◄4 Ubuzima bw'imyororokere6 Umuco w'amahoro►

5 Kwimakaza imiyoborere myiza

  • 5 Kwimakaza imiyoborere myiza

    good

    Ubutumwa bugufi ni inyandiko itarengeje inyuguti ijana na mirongo 

    itandatu iyo bwoherejwe hakoreshejwe terefone igendanwa. Muri iki 

    gihe tugezemo, ubwo butumwa bworoheje itumanaho, kuko bushobora 

    kohererezwa abantu benshi icyarimwe, ku buryo mu gihe kitarenze 

    iminota itanu, ushobora kuba ubwiye abantu barenga ijana ubutumwa 

    bumwe kandi bukabagereraho mu gihe kimwe.

    Kwandika ubwo butumwa bisaba kuvuga ibikenewe kuko ibyo wandika 

    biba bibaze. Nyamara hari amaterefone atanga uburyo bwo gucamo 

    kabiri ubutumwa burebure, ariko n'igiciro cyo kubwohereza gihita kikuba 

    kabiri.

    Uko byagenda kose, kohereza ubutumwa birahendutse kurusha kuvugana 

    n'umuntu. Ubutumwa bwoherezwa kuri terefone kandi bufite umwihariko 

    wo kuba bushobora koherezwa mu ibanga mu gihe umuntu ari hamwe 

    n'abandi, bikamufasha kutiha rubanda ngo bumve ibyo batagenewe 

    cyangwa ngo abasakurize bitari ngombwa. 

    Ubutumwa bugufi bwoherezwa kuri terefone igendanwa, bumaze kuba

    5.1. Gufatira ibyemezo hamwe

    good

    Imiyoborere myiza izanwa n'abayobozi beza bitorewe n'abaturage mu 
    matora akozwe mu mucyo. Umuyobozi mwiza yubahiriza amategeko 
    igihugu kigenderaho, aharanira ubumwe bw'abaturage, ubusugire 
    n'umutekano by'igihugu.

    Ni yo mpamvu mbere yo gutangira imirimo abanza kubirahirira. 
    Umuyobozi mwiza arangwa n'imyitwarire myiza. Arangwa no gukunda 
    igihugu, agashyira inyungu zacyo imbere y'ize bwite.

    Umuyobozi mwiza amenya uburenganzira bw'abo ayobora, 
    akabwubahiriza, akabutoza abo ayobora n'abo akorana na bo. Akumira 
    ubusumbane bushingiye ku kintu icyo ari cyo cyose hagati y'abo ayobora. 

    Buri muturage agira uruhare mu iterambere ry'igihugu ke, akumva ko 

    areshya n'abandi kandi ko adahejwe ahantu aho ari ho hose.
    Umuyobozi mwiza yakira neza abamugana, akabatega amatwi kandi 
    agakemura ibibazo byabo. Arangwa n'umuco wo gufatanya n'abandi 
    kandi agaha abo ayobora uburyo bwo gukora bisanzuye, ntabategekeshe 
    igitugu.

    Akorera kuri gahunda, akubahiriza igihe, bityo agakemura ibibazo 
    by'abaturage, ntibamushake ngo bamubure cyangwa ngo bahore 
    basiragira ku biro bye. Yitabira umurimo agakangurira abo ayobora 
    gahunda za Leta. Aba intangarugero mu kuzishyira mu bikorwa no 
    kuzimenyesha abo ayobora. Arangwa n'ukuri mu byo akora akirinda 
    gukorera mu bwiru, agakorana n'inzego zashyizweho. Ibyemezo 
    bireba abaturage ntabifata wenyine, agisha inama abo ayobora kandi 
    agafata abayoborwa nk'abajyanama, akubahiriza ibyifuzo byabo.

    Imiyoborere myiza irangwa kandi na demokarasi. Demokarasi na yo 
    ishingira ku matora anyuze mu mucyo. Ayo matora agomba gukorwa mu 
    bwisanzure kandi neza, akurikije amahame mpuzamahanga n'amategeko 
    igihugu kigenderaho. Ayo matora ni yo ashyiraho abayobozi bagomba 
    gushyira mu bikorwa ibyo abaturage bifuza. Icyo gihe abayobozi 
    bashyirwaho n'abaturage kandi bagakorera abaturage bitaba ibyo, 
    bakabavanaho biciye mu matora bakitorera abandi. Muri demokarasi 
    ntawuniganwa ijambo.

    Umuyobozi mwiza kandi agomba kurangwa n'imyitwarire ishingiye 
    ku ndangagaciro. Yirinda ruswa kandi akayikumira, akagendera ku 
    kuri n'ubutabera, agaharanira amahoro. Aharanira uburezi budaheza, 
    agasigasira ibikorwa remezo.

    Twanzure tuvuga ko imiyoborere myiza ishingira ku gukora ibintu 
    bizaramba no guteganyiriza ejo hazaza: Ibyemezo bifatwa biba bigamije 
    kwirinda gusigira amakimbirane n'ibibazo ab'ejo hazaza. Ubuyobozi 
    bwiza bwirinda kwangiza ibidukikije, bukirinda guteza amacakubiri 
    mu baturage, bukirinda kwangiza no gusesagura ubukungu bw'igihugu 
    n'umutungo kamere.

    Bana rero nimwumve ko mugomba gukurikirana imiyoborere myiza 
    y'igihugu cyanyu kuko uko kiyobowe none ari byo bizatuma mubaho 

    neza cyangwa nabi mu gihe kiri imbere.

    A. Inyunguramagambo
    Shaka ibisobanuro by'aya magambo yakoreshejwe mu 
    mwandiko.
    1. bikorwa remezo
    2. uburezi budaheza
    3. guhwitura
    4. ubusugire bw'igihugu
    5. urujijo
    6. kugisha inama
    7. gukorera mu bwiru
    8. uruhare
    9. kudaheza
    10. gufata umwanzuro
    11. kuniganwa ijambo
    12. itsinda.
    Imyitozo y'inyunguramagambo
     1. Koresha mu nteruro yawe bwite amagambo 
    akurikira.
    Ibikorwa remezo, guhwitura, gukorera mu bwiru, kugisha inama, 
    uruhare, kudaheza, kuniganwa ijambo.
     2. Umukino wo gutahura amagambo: Tahura mu 
    kinyatuzu gikurikira amagambo ugomba kuzurisha 

    interuro zikurikiyeho

    good

    good

    Uzurisha izi nteruro amagambo wakuye mu kinyatuzu.
     1. Umuyobozi mwiza areba inyungu z' .....
     2. Umuyobozi mwiza aharanira ..... ry'abanyagihugu.
     3. Umuyobozi mwiza akomera ku ..... bw'abanyagihugu.
     4. Umuyobozi mwiza aharanira ..... n'..... by'abanyagihugu.
     5. Umuyobozi mwiza agomba kuba ..... muri byose.
     6. Umuyobozi mwiza yungurana ..... n'abo ayobora.
     7. Umuyobozi mwiza afata abo ayobora nk'......
     8. Umuyobozi mwiza yubahiriza ..... igihugu kigenderaho.
     9. Umuyobozi mwiza aharanira ..... bw'igihugu.
     10. Umuyobozi mwiza yubahiriza ..... bwa muntu.
     11. Muri ..... ntawuniganwa ijambo.
    B. Ibibazo byo kumva umwandiko
    Musubize ibi bibazo byabajijwe ku mwandiko mu 
    magabo yanyu bwite.
     1. Ni ibihe byiza bizanwa n'imiyoborere myiza? 
     2. Ni iyihe mpamvu ituma imiyoborere myiza iboneka? 
     3. Wifuza ko umuyobozi mu nzego za Leta yarangwa n'iki? 
     4. Wumva iki iyo bavuze ngo "imiyoborere myiza irangwa na 
    demokarasi?"
     5. Ni iki ubuyobozi bwiza bugomba gukora kugira ngo budasigira 
    ibibazo urubyiruko?
     6. Wumva wakurikirana ute ibijyanye n'imiyoborere myiza mu 
    gihe ukiri muto utarageza imyaka yo kwitorera abayobozi?
    C. Ibibazo byo gusesengura umwandiko

    Subiza ibi bibazo

    1. Ni izihe ngingo z'ingenzi ziri muri uyu mwandiko?
     2. Hina uyu mwandiko mu mirongo icumi.
    D. Kungurana ibitekerezo
     Mwungurane ibitekerezo kuri iyi ngingo:
     Mu miyoborere y'inzego z'ibanze z'aho mutuye, mubona amahame 
    y'imiyoborere myiza yavuzwe mu mwandiko yubahirizwa. Niba ari 
    yego yubahirizwa gute, niba ari oya, ayo ubona atubahirizwa ni 
    ayahe?
    Umukoro
     Kora urutonde rw' ibintu icumi by'ingenzi wumva ubuyobozi bwiza 
    bukwiye gukorera abaturage.

    5.2. Gukorera mu mucyo


    Gukorera mu mucyo ni rimwe mu mahame agenga imiyoborere 

    myiza. Iryo hame risaba ko ibikorwa by'abayobozi byose bijyanye 

    n'akazi bashinzwe, bigomba gutangarizwa abayoborwa kandi bakagira 
    uruhare mu guhitamo ibyo bashyira imbere, mu kubicunga, no kumenya 
    umusaruro wabivuyemo. 

    Dufatiye nk'urugero ku kigo cy'amashuri, abanyeshuri bagomba 
    kumenyeshwa umutungo w'ikigo, bakagira uruhare mu kugena ibikorwa 
    bikorerwa ku ishuri no mu micungire yabyo. Ku buryo bw'umwihariko, 
    ababyeyi bagomba kugira uruhare mu burere bw'abana babo, bakamenya 
    uko biga, bakagezwaho raporo z'imikorere y'abarezi n'ingengabihe 
    z'amasomo.

    Gukorera mu mucyo rero bijyana no gutangaza ibyo ukora. Amakuru 
    yose ajyanye n'ibikorerwa abaturage agomba gushyirwa ahagaragara 
    kandi akagezwa ku baturage. Abaturage bagomba kumenya ibyemezo 
    bifatwa n'abayobozi n'ishyirwa mu bikorwa ryabyo, ku buryo 
    bashobora gukurikirana imikorere y'abagize inzego z'ubuyobozi kandi 
    bakayigiramo uruhare. Gukorera mu mucyo ni kimwe mu bituma igihugu 
    kigira imiyoborere myiza n'ubuyobozi buhamye kandi bufitiwe ikizere 
    n'abayoborwa.

    Ku bijyanye n'imitangire y'akazi, gukorera mu mucyo bigomba gutuma 
    akazi gatangwa hakurikijwe ubushobozi bwa buri muntu. Kubona akazi 
    bigomba guca mu ipiganwa, maze hagatsinda uwarushije abandi. Icyo 
    gihe abasabye akazi bahabwa ikizamini kimwe, bagakosorwa kimwe maze 
    abatsinze bagatangazwa n'amanota yabo agashyirwa ahagaragarira buri 
    wese. Abakoze ikizamini bagira uburenganzira bwo kumenya amanota 
    babonye, byaba ngombwa bakerekwa n'uburyo cyakosowemo bagashira 
    amatsiko. Ibi byose bituma hatabaho amarangamutima cyangwa kubera 
    uwo ari we wese mu bagikoze.

    Mbese twabihuza n'ibibera mu ishuri aho amanota agomba guhabwa 
    uwayakoreye, kandi abanyeshuri bose bagakosorwa kimwe, 
    bakanahabwa impapuro bakoreyeho kugira ngo bagenzure ko amanota 
    bahawe ari yo bakoreye koko.

    Ku bijyanye n'amafaranga igihugu gikoresha, ari byo bita ingengo y'imari, 
    abaturage baba bagomba kugira uruhare mu kuyitegura, no kumenya 
    uko amafaranga ava mu misoro yabo akoreshwa.

    Gukorera mu mucyo bibumbye indangagaciro yo gukoresha ukuri, 

    ubutabera busaba ko buri wese ahabwa amahirwe angana na mugenzi 
    we, maze umwete n'umurava wa buri muntu bikaba ari byo bimuhesha 
    umwanya n'agaciro mu bandi. Gukorera mu mucyo ni ukwimika ukuri 
    no kwirinda kugendera ku kenewabo. Kubaho mu kuri ni ugukurikiza 
    amategeko, ugaca ukubiri no kubeshya no kubeshyera abandi maze buri 
    wese agashishikarira gukora.

    Mu rwego rwo gukorera mu mucyo, abakozi ba Leta bari mu nzego 
    zo hejuru kandi bafite aho bahurira n'umutungo w'igihugu, bagaragaza 
    aho bavanye imitungo bafite kandi bakemera kugenzurwa mu micungire 
    y'ibya rubanda.

    Kugira ngo intego z'iterambere zigerweho, haba hakwiye 
    impinduramatwara mu micungire y'imari y'igihugu hashyirwaho uburyo 
    bunoze bwo gutanga imisoro, kugaragaza uko umutungo w'igihugu 
    ukoreshwa no gukaza igenzuramikorere.

    Kubera iyo mpamvu amashuri agomba gufasha abanyeshuri kumenya 
    kuvugisha ukuri, no kuguharanira. Banyeshuri rero nimwite ku kumenya 
    ibyo abayobozi banyu baba bagomba kubakorera, kandi mubigiremo 
    uruhare. Nimubigenza gutyo muzaba abaturage bajijutse n'abayobozi 
    beza b'igihugu cyanyu.
    A. Inyunguramagambo

    Shaka ibisobanuro by'aya magambo yakoreshejwe mu 
    mwandiko.

     a. Ipiganwa,                                  b. Ikenewabo,
     c. Gushishikara,                           d. Guca ukubiri n'ikintu,
     e. Ubudakemwa,                         f. Ingengo y'imari, 
     g. Impinduramatwara,              h. Igenzuramikorere,
     i. Umwete n'umurava,               j. Gushira amatsiko.

    Imyitozo ku nyunguramagambo

    1. Ukurikije uko yakoreshejwe mu mwandiko, andukura 
    amagambo ari mu ruhushya rw'ibumoso uyahuze 

    n'ibisobanuro byayo biri mu ruhushya rw'iburyo

    good

    2. Koresha mu nteruro yawe bwite aya magambo 
    akurikira ugendeye ku bisobanuro byayo.

    Ipiganwa, gushira amatsiko, ubudakemwa, indangagaciro, kwimika, 
    kumurika, amakimbirane, impinduramatwara.
    B. Ibibazo byo kumva umwandiko

    Musubize ibi bibazo byabajijwe ku mwandiko mu 
    magambo yanyu bwite.

     1. Gukorera mu mucyo ni rimwe mu mahame agenga 
    imiyoborere myiza. Iryo hame risaba iki?
     2. Ubona abayobozi bo ku ishuri wigaho bakorera mu mucyo? 
    Sobanura.
     3. Gukorera mu mucyo bijyana no kugeza amakuru y'ibikorwa 
    ku bo bigenewe. Ubona abaturage b'aho utuye bagezwaho 
    amakuru n'abayobozi?

    4. Ubona gukorera mu mucyo bishobora gute kuba bumwe mu 
    buryo bwo kurwanya ruswa, akarengane n'ikenewabo?
     5. Ni izihe ndangagaciro zijyana no gukorera mu mucyo?
     6. Mwebwe nk'abanyeshuri mumaze gusoma uyu mwandiko, 
    ni izihe ngamba mwafata none zo kugendera ku kuri no 
    kuguharanira? 
    C. Ibibazo byo gusesengura umwandiko
    Subiza ibi bibazo
     1. Erekana ingingo z'ingenzi zigize uyu mwandiko.
     2. Hina uyu mwandiko mu mirongo icumi.
    D. Kungurana ibitekerezo
    Mwungurane ibitekerezo kuri iyi ngingo
     Mwumva mute ingingo ijyanye no gukorera mu mucyo? Muhimbe 

    kandi mukine agakino kagaragaza uburyo mubona byakorwa.

    5.3. Uruhare rw’abaturage mu guteza imbere 

    demokarasi

    good

    Demokarasi ni ubutegetsi bwa rubanda bushyirwaho na rubanda kandi 
    bugakorera rubanda. Ubutegetsi buba bufitwe muri rusange n'abaturage 
    bakabuha abazabahagararira bitoreye. Ubutegetsi bushyizweho 
    kuri ubwo buryo bukora mu nyungu rusange z'abaturage bose 
    hatitawe ku batoye n'abataratoye. Bwubahiriza amahame y'uko abantu 
    bose bareshya imbere y'amategeko, bafite uburenganzira bumwe kandi 
    bishyira bakizana. Imyanya y'ubuyobozi nta wuyihezwaho.

    Kugira ngo demokarasi ishinge imizi, abaturage bagomba kubigiramo 
    uruhare. Bashobora kwishyira hamwe bagafata ubwabo ibyemezo 
    mu birebana n'inyungu rusange nta wundi babinyujijeho. Ibi bisaba 
    ko batumizwa mu nama buri gihe uko bibaye ngombwa cyangwa 
    bagashobora gutumizwa uko ibibazo bivutse. Abaturage kandi bashobora 
    kwitirirwa ibyemezo mu gihe byafashwe binyujijwe mu babahagarariye 
    bitoreye. Bituma bafatwa nk'urwego rwa poritiki rushobora gufata 
    ibyemezo mu miyoborere y'igihugu.

    Muri demokarasi abaturage bagomba kugira uruhare mu miyoborere 
    y'igihugu. Mu ntangiriro demukarasi yaje ishimangira ihame ry'uruhare 
    rw'abaturage mu kwihitiramo ababahagararira. Uko iminsi yagiye 
    ihita, demukarasi yaje kuba uruhare rw'abaturage mu kwihitiramo 
    abayobozi, mu gushyiraho porogaramu na poritiki zinogeye abaturage, 
    mu kuzishyira mu bikorwa no mu kugenzura uburyo zubahirizwa. Kuba 
    abaturage ari bo batanga ubuyobozi, ni na bo bagomba gushingirwaho 
    mu byemezo bifatwa mu nzego zose z'ubuzima bw'igihugu. Ibyo bibaha 
    ububasha bwo gushyiraho no gukuraho abayobozi mu matora akozwe 
    mu bwisanzure bashingiye ku buryo banyuzwe cyangwa batanyuzwe 
    n'imikorere yabo. Nta busumbane mu matora kuko hakurikizwa ihame 
    ry'umuntu umwe, ijwi rimwe. Uwo waba uri wese, urupapuro watoreyeho 
    ruba ijwi rimwe kimwe n'iry'undi wese. Nta nzobere yagombye kubaho 
    mu birebana na poritiki, kuko abatora na bo baba bashobora gutorwa. 
    Nta n'umwe uba ahejwe ku myanya y'ubuyobozi. Igihugu kigendera ku 
    mahame ya demukarasi iyo cyubahiriza uko kugira uruhare rungana 
    kw'abaturage mu miyoborere y'igihugu no mu kugena iby'ingenzi 
    bigomba gushingirwaho mu miyoborere yacyo.

    Abantu bagomba gusobanukirwa n'impamvu demokarasi idasigana 
    n'amatora. Kuba abantu badashobora gutekereza kimwe, byatumye 

    hatekerezwa amatora, abaturage bakihitiramo abazabahagararira 

    kandi babagomba ibisobanuro mu gihe bibaye ngombwa. Uko kuba 
    uwatowe agomba guha uwamutoye ibisobanuro ni ingenzi kugira ngo 
    abatowe batirara ngo bigomeke ku babatoye. Uruhare rw'abaturage 
    mu miyoborere y'igihugu rutuma hatabaho bwa bwikanyize bw'umuntu 
    umwe bubyara gutegekesha igitugu. Imiyoborere ihinduka ibiganiro 
    by'imishyikirano bigamije ubwumvikane mu rwego rwa poritiki. Kugira 
    ngo iyi mishyikirano ishoboke, abaturage bahurira mu mashyirahamwe 
    ya poritiki, mu masendika, mu bitangazamakuru cyangwa mu miryango 
    itegamiye kuri Leta.

    Ayo mashyirahamwe ni inkingi za ngombwa zituma habaho ubwumvikane 
    mu miyoborere y'igihugu. Ni yo abaturage banyuramo kugira ngo 
    babwire ababahagarariye ibitekerezo n'ibyifuzo byabo.
    A. Inyunguramagambo
    Tekereza maze usubize vuba kugira ngo ugaragaze ko 
    wumvise ibyavuzwe mu mwandiko.
    Fora ndi nde cyangwa ndi iki?
     1. Ngirwa n'abaturage, ngatangwa na bo maze nkabakorera. Ubwo 
    ndi nde? 
     2. Mbakorera bose ntitaye ku banshyizeho kandi abanshyigikiye 
    n'abatanshyigikiye mbareshyeshya imbere y'amategeko. Ubwo ndi 
    nde?
     3. Uko ndi ni uko simpinduka ngomba gukurikizwa gutyo ibihe byose. 
    Ubwo ndi nde?
     4. Uruhare rwange ni ngombwa kugira ngo habeho ubuyobozi 
    buhamye kandi bubereye bose. Ubwo ndi nde?
     5. Aho mba aha ngira akageso ko kutifuza ko hagira uwo dufatanya 
    kuyobora kandi ibyemezo mfashe ngenyine ntibivuguruzwa. Ubwo 
    ndi nde?
     6. Nakira abaturage bangannye nkabaha ubushobozi bwo kwishyiriraho 
    abayobozi no kumvikanisha ibitekerezo byabo. Ubwo ndi nde? 
     7. Banshyiraho kugira ngo bangendereho mbarinde kubangamirana 

    mu nyungu zabo bwite. Ubwo ndi nde?

    8. Iyo byakomeye baranyitabaza kugira ngo mbahurize mu biganiro 
    bigamije ubwumvikane muri poritiki. Ubwo ndi nde?
     9. Mfatwa n'abahagarariye abaturage kugira ngo ndengere inyungu 
    zabo. Ubwo ndi nde?
     10. Ni nge ngenyine usobanukiwe n'uruhare rw'abaturage mu guteza 
    imbere demokarasi ku buryo buri gihe bantumira kugira ngo 
    mbisobanurire abaje mu mahugurwa. Ubwo wanyita ngo iki?
    11. Mu buzima bwange gufata ibyemezo nta we mbisabye ni 
    uburenganzira budakorwaho. Ibyo babyita ngo iki?
     12. Ntabwo wemerewe gusuzugura amategeko ku bushake ngo 
    wikorerere ibyo wishakiye. Ubwo urabuzwa iki? 
     13. Noneho musigaye mwikorera ibyo mwishakiye kubera kutagira 
    uwo mwikanga. Ibyo mukora babyita ngo iki? 
     14. Njya aho nshaka hose mu gihugu cyange cyangwa hanze yacyo 
    igihe cyose mbishakiye ntawushobora kubimbuza. Uko kubahirizwa 
    k'uburenganzira bwo kujya aho nshatse babyita ngo iki? 

    B. Ibibazo byo kumva umwandiko
    Musubize ibi bibazo byabajijwe ku mwandiko mu 
    magambo yanyu bwite

     1. Iyo bavuze demokarasi wumva iki?
     2. Wagira ute uruhare mu guteza imbere demokarasi?
     3. Ni akahe kamaro k'amatora muri demokarasi? 
     4. Usanga igihugu cyakwitwa ko kigendera ku matwara ya 
    demokarasi ryari? 
     5. Uruhare rw'umuturage mu miyoborere y'igihugu rugaragarira 
    he? 
     6. Usanga abaturage bagira ibihe bibazo mu gihugu kitarangwamo 
    amatora na demokarasi?
     7. Kuba umuturage afite uruhare mu miyoborere y'igihugu bifite 
    akahe kamaro? 
    C. Ibibazo byo gusesengura umwandiko.
    Subiza ibi bibazo
     1. Vuga ingingo z'ingenzi zigize uyu mwandiko.
    2. Kora inshamake itarengeje imirongo icumi y'ibyavuzwe muri 
    uyu mwandiko.
    D. Kungurana ibitekerezo
    Mwungurane ibitekerezo kuri iyi ngingo
     Mwumva mute ingingo ijyanye n'uruhare rw'abaturage mu guteza 
    imbere demokarasi?
    5.4. Ikinyazina nyereka

    Itegereze izi nteruro zikurikira, uzisome witonze, maze 
    utahure igisobanuro kihariye amagambo ari mu ibara 
    ry'igikara tsiriri ahuriyeho. 
    1. Ubuyobozi bushyizweho kuri ubwo buryo bukora mu nyungu rusange 
    z'abaturage bose.
    2. Kugira ngo iyi mishyikirano ishoboke, abaturage bahurira mu 
    mashyirahamwe ya poritiki. 
    3. Uruhare rw'abaturage mu miyoborere y'igihugu rutuma hatabaho 
    bwa bwikanyize bw'umuntu umwe bubyara gutegekesha igitugu. 
    4. Ayo mashyirahamwe ni inkingi za ngombwa zituma habaho 
    ubwumvikane mu miyoborere y'igihugu.

    Muri izi nteruro:
    Amagambo yanditse atsindagiye afite umwihariko wo 
    kwerekana ikintu runaka?

    Ongera usome witonze izi nteruro maze usobanure aho 
    ibyerekanwa n'amagambo ari mu nyuguti z'igikara tsiriri 
    biherereye.
    1. Ubuyobozi bushyizweho kuri ubwo buryo bukora mu nyungu rusange 
    z'abaturage bose.
    2. Ayo mashyirahamwe ni inkingi za ngombwa zituma habaho 
    ubwumvikane mu miyoborere y'igihugu.
    3. Kugira ngo iyi mishyikirano ishoboke, abaturage bahurira mu 
    mashyirahamwe ya poritiki.
    4. Uruhare rw'abaturage mu miyoborere y'igihugu rutuma hatabaho 
    bwa bwikanyize bw'umuntu umwe bubyara gutegekesha igitugu. 
    5. Bariya bana barashaka iki?
    6. Barya bagabo bavugaga ukuri.
    7. Bano bantu barasa cyane.

    Inshoza y'ikinyazina nyereka

    Uturango tw'ikinyazina nyereka hakurikijwe aho ibyo 
    byerekana biherereye

    Ibyerekanwa bishobora kuba biri hafi y'uvuga cyangwa kure ye, bishobora 
    kuba biri hafi cyangwa kure y'ubwirwa cyangwa bikaba biri hafi cyangwa 
    kure ya bombi. Ibinyazina nyereka kandi bigira ibisobanuro bitandukanye 
    bitewe n'ibihe ibyerekanwa birimo: hashobora kubaho ibihe bya vuba 
    cyangwa ibya kera. Bisobanura ko ibinyazina bishobora kuganisha ku 
    bintu bitewe n'aho biri cyangwa bitewe n'ibihe byabereyemo. Duhereye 
    ku ngero zatanzwe, ibinyazina nyereka byagabanywamo amoko 
    atandatu ku buryo bukurikira:

    1. Ibyerekana ibyo uvuga afashe yerekana cyangwa ibyo agiye kuvuga 
    (iyi);
    2. Ibyerekana ibiri hafi y'uvuga ashobora gukoraho cyangwa ibyo amaze 
    kuvugaho ako kanya (bano);
    3. Ibyerekana ibiri kure y'uvuga ariko bikaba hafi y'ubwirwa (ayo, 
    ubwo);
    4. Ibyerekana ibiri kure y'uvuga n'ubwirwa bombi babona (bariya);
    5. Ibyerekana ibyo uvuga n'ubwirwa baziranyeho mu bihe byahise bya 
    vuba (barya);
    6. Ibyerekana ibyo uvuga n'ubwirwa bibukiranya ibya kera, ibyigeze 

    kuvugwaho hakaba hashize umwanya muremure (bwa).

    Imbonerahamwe y’ibinyazina nyereka mu 

    matsinda yabyo

    good

    Umwitozo

    Soma witonze uyu mwandiko maze usimbuze utudomo dutatu 
    ikinyazina nyereka gikwiye ukurikije aho ibivugwa biherereye.
    Bugabo akizwa n'imbeba
    Bugabo yabaye aho n'umugore we... mugore kimwe n'abandi bose yaje 
    gusama. Hashize iminsi abwira umugabo we ati:
    "Ndashaka inyama y'ikibirima." Umugabo arahagarara ariyumvira, ni ko 
    kwibaza ati:"Ariko ... nyama z'ikibirima ... mugore anyaka ni iza rubanza 
    ki?" Gusa ntiyabitindaho, ahamagara imbwa ye bajyana guhiga. Ageze 

    mu ishyamba aratega, arangije arataha

    Bukeye ajya gusura umutego asanga wafashe imbeba. Nuko imbeba 
    iramubwira iti:"Yewe wa mugabo we, wankijije .... zuba, ko nange 
    nazagukiza imvura!" Bugabo arayisubiza ati: "Ubwo unyise umugabo, 
    reka ngukize. ... si izuba ni icyago!" Arayitegura irigendera, ajya gutega 
    ahandi. Mu gitondo agarutse, asanga noneho hafashwe ikibirima. 
    Arakikorera, arakijyana. Imvura iza kugwa, ajya kugama munsi y'urutare, 
    imbwa ye iramukurikira. ... rutare rukaba rutuwemo n'impyisi.

    Impyisi itahutse, ikibirima kirasimbuka ngo kihungire. Impyisi ibwira 
    Bugabo iti:"Garura ... kibirima vuba! Nari niriwe n'ubusa, none mbonye 
    ibyo ndya. "Kubera ubwoba Bugabo n'imbwa ye biruka kuri ... kibirima 
    barakigarura. Impyisi ni ko kumubwira iti: "Umva rero wa mugabo we, 
    bwira ... mbwa yawe irye ... kibirima, nirangiza uyirye, maze nange 
    nkurye." Ikibivuga, ibona ingwe irinjiye, imbwa iti: "Tururururu!" Ingwe iba 
    ifashe ikibirima, ibwira Bugabo iti: "Iruka kuri ... mbwa uyifate uyinzanire. 
    Bitabaye ibyo ndakwica," Ayirutseho arayifata ayizanira ingwe, na yo 
    iramubwira iti:"Yibwire irye ... kibirima, nawe uyirye, impyisi ikurye, 
    nange nyirye."

    Intare iba irahageze, ibwira Bugabo ko abwira imbwa ye ikarya ikibirima, 
    na we akayirya, impyisi ikamurya, na yo ingwe ikayirya, maze ... ngwe 
    na yo intare ikayirya. Bugabo ni ko kwibwira mu mutima we yigaya 
    ati:"Ni nge wizize burya umuntu arizira! ... gihe nirukaga ku mbwa iyo 
    nikomereza singaruke koko?" Akiri muri ibyo, abona ... mbeba yakijije 
    irinjiye, iti:" ... nduru numva ... yatewe n'iki"? Bugabo watitijwe n'ubwoba 
    bwo kuba ahagararanye n'intare ati:"... ntare irambwira ngo nindye ... 
    mbwa yange, nayo irye ... kibirima, impyisi ureba na yo iyirye, na yo 
    ... ngwe iri hariya iyirye, hanyuma mu kurangiza ... ntare na yo iyirye."
    Imaze kubyumva, imbeba yigirayo yegera ikibirima maze iraterura 
    iti:"Yewe wa mugabo we, bwira ... mbwa yawe irye ... kibirima, na we 
    uyirye, impyisi ikurye, ingwe iyirye, intare na yo irye ingwe, maze na 
    nge mbone uko mbarya mwese."

    Intare yitegereza ingano ya ... mbeba, n'agasuzuguro iravuga iti: "...
    kagabo ntikirarira ye!", itambuka ijya kuyikandagira. Nuko imbeba ivuza 
    induru maze izindi mbeba zirahurura. Imbeba zigeze..., intare irazireba, 
    iti: "Singiye kuribwa n'... busa". Intare irigendera. Ingwe ibibonye iti:"None 

    ... ntare igiye yagaruka ikansanga aha ikanyica naba nzize iki?" Na yo 

    irigendera. Impyisi na yo iti:"None ... ntindi y'ingwe irenga yaza kugaruka 
    ntiyanyica ra? Naba nzize iki?" Iragenda. Byose bimaze kugenda ... mbeba 
    yawe ibwira Bugabo iti: "Sinakubwiye ko nunkiza izuba nzagukiza imvura? 
    Iyo utankiza ... zuba wansanzeho, haba hacuze iki? Cyo ngaho igendere."

    Nuko Bugabo arataha n'imbwa ye na ... kibirima akikoreye. Ageze 
    imuhira ashyikiriza umugore we ikibirima yari yamutumye. Umugore 
    amubonye ati: "Ahubwo umugabo ni ...!" Atitaye ku byabaye ku mugabo 

    we, arateka ararya

    5.5. Amasaha ya Kinyarwanda.

    image

    Kera amasaha ya kizungu ataraza, Abanyarwanda bari bafite 
    amasaha bagenderaho. Ntabwo yerekanaga igihe gihamye buri gihe, 
    byaterwaga n'uduce tunyuranye n'ibihe. Byaterwaga kandi n'ibikorwa 
    binyuranye by'abantu n'imirimo bakoraga mu bijyanye n'ubuhinzi 
    n'ubworozi. Dore uko yabaga akurikiranye kuva mu gitondo kugeza 

    mu kindi gitondo:

    goodgood

    Imyitozo
    Hitamo mu bisubizo bikurikira kimwe kiri cyo.Umaze 
    gusoma uru rutonde rw'amasaha ya Kinyarwanda, 
    ugereranyije n'amasaha ya kizungu:
     1. Mu bunyoni ni nka:
     a. saa kenda za mu gitondo 
     b. saa kumi z'umugoroba
     c. saa kumi n'imwe n'igice za mugitondo
     2. Mu nkoko za mbere ni nka:
     a. saa saba n'igice z'ijoro
     b. saa kenda z'ijoro
     c. saa kumi za mugitondo
     3. Ku gasusuruko ni nka:
     a. saa mbiri za mu gitondo
     b. saa ine za mugitondo
     c. saa saba z'ijoro
     4. Inyana zitaha ni nka:
     a. saa kumi z'umugoroba
     b. saa kumi n'imwe z'umugoroba
     c. ssaa kumi n'ebyiri n'igice z'umugoroba
     5. Inka zitaha ni nka:
     a. saa kumi n'imwe z'umugoroba
     b. saa kumi n'ebyiri z'umugoroba
     c. saa moya z'umugoroba
     6. Inka zikamwa ni nka:
     a. saa kumi n'ebyiri z'umugoroba
     b. saa moya z'umugoroba
     c. saa mbiri z'umugoroba
    7. Mu gicuku ni nka:
     a. saa sita z'amanywa
     b. saa sita z'ijoro
     c. saa kumi za mu gitondo
     8. Mu matarama ni nka:
     a. saa mbiri z'ijoro
     b. saa sita z'ijoro
     c. saa tatu z'ijoro, saa yine
     9. Abantu buriye uburiri ni nka:
     a. saa moya z'ijoro
     b. saa mbiri z'ijoro
     c. saa tatu z'ijoro
    10. Iyo witegereje usanga ibi bihe bya kinyarwanda byagenwe:
     a. nta cyo bashingiyeho
     b. bashingiye ku myitwarire y'abantu n'iy'inyamaswa
     c. babitegetswe n'abakoroni
    11. Abantu bashyizweyo ni nka:
     a. saa saba z'ijoro
     b. saa tanu z'ijoro
     c. saa kumi za mu gitondo
    12. Mu ruturuturu ni nka:
     a. saa munani z'ijoro
     b. saa kumi n'imwe za mu gitondo

     c. saa mbiri z'amanywa

    5.6. Amezi ya kinyarwanda

    good

    Nk'uko babivuga mu kinyarwanda, imfura y'amezi ni Nzeri, kuko 
    kera ari yo yatangiraga umwaka gakondo wa kinyarwanda. Nzeri 
    yatangiraga umwaka kimwe n'ibiba ry'imyaka ryo mu kwa kenda. 
    Umwaka wa kinyarwanda wagiraga amezi cumi n'atatu. Ukwezi kwa 
    kinyarwanda kwamaraga iminsi makumyabiri n'umunani gusa (28) 
    kukaba kwarakurikizaga ukwezi ko ku ijuru (imboneko, inzora, imyijima 
    n'impera zako), kugakurikiza kandi ukwezi k'umugore kimwe n'ukwezi 
    kw'inka. Ayo mezi yakurikiranaga atya mbere y'umwaduko w'abazungu: 
    Nzeri, Ukwakira, Ugushyingo, Ukuboza, Mutarama, Gashyantare, 
    Werurwe, Mata, Gicurasi, Kamena, Nyakanga, Kanama, n'ukundi kwezi 
    bitaga Tumba Nyakime.

    Ibibazo byo kumva umwandiko

    Soma interuro zikurikira, maze wandike ijambo yego imbere 
    y'interuro ivuga ibiri byo na oya imbere y'igisubizo kitari cyo.
     1. Umwaka wa kinyarwanda watangiraga muri Mutarama kubera ko 
    babaga babiba amasaka.
     2. Umwaka wa kinyarwanda watangiranaga n'ibikorwa by'ubuhinzi 
    muri Nzeri.
     3. Umwaka wa kizungu wari uhuje nezaneza amezi n'umwaka wa 
    kinyarwanda.
     4. Amezi ya kinyarwanda n'aya kizungu yari ahuje iminsi. 
     5. Umwihariko w'amezi ya kizungu ni uko yahindaguraga iminsi. 
     6. Ukwezi kwa kinyarwanda n'uko ku ijuru byamaraga iminsi ingana 
    mu kinyarwanda.
     7. Ukwezi k'umugore ni iminsi amara kugira ngo ahembwe amafaranga 
    yakoreye. 
     8. Itandukaniro hagati y'umwaka wa kizungu n'uwa kinyarwanda ni 
    uko amezi atangana kandi n'amezi ntanganye iminsi. 
     9. Umwaka wa kizungu n'uwa kinyarwanda binganya iminsi.
    10. Ukwezi k'umugore ni iminsi amara hagati y'imihango n'indi. 
    11. Ukwezi kw'inka ni uko zibyaramo cyane.

    5.7. Ibihe bya kinyarwanda

    Ibihe bya kinyarwanda byashingiraga ahanini ku zuba. Ni gutyo abantu 
    bagena ibice by'umunsi bavuga ngo izuba rirarashe, rigeze ijuru hagati 
    cyangwa rirarenze. Ku Banyarwanda, kurenga kw'izuba kwari nko 
    gupfa kwaryo na ho kurasa bikaba kuzuka. Iyo izuba ryabaga rirenze, 
    bavugaga ko ryagiye kwa Mugwamporo. Ubwo Abagwamporo bagahita 
    baribaga, ijuru rigahinduka umutuku, bakarirya, bukaba burije. Bamaraga 
    kurirya, igufa ryaryo bakarikubita ku rutare rw'ijuru rikabyara ibishashi. 
    Rikarara ririkakamba bugacya rigeze iburasirazuba, rikongera rikarasa. 
    Ibyo bikaba ibihe byose. Na n'ubu bishobora kuba ari ko bikigenda mu 
    myumvire ya bamwe. 

    Nanone bashingiye ku miterere y'ikirere bagabanyaga umwaka mo ibihe 
    bibiri by'ingenzi: ibihe by'izuba niba ryacanye n'ibihe by'imvura niba nta 
    riva ahubwo hagwa imvura. Ibihe by'izuba byabaga bibiri, igihe kirekire 
    k'izuba ryinshi bita Impeshyi kiva muri Kamena, kigafata Nyakanga yanga 
    amabuguma na Kanama kanamira Nzeri. Hari n'Urugaryi ari cyo gihe 
    gito k'izuba gitangira muri Mutarama kikageza hagati muri Gashyantare, 
    kikicomeka hagati y'igihe kirekire k'imvura nyinshi ari cyo bita Itumba. 
    Gihera muri Werurwe kikageza muri Gicurasi. Nk'uko bigaragara ibyo 
    bihe by'imvura bigenda bibisikana n'iby'izuba. Umuhindo ni igihe gihera 
    muri Nzeri cyangwa mu Kwakira kwakira imbuto zose kikageza mu 
    Kuboza kuboza imiteja. 
    Ibihe bya kinyarwanda kandi byagenwaga hashingiwe ku bintu byabaga 
    byarabaye abantu bose bazi. Hari nk'ibiba ry'imyaka, isarura ryayo, 
    inzara nini zabaye nka Ruzagayura, Rumanurimbaba, Rwakayihura, 
    Gakwege n'izindi; indwara z'ibyorezo nka Muryamo, iyima ry'umwami 
    runaka cyangwa umwaduko w'abazungu. Umuntu mukuru yakubwira ko 
    ikintu iki n'iki cyabaye mu itema ry'amasaka, koyavutse muri Ruzagayura, 

    cyangwa se ku ngoma ya Gahindiro. Umunyarwanda akubwiye ko ikintu 
    iki n'iki cyabaye ku ngoma ya Gahindiro ariko, wagombye kumva ko 
    cyabaye kera cyane. Ibyo kubara imyaka nk'uku tuvuga ngo turi mu 

    mwaka w'ibihumbi bibiri na cumi na gatandatu ntibyabagaho.

    A. Inyunguramagambo

    Huza ukoresheje akambi amagambo n'ibisobanuro byayo
    good
    B. Ibibazo byo kumva umwandiko
    Musubize ibibazo byabajijwe ku mwandiko mu magambo 
    yanyu bwite
     1. Mu myumvire y'Abanyarwanda, izuba barigereranyaga n'iki? 
    Kubera iki? 
     2. Ko uryama ugasinzira, ubwirwa n'iki ko bukeye? 

    3. Ukurikije imyitwarire y'izuba umunsi wawugabanyamo ibihe 
    bice? 
     4. Imyitwarire y'ikirere yatangaga ibihe bihe? 
     5. Aho mutuye imihindagurikire y'ikirere iteza ibihe bibazo? 
     6. Abanyarwanda bagenaga igihe bamaze ku isi bahereye ku ki? 
     7. Mu bihe tugezemo igihe kigenwa gite? 
     8. Ugereranyije n'ibihe tugenderaho kuri ubu, ni ryari izuba riba 
    rigeze ijuru hagati? Umuntu yabibwirwa n'iki? 
     9. Ukeka ko ari ukubera iki Abanyarwnda bavugaga ko 
    Nyakanga yanga amabuguma? 
     10.Ukeka ko amazina Kanama, Ukwakira n'Ukuboza yaba 
    yaraturutse he?
    Imyitozo 
    a. Uzuza mu nteruro zikurikira ibihe bya kinyarwanda 
    bikurikira:
     ku kwezi, mu museke, mu gicuku, ijoro ryose, mu nkoko za mbere, 
    nijoro.
     1. Yabategetse kujya bizindura ... bakaza kumufasha guhanura.
     2. Yakundaga guhanura ...akangutse. 
     3. Mwene se yakundaga guhanura ... rubanda bicuye. 
     4. Yaraye agenda ... bucya angezeho. 
     5. Kuko hari ..., yabyutse bwangu akeka ko ari....
    b. Uhereye ku bisobanuro uhabwa, tahura amezi ya 
    kinyarwanda wuzurisha ahari utudomo dutatu (...) muri 
    uyu mwandiko.
     Abanyarwanda b'ubu bazi kandi bemera ko mu kwita amazina 
    amezi ya kinyarwanda, abakurambere bayasanishije n'ibyarangaga 
    imibereho yabo mu buhinzi n'ubworozi cyane cyane baganisha ku 
    kirere no kumusaruro. Hari benshi bayabona kuri karendari bakibaza 
    ibisobanuro byayo. Mu gukora uyu mwitozo urashira amatsiko.

     Mu kwezi kwa ..., abantu batinda kuryama bari mu gitaramo kuko

    nta mirimo baba bafite ituma bazinduka. Hakurikiraho ukwezi kwa 
    ... kurangwa n'igihe k'izuba rikaze cyane ku buryo abantu batinya 
    kwicara ku bitare by'amabuye kubera ubushyuhe bwinshi biba 
    bifite. Muri ... hagwa imvura nyinshi, bakayiha rugari maze ikerura
    ikagwa. Birumvikana ko iyo mvura ituma habaho urwuri ruba 
    rutoshye cyane, inka zikarisha zigahaga zigatubura umukamo. 
    Ibyo bigashya bishyira ukwezi kwa .... Hakurikiraho ukwezi kwa ...., 
    aho ibicu byinshi bibyuka byabuditse hasi. Kuvaho haza ukwezi kwa 
    ...., aho amasaka aba yeze cyane yabaye menshi maze amasekuru 
    akameneka kakahava kubera umuhini usekura ubudatuza. Hataho 
    ukwezi kw'izuba ryinshi, inka ziba zishonje kubera kubura urwuri, 
    kukazirana n'inka zishaje kuko muri icyo gihe ari zo zihura n'akaga 
    cyane zitembagara mu mabanga y'imisozi. Ni yo mpamvu bakwita 
    .... yanga amabuguma. Iryo zuba risiga ahantu hose hanamye, 
    ndetse iyo imvura ikomeje gutinda kugwa, muri uku kwezi ni ho 
    izuba ryangiza ibintu byinshi cyane ndetse hakaba n'amapfa abantu 
    bagasuhuka. Uko kukaba ukwezi kwa .... Mu kwezi kwa .... abahinzi 
    begura amasuka bagatangira imirimo yabo y'ubuhinzi kuko ibihe biba 
    bitangiye kumera neza, imvura itangiye kuboneka, ubwatsi na 
    bwo bwongeye kumera. Ukwezi gukurikiraho k'.... na ko kukakira
    neza imyaka yose iba yatewe cyangwa yabibwe mu kwezi kubanza. 
    Nyuma y'uku kwezi ko kweza cyane no gusarura, hahita haza ukwezi 
    ko guhunika imyaka, kukitwa .... Iyo myaka yahunitswe ihura no 
    kubura izuba ikagenda isaza, indi ikiri mu mirima kuko iba yareze 

    ntisarurwe bikayiviramo kubora. Bakakwita .... kuboza imyaka

    Imisuma 
    Iyo witegereje usanga imisuma ari uduce tw'amagambo twiyongereye ku 
    kinyazina ngenga tukongeraho igisobanuro kihariye. Iyo kiyongereyeho 
    umusuma - mbi, ikinyazina ngenga kiba kivuga abantu babiri 
    batarenze/ibintu bibiri bitarenze. Naho iyo, kiyongereyeho 
    umusuma -se kiba kivuga abantu benshi barenze babiri/ibintu 
    byinshi birenze bibiri.

    Umusuma nyine wongera ku kinyazina ingingo isobanura ko usibye 
    ikivugwa nta kindi kiyongeraho. Ikindi kigaragara ni uko ikinyazina 
    ngenga kigenda gifata indangasano y'inteko y'izina gisimbura. Ubwo 
    kikisanisha n'amazina yo mu nteko zose.

    Uturango tw' ikinyazina ngenga
    Kuba ikinyazina ngenga gishobora guhindura inteko bisobanura ko 
    gihindura akaremajambo kacyo gahagarariye inteko kirimo. Ako 
    karemajambo nta kandi ni indangasano. Aka karemajambo gakurikirwa 
    n'igicumbi na cyo kigashobora gukurikirwa n'umusuma. Bityo rero 
    ikinyazina ngenga kikaba gishobora kugira ibice bitatu. Buri gihe kigira 
    indangasano n'igicumbi. Rimwe na rimwe hakiyongeraho umusuma 
    bitewe n'icyo umuntu yashatse kuvuga, nk'uko byasobanuwe hejuru aha. 

    Imbonerahamwe y'ikinyazina ngenga.

    good

    5.8 Ubutumwa bugufi

    Ubutumwa bugufi ni inyandiko itarengeje inyuguti ijana na mirongo 
    itandatu iyo bwoherejwe hakoreshejwe terefone igendanwa. Muri iki 
    gihe tugezemo, ubwo butumwa bworoheje itumanaho, kuko bushobora 
    kohererezwa abantu benshi icyarimwe, ku buryo mu gihe kitarenze 
    iminota itanu, ushobora kuba ubwiye abantu barenga ijana ubutumwa 
    bumwe kandi bukabagereraho mu gihe kimwe.

    Kwandika ubwo butumwa bisaba kuvuga ibikenewe kuko ibyo wandika 
    biba bibaze. Nyamara hari amaterefone atanga uburyo bwo gucamo 
    kabiri ubutumwa burebure, ariko n'igiciro cyo kubwohereza gihita kikuba 
    kabiri.

    Uko byagenda kose, kohereza ubutumwa birahendutse kurusha kuvugana 
    n'umuntu. Ubutumwa bwoherezwa kuri terefone kandi bufite umwihariko 
    wo kuba bushobora koherezwa mu ibanga mu gihe umuntu ari hamwe 
    n'abandi, bikamufasha kutiha rubanda ngo bumve ibyo batagenewe 
    cyangwa ngo abasakurize bitari ngombwa. 

    Ubutumwa bugufi bwoherezwa kuri terefone igendanwa, bumaze kuba

    uburyo bw'ingenzi mu itumanaho kuko bukoreshwa n'abantu hafi ya 
    bose ku isi.
    Nyamara imikoreshereze yabwo ikwiye gusobanurwa neza. Bamwe 
    babwandika nabi ugasanga budasomeka. Kuri iyi ngingo rero dukwiye 
    kumenya ko "akarenze umunwa karushya ihamagara" kandi tukibuka 
    ko icyo wohereje cyanditse cyo kugisiba biba bitagishobotse. Bityo rero, 
    uwanditse ubutumwa akwiye kujya abanza kongera kubusoma mbere yo 
    kubwohereza kugira ngo atohereza ibitumvikana nk'uko abishaka. 
    Hari n'abantu bandika ubutumwa bwinshi ku buryo usanga batesha 
    umutwe abo babwoherereza, mu gihe bibereye mu kazi cyangwa bahuze.
    Mu butumwa butesha igihe, harimo n'ubwoherezwa n'ababa bashaka 
    kwamamaza ibikorwa byabo. Ntibamenya ababukeneye ngo abe ari bo 
    babwoherereza.
    Ikindi gikwiye kwitabwaho mu kohereza ubutumwa, ni ukumenya ko 
    ari ubutumwa bugufi nyine. Ni ngombwa rero kumenya kwandika mu 
    nshamake ibyo wifuza kuvuga, nturondogore cyangwa ngo uvuge ibitari 
    ngombwa. 

    Kohereza ubutumwa burebure rero ni ukutamenya kuvuga muri make 
    ibyo ukeneye kuvuga. Nitwihatire rero guhina amagambo mu butumwa 
    bugufi kandi twohereze ubwo twumva ari ngombwa, bizadufasha 
    kuzigama igihe n'amafaranga kandi bidufashe kutabangamira abo 
    tubwoherereza. 
    A. Inyunguramagambo
    Mushake ibisobanuro by'aya magambo
     1. Itumanaho 2. Kwamamaza
     3. Kurondogora
    Umwitozo ku nyunguramagambo
    Sobanura uyu mugani ngo "akarenze umunwa karushya 

    ihamagara", maze unawukoreshe mu nteruro iboneye.

    B. Ibibazo byo kumva umwandiko
    Musubize ibi bibazo byo kumva umwandiko mu 
    magambo yanyu bwite.
     1. Ubutumwa bugufi bwoherezwa kuri terefone bworoheje gute 
    itumanaho?
     2. Kuki bisaba guhina amagambo iyo wandika ubutumwa bugufi?
     3. Ni uwuhe mwihariko gukoresha ubutumwa bugufi birusha 
    guhamagara ukavugana n'uwo wifuza kugezaho ubutumwa?
     4. Kwandika mu nshamake bigirira akahe kamaro uwohereza 
    ubutumwa bugufi?
    C. Ibibazo byo gusesengura umwandiko
    Subiza ibi bibazo
     1. Erekana ingingo z'ingenzi zigize uyu mwandiko.
     2. Hina uyu mwandiko mu mirongo ibiri gusa ku buryo 
    wavanamo ubutumwa bugufi bwoherezwa kuri terefone. 
    Umukoro
     Andika ubutumwa bugufi wakoherereza inshuti yawe uyibwira 
    amakuru yawe ku ishuri, cyangwa ababyeyi bawe ugira icyo ubasaba.
    Isuzuma risoza umutwe wa gatanu
    Umwandiko: Kubaza abayobozi ibyo bakora
    Imiyoborere myiza ntibumbye gusa ingufu z'abayobozi mu gushyira muri 
    gahunda ibyo biyemeje. Imiyoborere myiza ishingira ku kugendera ku 
    mategeko, gukorera mu mucyo, no kubazwa ibyo ukoze nk'umuyobozi 
    ari byo twakwita igenzuramikorere.

    Abayobozi bagomba kujyaho mu nzira ziboneye, ntibafate ubutegetsi 
    ku ngufu batabihawe n'abaturage, kandi bagakoresha ubwo buyobozi 
    neza.
    Ubutegetsi bugomba kugabanywamo ibice bitatu kandi buri kimwe 
    kikigenga, ariko byose bikagenzurana. Ibyo bice ni ibi bikurikira. Icya 
    mbere ni inteko ishinga amategeko igizwe n'abadepite n'abasenateri 
    bashyiraho amategeko. Icya kabiri kigizwe n'abayobozi bashyira ayo 
    mategeko mu bikorwa, ari bo bagize inzego z'ubuyobozi kuva kuri 
    Perezida wa Repubulika kugera ku muyobozi w'umudugudu. Igice cya 
    gatatu ni urwego rw'ubucamanza rushinzwe guhana abatubahiriza 
    amategeko mu buryo butabera kandi budafite aho bubogamiye.

    Mu rwego rwo kugendera ku mategeko, amategeko agomba 
    kurengera abantu bose nta vangura kandi ntihagire umuntu ujya hejuru 
    y'itegeko. Baba abayobozi, baba abayoborwa, ukoze ikosa agomba 
    kubibazwa. Ibyo bisaba ko haba hariho ubucamanza bwigenga, kandi 
    butavugirwamo n'abayobozi.

    Mu gihugu kigendera ku mategeko usanga abaturage bita ku mategeko 
    atari uko bayatinya ahubwo kubera ko bazi akamaro kayo. Kugendera 
    ku mategeko rero si ukuyashyiraho gusa cyangwa kuyakoresha mu 
    gutera abaturage ubwoba. Buri gihugu cyaba icyamunzwe na ruswa 
    cyangwa igikoresha iterabwoba ku baturage, na cyo kigira amategeko 
    kigenderaho. Nyamara ubutegetsi bugendera ku mategeko bwimakaza 
    imikoranire y'abaturage n'ubuyobozi.
    Inkozi z'ibibi icyo gihe zihanwa n'amategeko, ariko zikanandagazwa 
    mu itangazamakuru kandi zikigizwayo n'abaturage ku buryo zibura 
    imyanya no mu mirimo ya Leta.

    Gukorera mu mucyo na byo biranga imiyoborere myiza. Hagomba 
    rero kubaho amashyirahamwe yigenga ageza ku baturage amakuru 
    kugira ngo bamenye ibyo abayobozi bakora. Muri yo twavuga 
    ubutabera bwigenga n'itangazamakuru ridakorera mu kwaha kwa Leta.
     
    ariko n'amashyirahamwe ategamiye kuri Leta na yo aba akenewe. 
    Amategeko n'amabwiriza yose ashyirwaho agomba kwigwaho 
    kandi akaba yumvikana. Ubuyobozi bukorera mu mucyo bushyira 
    ahagaragara ibyo bukora n'impamvu bikorwa, ugomba kubikora, 
    n'icyo bigamije.

    Kubazwa ibyo ukora nk'umuyobozi ni ngombwa, kuko uba uri intumwa 
    y'abaturage. Ni ukwemera kugenzurwa kandi mu byo ukora, kandi 
    ugakora wumva ko ibyo ukora hari undi uzabikubazaho. Hagomba 
    kubaho uburyo bwemewe na Leta bwo kubaza buri muyobozi ibyo 
    yakoze mu gihe ayobora. 
    Abanyamakuru, ndetse n'abagize amashyaka abangikanye n'iriri ku 
    buyobozi, bagomba guhora bacungira abaturage, ibitagenda neza 
    bakabibabwira, amakosa y'abayobozi agashyirwa ahagaragara, 
    abakora nabi bakegura. Abaturage kandi bagomba kugira uruhare 
    mu bibakorerwa no mu igenamigambi ry'igihugu.
    I. Inyunguramagambo
     1. Shaka ibisobanuro by'aya magambo ukurikije uko 
    yakoreshejwe mu mwandiko.
     a. Igenzuramikorere.
     b Inteko ishinga amategeko
     c. Abayobozi bashyira mu bikorwa ayo mategeko
     d. Urwego rw'ubucamanza
     e. Kujya hejuru y'itegeko
     f. Igihugu cyamunzwe na ruswa
     g. Kwandagazwa
     h. Amashyirahamwe ategamiye kuri Leta
     i. Amashyaka abangikanye n'iriri ku buyobozi
     j. Igenamigambi ry'igihugu
    2. Koresha amagambo akurikira mu nteruro ziboneye 
    wihimbiye. 
    a. Igenamigambi ry'igihugu 2. Igenzuramikorere.
    b. Inteko ishinga amategeko 4. Kujya hejuru y'itegeko
    II. Ibibazo byo kumva umwandiko
     1. Subiza ibi bibazo byabajijwe ku mwandiko mu 
    magambo yawe bwite, utandukuye interuro ziri mu 
    mwandiko uko zakabaye.
     a. Ni ayahe mahame aranga imiyoborere myiza?
    b. Vuga ibice by'ubutegetsi mu buyobozi bugendera kuri 
    demokarasi.
     c. Ni ba nde bashinzwe kugenzura abayobozi?
     d. Itangazamakuru rimarira iki abaturage mu butegetsi 
    bugendera kuri Demokarasi?
    III. Ikibonezamvugo
     1. Koresha ikinyazina nyereka ukurikije icyo amagambo ari mu 
    nyuguti z'igikara tsiriri agusobanurira, maze uhindure ibikwiye 
    guhinduka.
     a. Umugabo twahuye umwaka ushize turi kumwe yambwiye 
    ngo mutahe. 
     b. Umugabo tureba twembi ari mu biki ? 
     c. Umwana unyegereye ni mwishywa wange. 
     d. Umwana nkozeho ni umuhanga. 
     e. Igiti kikwegereye ni nde wakivunnye umutwe? 

     f. Abantu uzi twahuye cya gihe bari abasirikare

    ◄4 Ubuzima bw'imyororokere6 Umuco w'amahoro►