kivulini.
27.2. Matumizi ya msamiati kuhusu kifungu
Kazi ya 3:
Tunga sentensi kwa kutumia maneno yafuatayo:
1. Kuandaa
2. Karo
3. Tafrija
4. Ajira
5. Hodari
6. Kukata tamaa
7. Akaunti
8. Tuzo
9. Mradi
Kazi ya 4:
Husisha maneno kutoka sehemu A na maana yake kwenye sehemu B.
Kazi ya 5:
Kamilisha sentensi kwa kutumia maneno unayoona yanafaa kati ya
yafuatayo: Bidii, inawapongeza, utulivu, majukumu, vibanda, shule za
chekechea, ukalimani
1. Nchini Rwanda watoto wengi wanaanzia masomo yao katika……
2. Wanafunzi wanalazimishwa kusoma kwa ............ ili waweze
kufaulu mtihani wa taifa.
3. Kuna uhusiano wa karibu wa kazi ya ………. na tafsiri.
4. Wanafunzi wenye tabia ya …….. wanapata alama nzuri katika
masomo yao.
5. Serikali ya Rwanda ………. na kuwahimiza wasichana wanaosoma
sayansi na teknolojia.
6. Wazazi wana ……. ya kuwalisha na kulipa karo za watoto wao.
7. Mjomba wangu alijenga ……… vitatu vya kuku wake
27.3. Sarufi: Matumizi ya alama za vituo
a. Matumizi ya alama ya kuuliza/ ulizo ( ? )
Kazi ya 6:
Tazama sentensi zifuatazo na kuzungumzia matumizi ya alama
inayojitokeza.
i. Unasema nini?
ii. Mnafanya nini hapa ?
iii. Je, jina lako nani ?
iv. Kwa sababu gani wototo wanapaswa kuheshimu wazazi wao ?
Maelezo muhimu
Alama ya kuuliza au ulizo hutumiwa mwishoni mwa sentensi kuonyesha
kuwa sentensi hiyo ni swali.
Kwa mfano: Unaitwa nani?
Kazi ya 7:
Sahihisha sentensi zifuatazo:
1. Unasoma kitabu kipi
2. Mwalimu wako wa Kiswahili anaitwa nani
3. Je, unakunywa chai
4. Kwa nini unapiga kelele darasani
5. Unachora nini
b. Matumizi ya alama ya mshangao ( ! )
Kazi ya 8:
Tazama sentensi zifuatazo na kuzungumzia matumizi ya alama
inayojitokeza.
i. O lalala! Baba yako amekufa!
ii. Gooooo ! Amefunga goli!
Maelezo muhimu
Alama ya mshangao hutumiwa kuashiria mahangaiko ya moyo kama vile
hasira, hofu, mshangao na kadhalika.
i. Lo! Mwanafunzi ameangusha kitabu cha mwalimu matopeni.
ii. Wamefungwa mabao kumi kwa nunge!
Kazi ya 9:
Chunguza sentensi zifuatazo na kuzisahihisha
1. Ala umebeba mzigo huo pekee yako
2. Hoyee wanariadha wametunzwa medali
3. Pesa zangu zimeibiwa
4. Nimepita mtihani wangu wa kitaifa
5. Lo Akimana ameanguka chini
27.4. Matumizi ya lugha: Sifa za inshe ya masimulizi
Kazi ya 10:
Je, kifungu “Mafanikio ya kudumu” ni aina gani ya insha? Toa maelezo.
Maelezo muhimu
Sifa kuu za aina hii ya insha:
• Matamshi na lafudhi ni lazima yawe sahihi.
• Ni lazima mazungumzo haya yagawanyike katika sehemu kuu tatu:
mwanzo, kati, na mwisho.
• Utungaji wa masimulizi ni lazima uzungumzie ukweli wa jambo
linalozungumziwa.
• Uwasilishaji wa hali, matukio, na mazingira yanayodhihirika waziwazi.
• Mtiririko wa mawazo wenye mshikamano.
• Msimuliaji ni lazima azungumze kwa nidhamu na kwa lugha sanifu
inayoeleweka kwa watu wote.
Mfululizo wa matukio ya haraka haraka.
• Masimulizi yawe ya kupendeza sana, pengine ya kuchekesha na yenye
kuteka hisia kwa maelezo ya kushangaza au yenye kujaa taharuki.
• Kutoa funzo maalumu kutokana na hadithi yenyewe, yaani maadili
fulani kuhusu maisha kwa ujumla.
27.5. Kusikiliza na kuzungumza: Majadiliano
Kazi ya 11:
Serikali ya Rwanda inawahimiza wananchi kujitafutia ajira kutokana
na uhaba wa kazi. Jadili kuhusu namna ya kujitafutia kazi.
27.6. Kuandika: Utangazaji wa insha ya masimulizi
Kazi ya 12:
Baada ya kusoma kifungu kuhusu insha za masimulizi “Mafanikio
ya kudumu,” tunga insha ya masimulizi kuhusu tukio fulani, kisa au
tukio la kweli au la kubuni kwa kuheshimu vipengele muhimu vya
insha ya msimulizi na taratibu zake.SOMO LA 28: MWONGOZO WA KUTUNGA INSHA
Kazi ya 1:
Unaona nini kwenye mchoro hapa juu?
28.1. Kusoma na kufahamu: Siku yangu ya kwanza katikashule za mabweni
Mwanzo wa masomo yetu ulipokaribia kufika, wazazi wote walianza
kujiandaa kwa kutimiza wajibu wao wa kuwanunulia watoto wao mahitaji
kwa ajili ya masomo yao katika shule za sekondari. Wazazi wangu nao
waliwajibika kuninunulia mahitaji yote muhimu yaliyohitajika.
Ulikuwa wakati wa mwanzo wa mwaka, shule za msingi na za sekondari
zilifungua tayari kwa kuanza masomo. Mimi niliamka asubuhi na mapema
nikatoka nyumbani saa kumi na mbili kamili. Baba, mama, dada na kaka
zangu wawili walinisindikiza umbali wa takribani kilomita mbili toka nyumbani
kabla ya wengine kurudi nyumbani isipokuwa baba. Baba yangu alichukua
begi langu lililokuwa zito nami nikachukua ndoo na godoro langu tukaendelea
mpaka kituo cha basi.
Tulipofika njiani, baba yangu aliniambia kwa sauti ya upole akisema:
“Mwanangu, nenda ukasome kwa bidii. Wakati ni mali, kamwe usiuatili.
Kumbuka kuwa tumewauza mbuzi wetu wawili ili tuweze kukutafutia vifaa
vyote unavyohitaji. Huko shuleni utakutana na vijana wengi wenye tabia
tofauti. Tafadhali, usishabihiane na wanafunzi wabaya ambao hawazingatii
maonyo na mawaidha ya wazazi wao na walimu”. Nami nilifikiria kidogo ili
niweze kumpa baba yangu jibu kutokana na yale aliyoniambia. Hatimaye
nilipata cha kumuambia baba. “Baba! Sitakusaliti kamwe! Malezi uliyonipa
tangu utotoni mwangu nitayatilia maanani; nitajifunza kwa bidii kama
unavyonitakia. Sitalandana na vijana hao wasio na maadlili mema.” Baada
ya kusikia hayo, baba yangu alitikisa kichwa kuonyesha kukubaliana nami
kuhusu mwelekeo wangu wa maisha katika mazingira niliyokuwa natarajia
kuingia.
Tuliendelea na safari mpaka tulipofika kwenye kituo cha basi. Huo ulikuwa
mwendo wa saa moja tu kwa miguu.
Kwenye kituo cha basi, kulikuwa na wanafunzi wengi lakini mabasi yalikuwa
machache. Baada ya dakika thelathini, basi lilikuja tukaingia sote. Mimi
nilikaa upande wa dirisha na baba alikaa karibu nami.Tuliendelea na safari
yetu mpaka shuleni. Kufika hapo, tulielekea kwenye ofisi ya mwalimu mkuu
wa shule ili tujitambulishe na kujisajilisha. Hapo nje palikuwa na umati wa
wanafunzi waliokuwa wakielekezwa kwenye mabweni yao na wengine
wakifanya shughuli za usafi. Labda hao walikuwa wenyeji wa shule hiyo
kwani walikuwa wakizungumza na kucheka kwa furaha kubwa pasipo
wasiwasi wowote
Tulipiga hodi ofisini tukapokelewa vyema. Hedimasta alituuliza habari kamili,
tukamwelezea yote halafu nilielekezwa kwa katibu ambaye alinisajili baada
ya kuonyesha stakabadhi ya malipo ya karo ya shule. Mfanyakazi huyu
alimwita afisa wa nidhamu ili anipeleke bwenini na kunionyesha kitanda
changu. Hapo hapo nilimuaga baba yangu, naye akarudi nyumbani baada
ya kunitakia kila heri na fanaka katika masomo yangu.
Nilipofika bwenini nilishangaa sana kuona vitanda vingi katika ukumbi
mkubwa ambapo kila kitanda kilikuwa na sehemu mbili za kulala, moja chini
na nyingine juu yake. Nilitandika godoro langu kwenye sehemu ya chini ya
kitanda. Hata hivyo, nilikuwa na hofu kubwa moyoni kuwa yule atakayelala
juu yangu siku moja anaweza kuniangukia. Lakini nilijikaza kiume nikafikiria
kwamba hayo yalikuwa mazoea yao na kwamba shule haingekubali
kuendeleza hali hiyo kama kungetokea tatizo kama hilo.
Baadaye, kengele ililia kuwaita wanafunzi wote kuingia bwaloni kupata
chakula cha jioni. Chakula kilikuwa kizuri. Siku hiyo tulikula wali, maharagwe,
mboga na matunda.
Tulipomaliza kula tuliambiwa kuingia madarasani mwetu kwa masomo ya
kibinafsi. Sisi sote tuliingia darasani, kila mwanafunzi alichukua daftari fulani
alilotaka na kuanza kujikumbusha yale tuliyokuwa tumesoma hapo awali.
Mimi nilichukua daftari langu la somo la Kiswahili nikaanza kupitia masomo
yote tuliyojifunza katika kidato cha tatu. Shughuli hii iliendelea mpaka saa
tatu za jioni ambapo kengele ililia tena kuashiria kuenda mabwenini kulala.
Mumo humo, tulilala kwa utulivu mpaka asubuhi tulipoamka kuanza masomo
yetu.
Kwa hakika, siku hiyo ya kwanza ya masomo yangu katika shule za mabweni
ilikuwa siku ya furaha na ugunduzi wa mambo mengi yanayohusu mazingira
ya shule hizo ambayo sikuyajua. Nilifurahia maonyo niliyopewa na wazazi
wangu na jinsi nilivyopokelewa na kuelekezwa na kila mmoja niliyemkutakatika shule yangu.
Kazi ya 2:
Maswali ya Ufahamu
1. Eleza shughuli za wazazi kila wanapokaribia mwanzo wa masomo
ya watoto wao.
2. Mwanafunzi anayezungumziwa katika kifungu hiki anakwenda
kujifunza katika aina gani ya shule?
3. Nani ambaye alimsindikiza mwanafunzi hadi shuleni?
4. Ni mawaidha gani aliyompatia baba yake walipokuwa njiani?
5. Eleza sifa za mwanafunzi anayezungumziwa katika kifungu hiki.
6. Ni nini kinachokuonyesha kwamba mwanafunzi huyu alipokelewa
vizuri mara tu alipofika shuleni?
7. Kwa nini alishangaa alipofika bwenini?
8. Wanafunzi walipewa chakula gani wakati wa jioni?
9. Walipoingia darasani mwanafunzi huyu alifanya nini?
10. Wanafunzi walitakiwa kulala saa ngapi?
28.2. Matumizi ya msamiati
Kazi ya 3:
Tunga sentensi fupi kwa kutumia maneno yafuatayo kama
yalivyotumiwa katika kifungu ulichokisoma hapo juu.
1. kujiandaa 6. maadili
2. kusaliti 7. heri na fanaka
3. kuuza 8. ukumbi
4. bidii 9. kusajili5. tabia 10. kuashiria
Kazi ya 4:
Tumia mshale kwa kuonyesha maana ya maneno yafuatayo:
28.3. Sarufi: matumizi ya alama za vituo
a. Nuktambili / koloni ( : )
Kazi ya 5:
Tazama sentensi zifuatazo na kuzungumzia matumizi ya alama
nuktambili inayojitokeza.
i. Tunaenda sokoni kununua vitu vifuatavyo: nyanya, mahindi,…
ii. Katika familia yetu kuna watoto kama: Karangwa, Mukamurenzi…
iii. Jimbo la kusini kuna wilaya kama: Ruhango, Kamonyi, HuyeMaelezo muhimu
Nukta mbili
a. Hutumiwa kutanguliza maneno yaliyo katika orodha.
Kwa mfano:
i. Nenda ukaniletee: kalamu, karatasi na kifutio.
ii. Amenunua: machungwa, sukari, na ndizi.
b. Hutumiwa kuashiria maneno ya msemaji badala ya alama za mtajo
hasa katika uandishi wa mazungumzo au tamthilia.
i. Mama: Lazima uniambie ulikokuwa tangu jana.
ii. Mwalimu alisema: Ingieni darasani.
c. Hutenganisha nambari za saa (saa na dakika).
Kwa mfano:
4: 10 – saa kumi na dakika kumi
Kazi ya 6:
Sahihisha sentensi zifuatazo
1. Mifano ya ndege wanaofugwa ni kuku, bata, na njiwa
2. Baba yangu hutengeneza meza, kiti, kitanda na kabati.
3. Familia huwa na baba, mama, nyanya, babu na watoto
4. Mimi huamka saa 2: 00 asubuhi kila siku
5. Mchezo wa kandanda ulianza saa10: 00 jioni
b. Nuktamkato / nukta na kituo / semikoloni ( ; )
Kazi ya 7:
Tazama sentensi zifuatazo na kuzungumzia matumizi ya alama
nuktamkato inayojitokeza.
a. Sikwenda Kayonza; nilienda Kirehe.
b. Usiwe na wasiwasi; nitakuwa pamoja nawe siku zote.
c. Harusi hiyo ilihudhuriwa na watu wengi: wanawake kwa wanaume;
wadogo kwa wakubwa; wazee kwa vijana.
Maelezo muhimu
Nukta na kituo
a. Hutumiwa kuunganisha vishazi vikuu bila kutumia kiunganishi.
Kwa mfano:
• Tuliwasili darasani tukiwa tumechelewa; mwalimu alitukaribisha kwa
kutuuliza tulipokuwepo.
b. Hutumiwa kumpumzisha msomaji katika sentensi iliyo ndefu ili
apumzike zaidi kuliko pale inapotumiwa koma.
Kwa mfano:
Alipofikiri sana, alitanabahi kuwa hakikuwepo cha kutorokwa; yeye angeweza
kuondoka nyumbani au kumwacha mumewe, aende popote kufanya lolote.
c. Kuorodhesha vitu hasa vinapokuwa na zaidi ya neno moja
Mfano:
Wakati wa likizo tulitembelea sehemu kadhaa: Mombasa, Kenya; Dodoma,
Tanzania; Kampala, Uganda na tukamalizia hapa Nairobi, Kenya.
Kazi ya 8:
Sahihisha sentensi zifuatazo:
1. Kabla ya kupata chakula ni lazima kunawa mikono hii ni tabia nzuri
2. Akili ni mali kila mtu ana zake.
28.4. Matumizi ya lugha: Taratibu za kutunga insha
Kazi ya 9:
Jibu maswali yafuatayo:
1. Kwa sababu gani utangulizi mzuri ni muhimu katika insha?
2. Jadili sehemu kuu za insha.
3. Jadili mambo ya kuzingatia katika uandishi wa insha.
Maelezo muhimu: Taratibu za kutunga insha:
• Soma kwa makini mada/ kichwa/ anwani uliyopewa zaidi ya mara moja,
ili uielewe vizuri.
• Ifikirie mada/ kichwa/ anwani kwa muda.
• Yaandike mambo muhimu yatakayokuongoza katika kuiandika insha .
• Maelezo yote yatolewe kwa undani na kwa njia ya kuvutia.
• Kutumia vizuri alama za uakifishaji.
• Kupanga mawazo katika mtiririko wenye mantiki.
• Kutumia msamiati mwafaka kwa kutegemea mada.
• Lugha iwe ya adabu na isiyo ya matusi.
• Andika methali, misemo na nahau ambazo unadhania zinaweza
kukufaa katika utungaji.
Mambo ya kuzingatia katika uandishi wa insha
Bila kujali ni aina gani ya insha mtu anayoiandika, yapo mambo kadhaa ya
kuzingatia wakati wa uandishi wa insha. Mambo hayo ni pamoja na:
1. Kubaini ni mada gani ya kuandikia insha na kuielewa vyema,
2. Kupanga mawazo katika mtiririko wenye mantiki,
3. Kutumia mtindo unaoendana na kusudi la insha.
Kwa mfano: Mtindo wa masimulizi unafaa kwa hadithi au insha nyingine za
kisanaa.
4. Kutumia lugha fasaha na inayoeleweka,
5. Kufuata kanuni za uandishi.
Kwa mfano:
Matumizi ya alama za uandishi, aya, herufi kubwa na herufi ndogo.
Kupanga insha katika muundo wake, yaani kichwa, utangulizi, kiini na
hitimisho.
1. Kichwa cha habari
Kichwa cha habari cha insha ni maneno machache, takribani matano,
ambayo ndiyo jina la insha. Kichwa cha habari huandikwa juu, katikati
kwenye ukurasa wa kwanza wa insha. Mara nyingi, huandikwa kwa herufi
kubwa na hubeba wazo kuu la insha.
2. Utangulizi wa insha
Utangulizi wa insha ni sehemu ya mwanzo yenye urefu usiozidi aya moja.
Utangulizi hudondoa kwa ufupi kabisa kile kinachoelezwa kwenye insha.
3. Kiini cha insha / mwili
Hii ni sehemu tunayoweza kusema ndiyo insha yenyewe. Kwenye kiini ndipo
ufafanuzi wote hutolewa. Ufafanuzi huu hupangwa katika aya moja au zaidi.
Hapa ndipo mwandishi hubainisha mawazo yake, huthibitisha, hushawishi,
huhimiza na hufafanua kiundani kabisa.
4. Hitimisho la insha
Hii ni sehemu ya mwisho ya insha ambayo nayo haizidi aya moja.
Katika sehemu hii, mwandishi anaweza kurejelea kwa ufupi sana yale
aliyozungumzia kwenye insha yake, anaweza kuonyesha msimamo wake,
anaweza kutoa mapendekezo, au kuwahimiza walengwa wake kuchukua
hatua fulani.
28.5. Kusikiliza na kuzungumza
Kazi ya 10:
Chagua mada moja kati ya hizi, kisha uizungumzie kwa mapana na
marefu na kuiwasilisha mbele ya darasa.
1. Harusi uliyoihudhuria
2. Mchezo uliohudhuria
28.6. Kuandika: Utungaji wa insha
Kazi ya 11:
Andika insha ya ukurasa mmoja kuhusu “Siku yangu ya kwanza shuleni.”
Tathmini ya mada
A. Sahihisha makosa ya kimaandishi katika mazungumzo hapa chini
Mgonjwa: hujambo daktari
Daktari: sijambo Karibu uketi.
Mgonjwa: asante daktari
Daktari: nikusaidie vipi
Mgonjwa: Jina langu ni kayitesi ninaumwa na tumbo sana.
Daktari: pole sana kayitesi tumbo lilianza kukuuma lini
Mgonjwa: Tangu jana usiku hata sijalala ninaendesha na kutapika sana
Daktari: pole sana Ulikula nini jana usiku
Mgonjwa: Nilikula wali kwa kitoweo cha samaki
Daktari Mmmmhh!Wewe hunywa maji yaliyochemshwa
Mgonjwa Si kila siku daktari Mimi hunywa maji yoyote bora yanaonekana
kuwa safi.
B. Andika insha ya masimulizi kuhusu mada zifuatazo:
i. Siku ya kuadhimisha mwaka mpya.
ii. Safari yangu mjini Kigali.
iii. Utoto wangu.
iv. Likizo iliyopita.
MADA YA 8 DHIMA YA LUGHA YA KISWAHILI KATIKA JAMII
Uwezo mahususi katika mada hii:
Kuonyesha dhima ya lugha ya Kiswahili kwa jamii ya nchi zinazozungumza
lugha hii.
Malengo ya ujifunzaji:
• Kutoa maana na umuhimu wa lugha,
• Kusoma na kuelewa kifungu kuhusu lugha kama chombo cha
mawasiliano,
• Kusikiliza kwa makini na kusimulia kwa ufasaha kifungu cha habari
kinachohusika,
• Kujadili namna ya kuitunza lugha na mwenendo unaofaa.
Kidokezo
1. Taja lugha zote zinazozungumzwa nchini Rwanda.2. Andika dhima nne za lugha ya Kiswahili.
SOMO LA 29: TUONGEE KISWAHILI SANIFU
Kazi ya 1:
Tazama mchoro hapa juu na kujadili kazi mbalimbali zinazoendelea.
29.1. Kusoma na ufahamu: Kiswahili nchini Rwanda
Soma kifungu cha habari kifuatacho kisha ujibu maswali
yanayoambatana nacho:
Lugha ya Kiswahili ni mojawapo ya lugha nne zinazozungumzwa nchini
Rwanda. Hizi ni Kinyarwanda, Kiingereza, Kifaransa na Kiswahili vilevile.
Hapo mwanzo, lugha ya Kiswahili ilikuwa lugha ya kibiashara lakini polepole
mambo yalibadilika kutokana na ushirikiano wa Rwanda pamoja na nchi
jirani zake ambazo ni Kenya, Tanzania, Uganda, Jamhuri ya Kidemokrasia
ya Kongo na Burundi zinazotumia lugha ya Kiswahili katika shughuli
mbalimbali.
Lugha ya Kiswahili ambayo ni chombo cha mawasiliano kwa kupashana
habari, nchini Rwanda, imeshamiri na kupata nguvu nyingi baada ya Rwanda
kuwa mwanachama wa Jumuiya ya nchi za Afrika Mashariki, Kiswahili
kikiwemo lugha rasmi.
Lugha ya Kiswahili hufundishwa nchini katika shule za sekondari na vyuo
vikuu. Vituo vya utangazaji habari kama vile redio na vituo vya televisheni
pia hutumia Kiswahili katika baadhi ya matangazo vinavyorusha.
Aidha, lugha ya Kiswahili hutunza, hukuza, na huendelezautamaduniwajamii,
bila ya kusahau kwamba ni alama ya utambulisho wa jamii au taifa fulani.
Kazi ya 2:
Maswali ya ufahamu
1. Ni lugha gani zinazozungumzwa nchini Rwanda ?
2. Kwa sababu gani, nchini Rwanda, lugha ya Kiswahili imekua
sana siku hizi?
3. Onyesha dhima mbili za Kiswahili.
4. Taja shule zinazofundisha Kiswahili nchini Rwanda .
5. Je, lugha ya Kiswahili ni lugha ya mawasiliano nchini? Eleza jibu
lako kwa kutumia mifano sahihi kutoka kifungu.
29.2. Matumizi ya msamiati
Kazi ya 3:
Toa maana ya maneno yafuatayo:
1. Dhima
2. Ushirikiano
3. Kupashana
4. Maarifa
5. Utamaduni
6. Jamii7. Mzawa
29.3. Sarufi: Matumizi ya hali ya kuamuru
Kazi ya 4:
Tazama michoro hapo juu na kueleza kinachofanyika pale.
Kazi ya 5:
Tunga sentensi tano kwa kutumia hali ya kuamuru.
Maelezo muhimu
• Katika hali ya kuamuru au ya kushurutisha, vitenzi vya silabi zaidi
ya moja na vyenye kiambishi tamati -a, huondolewa tu kiambishi
cha kitenzi ku- katika umoja hali yakinishi. Katika wingi, vitenzi hivi
huondolewa kiambishi ku- pamoja na kiambishi tamati-a, halafu
vikachukua kiambishi -eni badala ya kiambishi -a cha mwishoni.
Mfano:Kitenzi: kusimama
Umoja: (Wewe) Simama!
Wingi: (Nyinyi/ Ninyi) Simameni!
Kazi ya 6:
Zikamilishe sentensi zifuatazo kwa kutumia hali ya kushurutisha
kwa vitenzi ambavyo vimo katika mabano.
Kwa mfano: Swali: Mwalimu aliwaambia wanafunzi: “…….madaftari
yenu”. (kuchukua)
Jibu: Mwalimu aliwaambia wanafunzi: “Chukueni madaftari yenu.”
1. “…………… kazi yako ya shule kuhusu dhima ya Kiswahili.” Mama
alimwamrisha mtoto wake. (fanya)
2. Mwalimu alimwomba mwanafunzi akisema: “…………… ubao
tufanye mazoezi!”(Kufuta)
3. Baada ya kujiunga na nchi nyingine za Afrika Mashariki viongozi
wa Rwanda walituambia: “……… Kiswahili!” (kuzungumza).
4. Kwa kuwa wewe ni mkazi wa nchi ya Rwanda …………. vizuri
lugha ya Kinyarwanda! (ongea)
5. Mwalimu ameniambia kuwa mtafanya jaribio la Kiswahili kesho;
kwa hiyo……… (kurudia) masomo yenu.
6. Mwalimu aliwaambia wanafunzi: “…………..runinga kuna mchezo
wa kuigiza uhusuo uhifadhi wa mazingira!” (kutazama).
7. Katibu aliombwa na mwenyekiti: “……………….mawazo yote
yatakayotolewa mkutanoni!” (kuandika).
8. Kama unataka kukuza stadi zako za kuzungumza na kusikiliza
lugha ya Kiswahili, ……………..matangazo ya redioni na utazame
runinga! (kusikiliza)
29.4. Matumizi ya Lugha: Maana na umuhimu wa lugha
katika jamii
Kazi ya 7:
Panga maneno yafuatayo kwa utaratibu unaofaa ili yaweze kuleta
maana kamili
1. ni -ya -Kiswahili- Mashariki- muhimu -lugha -Jumuia -ya -Afrika
-katika -sana
2. Kiswahili -mwanzoni -kama- lugha -ilikuwa -ya- hapo- biasharalugha-ikitumiwa -ya.
3. Walifurahi- rasmi- Wanyarwanda- kusikia- sana- mojawapo- lugha
ya- nchini- Kiswahili- kwamba- ni- Rwanda- ya- lugha.
Kazi ya 8:
Tunga sentensi kwa kutumia maneno yafuatayo:
1. Jumuiya
2. Utamaduni
3. Matangazo
4. Jamii
29.5. Kusikiliza na Kuzungumza: Umuhimu wa lugha ya
Kiswahili katika jamii
Kazi ya 9:Jadili kuhusu dhima za lugha ya Kiswahili
29.6 Kuandika: Utungaji wa kifungu cha habari
Kazi ya 10:
Tunga kifungu kifupi (mistari kumi) ukionyesha faida ya Rwanda
kutumia lugha ya KiswahiliSOMO LA 30: MAWASILIANO YETU.
Kazi ya 1:
Eleza kinachofanyika kwenye mchoro wa hapo juu.
30.1. Kusoma na ufahamu: Ziara ya mjini
Soma kifungu cha habari hiki na kujibu maswali yanayokifuata:
Siku moja Bwana Mugisha aliondoka zake kijijini Kirenge kuelekea mjini.
Alichukua mkoba wake mweusi na kuujaza kila kitu cha kumsadia njiani na
mjini vilevile. Alipofika mjini, aliwakuta jamaa wawili mmoja aitwaye Rukundo
na mwingine Ruhara.Walisalimiana kwa hamu kubwa kwani siku zilikuwa
nyingi bila ya kuonana.
Wakati huo huo wasichana watatu Ange, Lidia na Isimbi walipita karibu nao
wakiwa wametoka kabisa. Lugha waliyokuwa wanaongea ilimshangaza
Mugisha sana kwani ilikuwa mara yake ya kwanza kuisikia. « Mbona watu
hawa siwaelewi hata kidogo, wametoka wapi ? » Alitamka haya akiwa
na mshangao mkubwa sana. Ruhara ambaye alizoea maisha ya mjini
alimwambia, ‘’hii ni lugha ya Kiswahili, lugha nzuri yenye asili ya upwa
wote wa Afrika Mashariki.’’ Aliendelea kumsimulia yaliyompata alipokwenda
sehemu za Arusha huko Tanzania. ‘’Miaka miwili iliyopita, nilikwenda mjini
Arusha katika mkutano wa waumini wa dini moja huko, nilipoingia mjini
lugha ilikuwa hiyo, mitaani na migahawani, misikitini na makanisani, kweli
sikuwa na tamko lolote isipokuwa kimya tu na kutumia ishara. Kwa bahati
nzuri, nilipata usaidizi kutoka kwa raia wa huko kwani baadhi yao walijua
lugha nyingi ikiwemo yangu. Baada ya wiki moja, tulirudi kwetu nikiwa na
fikra moja kichwani mwangu ya kujifunza Kiswahili na kukizungumza vizuri.
Leo nina hatua nzuri. ’’
Kuyasikia hayo, Mugisha aliunga mkono Ruhara na kusema kuwa naye
angepata mwalimu angejifunza Kiswahili. Wote waliendelea na safari zao
kwa makubaliano ya kujua lugha zaidi ya moja, msingi wa maendeleo na
ushirikiano na wengine.
Punde si punde mabinti wale Ange, Lidia na Isimbi walimwita Mugisha
ambaye alionekana kuwa mgeni mjini. Walisema ‘’ Mzee njoo hapa, tunahitaji
kuongea na wewe.’’ Mugisha bila kusita alianza mbio kinyumenyume
akihofia kuibiwa au usumbufu mwingine. Yeye aliona wasichana hao kama
wakware ambao wanataka awape pesa zake alizokuwa ameficha mkobani
chini ya nguo. Ange alimfuata kwa hatua ndefu na maneno ya upole, jambo
lililopunguza wasiwasi wake Mugisha na kusimama.
Mazungumzo yalianza katika lugha ya Kinyarwanda Ange na wenzake
wakimwonyesha umuhimu wa lugha kama chombo cha mawasiliano kati
ya jamii fulani. Bwana Mugisha aliwajulisha uamuzi wake ili mara ijayo
asije akakabiliana na shida hiyo tena. Walimfundisha maneno machache
na kumshauri aendelee kuvifuata vipindi vya redio na televisheni katika
Kiswahili. Mugisha aliwaomba namba zao za simu ili kila mara atakapopata
shida au atahitaji msaada awapigie simu. Wasichana walimnunulia chakula
na chai akala na kushiba. Baadaye, kundi la watatu lilimuaga Mugisha. Tangu
siku hiyo, Mugisha hawezi kuidharau lugha na umuhimu wa mawasiliano.
Kazi ya 2:
Maswali ya ufahamu
1. Toa majina ya wahusika katika kifungu cha habari hiki.
2. Mgeni huyu alishangazwa na nini alipofika mjini?
3. Kwa sababu gani Ruhara alikuwa kimya na kutumia ishara tu
alipokuwa mjini Arusha ? Alisaidiwa na nini ?
4. Je, mabinti waliokutana na Mugisha walizungumza lugha zaidi ya
moja ? Fafanua jibu lako.
5. Kwa nini Mugisha alianza kukimbia alipoitwa na wasichana ?
6. Nini kilimridhisha Mugisha katika ziara yake mjini ?
7. Ingekuwa wewe ungefanya nini baada ya kupata shida ya
kimawasiliano ? Jadili.
30.2. Matumizi ya msamiati kuhusu mawasiliano yetu
Kazi ya 3:
Toa kinyume cha maneno haya:
1. Mzee
2. Mji
3. Haraka
4. Lugha nzuri
5. Karibu
Kazi ya 4:
Jaza sentensi hizi kwa kutumia msamiati unaofaa ulioko katika
kifungu
1. Bwana Mugisha alisaidiwa na……………………….wawili
waliomnunulia ………….akala akashiba.
2. Miaka miwili iliyopita ……………..alikwenda mjini……………..
katika …….wa waumini.
3. Ange na ……..waliongea lugha ya………….na lugha ya.....
4. Mugisha alidhani wasichana walikuwa ……………..na kukimbia.
Kazi ya 5:
Eleza maana ya maneno yanayofuata:
a. Mkoba
b. Jamaa
c. Mkutano
d. Kutoka
e. Fikra
f. Binti
g. Mbio
h. Kuaga
Kazi ya 6:
Kamilisha sentensi zifuatazo ili zilete maana kamili kwa kutumia
msamiati huu: lugha, jumuia, televisheni, simu, ishara.
1. Kiswahili ni................................ambayo inatumiwa katika
………………….ya afrika Mashariki.
2. Jamila hufuata vipindi vya………………………kila siku.
3. Wasichana watapigiwa …………………….. na mzee Karinda.
4. Mtu asiye na ujuzi wa lugha lazima atumie……..……………….
30.3. Sarufi: Hali ya kuamuru
Kazi ya 7:
Soma mazungumzo yafuatayo na kubainisha vitenzi vilivyotumiwa
katika hali ya kuamuru
Baba: Waambaje, Nikuze?
Nikuze: Salama babangu. Naona umechoka leo! Tafadhali nenda bafuni.
Baba: Ehee! Leo nimefanya kazi nyingi bila kupumuzika. Nenda ukaniletee
maji na sabuni ya kuogea.
Nikuze: Ndiyo. Jitayarishe, uchukue taulo na kandambili halafu uende
bafuni.
Baba: Asante sana binti yangu. Niandalie chakula haraka iwezekanavyo
nina njaa.
Nikuze: Chakula kimeiva na ninakaribia kukiweka mezani. Nimekupikia
ugali na kitoweo kitamu sana bila shaka utakifurahia. Karibu ndani mama.
Mama: Asante binti yangu. Habari za nyumbani?
Nikuze: Nzuri mama. Baba amekuja akiwa amechoka na hivi sasa yumo
bafuni.
Mama: Ni kweli kabisa. Leo amefanya kazi isiyo rahisi.
Nikuze : Namwona baba anatoka bafuni usisahau kumpa pole kwa
uchovu alio nao.
Mama: Wewe mwekee chakula na kinywaji mezani, mengine ni yangu.
Fanya haraka binti yangu.Nikuze: Barabara kabisa.
Kazi ya 8:
Tunga sentensi tatu kwa kutumia hali ya kuamuru tungo yakinishi.
Kazi ya 9:
Tunga sentensi tatu zenye vitenzi vilivyoko katika hali ya kuamuru
tungo kanushi.
Maelezo muhimu kuhusu hali ya kuamuru / hali ya amri
Hali ya kuamuru ni ya vitenzi ambavyo vimo katika hali shurutishi au ya
kulazimisha yaani mtendaji wa tendo halitendi kwa hiari yake bali ni kwa
sharti ya mtu mwingine.
Huonyesha kuwa mtu analazimishwa kufanya jambo fulani. Hutumiwa kwa
nafsi ya pili tu (umoja na wingi).
Tunafuata kanuni zifuatazo :
• Vitenzi vyenye silabi nyingi, hupoteza ku- ya kitenzi. Kwa wingi, kitenzi
huongezwa «-ni» mwishoni, katika hali yakinishi.
Mfano: Nyamaza! (Umoja)
Nyamazeni! (Wingi)
shukuru! (umoja)
shukuruni! (wingi)
• Katika hali kanushi, vitenzi huishia na «-e» isipokuwa vitenzi vya asili
ya kigeni.
Mfano: Usinyamaze! (Umoja)
msinyamaze! (Wingi)
• Usirudi! (umoja)
• Msirudi! (wingi)
• Vitenzi vyenye silabi moja hubaki na «ku-» ya kitenzi (katika hali
yakinishi) na huongezwa «-ni», kwa wingi.
Mfano: - Kunywa! (umoja)
• Usinywe!
• Kunyweni! (wingi)
• Msinywe!
• Vitenzi: kuja, kwenda (kuenda) na kuleta, havifuati kanuni hizi.
Mifano:
a. Kuja:
Njoo! (umoja hali yakinishi)
Usije! (hali yakinishi)
Njooni! (wingi hali yakinishi)
Msije! (wingi hali kanushi)
b. Kwenda/kuenda :
Nenda! (Umoja hali yakinishi)
Usiende! (Umujo hali kanushi)
Nendeni! (Wingi hali yakinishi)
Msiende! (Wingi hali kanushi)
c. Kuleta:
Lete! (Umoja hali yakinishi)
Usilete! (Umoja hali kamushi)
Leteni! (Wingi hali yakinishi)
Msilete! (Wingi hali kanushi)
d. Kupa:
Nipe! (Umoja hali yakinishi)
usinipe! (Umoja hali kanushi)
Nipeni! (Wingi hali yakinishi)
Msinipe! (Wingi hari kanushi)
Kazi ya 10:
Badilisha sentensi zifuatazo ziwe katika hali ya kuamuru katika wingi.
1. Njoo hapa utusalimu!
2. Kimbia ili usichelewe shuleni!
30.4. Matumizi ya lugha: Mawasiliano yetu
Kazi ya 11:
Jadili maswali yafuatayo:
Mawasiliano ni nini?
Je,ndege na wanyama huwasiliana kwa njia gani?
Mawasiliano yana umuhimu gani ?
Maelezo muhimu
Mawasiliano ni mchakato wa kuhawilisha taarifa kwa njia ya ubadilishanaji wa
mawazo, hisia, malengo, tabia, matarajio, mitazamo kupitia mazungumzo,
ishara na maandishi. Ni ubadilishanaji wa taarifa unaoleta maana baina ya
pande mbili au zaidi ambazo zinaweza kuwa viumbe hai au kinyume chake.
Lugha ni chombo cha mawasiliano ambacho amejaliwa binadamu tu na
kwamba hakuna kiumbe mwingine ambaye si binadamu mwenye uwezo
wa kuzungumza na kutumia lugha. Hii ina maana kuwa kuna sifa fulani za
lugha za binadamu ambazo hazipatikani kwa kiumbe mwingine yeyote yule
isipokuwa mwanadamu.
Ingawa ndege, mbwa, nyuki, tumbili wanaweza kuwasiliana, mawasiliano
yao huwa ni ya sauti au ishara ambazo kimsingi siyo lugha, pia huwa
yanadhibitiwa na hisia tu kama hofu, njaa, na ishara za kutoa taarifa.
Binadamu ana uwezo wa kujifunza lugha mbalimbali na kuzitumia katika
mazingira yake na kitu ambacho wanyama hawawezi. Kwa mfano,
ukimchukua paka wa Uchina na kumleta Rwanda atatoa sauti ile ile sawa
na paka wa Rwanda kwa kueleza shida ile ile au kutoa ishara ile ile.
Ulishawahi kujiuliza kwamba mawasiliano yangekuwaje pasipokuwepo
lugha? Mwalimu angekuwa anatumia mtindo gani kukufundisha darasani au
wewe ungemwombaje kalamu rafiki yako? (Unasema ungewasiliana kama
wanavyowasiliana watu wasiosikia au kuzungumza?) Hao pia wanawasiliana
hivyo kwa sababu wana maarifa ya lugha. Watu wasiosikia au kuzungumza
wanawasiliana kwa lugha ya ishara, lugha ambayo inafundishwa katika
baadhi ya shule za sekondari na vyuo vikuu nchini Rwanda.
Ufumbuzi wa kisayansi na kiteknolojia usingewezekana pasipo kuitumia
lugha, usingeweza kusogoa na marafiki zako kwenye fesibuku, usingeweza
kumwandikia ujumbe rafiki yako kupitia simu yako na kadhalika. Kiswahili
kinatarajiwa kutumika kama chombo cha mawasiliano katika taaluma
mbalimbali kama vile utawala na taasisi mbalimbali kama vile bungeni,
mahakamani na penginepo.
Kazi ya 12:
Jibu maswali yafuatayo:
1. watu wasiosikia au kuzungumza huwasiliana kwa njia ipi?
2. Ni tofauti gani kati ya mawasiliano ya binadamu na yale ya viumbe
wengine?
3. Andika njia nne ambamo Kiswahili kinaweza kutumiwa na
kurahisisha mawasiliano.
Kazi ya 13:
Pamoja na picha hizi, sema ikiwa kuna mawasiliano ya lugha, yaishara au ya sauti na kujaza jedwali hapo chini:
30.5. Kusikiliza na Kuzungumza: Majadiliano
Kazi ya 14:
”Mawasiliano ya lugha ni bora kuliko mawasiliano ya ishara na
sauti.” jadili kauli hii.
30.6. Kuandika: Utangaji wa insha
Kazi ya 15:
Tunga insha fupifupi ukionyesha umuhimu wa lugha ya Kiswahili
nchini Rwanda.
Kazi ya 16:Andika aya mbili kuhusu “umuhimu wa mawasiliano.”
SOMO LA 31: UMUHIMU WA LUGHA
Kazi ya 1:
Eleza yale unayoyaona kwenye mchoro huu.
31.1. Kusoma na ufahamu: Umuhimu wa lugha
Soma kifungu kifuatacho kuhusu “Umuhimu wa lugha” kisha, jibu
maswali uliyopewa hapo chini.
Familia ya mzee Yakobo inaishi katika kijiji cha Nyamugari. Kila mara Mzee
Yakobo huwahimiza watoto wake Maria na Maria kujifunza lugha mbalimbali
kwa madhumuni ya maisha yao ya usoni. Yeye anajua kwamba lugha, kama
mfumo wa ishara au sauti nasibu zinazowezesha jamii kuwasiliana, ina
umuhimu sana katika maisha ya kila siku. Tangu Maria alipoyasikia maneno
ya baba yake aliyazingatia sana mawaidha aliyopewa na kujifunza vizuri
lugha zote zilizopatikana kwenye ratiba yake ya masomo. Kwa sasa, yeye ni
mkuu wa kitengo cha utalii katika taasisi inayoshughulikia masuala ya utalii na
mazingira. Petro ni tofauti na ndugu yake Petro aliyeonyesha mtazamo hasi
kuhusu ujifunzaji wa lugha. Yeye alipenda kusema: « Siwezi kupoteza muda
wangu kujifunza lugha za watu wengine, lugha ninayozungumza inanitosha».
Kwa kweli, alikuwa mtoto mtukutu asiyejali maonyo na mawaidha ya wazazi
wake. Kwake, kujisomea hata sentensi fupi za Kiswahili lilikuwa jambo la
ajabu! Alikuwa amesitisha masomo yake alipomaliza darasa la pili katika
shule ya Sekondari ya Nyamugari ingawa baba yake hakuacha kumuonya
kuhusu umuhimu wa elimu na nafasi ya lugha katika maisha ya binadamu.
Siku moja, Mzee Yakobo aliamua kwenda kumtembelea binti yake aliyeishi
katika nchi jirani. Petro alimsihi waende pamoja kuwasalimia binamu zake
ambao ni Kamugisha na Kana. Mzee Yakobo aliposikia maneno ya mtoto
wake, hakusita kukubali wazo lake. Alifikiria kwamba mtoto wake angekutana
na binamu zake wangemuuliza mengi kuhusiana na masomo yake. Kwa
hivyo, Mzee Yakobo alimwomba mtoto wake Petro ajiandae kwa safari.
Gari lao lilitoka Nyabugogo saa kumi na moja alfajiri. Walipofika njiani, Petro
alishindwa kuvumilia njaa iliyokuwa ikimuuma kutokana na safari ndefu. Kwa
bahati nzuri, walipofika katika mji mmoja, dereva aliamua kusimamisha gari
ili wasafiri waweze kwenda haja na wengine waweze kujinunulia chakula na
kinywaji kabla hawajaendelea na safari yao. Baba yake Yakobo alimwonea
huruma mtoto wake na kumpa shilingi mia mbili ili aweze kwenda kujinunulia
chakula. Petro alifurahi sana. Alikuwa na hamu ya kula mkate na kunywa
juisi ya matunda iliyotengenezewa katika nchi jirani. Alienda haraka na
kuingia dukani. Dukani alimkuta Bi Hassani aliyemkaribisha na kumuuliza
alichotaka kununua dukani humo.
Lo ! Petro alikosa neno. Alisimama akimkodolea macho kama aliyejiingiza
baharini bila kujua kuogelea. Kweli alishindwa kuulizia kile kilichomleta
pale. Alijitahidi kutumia ishara kumwonyesha sehemu palipowekwa mikate
na vyakula vingine lakini mfanyabiashara hakuelewa alichokuwa anahitaji
miongoni mwa vyakula vilivyokuwemo dukani. Petro aliposhindwa kusema
alichukua shilingi zote alizokuwa nazo na kumkabidhi Bi. Hassani. Hapo
ndipo alipewa mkate na maji. Petro alipokea kwa shingo upande alichopewa
na mwenye duka na kurudi haraka na kuziacha shilingi mia moja zilizobaki
kwenye jumla ya bei ya mkate na maji. Kama angekwenda shuleni
asingefanyiwa hayo.
Mara moja, dereva alianza kugeuza gari ili waendelee na safari. Petro
alikuwa ameketi kwenye kiti chake karibu na baba yake. “Salaalaa!” Yakobo
alishikwa na bumbuazi alipoona mtoto wake ameleta chakula kilichokuwa
kimepitisha tarehe ya kukila mwaka uliopita. “Wewe hujui kusoma wala
kuhesabu! Tazama tarehe iliyoandikwa hapa! Huoni kuwa chakula hiki
kingepaswa kuliwa kabla ya mwezi uliopita?” Kwa kweli, alianza kujiuliza
mengi kuhusu maisha ya mtoto wake. Alisikitika sana na kumwomba
asithubutu kula chakula hicho kwani kingeweza kuharibu afya yake. Petro
alikunywa maji tu aliyoleta na kuvumilia njaa iliyokuwa ikimbana wakati huo.
Alianza kujuta kwa kutofuata mawaidha aliyopewa na wazazi wake. Alifikiri,
“Nisingepuuza mawaidha ya baba yangu, nisingekutana na matatizo haya”.
Walipofika Dar-es-salaam, walifurahi kuonana na shangazi na binamu zake.
Walipokelewa vizuri na kupata muda wa kutembelea mazingira mazuri ya jiji
hilo. Tangu alipofika, Petro alifuatana na binamu zake kila wakati walipotoka
kununua vitu ili asikilize walivyoweza kuwasiliana na watu wengine katika
lugha ya Kiswahili. Hapo, aliweza kuelewa umuhimu wa kujifunza lugha na
aliamua kwamba angeanza kujifunza kwa bidii mara wakirudi nyumbani. Kwa
sasa, Petro amemaliza kidato cha tatu katika shule ya Sekondari ya Museta
ambapo walimu wake wanampenda kwa uwezo wake wa kuzungumza lugha
ya Kiswahili na lugha nyingine anazojifunza.
Kazi ya 2:
Maswali ya Ufahamu
1. Taja majina ya watu wanaozungumziwa katika kifungu hiki.
2. Ni mawaidha gani mzee Yakobo aliyokuwa anawapa watoto
wake ?
3. Maria amefaidika vipi kutokana na ujuzi wake wa lugha
mbalimbali ?
4. Safari ya mzee Yakobo ilikuwa na lengo gani ?
5. Ni hasara gani aliyoipata Petro aliposhindwa kuwasiliana na
mfanyabiashara ?
6. Eleza tabia za mfanyabiashara Bi Hassani mbele ya mteja wake.
7. Ni jambo lipi lingetokea ikiwa mzee Yakobo hakumkataza mtoto
wake Petro kula chakula alichokinunua ?
8. Petro alikuwa na majuto gani? Kwa nini alijuta?
9. Aliporudi nyumbani alifanya nini?
10. Unajifunza nini kutokana na kifungu hiki cha habari?
31.2. Msamiati kuhusu umuhimu wa lugha
Kazi ya 3:
Tunga sentensi sahihi kwa kutumia maneno yafuatayo huku ukizingatia
matumizi yake katika kifungu cha habari ulichosoma hapo juu.
1. Kuhimiza
2. Madhumuni
3. Mawaidha
4. Mtazamo
5. Mtukutu
6. Utalii
7. Kwenda haja
8. Kwa shingo upande
9. Bidii10. Bumbuazi
Kazi ya 4:
Oanisha maneno katika sehemu A na maana zake zilizopo katika sehemu B.
Kazi ya 5:
Jaza nafasi kwa kutumia maneno mwafaka yafuatayo: bidii,
madhumuni, kupuuza, maarufu, mawaidha, mtazamo, bumbuazi,
ratiba, kwenda haja, shingo upande.
1. Nilianzisha mradi huu kwa ...................................ya kuhifadhi
mazingira yetu.
2. Kila mwanafunzi analazimishwa kuwa na .........................ya
masomo yake ya kila siku.
3. Usipojifunza kwa............................. basi hutafaulu mitihani yako.
4. Aliposikia habari hiyo alipigwa na ............................... na kukosa
la kufanya.
5. Anaanza kujuta kwa kutofuata ....................................ya baba
yake.
6. Baada ya kufanya safari ndefu, wasafiri wamesimamisha dereva
ili waweze ....................
7. Sikubaliani na ...............................wako kuhusu uhifadhi mwafaka
wa mazingira.
8. Alipokea zawadi hiyo kwa.................................................
9. Amekuwa mchezaji.....................................kutokana na ustadi
wake wa kusakata mpira.
10. Si vizuri ...............................fikra za mwenzako kabla hujamsikiliza.
31.3. Sarufi: Matumizi ya hali ya kuamuru
Kazi ya 6:
Soma kifungu cha habari kifuatacho na kubainisha vitenzi
vilivyotumiwa katika hali ya kuamrisha
Ona kwenye gazeti hili viongozi wa mataifa mbalimbali wamekusanyika
mjini Kigali. Lengo lao ni maendeleo ya lugha yetu. Soma habari yote
uelewe vizuri yanayoendelea pale na usiendelee kusimama kwenye
barabara. Kimbia nyumbani uwashe runinga yako ili uweze kuwaona
na uandike matangazo hayo kwa ufupi. Lakini jaribu kujifunza Kiswahili
kitakuwezesha kushirikiana na jamii, nchi zote za kanda hii hasa hasa
Jumuiya yetu ya Afrika Mashariki kwani Kiswahili ni lugha rasmi.
Kazi ya 7:
Tunga sentensi tano zenye vitenzi mbalimbali katika hali ya kuamuru.
Kazi ya 8:
Tazama picha hizi kisha utunge sentensi katika hali ya kuamurukulingana na vitendo vinavyoendelea kwenye picha hizi:
Kazi ya 9:
Andika vitenzi vilivyopigiwa msitari katika hali ya kuamuru tungo
yakinishi na kanushi:
Nchi yetu ni nzuri sana,ina milima na mabonde,viongozi bora na sehemu
mbalimbali za utalii. Mutesi hutembelea maziwa mengi naye Bugingo
husafisha kwake akipanda maua na miti ili kuhifadhi mazingira. Yeye
huwazuru wenzake akiwashawishi watende mema kila siku. Benita
aliamua kujenga nchi yake kwa kufanya kazi za umuganda, vilevileakiwajengea wasiojiweza na kutengeneza barabara.
Kazi ya 10:
Weka sentensi zifuatazo katika hali ya kuamuru katika umoja na
kuzingatia mabadiliko ya kisintaksia katika sentensi.
a. Sauti ya pili,ingieni tuimbie Bwana.
b. Teteeni maendeleo ya lugha ya kiswahili.
c. Kuleni nyama yote pia osheni vyombo.
d. Lieni kwa sauti ndogo majambazi yasituvamie.
31.4. Matumizi ya lugha: Umuhimu wa lugha
Kazi ya 11:
Soma maelezo yafuatayo, kisha ujibu maswali hapo chini.
Maelezo muhimu: Umuhimu wa lugha
Lugha ni mojawapo ya vipengele vya utamaduni wa jamii na tena ni chombo
cha utamaduni. Hili ni kwa sababu chombo hiki hutumiwa kuwasilisha amali,
mila na desturi zote za jamii. Lugha ndio uti wa mgongo wa utamaduni.
Lengo kuu la lugha katika jamii ni pamoja na kuwafanya watu wawasiliane
kwa kupashana habari. Kujua lugha fulani kunamwezesha mtu kujipatia
marafiki, kukuza ujuzi kwa kusoma maandishi mbalimbali au kwa kufuata
vipindi mbalimbali kwenye redio, runinga na tovuti
Kutumia lugha moja katika jamii kunaweza kuwa na faida pamoja na
hasara mbalimbali kutokana na mazingira ya jamii. Rwanda kama nchi
inayozungukwa na nchi zinazotumia Kiswahili, itanufaika kwa kutumia
lugha ya Kiswahili. Vilevile, lugha ya Kiswahili ina umuhimu mkubwa sana
katika Jumuiya ya Afrika Mashariki kwa kuwa lugha hii ndiyo lugha rasmi
inayotumiwa katika Jumuiya hii.
Maswali:
1. “Lugha ndio uti wa mgongo wa utamaduni.” Eleza.
2. Lipi ni lengo kuu la kuijua lugha?
3. Jadili: “Kutumia lugha moja katika jamii kunaweza kuwa na faida
pamoja na hasara mbalimbali”.
31.5. Kusikiliza na Kuzungumza: Majadiliano
Kazi ya 12:
Jadili kuhusu mambo yafuatayo:
1. Matatizo yawezayo kujitokeza baina ya watu wawili wanaposhindwa
kusikilizana kimawasiliano
2. Umuhimu wa lugha katika jamii
3. Mambo mbalimbali yanayoweza kukwamisha mawasiliano yenye
kutumia lugha
31.6. Kuandika: Utungaji wa kifungu cha habari
Kazi ya 13:
Kwa kutoa hoja zenye mifano, tunga kifungu chako kwa kutumia
mada ifuatayo:
“Lugha inapotumiwa vizuri hujenga jamii na ikitumiwa vibaya huangamiza
jamii”.
Kazi ya 14:
Chagua mada moja kati ya hizi zifuatazo na kuzitungia insha
isiyopungua maneno 100.
• Lugha ni kitambulisho cha jamii
• Lugha hurahisisha mawasiliano katika jamii
• Lugha hukuza utamaduni
• Lugha huburudisha
Tathmini ya mada
Jibu maswali yote.
1. Je, ushirikiano wa Rwanda pamoja na nchi nyingine za kikanda
ulisaidia nini Kiswahili?
2. Toa lugha rasmi nchini Rwanda.
3. Ni vituo gani vya utangazaji habari vinavyotumia Kiswahili katika
baadhi ya matangazo vinavyorusha?
4. Fafanua maneno haya: - Malighafi, chatu, mawaidha.
5. Jaza sentensi zifuatazo kwa kutumia neno lililo mabanoni:
i. “…………… kazi yako ya shule kuhusu dhima ya kiswahili!”.
Mama alimuamrisha mtoto wake (kurekebisha).
ii. Mwalimu alimwomba mwanafunzi akisema: “…………… kurasa
mbili za kifungu!”(Kuandika).
iii. Baada ya kujiunga na nchi nyingine za Afrika Mashariki viongozi
wa Rwanda walituambia: “……… Kiswahili!” (jifunza)6. Onyesha umuhimu wa lugha ya Kiswahili katika jamii.
MAREJEO
1. Ntawiyanga, S. na Wenzake (2016). Kiswahili kwa Shule za Rwanda,
Kidato cha Kwanza. Longhorn Publishers (K) Ltd.
2. Ndalu, A. E. (2016). Masomo ya Kiswahili Sanifu, Kidato cha 2. Moran
(E.A.) Publishers Ltd.
3. Rwanda Education Board (2019). Kiswahili kwa Shule za Rwanda,
Mchepuo wa Lugha, Kidato cha 4. Rwanda Education Board.
4. Rwanda Education Board (2019). Kiswahili kwa Shule za Rwanda,
Michepuo Mingine, Kidato cha 6. Rwanda Education Board.
5. TUKI (2004). Kamusi ya Kiswahili Sanifu, Toleo la Pili. Oxford University
Press.
6. NKWERA, F.M.V. (1979). Sarufi na Fasihi, Sekondari na Vyuo. Tanzania
Publishing House Dar-es-salaam, Tanzania.
7. https://sw.wikipedia.org/wiki/Kito_(madini)
8.;
9.;
10. http://swa.gafkosoft.com/maigizo11. https://www.facebook.com/1416762588414463/posts/hali-yakuamuru-hali-hii-ilichambuliwa-kwenye-tawi-la-mutanga-jumapili-hiikidat/1823486384408746