Kinyarwanda

Kwimakaza 1 indangagaciro nyarwanda

1.1. Dukunda Igihugu cyacu

Buri gitondo mbere y'uko twinjira mu ishuri, duteranira imbere 
y'ibendera ry'Igihugu, tukaririmba indirimbo yubahiriza Igihugu cyacu. 
Ubwo turata ibyiza bitatse u Rwanda, tukishimira ko turubanyemo 
neza, tukaniyemeza kurukorera kugira ngo ingufu zacu ziruteze imbere. 
Dushimira abakurambere b'intwari bahanze u Rwanda, bakarwagura 
ndetse bagahashya ubukoroni na mpatsibihugu. Mu ndirimbo yubahiriza 
Igihugu, twiyemeza kwitangira amahoro no kurinda ibyiza tumaze 

kugeraho tubikesha ubufatanye bwacu. 

Iyo turirimba iyi ndirimbo numva nishimye, nkishimira ko igihugu cyacu 
ari kiza kandi gifite amahoro. Mu miryango iwacu turatekanye, mu nzira 
aho tugenda ntawuduhutaza, ku ishuri twigana tutishishanya. Turiga 
tugatsinda tubifashijwemo n'abarimu bacu. Sogokuru akunda kumbwira 
ko Abanyarwanda ari bene mugabo umwe. Ambwira ko tugomba 
kubana kivandimwe, tugakundana, tugafashanya kandi tugakomera kuri 
ubwo bumwe bwacu kuko ari ubukungu butagereranywa. Anyumvisha 
ko tugomba gushyira imbere ko twese turi abana b'u Rwanda, bityo 
tukarangwa no guhora dutahiriza umugozi umwe. Impanuro ze 
zandemyemo umutima wo gukunda u Rwanda. Numva ntifuza ko hagira 
uruvuga nabi cyangwa ngo arubuze amahoro.

Sogokuru yanyumvishije ko uwo ukunda umuvuga umutaka, ukamuratira 
abatamuzi. Kubera izo mpamvu, ndarata u Rwanda kuko ari rwiza rukaba 
rutwizihiye. Abarutuye turangwa n'urugwiro, abadusanze ntibinuba. 
Ntibarambirwa kuko tubatambagiza urw'imisozi igihumbi bakanyurwa 
n'ibihe byiza bidashyuha kandi ntibinakonje. Amashyamba, imisozi 
n'ibiyaga bituma duhumeka umwuka mwiza uyunguruye. Amashyamba 
ya kimeza n'ayatewe n'abarutuye ni intaho y'inyoni nyinshi n'inyamaswa 
z'amoko anyuranye. Nawe se, ngizo ingagi zisigaye hake ku isi, intare 
rutontoma umwami w'ishyamba, inzovu, twiga, impara n'imparage, 
impyisi n'ingwe, inguge z'amoko yose, kagoma, ibikona, inkongoro, 
sakabaka, inyange n'inyombya, isandi, imisure n'izindi.

Sogokuru yampishuriye kandi ko ukunda igihugu ke agikorera, 
agafatanya n'abandi kugiteza imbere mu kigero arimo. Igihugu cyacu ni 
kiza kuko gifite amahoro, bituma buri wese akora atekanye. Kugikunda 
ni ukukifuriza amahoro arambye, abagituye twese tukaba tugomba 
kuyaharanira. Twe abanyeshuri, tugomba kubana neza na bagenzi 
bacu, tukiga kuko ari cyo ababyeyi badusaba kandi ari na cyo Igihugu 
kidutezeho, ndetse tugaharanira gutsinda. Sogokuru yarambwiye ati: 
"Mwebwe muri abajyambere, mukomeze muvome ubwenge, maze iki 
gihugu cyababyaye muzagiteze imbere, mugikungahaze, bityo ibyo 
muririmba mubishyire mu bikorwa."
Sogokuru yankanguriye kwirinda amanjwe, nkitabira gukora icyo 

nshinzwe, nkirinda icyatuma abantu bashyamirana, bacikamo ibice.

Sogokuru yansobanuriye ko gukunda igihugu bidasaba kuba uri umuntu 
mukuru, ahubwo bisaba kwita ku cyo ushinzwe no kutabangamira 
inyungu rusange. Yanambwiye kandi ko ubufatanye ari intwaro yafashije 
abakurambere kugera ku byiza turirimba buri gitondo. Ati: "Namwe 
mukwiye kurangwa no gufashanya, abumva amasomo vuba kurusha 
abandi bagasobanurira abatayumva, abafite intege bagasindagiza 
abatazifite, abazima bakita ku barwaye, abanyangufu bakirinda guhutaza 
abatazifite." Abasangiye igihugu barangwa n'umutima wo gusangira 
ibyiza bafite, byaba bike, byaba byinshi, kandi bakabifata neza kugira 
ngo bidasenyuka. Gukunda igihugu si ukwita ku bariho ubu, ahubwo ni 
ukureba n'abazaza mu gihe kiri mbere. Gukunda igihugu si ukwiyitaho 
gusa wowe ubwawe ahubwo ni ukwita no ku bandi kuko iyo ugirira 
abandi ineza, nawe uba uyigirira. 
Ugira ineza ukayisanga imbere. Agaciro si imyaka ufite, ahubwo ni ibyo 
ushobora kwigezaho no kugeza ku bandi.

A. Inyunguramagambo

Sobanura aya magambo ukurikije uko yakoreshejwe 

mu mwandiko:
1. Abakurambere
 2. Turatekanye
 3. Ntawuduhutaza
 4. Tutishishanya
 5 Gutahiriza umugozi umwe
 6. Intaho
 7. Mugikungahaze
 8. Amanjwe
 9. Abanyarwanda ni bene mugabo umwe

Umwitozo w'inyunguramagambo
Soma, uhuze ijambo rivuye mu mwandiko n’igisobanuro 

cyaryo ukoresheje akambi.

B. Ibibazo byo kumva umwandiko

Musubize ibi bibazo byo kumva umwandiko mu 
magambo yanyu bwite.
 1. Ni ba nde bavugwa muri uyu mwandiko?
 2. Ni iki abanyeshuri bavugwa mu mwandiko bakora buri 
gitondo? 
 3. Mu mwandiko batubwira ko uyu mwana uvugwamo iyo 
baririmba iyi ndirimo yumva ameze ate?
 4. Mu mwandiko batubwira ko sekuru w'uyu mwana ari izihe 
nama yamugiriye? 
 5. Ni ibiki biranga abatuye u Rwanda bivugwa muri uyu 
mwandiko? 
 6. Ni ibiki umuntu ukunda igihugu yakora?
 7. Nk'umunyeshuri ukunda Igihugu cyawe ni iki usabwa gukora? 
C. Ibibazo byo gusesengura umwandiko
 1. Vuga ingingo z'ingenzi n'iz'ingereka ziri mu mwandiko umaze 
gusoma. 
 2. Ni irihe somo ukuye muri uyu mwandiko.
 3. Ni izihe ngero z'indangagaciro zigaragara mu mwandiko?

D. Ihangamwandiko

 Himba umwandiko utarengeje amapaji abiri, uvuga ku bikorwa 
biranga umuntu ukunda igihugu ke.

1.2. Ndabaga umukobwa w’intwari

Ndabaga yavutse ari ikinege. Akiri uruhinja, se yagiye ku rugerero, 
asigarana na nyina, akura atazi se. Akajya abaza nyina aho se yagiye, 
na we akamusubiza ko yagiye ku rugerero akagumayo, bitewe n'uko 
nta muhungu yabyaye wo kumukura, akaba ari nta n'umuvandimwe 
agira wamusimbura.

Ndabaga atangira kwiga imirimo ya gihungu buhorobuhoro, nko kurasa, 
gusimbuka, gutera icumu, gufora umuheto, kwiruka, mbese imirimo ya 
gihungu yose arayitoza ayimarayo. Nuko Ndabaga ajya no mu bacuzi 
kwisatuza amabere, barangije barayashiririza ngo adapfundura. Nyina 
amubajije icyo abigirira, amusubiza ko agomba kwiga imirimo y'abahungu 
kugira ngo azarengere se. Aho amariye kuva mu bwangavu abwira nyina 

ko ashaka kujya kuramutsa se, akamubona na we akamumenya, ariko 

cyanecyane akamukura ku rugerero. Nyina arabyemera amushakira

impamba, amuha Abanyabwishaza bagemuriye ababo ku rugerero 

barajyana.

 
Ageze mu rugerero asaba abahungu b'ikigero ke kumwereka umuntu 
witwa Nyamutezi. Abo abajije baramumwereka. Bararamukanya 
baranezerwa. Bukeye Ndabaga abaza se icyatumye adataha, undi 
amusubiza ko yabuze umusimbura kandi ko amaze kunanirwa kubera 
ubusaza. Ndabaga amubwira ko icyamuzanye ari ukumukura maze 
agataha akajya kuruhuka. Umusaza yatekereza ko Ndabaga ari 
umukobwa akumva ko bitashoboka. Mu kumumara impungenge, 
Ndabaga amubuza kuvuga ko ari umukobwa kuko yari yizeye ko imirimo 
ya gihungu yose ayishoboye, kuko yayitoje bihagije. Ubwo yavugaga 
nko kurasa, gutera icumu, kwiruka, gusimbuka...Anamwizeza ko iyo 
atashoboye kumenyera iwabo kuko atari afite abayimwigisha, azayigira 

ku rugerero. Mu kumuhinyuza, Nyamutezi amuha umuheto ngo arebe 

ko yamasha, amushingira intego, Ndabaga arayihamya. Amuha icumu 
amwereka aho aritera. Aho yamweretse araharenza. Amushakira 
abahungu bangana ngo basiganwe, arabanikira. Se abibonye arabishima, 
yemera kumwerekana, nk'umukura we, umugenga w'urugerero 
aramwemerera arataha.

Ubwo Ndabaga asigara ku rugerero, yiga kwiyereka imyiyereko yariho 
icyo gihe, yose arayimenya. Aba intore nziza arashimwa arakundwa 
cyane! Kubera ko yayoborwaga mu byo akora byose akumvira akitonda 
cyane, bahoraga bamutangaho urugero, bituma atanga abandi kugabana 
inka nyinshi. Abandi babibonye bamugirira ishyari, kuko abarushije 
kugabana inka nyinshi kandi aje vuba. Ubwo harimo n'ab'iwabo bamuzi, 

bakajya bajujura ko Ndabaga abarushije kugabana kandi ari umukobwa!
Ababyumvise babibwira umwami. Bukeye umwami aramuhamagara, 
amujyana ahiherereye, amubaza niba ari umuhungu, cyangwa se 
umukobwa. Ndabaga ikibazo kiramukomerera pe! Akumva namubwira 
ko ari umuhungu, akamurahiza akarahira, akamubwira kumwambarira 
ubusa agasanga ari umukobwa, biri bumubere icyaha gikomeye ! Yakubita 
agatima kuri se wavuze ko ari umuhungu, na bwo akumva nabihakana biri 
bumubere na we icyaha kuko yabeshye ibwami ! Ndabaga biramuyobera 
arashoberwa. Umwami akomeza kumubaza, undi agira ubwoba, ariko 
bigeze aho ahitamo kumubwiza ukuri ko ari umukobwa kuko ari nta 
kundi yashoboraga kubigenza. Umwami amubwira uburyo ibye byari 
byaramuyobeye kuko yamurebaga agasanga afite ingingo za gikobwa, 
kandi yaba arasa, atera icumu, yiruka, yiyereka, byose akabikorana 
ubwitonzi nta matwara ya gihungu amurangwaho. 

Amubaza icyatumye yiga imirimo y'abahungu, undi amutekerereza 
uburyo se yagiye ku rugerero ari agahinja, akarinda amenya ubwenge 
ataramubona. Mu kubaza nyina igituma atabona se, akamubwira ko 
yagiye ku rugerero, kandi ko adashobora gutaha adafite umukura kuko 
atabyaye umuhungu. Ibi akaba ari byo byatumye yitoza imirimo igenewe 

abahungu kugira ngo azamucungure.

Umwami amaze kumva amagambo ya Ndabaga, atumiza Nyamutezi, 
amubaza niba umwana we ari umukobwa cyangwa niba ari umuhungu. 
Nyamutezi na we abanza kujijinganya nk'umukobwa we, ariko kuko byari 
ngombwa kuvugisha ukuri, abwira umwami ko ari umukobwa. Abajijwe 
icyatumye ashyira umukobwa mu itorero ry'abahungu, asubiza ko ari 
uko yari amaze kunanirwa kubera ubusaza kandi agasanga umwana 
we yari ashoboye imirimo ya gihungu. Umwami yaramuhumurije, 
yiyemeza kumusezerera agataha, amuha inka nyinshi ariko asigarana 
umukobwa yari yaramuhaye. Nyuma aza kuba umugore w'umwami 
w'inkundwakaza. Kuva icyo gihe, umwami aca iteka ko ibinege bitagira 

gikura bizajya bisezererwa bigataha nta yandi mananiza

A. Inyunguramagambo
Sobanura aya magambo ukurikije uko yakoreshejwe 
mu mwandiko: 
 1. Ikinege
 2. Urugerero
 3. Kumukura
 4. Azarengere
 5. Umugenga
 6. Kugabana inka
 7. Yaramuhumurije
 8. Guca iteka
Umwitozo w'inyunguramagambo
Tanga interuro ebyirebyiri kuri buri jambo muri aya akurikira:
1. Ikinege
2. Kumara impungenge
3. Umugenga
4. Umukura we

5. Itorero

B. Ibibazo byo kumva umwandiko
Musubize ibi bibazo byabajijwe ku mwandiko mu 
magambo yanyu bwite. 
 1. Vuga amazina abiri y'abantu bavugwa mu mwandiko. 
 2. Ni iyihe mirimo yari igenewe abahungu muri icyo gihe 
Ndabaga yize gukora?
 3. Ndabaga yabitewe n'iki kwiga imirimo ya gihungu?
 4. Ndabaga abonanye na se yamugejejeho ikihe gitekerezo? 
Umubyeyi we yabyakiriye ate?
 5. Ndabaga ageze ku rugerero yitwaye ate? 
 6. Ni iki kigaragaza ko bagenzi be batishimiye iterambere 
Ndabaga yagezeho? Babyitwayemo bate?
 7. Mu kiganiro Ndabaga yagiranye n'umwami ni uwuhe muco 
mwiza mukuyemo?
 8. Ni iki cyatumye umwami aca iteka risonera abavutse ari 
ibinege kujya ku rugerero? 
 9. Ni iki wakwigira kuri Ndabaga uhereye ku buryo yashoboye 
imirimo yitwaga iya gihungu ubihuje n'ihame ry'uburinganire 
bw'abahungu n'abakobwa muri iki gihe tugezemo?
C. Ibibazo byo gusesengura umwandiko
 1. Vuga ingingo z'ingenzi ziri mu mwandiko umaze gusoma. 
 2. Tahura ingingo zigaragaza ubutwari ziri muri uyu mwandiko.
D. Umwitozo w'ubumenyingiro: kujya impaka no kungurana 
ibitekerezo
 Uhereye ku byiciro by'intwari mu Rwanda, uyu mukobwa 
wamushyira mu kihe kiciro? Kubera iki? 
E. Umukoro: gutanga ibitekerezo mu nyandiko
 Andika umwandiko utarengeje amapaji abiri, uvuga ukuntu wumva 

uzaba intwari ishimwa n'ababyeyi, abarezi ndetse n'Igihugu. 

1.3. Kurwanya ruswa

Itariki ya 9 Ukuboza buri mwaka, yahariwe kurwanya ruswa ku isi hose. 
Ruswa ni uburyo cyangwa igikorwa cyose cyo gukoresha nabi ububasha 
wahawe ku nyungu zawe bwite cyangwa ku z'agatsiko runaka. Ruswa 
igaragara ku buryo bwinshi. Hari uwakira amaturo cyangwa impano 
binyuranye kugira ngo ukunde ukore icyo wagombaga gukora nta 
kiguzi. Ni ukwanga kandi kugira icyo ukora kugira ngo utiteranya. Ni 
ukudakorera igihe ibyo ugomba gukora kugira ngo ukugana namara 
gusiragira kenshi, yibwirize agire icyo akurebera n'ibindi.

Impamvu ari ngombwa kurwanya ruswa, ni uko ibyo igihugu 
cyagakoresheje mu nyungu rusange byikubirwa na bamwe, bigatuma 
iterambere ridindira. Urugamba rwo kuyitsinda ntirwakoroha buri wese 
atarugizemo uruhare. Kuki se umuntu yatanga ruswa kugira ngo ahabwe 
cyangwa akorerwe icyo yemererwa n'amategeko nta kiguzi, kandi 
abo ayiha baba bahembwa amafaranga ava mu misoro y'abaturage? 

Ntibikwiye kandi ko umuntu yahabwa ibyo atagenewe, byari bigenewe

abandi babifitiye uburenganzira kubera ko yatanze inyoroshyo cyangwa 
bitugukwaha.

Ni yo mpamvu mu rwego rwo kurengera inyungu z'abaturage, Leta 
yashyizeho ingamba zitandukanye zo kurwanya ruswa. Muri izo 
ngamba harimo ikoranabuhanga mu gutanga serivisi zinyuranye 
ku baturage. Mu nkiko, hashyizweho uburyo bwo kugenzura uko 
serivisi zitangwa n'ibyemezo bivugwamo akarengane. Hari kandi no 
kugaragaza uburenganzira bw'umuburanyi, n'uwo yiyambaza mu 
gihe ubwo burenganzira abwambuwe. Leta kandi ikangurira abagana 
inkiko n'abakozi bazo kwamagana ruswa no gutangaza umuntu wese 
waka cyangwa agatanga ruswa. Isaba inkiko guca imanza za ruswa mu 
gihe kitarambiranye, no gushyikiriza Urwego rw'Umuvunyi abahamwe 
n'icyaha cya ruswa, kugira ngo amazina yabo atangazwe, bityo 
bakumirwe mu mirimo ya Leta. Hashyizweho gahunda ngarukamwaka 
y'icyumweru cyahariwe kurwanya ruswa. Hashyizweho kandi udusanduku 
tw'ibitekerezo, kugira ngo buri wese atange amakuru yatuma imikorere 
y'inkiko ijya mbere.

Hashyizweho itegeko rigamije gukumira, kurwanya no guhana ruswa 
n'ibyaha bifitanye isano na yo. Ni yo mpamvu ibigo bitanga serivisi 
bisabwa kugira inyandiko igaragaza uburyo ibyemezo bifatwa, 
kugaragaza igihe ntarengwa mu gufata ibyemezo n'amategeko 
akurikizwa no kubahiriza amabwiriza agenga ipiganwa mu gutanga 
amasoko n'akazi. Ibigo bisabwa kandi kugira ubugenzuzi bw'imikorere 
n'ubw'imicungire y'umutungo, kugaragariza raporo abo igenewe, kugira 
amabwiriza agenga abayobozi n'abakozi, kudasumbanya, kudatinza no 
kutaburagiza ababagana bakeneye gukorerwa imirimo runaka.

Uwo ari we wese wakiriye cyangwa watse ruswa ku buryo ubwo ari 
bwo bwose, cyangwa yirengagije ibyo amategeko amusaba gutunganya, 
kubera ruswa yakiriye uko yaba iteye kose, agenerwa ibihano birimo 
gufungwa no gucibwa ihazabu.

Nubwo ingamba zo kurwanya ruswa zigenda ziyongera, abayaka na 
bo bagenda bahindura uburyo bwo kuyaka. Buri muturarwanda akaba 
asabwa kwirinda gutanga no kwakira ruswa mu buryo bwose, agatanga 

amakuru y'uwaka ruswa n'uyitanga. Muri uru rugamba, urubyiruko 

nk'imbaraga z'u Rwanda rw'ejo hazaza rugomba kugira uruhare runini 
mu gukumira ruswa kugira ngo idakomeza kudindiza iterambere 
ry'igihugu.
Mu bagomba gutungirwa agatoki ahavugwa ruswa, harimo by'umwihariko 
Urwego rw'Umuvunyi kuko rufite mu nshingano kurwanya ruswa 
n'akarengane, kugeza bicitse burundu mu Rwanda. Udashobora kugera 
ku Muvunyi, na we ntaterera iyo ngo abaryi ba ruswa bakomeze 
bidagadure. Hari udusanduku dukunze kuboneka ahantu hatandukanye 
inzego z'ubutegetsi zikorera kugira ngo byorohereze abantu gutanga 
amakuru kuri ruswa mu ibanga. Ruswa ni mbi imunga ubukungu 
bw'igihugu, igatuma serivisi zitangwa nabi, iterambere duharanira 
ntirigerweho.
A. Inyunguramagambo
Shaka ibisobanuro by'aya magambo yakoreshejwe 
mu mwandiko.
1. Kudindira
2. Inyoroshyo
3 Ingamba
4. Ipiganwa
5. Kuburagiza
6. Ihazabu
Umwitozo w'inyunguramagambo
Tanga andi magambo asobanura kimwe 
n'amagambo akurikira:
1. Ruswa
2. Kurwanya
3. Ingamba
4. Kudatinza
5. Gutungirwa agatoki
6. Guterera iyo
7. Kwidagadura
8. Kumunga
B. Ibibazo byo kumva umwandiko
Musubize ibi bibazo byabajijwe ku mwandiko mu 
magambo yanyu bwite. 
1. Ruswa ni iki?
2. Ni ubuhe buryo butandukanye bukoreshwa mu gutanga ruswa?
3. Sobanura uburyo gutanga no kwakira ruswa bishobora
kudindiza iterambere ry'igihugu?
4. Ni kuki tugomba kurwanya ruswa?
5. Ni ibihe bihano bihabwa uwakiriye cyangwa uwatanze ruswa?
6. Ni izihe ngamba zafashwe mu rwego rwo kurwanya ruswa?
7. Ni ibiki buri muturage yakora mu rwego rwo kurwanya ruswa?
C. Ibibazo byo gusesengura umwandiko
1. Vuga ingingo z'ingenzi ziri mu mwandiko umaze gusoma.
2. Kora inshamake y'uyu mwandiko.
D. Umwitozo w'ubumenyingiro: Kungurana ibitekerezo
Uri umunyeshuri wiga mu mwaka ka gatanu w'amashuri abanza.
Ni uruhe ruhare wumva wagira mu rwego rwo gukumira ruswa no
kuyirwanya?
E. Umukoro: Gutanga ibitekerezo mu nyandiko
Hanga umuvugo uvuga ibibi bya ruswa ku buryo wawujyana mu

marushanwa yo ku munsi wahariwe kurwanya ruswa mu Rwanda.

1.4. Gukorera mu mucyo

Burya kuganira n'abantu bakuru ni byiza cyane. Sinari nzi icyo gukorera 
mu mucyo ari cyo, nabibwiwe na sogokuru.

Umunsi umwe, naganiriye na sogokuru maze ampa impanuro agira 
ati: "Mwana wange, nongeye kubigusaba nkomeje, uzabe umugabo 
maze wange umugayo. Uzirinde kurimanganya. Uzirinde gukoresha 
amarangamutima, urangwe no gushishoza, ukuri n'ubutabera. Muri make, 
uzaharanire kuba inyangamugayo kandi ukorere mu mucyo". Kubera 
ko ntari nasobanukiwe neza n'ibyo ambwira, ndamubaza nti: "Gukorera 
mu mucyo ni iki? Bisabwa ba nde? Bikorwa gute?"

Sogokuru arambwira ati: "Gukorera mu mucyo ni ukuvugisha ukuri no 
kudahishahisha ibyo ukora. Ntibaca umugani se ngo 'uwububa abonwa 
n'uhagaze.' Burya ibyo ukorera mu bwihisho biba ari bibi kandi biratinda 
bikagaragara." Gukorera mu mucyo rero ni uguhishurira abandi ibyo 
ukora no kwemera ko bakugenzura ku buryo bashobora gutahura no 
kugaragaza amakosa wakoze. Waba kandi warakoze neza na byo 

B. Ibibazo byo kumva umwandiko
 1. Ni iyihe nsangamatsiko iri kuvugwa muri uyu mwandiko?
 2. Ni izihe nama umwana yagiriwe na sekuru?
 3. Ni ibihe bibazo uyu mwana yabajije sekuru?
 4. Ubona sekuru yaramushubije ku bibazo byose yabajije?
 5. Gukorera mu mucyo ni iki?
 6. Kuki tugomba gukorera mu mucyo?

 7. Ni gute mu ishuri dushobora gukorera mu mucyo?

C. Ibibazo byo gusesengura umwandiko
 1. Vuga ingingo z'ingenzi ziri mu mwandiko umaze gusoma.
 2. Kora inshamake y'uyu mwandiko.
D. Kungurana ibitekerezo
 1. Usibye ibikorwa bivugwa mu mwandiko wasomye nta bindi 
bigaragaza uko abantu bakorera mu mucyo watanga?
 2. Usibye akamaro ko gukorera mu mucyo kavugwa mu 
mwandiko wasomwe nta kandi kamaro ko gukorera mu mucyo 
wavuga?
1.5. Uburyo bwo gutahura ingingo z'ingenzi mu 

mwandiko

1.6. Ihinamwandiko

1. Inshoza y'inshamake y'umwandiko

2. Inshoza y'ihinamwandiko

3. Amabwiriza y'ihinamwandiko

Umwitozo:
Hina umwandiko "Dukunda Igihugu cyacu" mu mirongo itarenze 
icumi.
Umukoro
 Himba inkuru ivuga ku bikorwa biranga gukorera mu mucyo ndetse 

n'akamaro ko gukorera mu mucyo.

1.7. Igitekerezo cya Nyamutegerakazaza

Umugabo Nyamutegerakazaza wari utuye i Gihinga na Gihindamuyaga 
yashatse umugore, ariko mu gihe yari atwite ari hafi kubyara, umugabo 
ararwara, indwara imugezayo. Ageze aho ajya kuraguza, bamubwira 
ko umugore we atwite inda y'umuhungu, ariko ko atazamubona, kuko 
azavuka yarapfuye.

Nyamutegerakazaza yumvise ko agiye gupfa ntiyacika intege, ahubwo 
atangira gutekereza icyo yakora kugira ngo ateganyirize umwana we. 
Nuko yigira inama yo gusiga amusabiye umukobwa, akanamukwerera, 
kugira ngo namara gukura atazabura umugore cyangwa akabura 
umusabira.

Bukeye, Nyamutegerakazaza areba inka z'imbyeyi n'ibimasa, areba, 
intama, areba ihene, amasaka, impu n' impuzu nyinshi, ashaka abagaragu 
bo kubimutwaza. Nuko ashyira nzira, ajya gushaka aho yasabira 
umwana wari ukiri mu nda.

Ngo bagere imbere, abona ifuku yafashwe n'umutego. Arayitegura, 
arangije ayiha amasaka irahembuka. Igiye kugenda iramubaza, iti: 
"Witwa nde ko ungiriye neza?" Arayibwira. Na yo iramubwira iti: "Genda 
igihe nikigera nzitura iyi neza ungiriye."

Barakomeza, bageze imbere bahura n'imbeba zishonje ziri kuguguna 
ibyatsi. Zibonye amasaka ziramusaba ziti: "Dufungurire!" Aziha amasaka 
n' impu n'impuzu. Agiye kugenda ziramubaza ziti: "Wa mugabo we witwa 
nde ko utugiriye neza?" Arazibwira. Ziti: "Genda umugeni uzamubona 
kandi igihe nikigera tuzitura umwana wawe iyi neza utugiriye."

Nyamutegerakazaza arakomeza aragenda. Ageze mu ishyamba, ahura 
n'intare ishaje, itagishoboye guhiga. Intare iramubwira iti: "Wamfunguriye."
Nyamutegerakazaza ayiha akamasa. Mbere y'uko igafata, iramubaza iti: 
"None ko ungiriye neza witwa nde?" Nyamutegerakazaza arayibwira, 
ati:"Ndi Nyamutegerakazaza nturutse i Gihinga na Gihindamuyaga, 
ngiye gukwerera umwana ukiri mu nda." Intare iramubwira iti: "Genda 
umugeni uramubona."

Yigiye imbere ahura n’isazi n’ishwima. Isazi zimusaba kuziha impu 
zikanyunyuzamo ibizitunga, naho ishwima zimusaba gushitura ibirondwe 
ku nka yari ashoreye. Nyamutegerakazaza asaba abari bamutwaje 
guhagarara. Ahambura impu aziha isazi zitururaho, na ho ishwima 
zishitura ibirondwe ku nka zirahaga. Birangije, biti: "Noneho twibwire, 
tuzakwiture iyi neza utugiriye. Nyamutegerakazaza abibwira izina rye. 
Biti: "Genda rero umugeni uramubona."
Nyamutegerakazaza, n'abikorezi be bakomeza urugendo. Aza guhura 
n' umugabo uvuye mu rugo rwe, na we yari afite umugore utwite inda 
y’ uburiza. Nyamutegerakazaza aramusuhuza, arangije aramwibwira 
amubwira n' ikimugenza. Umugabo ati:"Nta mukobwa mfite, icyakora 
umugore wange aratwite."Undi ati: "Yewe! Iyo nda ni yo nshaka, kuko 
n' uwo nsabira ntaravuka. Ndagukwera, maze nubyara umukobwa 
uzamushyingire umwana wange." Umugabo ati: "Ibyo na byo! Nyihera 
inka, umugeni ndamukwemereye. Yaba uzavuka mu nda umugore wange 
atwite cyangwa uzakurikiraho."Nuko amutura amayoga, baranywa, 
arangije amuha inka yo kumukwera, barikubura barataha.

Nyamutegerakazaza ageze mu rugo ahamagara umugore we, 
aramubwira, ati: "Dore nagiye ngirira neza abantu bose, n'ibintu 
byose. Izina ryange rizwi neza hose. None uzabyara umwana 
w'umuhungu narapfuye, ntuzagire izina umwita, bazage bamwita mwene 
Nyamutegerakazaza." Umugore arikiriza. Nyamutegerakazaza amara 
iminsi mike arapfa. 
Bitinze umugore we abyara umwana w'umuhungu ntiyamwita izina koko.
Umwana arakura, agera ubwo aba umusore, bakajya bamwita."mwene 
Nyamutegerakazaza". Amaze kuba umusore aza kubaza nyina ati: 
"Data aba hehe?" Nyina aramusubiza ati: "So yarapfuye." Umwana 
yongera kumubaza ati: "Ese yitwaga nde? " Nyina ati: "Yitwaga 
Nyamutegerakazaza. Yari yaragiye inyuma y'ishyamba, asiga agushakiye 
umugeni, avuyeyo aherako arapfa." Umwana ati: "Nzajya kureba aho 
hantu data yajyanye inka zo kunkwerera."

Bukeye umwana afata impamba, arahaguruka ajya kureba aho se 
yasize amusabiye umugeni. Aragenda, agiye kugera ku ishyamba 
ahura n'ifuku. Ziramubaza ziti: "Witwa nde wa musore we ko tubona 
ujya gusa na wa mugabo watugiriye neza?" Arazibwira ati: "Ndi 
mwene Nyamutegerakazaza." Ifuku ziti: "Genda ariko umenye ko aho 
ugiye bazakurushya, uzemere uruhe. Nibakohereza guhinga, uzageyo 
uzahadusanga." Arazishimira, arangije akomeza inzira y'ishyamba, ifuku 
na zo zinyura mu myobo, ziramukurikira.

Yigiye imbere ahura n' imbeba ziti: "Uri nde?" Arazibwira. Imbeba 
zitema ishyamba arahita. Zirangije ziramuherekeza, zimwereka urugo 
se yamusabiyemo umugeni. Nuko ahageze baramuzimanira, barangije 
baramubaza bati: "Uri nde ko tutakumenye?" Arabasubiza, ati: "Ndi 
mwene Nyamutegerakazaza waje gukwa inda." Babyumvise barumirwa, 
kuko umugeni we bari baramushyingiye ahandi. Ni ko kwigira inama 
yo kumurushya kugira ngo bamunanize, atahe atamubonye.

Nuko basaba abashumba kugishisha inka zose, kugira ngo bamubwire 
ko inka se yabakwereye yari irwaye igahita ipfa, ko nta nka n'imwe 
ibarizwa muri urwo rugo. Abashumba bakigeza inka mu ishyamba, 
imvura irashoka. Intare yari yabimenye iratontoma, itera abashumba 
ubwoba, barazishorera bazisubiza mu rugo. Mu gihe bari batangiye 
kubimubwira babona inka zose zirahasesekaye.

Babonye ibyo bidakunze, bamuha ikigeragezo, bati: "Noneho muri iri 
shyo ry'inka, genda utwereke izikomoka ku yo so yakoye." Mwene 

Nyamutegerakazaza abyumvise arumirwa, kuko atari azizi. Muri ako 

kanya, ishwima imunyura hejuru iguruka, iramwongorera, iti:" Inka 
tugiye kugwaho uvuge ko ari zo zikomoka ku yo so yakoye." Umusore 
ajya mu ishyo, inka ishwima iguyeho akayikoraho, arinda azihetura 
atibagiwemo n'imwe.

Bamuha ikindi kigeragezo bati: "Maze rero ntitwashyingira umukobwa 
wacu umugabo uzamwicisha inzara. Dore isuka, ugende uhinge uriya 
mushike, nukunanira, witahire." Umusore isuka arayifata. Bamweretse 
umushike arumirwa, kuko uburyo hari hanini, ntiyari gushobora 
kuharangiza mbere y'uko agera mu gihe cy'ubukambwe. Nyamara apfa 
kujyamo aratangira ararima. Muri ako kanya, za fuku zanyuze iy'ikuzimu 
ziba zirahasesekaye, ziramufasha, mu kanya wa mushike wose uba 
uhindutse intabire.

Babibonye batumaho umugore we iyo bari baramushyingiye, azana 
n'abana yari amaze kuhabyarira. Bazana abagore benshi, barimo uwo 
se yamukwereye babakoranyiriza hamwe. Baramubwira bati: "Dore 
aba bagore barimo uwo so yagukwereye, numumenya ukamufata 
akaboko, turamuguha umujyane. Isazi imujya mu gutwi iti: "Uwo ngwa 
ku jisho akikoma ku gahanga, abe ari we ufata akaboko." Nuko wa 
musore arabegera, agenda asa n'ushishoza nk'ubazi neza, agiye kubona 
abona uwo isazi iguye ku jisho, yikomye ku gahanga amufata akaboko 
aseka, ati: "Uyu ni we wange." Umugore na we aramuhobera, basabwa 
n'ibyishimo, abari aho bose babaha amashyi n'impundu.

Nuko bengesha amayoga, babanza gusubiza uwari umutunze ibyo yari 
yarakoye, barangije baramushyingira. Bamuha inka, bamuha imyaka, 
bamuha abikorezi baramuherekeza atwara umugore we n'abana be yari 
amaze kubyara, aratunga aratunaginirwa.

Ineza iratinda ntihera.
Gira so yiturwa indi.
Akebo kajya iwa Mugarura.

A. Inyunguramagambo

Nimushake ibisobanuro by'aya magambo mukurikije uko yakoreshejwe mu mwandiko:

Umwitozo w'inyunguramagambo
1. Koresha aya magambo mu nteruro ziboneye.
 a) Kwitura ineza
 b) Ishyo
 c) Gusabwa n'ibyishimo
 d) Gutunga ugatunganirwa.
2. 2. Nimusobanure iyi migani muvuge n'igihe 
yakoreshwa:
 a) Ineza iratinda ntihera.
2. Iyo Nyamutegerakazaza aba yaragiye agira nabi yari kwifuza 
ko umwana we yitwa kuriya?
 3. Uretse gusiga amukwerereye ubona ikintu kiza kiruta ibindi 
Nyamutegerakazaza yasigiye umwana we ari iki?
 4. Wowe umenye ko uzapfa vuba aha wakora iki?
 5. Ese ko n'ubundi buri muntu aba agomba kuzapfa umunsi 
umwe, ubona abantu babaho nk'aho bazapfa ngo bateganyirize 
abana babo?
 6. Iki gitekerezo kiratwigisha irihe somo ry'ingenzi?
 7. Mu mwandiko baravugamo ko Nyamutegerakazaza yagiye 
gukwera umwana utaravuka kandi agakwa inda itaravuka. 
Kuri ubu ubona bishoboka?
 8. Muri iki gihe ni ibihe bikorwa abantu bakora iyo bashatse 
kuzigamira umwana ukiri muto cyangwa utaravuka?
C. Ibibazo byo gusesengura umwandiko
 1. Ukeka ko uyu Nyamutegerakazaza yabayeho? Ni iki gisa 
n'ikigaragaza ko yabayeho? 
 2. Bavuga ko yari atuye he? 
 3. Hari igihe bavuga yabereyeho?
 4. Uhereye kuri ibi uyu mwandiko wawita iki?
 5. Igitekerezo cyo muri rubanda rero kirangwa n'iki?
D. Gutekereza ku buryo bwimbitse no gutanga ibitekerezo 
ku bivugwa mu mwandiko.
Insanganyamatsiko yo kujyaho impaka:
Mwene Nyamutegerakazaza amaze gutsinda ibigeragezo byose 
bamushyizeho, bamuhaye umugore we ndetse n'abana yari yarabyaye 
mu rugo yari yarashatsemo arabegukana. Ubona byari bikwiye ko 
ajyana umugore n'abana atabyaye?
E. Ihangamwandiko
 Wumva ikintu kiza umubyeyi wawe yagukorera none kugira ngo 
aguteganyirize neza ari ikihe? Yaguteganyiriza uburyo uzashaka?

 b) Gira so yiturwa indi.

 c) Akebo kajya iwa Mugarura.

B. Ibibazo byo kumva umwandiko

Nimusubize ibibazo byabajijwe ku mwandiko mu 

magambo yanyu bwite.

 1. Kuki Nyamutegerakazaza yanze kwita umwana we izina 
agashaka ko bazajya bamwita "mwene Nyamutegerakazaza?"
2. Iyo Nyamutegerakazaza aba yaragiye agira nabi yari kwifuza 
ko umwana we yitwa kuriya?
 3. Uretse gusiga amukwerereye ubona ikintu kiza kiruta ibindi 
Nyamutegerakazaza yasigiye umwana we ari iki?
 4. Wowe umenye ko uzapfa vuba aha wakora iki?
 5. Ese ko n'ubundi buri muntu aba agomba kuzapfa umunsi 
umwe, ubona abantu babaho nk'aho bazapfa ngo bateganyirize 
abana babo?
 6. Iki gitekerezo kiratwigisha irihe somo ry'ingenzi?
 7. Mu mwandiko baravugamo ko Nyamutegerakazaza yagiye 
gukwera umwana utaravuka kandi agakwa inda itaravuka. 
Kuri ubu ubona bishoboka?
 8. Muri iki gihe ni ibihe bikorwa abantu bakora iyo bashatse 
kuzigamira umwana ukiri muto cyangwa utaravuka?
C. Ibibazo byo gusesengura umwandiko
 1. Ukeka ko uyu Nyamutegerakazaza yabayeho? Ni iki gisa 
n'ikigaragaza ko yabayeho? 
 2. Bavuga ko yari atuye he? 
 3. Hari igihe bavuga yabereyeho?
 4. Uhereye kuri ibi uyu mwandiko wawita iki?
 5. Igitekerezo cyo muri rubanda rero kirangwa n'iki?
D. Gutekereza ku buryo bwimbitse no gutanga ibitekerezo 
ku bivugwa mu mwandiko.
Insanganyamatsiko yo kujyaho impaka:
Mwene Nyamutegerakazaza amaze gutsinda ibigeragezo byose 
bamushyizeho, bamuhaye umugore we ndetse n'abana yari yarabyaye 
mu rugo yari yarashatsemo arabegukana. Ubona byari bikwiye ko 
ajyana umugore n'abana atabyaye?
E. Ihangamwandiko
 Wumva ikintu kiza umubyeyi wawe yagukorera none kugira ngo 
aguteganyirize neza ari ikihe? Yaguteganyiriza uburyo uzashaka?

Yakurihira amashuri? Yakubikira amafaranga menshi muri banki? 
Sobanura impamvu wumva icyo uhisemo ari cyo kiza kuruta ibindi

Inshoza n'uturango by'igitekerezo cyo muri rubanda
Inshoza
Igitekerezo cyo muri rubanda ni igihangano cy'ubuvanganzo kijya 
gusa n'umugani, bigatandukanywa n'uko cyo kidatangizwa na kera 
habayeho ngo kirangizwe na si nge wahera.
Uturango
Mu gitekerezo cya rubanda havugwamo:
Umuntu utari umwami ariko witwara nk'igihangange rubanda 
batwerera ibikorwa bigaragara nk'ibyabayeho ariko bivanzemo 
n'ibigaragara nk'ibitangaza. 
Muri make ibiranga igitekerezo cyo muri rubanda ni ibi bikurikira:
1. Uburyo bwo kubara inkuru mu bitekerezo
 Ntibitangizwa na kera habayeho ngo birangizwe na si nge wahera, 
kuko iyo bigenze gutyo kiba gihindutse umugani.
 Bishingira ku mazina y'abantu babayeho, cyangwa bagaragara 
nk'ababayeho mu mateka kuko usanga ari abantu bagenda 
bavugwaho ku buryo butandukanye.
Bigaragaramo amakabyankuru n'ibitangaza.
2. Igihe n'ahantu:
 a) Igihe: Ibitekerezo bya rubanda ntibitanga amacishirizo 
agaragaza neza igihe ibintu byabereye.
b) Ahantu: Mu bitekerezo bya rubanda dusangamo kenshi 
ahantu hazwi ibivugwa byabereye, aho igihangange kivugwa 

cyari gituye, imisozi izwi iriho na n'ubu, ndetse n'ibintu bifatika 

bigaragara nk'ibimenyetso byasizwe n'igihangange kivugwa mu 
gitekerezo cya rubanda. Aha twatanga nk'ingero zikurikira:
Muri iki gitekerezo cya Nyamutegerakazaza: Havugwamo 
aho yari atuye: I Gihinga na Gihindamuyaga ni imisozi izwi iri mu 
Ntara y'Amajyepfo.
Mu gitekerezo cya Ngunda havugwamo ko imsozi yose y'u 
Rwanda ari amabimba Ngunda yahingaga. Ni we wayihanze. Mu 
Rwanda hari aho usanga udusozi twegeranye bakatwita amabimba 
ya Ngunda.
Mu gitekerezo cya Cacana havugwamo:

Imisozi yose Cacana yaciyeho ahunga urupfu kuva mu magepfo 
kugera mu majyaruguru. Ni imisozi iriho inazwi na n'ubu. Aho Cacana 
yarwaniye n'urupfu ku gasozi ka Zoko. Ubu ni mu Murenge wa Mutete, 
Akarere ka Gicumbi, Intara y'Amajyaruguru.
Izi ngero z'ahantu hazwi hariho na n'ubu ni zo usanga zishinga 
itandukaniro rigaragara hagati y'igitekerezo n'umugani muremure, 
kuko wo utagira utu turango two kuvuga ahantu hazwi ibintu 
byabereye ku buryo byatera gutekereza ko ibivugwa byabayeho. 
Nyamara igitekerezo cya rubanda cyo kizanamo utwo turango kugira 
ngo ubyumva arusheho gusa n'uwemera ibivugwa nk'aho ari ukuri.
3. Amakabyankuru n'ibitangaza:

Muri iki gitekerezo cya Nyamutegerakazaza inyamaswa ziravuga, 
zizi ubwenge, zifasha abantu ku buryo butangaje, zizi ibizabaho mu 
gihe kiri imbere. 
Ibi rero biri mu turango dutuma igitekerezo cya rubanda kegerana 
cyane n'umugani muremure mu bibiranga.
4. Isomo mu buzima: 

Buri gitekerezo kiba gifite isomo kifuza kutwigisha. Muri iki gitekerezo 
cya Nyamutegerakazaza baratwigisha guteganyiriza ejo hazaza 
no kugerageza gusiga izina ryiza tugira neza aho tunyuze hose, 

kugira ngo tutagenda twitwa ba ruvumwa. Ineza tugize tuyiturwa

ku buryo butandukanye kandi abo dusize bakabyungukiramo. Buri 
muntu yari akwiye kwitwara nka Nyamutegerakazaza kuko buri 
wese azi ko umunsi umwe azapfa, nyamara izina ryiza ryo ntiripfa.
Umukoro.
 Hari ibindi bitekerezo bya rubanda byiza byo gusoma: Icya Ngunda, 
ibya Semuhanuka, Igitekerezo cya Cacana n'ibindi. Shakisha ibitabo 
birimo maze ubisome kugira ngo urusheho kwagura ubumenyi no 

kumva amasomo bitwigisha.

1.8. Ikeshamvugo ku nka, amata n’igisabo
 1. Nimusome aka kandiko maze mugende 
musimbuza amagambo aciyeho akarongo andi 
akoreshwa mu mvugo iboneye mu Kinyarwanda. 
Mu muco nyarwanda inka, amata n'igisabo ni ibintu byubahirizwa cyane 
mu Rwanda. Inka ifatwa nk'ikimenyetso cy'ubukungu ku buryo buri 
wese yumva yayitunga ngo imuhe amata. Hambere, amata iyo yabaga 
yakamwe bayasukaga mu gisabo yamara gufata, bakayazunguzamo 
akavamo amavuta yatekwaga mu biryo ari byo bitaga ibirunge cyangwa 
akisigwa bakayita ikimuri.
Inka zanyweraga mu cyobo badahiyemo amazi, zamara kunywa amazi, 
zikaryama.
Kugira inka cyari ikimenyetso cy'ubukungu ku buryo abantu 
bashimishwaga no gutunga inka nyinshi zigabanyije mu matsinda, yabaga 
ari hirya no hino mu gihugu.
 2. Nimugaragaze buri jambo n'iryarisimbuye mu 

mbonerahamwe iteye itya:

Dore izindi mvugo ziboneye zikoreshwa ku nka n'ibiyikomokaho, ndetse 

n'ibikoresho byajyanaga na byo.

Ku birebana n'inka

Ku birebana n'amata

Ku birebana n'igisabo

Imyitozo

 1. Simbuza amagambo adakwiye gukoreshwa 
andi yabugenewe, maze usanishe uko bikwiye 
interuro, kugira ngo zibe ziboneye.

Bwira ba bakozi baragira inka uti: "Nimubyuke dore bwakeye mutangire 
gukama kandi mukame n'ingonga, hanyuma amata muyasuke mu bisabo 
maze mujyane inka mu rwuri. Igihe cyo kunywa amazi nikigera, muzijyane 
kuri cya kinogo twazisukiyemo amazi ejo.

Abana bazo mubashyire mu nzu yabo, umwe muri mwe aze kubahirira 
ubwatsi. Ubwo araza no koza ibyansi, abyanike ku gatanda, kandi ibisabo 
bitarimo amata, abimanike hariya ku rutara. 

Amata mukimara gukama muge mufataho ayo mugurisha andi muyahe 
abana bayanywe ariko mwabanje kuyateka. Muge kandi mwirinda 
kuyamena mu gihe muri kuyasuka mu bisabo. Hanyuma ariya mabyi 
yazo muze kuyayora, kandi muzishakire indi saso."

 2. Huza imvugo iboneye yo mu ruhushya A 

n'igisobanuro cyayo mu ruhushya B

Umwandiko: Indangagaciro z'Umunyarwanda
Indangagaciro ziranga umuco nyarwanda ni nk'amahame 
Abanyarwarwanda bagenderaho amwe ababuza gukora ikibi n'andi 
abategeka gukora ikiza.

Indangagaciro zikwiye kuranga umuntu kuva akiri muto twavugamo 
izi zikurukira: guharanira ubumwe bw'Abanyarwanda, kwakira neza 
abatugana, kwita ku batishoboye, kudahemuka no gukorana umwete.
Nyamara si zo ndangagaciro zonyinye ziranga Abanyarwanda. 
Mu migenzereze yabo, Abanyarwanda hafi ya bose bubaha Imana 
bikagaragaza ukwicisha bugufi. Ibyo bigaragarira mu mazina bita 
abana babo no mu mvugo bakoresha umunsi ku munsi, zirimo imigani 
y'imigenurano, indamukanyo n'intashyo zabo. Iyo basuhuzanya bagira 
bati: "Mwaramukanye Imana?" Basezeranaho Bati: "Mubane n'Imana, 
cyangwa bati: "Imana ibarinde."

Indangagaciro ziranga umuntu we ubwe ziza ku rwego rwa kabiri, 
zikaba ari indangagaciro zituma yihesha ishema mu bandi. Muri zo 
twavuga nko kwiyubaha ukirinda kwiyandarika, gukora ukirinda 
kuba inyanda kuko agaciro kawe gashingiye ku byo wagezeho wowe 
ubwawe, utibye, utandavuye cyangwa ngo uhemuke.

Hakurikiraho indangagaciro zihuza abantu bo mu muryango umwe, 
zishingira cyane ku bumwe bw'abagize umuryango, gufashanya no 
gutabarana. Izo rero ni indangagaciro ziranga umuryango ari wo 
shingiro ry'imibanire y'abantu. Abanyarwanda bemera ko habaho 
"ndinda" ebyiri. Umwana ukiri muto aravuga ati:"Ndinda dawe."
Umubyeyi na we yamara gusaza akitabaza umwana we agira ati: 
"Ndinda mwana wange."

Ababyeyi rero uko batwitayeho tukiri abana bato, ni ko natwe tugomba 
kubitaho bamaze gusaza tukabasazisha neza. Umubyeyi utita ku bana 
be bakandagara, aba yihemukira we bwe. Nyamara n'abana bibagirwa 
ababyeyi babo ntibabiteho igihe bageze mu za bukuru, baba babaye 

ibigwari, bakabita "ibirumbo."

Hari kandi indangagaciro zidusabanya n'abandi bantu zikadutegeka 
gusakaza umubano mwiza mu bantu no kuwusigasira. Umunyarwanda 
uhuye n'undi muntu n'iyo baba bataziranye aramusuhuza, batandukana 
akamusezeraho.

Muri izo ndagagaciro harimo izitubuza guhemuka, kubeshya no 
kubeshyera abandi, gukwiza amacakubiri n'inzangano mu bantu. 
Harimo kandi izidutegeka gutabara abari mu kaga, kubaha abandi, 
kwakirana urugwiro abantu bose nta vangura, gushima uwakoze neza 
ukagaya uwahemutse, no kwirinda ishyari.

Uretse izo ndangagaciro zikwiye kuranga umunyarwanda ku giti ke 
cyangwa mu mibanire ye n'abandi, hari kandi indangagaciro zimuranga 
nk' umwenegihugu. Umunyarwanda aharanira kurinda ubusugire 
bw'Igihugu ke, kukirwanira ishyaka, akirinda kugitera cyangwa 
kugisahura.

Izi ndangagaciro n'izindi tutarondoye, ni ryo shema ry' Abanyarwanda, 

ni zo pfundo ry'umuco udutandukanya n'abatari Abanyarwanda.

I. Inyunguramagambo
1. Uhereye ku buryo yakoreshejwe mu mwandiko, gerageza 
gusobanura aya magambo maze ukoreshe buri ryose mu 

nteruro iboneye

2. Indangagaciro akenshi usanga zifite imbusane zazo, ni 
ukuvuga ko iyo hatari ikiza haba hari ikibi. Tanga imbusane 

z'izi ndangagaciro:

II. Ibibazo byo kumva umwandiko: 

 1. Agaciro k'umuntu gashingira ku ki?
2. Ukurikije uko ryakoreshejwe mu mwandiko, ijambo "ndinda"
risobanura iki?
 3. Ni izihe ndangagaciro zikwiye kuranga umuntu we ubwe?
 4. Ni izihe ndangagaciro ziranga abantu bahuriye mu muryango 
umwe ?
 5. Umubano mwiza mu bantu usakara ute?
III. Imikoreshereze y'utwatuzo
 Shyira utwatuzo dukwiye ahari akanyerezo mu nteruro 
zigize aka gace k'umwundiko:
 Ese uwavuga ibyo_ umuco nyarwanda yahera he_Yewe, ibyiza 
by'umuco nyarwanda ntawabirondora ngo abirangize_Abanyarwanda 
bafite umuco bihariye ubatandukanya n'abanyamahanga_None wowe 
ntumaze kumenya imyinshi mu migenzo myiza y'umuco wacu_Ngaho 
nawe gira icyo uvuga da_
IV. Ikeshamvugo
 Uzurisha amagambo yabugenewe ku nka, ku mata no ku 
gisabo ahari utudomo, aciyeho akarongo na yo uyasimbuze 
imvugo iboneye.
 Kera Abanyarwanda baragiraga ku gasozi, bakagira inka nyinshi 
zigabanyije mu matsinda. Iyo inka zabaga zitashye ............ 
bagakama. Hari abantu babaga bazi gukama ningoga, bagakama 
inka nyinshi mu mwanya muto. Amata bayakamiraga mu ............ 
bakayabuganiza mu ............
 Babaga bafite kandi ibisabo byinshi bimwe bimanitse, ibindi 
biteretsemo amata. Ku munsi wo gucunda, amata bayasukaga mu 
bisabo bakayacunda, hanyuma bagakuramo amavuta.
V. Guhina umwandiko:
 Andika interuro imwe ikubiyemo iby'ingenzi bivugwa muri uyu 
mwandiko.
VI. Ihangamwandiko
Andika umwandiko utarengeje ipaji imwe uvuga uburyo 

ukunda igihugu cyawe cy'u Rwanda n'icyo ugikundira

• IKINYWARWANDA SB File Uploaded 21/12/20, 17:25

  Mark as done
• KINYARWANDA TG File Uploaded 21/12/20, 17:27

  Mark as done
• 
  

  Mark as done
• 2.1. Uburenganzira bw’umwana

  
  

  Duturanye n'umugabo Muyoboke uburanira abandi mu nkiko.
  Abantu bavuga ko yize akaminuza mu by'amategeko. Ku ishuri,
  umwarimu yaduhaye umukoro wo gushaka ingero n'ibisobanuro
  by'uburenganzira bw'umwana. Nkigera mu rugo, nahise njya
  gusobanuza Muyoboke ibijyanye n'uburenganzira bw'umwana kuko ari
  wo mukoro umwarimu yaduhaye.
  Muyoboke yampaye igihe ke rwose maze ambwira uburenganzira
  abana dufite kandi tugomba guharanira. Yabanje kumbaza ati: "Iyo
  bavuze umwana wumva bashatse kuvuga iki?" Ndamusubiza nti: "Kuri

  nge, umwana ni umuntu ukiri muto utaragera igihe cyo gushaka." Nuko
  aransubiza ati: "Rwose igisubizo cyawe ni cyo kirumvikana. Ariko
  kubera ko turi mu burenganzira, kandi uburenganzira bukaba butangwa
  n'itegeko, ni byiza kuyashingiraho kugira ngo tumenye neza uwo twita
  umwana uwo ari we. Amategeko avuga ko umwana ari umuntu wese
  utarageza ku myaka cumi n'umunani y'amavuko.
  Umwana afite uburenganzira bwo kubaho kuva agisamwa. Ni yo
  mpamvu nta mubyeyi wemerewe gukuramo inda uko ashaka. Dore ubu
  ukimara kuvuka wahawe izina, wandikishwa mu bitabo by'irangamimerere
  nk'uko amategeko abiteganya. Uri Umunyarwanda kuko ubwenegihugu
  bwawe ari ubunyarwanda hakurikijwe itegeko ribigenga. N'iyo ujya
  kuba warabyawe n'umunyarwandakazi, so ari umunyamahanga, wari
  guhita ubona ubwenegihugu nyarwanda nta kindi usabwe. Nkubajije
  ababyeyi bawe wabambwira kuko ubazi kandi ni bo bakurera nta wundi
  basiganya. Iyo bitajya gushoboka ko ubana n'ababyeyi bawe kandi ubafite,
  bagombaga kuguha ibikurera kandi ukajya ubasura igihe ushakiye, mu gihe
  bitabangamiye umutekano wawe n'uw'igihugu. Uzi ko burya umwana
  utaragira imyaka itandatu y'amavuko agomba kubana na nyina mu
  gihe bitabangamiye inyungu ze n'ubwo ababyeyi baba baratandukanye?
  Udafite ababyeyi, ni ngombwa kugira umwishingizi, cyangwa umubera
  umubyeyi ataramubyaye, cyangwa se ikigo cyabigenewe kikamwitaho,
  bitaba ibyo akishingirwa na Leta.
  Kwiga bituma ujijuka kandi bikagutegurira kuzabaho neza mu gihe kizaza.
  Kwiga rero na byo ni uburenganzira bw'umwana. Kubera iyo mpamvu
  buri mwana w'Umunyarwanda afite uburenganzira bwo kwiga. Ababyeyi
  n'abandi barera abana batari ababo bafite inshingano yo kubohereza mu
  ishuri. Leta y'u Rwanda kandi isobanura neza mu mabwiriza yayo, ko nta
  kigo cy'amashuri abanza ya Leta kemerewe gusaba amafaranga y'ishuri.
  Kubera iyo mpamvu nta mwana ugomba kwirukanwa mu mashuri kubera
  ikibazo cy'amafaranga, ivangura rishingiye ku gitsina cyangwa ku kuba
  abana n'ubumuga n'ibindi. Abarezi birukana abanyeshuri bashobora
  kubihanirwa kubera ko baba babangamiye uburenganzira bwabo.
  Uko byagenda kose rero ufite uburenganzira bwo kubaho ku buryo
  ntawemerewe kugukubita, kukuvutsa ubuzima, kuguhohotera cyangwa
  kugufata nk'umucakara. Ufite uburenganzira bwo gutungwa n'ababyeyi

  bawe hanyuma baba batakiriho ugasigarana umutungo wabo ari byo bita
  kuzungura, kabone n'ubwo baba barashakanye bitemewe n'amategeko
  cyangwa baratandukanye. Abavandimwe bawe ntibemerewe
  kukwambura ubwo burenganzira kabone n'iyo waba uri umukobwa ufite
  uburenganzira bwo kuzungura ababyeyi bawe. Ufite uburenganzira bwo
  gukorera mu mudendezo, gusengera mu idini ushaka, emwe no gushinga
  urugo n'uwo wifuza kurushinganana we mu gihe ugeze igihe cyo gushinga
  urugo. Ntawufite uburenganzira bwo kuguhatira gushaka ukiri umwana.
  Abana kandi bagomba kurindwa imirimo ivunanye. Bafite gusa inshingano
  zo gufasha ababyeyi mu mirimo yo mu rugo, ariko nta muntu wemerewe
  kubakoresha mu kazi ako ari ko kose n'ubwo yaba abahemba umushahara
  kuko byabangamira iterambere ryabo kandi bikabicira ubuzima.
  Abana bafite kandi uburenganzira bwo gukina kugira ngo umubiri wabo
  ugire ubuzima bwiza. Ababyeyi ndetse n'abarezi bagomba kubarinda
  ibyatuma ubuzima bwabo buhungabana. Muri ibyo harimo kubarinda
  icyabateza impanuka yatuma bakomereka cyangwa bakandura
  indwara. Ni yo mpamvu bagomba kugirirwa isuku kandi bakayitozwa,
  bakambikwa imyenda ibafasha guhangana n'ibihe binyuranye, bakavuzwa
  igihe barwaye ndetse bagahabwa n'inkingo zose kugira ngo ubuzima
  bwabo buzire umuze".

  A. Inyunguramagambo

  Mugeregeze gushaka ibisobanuro by'aya magambo
  yakoreshejwe mu mwandiko.

  1. Ubwenegihugu
  2. Kukuvutsa ubuzima
  3. Guhohotera
  4. Umucakara
  5. Kuzungura
  6. Umudendezo

  Umwitozo w'inyunguramagambo
  Tanga interuro zirimo aya magambo:

  1. Guhohotera
  2. Umucakara
  3. Kuzungura
  4. Umudendezo

  B. Ibibazo byo kumva umwandiko
  Musubize ibi bibazo byabajijwe ku mwandiko

  1. Ukurikije ibivugwa muri uyu mwandiko uburenganzira ni iki?
  2. Ukurikije ibivugwa muri uyu mwandiko umwana ni muntu ki?
  3. Tanga urugero rwa bumwe mu burenganzira bw'umwana
  buvugwa mu mwandiko?
  4. Ni akahe kamaro ko kwiga?
  5. Ni izihe nshingano z'ababyeyi zivugwa muri uyu mwandiko?

  C. Ibibazo byo gusesengura umwandiko
  1. Vuga ingingo z'ingenzi ziri mu mwandiko umaze gusoma.
  2. Ni irihe somo ukuye muri uyu mwandiko?

  D. Guhuza umwandiko n'ubuzima busanzwe
  Ganira na mugenzi wawe ku burenganzira bw'umwana umubwire uko
  ubyumva, mutange n'ingero z'aho mubona bwubahirizwa cyangwa
  aho mubona bubangamirwa.

  E. Umwitozo w'ubumenyingiro: Kungurana ibitekerezo
  1. Usibye uburenganzira bw'umwana buvugwa mu mwandiko
  wasomye nta bundi burenganzira bw'umwana watanga?
  2. Ganira na mugenzi wawe mwicaranye ku burenganzira
  bw'umwana umubwire uko ubyumva?

  F. Umukoro: Guhanga bandika.
  Niba hari ahantu wumva uburenganzira bwawe bwarigeze
  guhubanganywa (aho wigeze gukubitwa urenganywa, aho waba
  warimwe ibiryo ukaburara, ...) cyangwa warabibonye ku wundi,
  andika inkuru uvuga uko byagenze utarengeje paji ebyiri.

  

  Hari uburyo bwinshi umuntu ashobora kubonamo umutungo. Umutungo
  ushobora guturuka ku izungura, ku masezerano y'ubuguzi, ku bihembo
  biturutse ku kazi ukora, ku mpano, ku nguzanyo, ku nyungu zikomoka
  ku bucuruzi, ku igurishwa ry'umusaruro ukomoka ku buhinzi, ubworozi
  cyangwa ibihangano by'ubugeni n'ubukorikori. Hari kandi umutungo
  ushobora kugeraho ukoresheje ubwenge wize nko kwandika ibitabo,
  guhanga ibintu by'ikoranabuhanga n'ibindi.
  Izungura ni uguhabwa uburenganzira n'inshingano ku mutungo n'imyenda
  bya nyakwigendera. Iyo umuntu amaze gupfa, inzira ikurikizwa mu
  kwegurira umutungo asize abamukomokaho cyangwa abandi bantu ni
  yo yitwa izungura cyangwa umurage. Amategeko agena abazungura
  umutungo wa nyakwigendera, uko bawushyikirizwa, uko wegeranywa

  bakawugabana. Izungura rishobora gukorwa nta rage cyangwa
  rigakorwa hakurikijwe irage. Irage ni ibyo nyiri umutungo yageneye
  buri mwana cyangwa n'undi asigira umutungo we amaze gupfa. Ubwo
  rero umutungo w'umwana w'imfubyi cyangwa igice cyawo, ushobora
  kuba ugizwe n'umurage w'ababyeyi be.
  Muri rusange rero abana b'abahungu hamwe n'abana b'abakobwa
  bafite uburenganzira bungana bwo kuzungura umutungo w'ababyeyi
  babo bapfuye. Nubwo ababyeyi baba barapfuye batabonye uko baraga
  abana babo umutungo wabo, umutungo basize uba ari uw'abana basize.
  Uwo mutungo ushobora kuba ugizwe n'amazu, amasambu, amafaranga
  n'ibindi byasizwe n'ababyeyi nubwo baba batarashakanye byemewe
  n'amategeko cyangwa barerwa n'umwishingizi.
  Umwishingizi yita ku mutungo w'abana arera mu buryo butababangamiye.
  Umwishingizi yita ku mutungo w'abana kugeza igihe bahawe ubukure
  n'amategeko cyangwa kugeza igihe bagize imyaka makumyabiri n'umwe.
  Umwishingizi nta burenganzira afite bwo gukoresha uko ashatse umutungo
  w'uwo yishingiye mu zindi nyungu ze zihariye. Ibi byamukururira ibihano
  birimo gutanga ihazabu cyangwa gufungwa. Ntiwazungura umutungo
  w'umwishingizi wawe keretse iyo yakuraze byemewe n'amategeko.
  Iyo hari abavandimwe be ni bo bonyine bafite uburenganzira bwo
  kumuzungura.

  Iyo umuntu atwaye inzu cyangwa undi mutungo bitari ibye aba yibye. Mu
  Rwanda abaturanyi cyangwa abavandimwe bajya bigarurira umutungo
  w'abana bibana. Igihe hatari urengera abana abavandimwe cyangwa
  abaturanyi bigarurira umutungo wabo. Ibindi bihe usanga umuvandimwe
  cyangwa umwishingizi yigaruriye umutungo noneho agasigara afashe ba
  bana ba nyirumutungo nabi. Ibyo Leta ntibishyigikira ari na yo mpamvu
  bihanwa n'amategeko.
  Nyamara umutungo w'umuntu akenshi awukomora ku gukora. Buri
  muntu iyo yiyemeje gukorana umwete n'umurava yiteza imbere kandi
  agateza imbere igihugu ke. Umwana wifuza kubigeraho agomba
  gutangira hakiri kare.
  Bana rero mutangire mwige mushyizeho umwete kuko umutungo

  wa mbere muri iki gihe tugezemo ni ukwiga. Ariko mushobora no
  korora amatungo magufi, mugahinga ibiti byera imbuto, mugatangira
  kwizigamira hakiri kare.

  A. Inyunguramagambo

  Sobanura aya magambo ukurikije uko yakoreshejwe
  mu nteruro:

  1. Izungura

  2. Ibihangano
  3. Ubugeni

  4. Ubukorikori
  5. Umwishingizi

  6. Kuraga

  Umwitozo ku nyunguramagambo
  Tanga interuro zirimo aya magambo:

  1. Umutungo

  2. Umwishingizi
  3. Uburenganzira

  4. Umurage

  B. Ibibazo byo kumva umwandiko

  Mu matsinda ya babiribabiri musubize ibi bibazo
  byabajijwe ku mwandiko mu magambo yanyu bwite

  1. Ukurikije ibivugwa muri uyu mwandiko umutungo uturuka
  hehe?
  2. Ukurikije ibivugwa muri uyu mwandiko kuzungura ni iki?
  3. Ukurikije ibivugwa muri uyu mwandiko indishyi z'akababaro ni
  iki?
  4. Ni izihe nshingano z'umwishingizi?

  C. Gusesengura umwandiko

  Erekana ingingo z'ingenzi zivugwa muri uyu mwandiko.

  D. Umwituzo w'ubumenyingiro: Guhanga bandika
  Andika umwandiko uvuga ibintu uteganya gukora kugira ngo nawe
  utangire kubona umutungo hakiri kare.

  

  Muhirwa yari afite umugore witwa Mukandori n'abana batanu ndetse
  agomba no kwita kuri nyina wari mu za bukuru. Umuryango wa Muhirwa
  wabagaho mu bukene, ku buryo abana be batashoboraga kwiga ngo
  barangize amashuri. Mu rugo bari batunzwe no guca inshuro kugira
  ngo babone ikibatunga. Babagaho mu buzima bugoranye. Muhirwa yari
  umugabo w'ibigango, ushoboye gukora ariko kubera umuryango munini
  yari afite, nta sambu cyangwa ubworozi yari afite, utwo akoreye twose
  tugasa nk'igitonyanga mu Nyanja.
  Umunsi umwe haza gutera intambara. Iyo ntambara yasanze umugore
  we atwite kandi afite n'abana babiri bakiri inshuke mu gihe Muhirwa atari
  imuhira kuko yari yaragiye gupagasa ngo abone icyatunga umuryango
  we.
  Intambara yatumye umuryango wa Muhirwa uhunga nta bikoresho
  by'ibanze ujyanye. Dore nawe, umugore we Mukandori yari afite inda
  y'imvutsi, afite inshuke ebyiri ndetse agomba no gusindagiza nyirabukwe.
  Mukandori yeguye utwenda, afata udushyimbo n'utundi twaka bari
  basigaranye akorera abana be bakuru maze na we afata ihene ebyiri bari

  bafite arakurura. Yagombaga kugendera magufi nyirabukwe nubwo na
  we atari yorohewe. Kubera ikivunge k'impunzi, Mukandori yaje kuburana
  n'abana be babiri bakuru. Bari nko mu kigero k'imyaka cumi n'itanu na
  cumi n'itatu. Aba bana ni bo bari bashoboye kugira ibyo bikorera byo
  kurya. Iyi mibereho yo guhangayika n'intege nke z'urugendo byatumye
  Mukandori akuramo inda. Ubwo nyirabukwe na we utari ufite uko
  yimereye ni we wasigaye ahubwo agomba kwita ku mukazana we dore
  ko nta kanunu k'abuzuku bari baburanye bari bafite. Iyo ataza kugira
  abaturanyi ngo bamujyane ku ivuriro ryari hafi y'aho bari bahungiye
  na we ntiyari kubaho.
  Ku ivuriro bitaye kuri Mukandori baramuvura arakira ndetse kubera ko
  hari n'ikigo nderabuzima, ba bana b'inshuke na nyirakuru wabo babitaho
  kugira ngo bashobore kurokora ubuzima bwabo. Umugore wa Muhirwa,
  Mukandori yamaze ukwezi kose mu bitaro kuko yari yarazahaye mbere
  yo koroherwa agasanga abandi aho bari barahungiye. Impunzi zari
  zarashyizwe mu makambi atandukanye, maze imiryango y'abagiraneza
  itangira kwita no guhuza imiryango yatatanye.
  Inkuru y'uko Mukandori ari mu bitaro ntabwo Muhirwa yayimenye.
  Ahubwo yakomeje kurorongotana ashakisha hirya no hino aho
  umugore we yahungiye. Nuko ku bw'amahirwe aza guhura n'abana
  be bakuru bari baraburanye na nyina. Muhirwa yaribwiraga ati: "Ubu
  umugore wange ibye byararangiye. Abana bange bato na mama na
  bo ibyabo byararangiye." Muhirwa yumvaga yishinja kuba atarakoze
  ibyo yagombaga gukora. Nuko akibwira ati: "Ubundi iyo ntaza gusiga
  umugore wange wari hafi kubyara ubu nta cyo aba yarabaye." Kubera
  ibibazo yibazaga, Muhirwa yari amaze gutakaza ibiro byinshi. Yirirwaga
  abaririza niba ntawuzi uko byagendekeye umugore we, abana be ndetse
  na nyina, akabura uwamuha amakuru y'imvaho.

  Nyuma y'amezi abiri Muhirwa ashakisha hirya no hino yaje kugera ku kigo
  nderabuzima cyari mu nkambi yitaruye iyo yabagamo, ashakisha abana
  be bato. Nuko aza kumva umwana amuhamagara ngo: "Papa!" Yumva
  arikanze, arakebaguza agira ngo hari undi uwo mwana ahamagara.
  Arebye hafi ye abura umuntu. Ni bwo yabonye akana ke k'agakobwa
  kiruka kamusanga. Nuko n'ubwuzu bwinshi aragaterura. Arakabaza ati:"
  Hano wahageze ute? Abandi se bari he"? Umwana ataramusubiza aba
  abonye Mukandori ari kumwe na nyina basohoka mu kigo nderabuzima

  bafite ibikapu byarimo ibiribwa bari bavuye gufata ku kigo nderabuzima.
  Nuko barahoberana, barishima. Muhirwa ashimishwa no kongera
  kubona umuryango we, bajya kumwereka icumbi barimo. Muhirwa
  ntabwo yicaye ahubwo yaravuze ati: "Ubu ngiye kuzana abana bakuru
  twabanaga tuze twegere iki kigo nderabuzima gifasha abanyantege nke."

  A. Inyunguramagambo

  Sobanura aya magambo ukurikije uko yakoreshejwe
  mu nteruro:

  1. Ibigango

  2. Igitonyanga mu nyanja
  3. Inshuke

  4. Ikivunge

  5. Kurorongotana

  Umwitozo ku nyunguramagambo
  Soma, uhuze ijambo rivuye mu mwandiko n'igisobanuro
  cyaryo ukoresheje akambi.

  

  B. Ibibazo byo kumva umwandiko

  Nimusubize ibi bibazo byabajijwe ku mwandiko mu
  magambo yanyu bwite mutandukura interuro ziri mu
  mwandiko.

  1. Ni ba nde bavugwa muri uyu mwandiko?
  2. Kuki uyu mugabo uvugwa muri uyu mwandiko intambara
  yateye ataba mu rugo rwe?
  3. Uyu muryango ugeze mu nzira byawugendekeye gute?
  4. Uyu mugore uvugwa muri uyu mwandiko yafashijwe na ba nde
  mu bibazo yahuye na byo?

  C. Gusesengura umwandiko
  1. Vuga ingingo z'ingenzi ziri mu mwandiko umaze gusoma.
  2. Ni irihe somo ukuye muri uyu mwandiko?

  D. Guhanga bandika
  Andika inkuru ivuga ku burenganzira bw'abanyantege nke uvuge
  n'ukuntu ubona bwubahirizwa mu gace utuyemo.

  

  Mu minsi ishize naganiriye na Muyoboke umugabo uhugukiwe n'ibijyanye
  n'amategeko n'ibijyanye n'uburengazira bw'abantu. Nifuzaga kumenya
  ibijyanye n'uburenganzira bw'abafite ubumuga kuko umwarimu wacu
  yari yabiduhayemo umukoro. Yatangiye ansobanurira ubumuga icyo
  ari cyo, umuntu ufite ubumuga uwo ari we n'uburenganzira afite.
  Yabinsobanuriye atya:"Ufite ubumuga ni umuntu wese wavutse adafite
  ubushobozi nk'ubw'abandi mu byerekeranye n'ubuzima cyangwa
  wabutakaje biturutse ku ndwara, impanuka, intambara cyangwa izindi
  mpamvu zishobora gutera ubumuga. Ubumuga rero butuma umuntu
  atakaza bumwe mu bushobozi bw'ubuzima bwe bityo akaba adafite

  amahirwe angana n'ay'abandi. Hari abafite ubumuga buhoraho nka
  bariya ubona bagendera ku igare ry'abafite ubumuga, abamugaye
  ingingo, abatumva neza, abafite ubumuga bwo kutabona n'ubwo mu
  mutwe. Hari kandi n'abo umuntu yavuga ko bafite ubumuga bw'igihe
  gito nk'abafite ibikomere cyangwa imvune."
  Ku byerekeranye n'uburenganzira, yarambwiye ati: "Ufite ubumuga wese
  afite uburenganzira bungana n'ubw'abandi imbere y'amategeko. Umwana
  ufite ubumuga ntahezwa mu ishuri yigana n'abatabufite. Agomba kubahwa
  no guhabwa agaciro bikwiye ikiremwa muntu. Ba nyiri ibigo cyangwa
  amashyirahamwe byita ku bafite ubumuga bagomba gukora ibishoboka
  byose kugira ngo buzuze ibyangombwa bituma abafite ubumuga bagira
  umutekano n'ubuzima bwiza. Bagomba kugira ibikoresho bihagije bituma
  abamugaye bagira ubuzima bukwiye kandi bakagira n'uruhare mu
  iterambere ry'igihugu hakurikijwe ubushobozi bwabo. Ufite ubumuga afite
  uburenganzira bwo kuba mu muryango mu buryo bumwe n'ubw'abandi,
  mu gihe adafite ababyeyi kandi adashoboye kwitunga, agira umwishingizi
  cyangwa umubera umubyeyi ataramubyaye cyangwa se ikigo cyangwa
  ishyirahamwe bimwitaho. Afite uburenganzira bwo gutanga igitekerezo
  mu bwisanzure ku bibazo rusange by'igihugu no ku kibazo cyose kimureba
  by'umwihariko. Iyo bishoboka, bagishwa inama kandi bagatanga
  ibitekerezo ku bikorwa na serivisi bibagenerwa. Ni muri urwo rwego,
  bahagararirwa mu nzego zifatirwamo ibyemezo no mu Nteko Ishinga
  Amategeko.
  Ufite ubumuga afite uburenganzira bwo kunganirwa nk'undi wese mu
  nkiko, akitabwaho, agatabarwa by'umwihariko mu gihe k'intambara,
  ibiza, impanuka n'ibindi byago. Afite uburenganzira ku burezi buboneye
  hakurikijwe imiterere y'ubumuga bwe. Iyo afite ubumuga butamwemerera
  gukora ibizamini nk'iby'abandi cyangwa mu buryo bumwe n'abandi,
  afite uburenganzira bwo gukoreshwa ibizamini ku buryo bwihariye.
  Yoroherezwa na Leta uburyo bwo kwivuza, yaba atishoboye, ikamuvuza
  kandi ikamushakira insimburangingo n'inyunganirangingo, iyo azikeneye.
  Buri kigo cyangwa ishyirahamwe byita ku bafite ubumuga bigomba
  kugira serivisi ishinzwe gusuzuma ihungabana ndetse n'ubujyanama mu

  by'ubuzima bwo mu mutwe.
  Mu bijyanye n'umurimo, ntitugakorere ivangura iryo ari ryo ryose abafite
  ubumuga ahubwo tubahe amahirwe yo kubona umurimo kuruta utabufite
  niba banganya ubushobozi mu kazi cyangwa banganyije amanota mu
  ipiganwa. Umuntu wese ukoreye ufite ubumuga icyaha k'ivangura
  cyangwa ihohoterwa iryo ari ryo ryose, ahanishwa igihano gisumba
  ibindi mu biteganywa n'amategeko ku birebana n'icyo cyaha.
  Erega abafite ubumuga na bo ni abantu nka twe twese, bafite
  uburenganzira bwo kugera no gukoresha ahantu rusange
  bitabavunnye. Ni yo mpamvu, mu nyubako zitanga serivisi zigenewe rubanda
  hagomba guteganywa inzira zorohereza abamugaye ingingo kugera
  aho bashaka serivisi hose, ubwiherero ndetse n'urukarabiro byihariye.
  Na bo bakeneye kubaho bigenga cyanecyane ahantu rusange bitabaye
  ngombwa ko bahora baherekejwe iteka n'ababitaho.Twibatererana na
  bo ni abakiriya bacu, abafatanyabikorwa bacu, rimwe na rimwe usanga
  bari ku rwego rumwe natwe, ari inshuti zacu, abavandimwe bacu, bashiki
  bacu, abo dufitanye isano n'ibindi."

  A. Inyunguramagambo

  Sobanura aya magambo ukurikije uko yakoreshejwe
  mu mwandiko:

  a) Ubumuga b) Guhezwa
  c) Insimburangingo d) Inyunganirangingo

  Umwitozo w'inyunguramagambo

  1. Tanga interuro imwimwe irimo aya magambo
  akurikira bigaragaza ko wumvishije icyo asobanura:

  a) Ipiganwa
  b) Ibiza
  c) Kunganirwa

  2. Mu rwego rwo guca imvugo zisesereza abafite
  ubumuga amagambo amwe yakoreshwaga kera
  yavuyeho asimbuzwa imvugo zitarimo gusesereza
  no gutera ipfunwe. Mu matsinda nimwuzuze iyi
  mbonerahamwe y'imvugo zajyaga zikoreshwa
  n'izigomba gukoreshwa ubu:

  
  

  B. Ibibazo byo kumva umwandiko

  Nimusubize ibi bibazo byabajijwe ku mwandiko mu
  magambo yanyu bwite mutandukuye interuro ziri mu
  mwandiko

  1. Ukurikije ibivugwa muri uyu mwandiko ubumuga ni iki?
  2. Ukurikije ibivugwa muri uyu mwandiko ubumuga buturuka
  hehe?
  3. Ukurikije ibivugwa muri uyu mwandiko uburenganzira
  bw'abafite ubumuga ni ubuhe?
  4. Ukurikije ibivugwa muri uyu mwandiko ni ibiki bibujijwe
  gukorera abantu bafite ubumuga?
  5. Ni ibiki Leta ikorera abantu bafite ubumuga?

  C. Gusesengura umwandiko

  1. Vuga ingingo z'uburenganzira bw'abafite ubumuga zivugwa mu
  mwandiko umaze gusoma.
  2. Ni irihe somo ukuye muri uyu mwandiko?

  D. Gutanga ibitekerezo
  Usibye uburenganzira bw'abafite ubumuga buvugwa mu mwandiko
  wasomwe nta bundi burenganzira abafite ubumuga ubona bakwiye
  guhabwa uhereye ku bo uzi mu gace utuyemo cyangwa abo mwigana?

  E. Umukoro: Guhanga bandika
  Insanganyamatsiko:
  Andika inkuru ivuga ku burenganzira bw'abafite ubumuga uvuge
  n' ukuntu ubona bwubahirizwa mu gace mutuyemo.

  2.5. Indango z’inshinga

  Soma interuro zikurikira maze uvuge icyo inshinga
  ziciyeho akarongo zivuga mu butumwa zitanga.

  1. Ndagenda uyu munsi.
  2. Singenda none.
  3. Uraza cyangwa ntabwo uza?
  4. Mwitonde mutagwa!
  5. Mwirinde gukora ibyaha mutazahanwa.
  6. Udakora ntakarye!
  7. Ntimukangize ibidukikije!

  Muri izi nshinga, ni izihe zihakana n'izemeza?
  Inshinga zemeza: ndagenda, uraza, mwitonde, mwirinde, gukora.
  Inshinga zihakana: singenda, ntabwo uza, mutagwa, mutazahanwa,
  udakora ntakarye, ntimukangize.
  Kuva mu ndango yemeza tujya mu ndango ihakana, hari amagambo
  twifashisha

  Amagambo cyangwa uturemajambo twagiye dufasha mu guhakana ari
  two, ni, si-, ntabwo, ta-, nta-, na ntini:
  gakoreshwa mu ndango yemeza muri ngenga zose.
  si- : gakora muri ngenga ya mbere ubumwe honyine, mu ndango ihakana
  ta- : gakoreshwa muri ngenga zose, ariko muri ngenga ya mbere
  gakoreshwa gahinduka "nta" iyo gakoreshejwe mu buryo bumwe na
  bumwe bw'itondaguranshinga. Urugero: Nintatsinda nzababara.

  nti- : Iyo gahuye na ngenga irangwa n'inyajwi "i" iburizwamo kagafata
  iyo nyajwi. Ni yo mpamvu gahinduka ntu- muri ngenga ya kabiri ubumwe
  cyangwa nta- muri ngenga ya gatatu ubumwe.

  Gakoreshwa :
  a) Muri ngenga ya kabiri y'ubumwe: ntugende, ntuzagende.
  b) Muri ngenga ya gatatu y'ubumwe: ntazagende, ntagende.
  c) Muri ngega ya mbere y'ubwinshi: ntitugende, ntituzagende.
  d) Muri ngenga ya kabiri y'ubwinshi: ntimuzagende, ntimugende.
  e) Muri ngenga ya gatatu y'ubwinshi: ntibagende, ntibazagende.

  Umwitozo:

  Tondagura inshinga ziri mu dukubo mu ndago ihakana no mu
  gihe cyasabwe aho biri:

  a) Umuco wo kuzigama (wakwiriye: shyira mu ndagihe, mu ndango
  ihakana) mu Banyarwanda.
  b) Hari ibiti biterwa mu myaka (konona; indagihe y'ubusanzwe; indango
  ihakana).

  c) Jenoside (kongera kubaho ukundi: Inzagihe, mu ndango ihakana).
  d) (Kwironda: Inzagihe mu ntegeko, ngenga ya kabiri y'ubwinshi,
  indango ihakana), mukurikije ikintu icyo ari cyo cyose, ahubwo
  muzage mugirana ubumwe n'ubufatanye na buri wese.
  e) (Kongera: Inzagihe, ngenga ya mbere ubumwe, indango ihakana)
  kunywa itabi.

  2.6. Amagambo akatwa

  Ikata ry'inyajwi zisoza

  Soma izi interuro maze utahure amagambo afite inyajwi
  zakaswe kubera ko ayo magambo yahuriye n'andi mu
  nteruro.

  1. Amashyamba n'amazi biri mu bidukikije bifite akamaro kanini ku
  buzima bwacu?
  2. Abantu bose bafite icyo bakora nk'abahinzi, aborozi, abanyamyuga

  ndetse n'abakorera umushahara, bagomba kwitabira kuzigama.
  3. Amaso ye ni nk'ayawe mureba kimwe.

  Ibinyazina ngenera n'byungo "na" na "nka" Inyajwi zisoza
  ikinyazina ngenera n'ibyungo "na" na "nka" zirakatwa iyo zikurikiwe
  n'ijambo ritangiwe n'inyajwi.

  Inyajwi zisoza zidakatwa

  Soma izi interuro maze utahure amagambo afite inyajwi
  zitakaswe kandi ayo magambo yahuriye n'andi mu
  nteruro.

  1. Mu ishyamba rya Nyungwe habamo ibintu byinshi bishimisha
  ababisura.
  2. Ibiremwa biri ku isi byose biruzuzanya.
  3. Uzage uzigama amafaranga kurusha uko uyasohora bizagufasha.
  4. Kwiga ni uguhora wihugura, si uguhabwa impamyabushobozi ngo
  urekere aho.
  5. Turwanye ingengabitekerezo ya jenoside aho turi hose.
  6. Iyo duharaniye ubwuzuzanye n'uburinganire tuba twubahiriza ihame
  ko abantu bose bavukana uburenganzira bungana.

  Ibibazo:
  a) Inyajwi zisoza amagambo zitwaye gute mu gihe zikurikiwe n'andi
  magambo atangiwe n'inyajwi?
  b) Inyajwi "i" isoza akabimbura "nyiri", n'inshinga mburabuzi "ni" na
  "si" zo zitwaye gute?
  c) Inyajwi zisoza indangahantu "ku" na "mu" zitwaye gute?

  

  Umwitozo: Kosora amakosa y'imyandikire ari muri iyi
  nteruro.

  1. Nuva kw'ishuri uge kuhira za ngemwe zibiti twateye ejo bundi.
  2. Gukund'umurimo bizatuma duter'imbere, tuve mu ubukene
  bwa karande.
  3. Gusoma ibitabo byinshi bifasha kwiyungura ubumenyi nubwenge
  nubushobozi mu byo dukora.

  2.7. Amarangamutima

  Soma amagambo aciyeho akarongo muri izi nteruro
  maze utekereze ku miterere n'umumaro wayo,
  ugerageze gutahura uko yakwitwa.

  1. Yooo! Mbese burya ni uko bagenze?
  2. Ye baba wee! Ubwo ko bajya kumwiba ayo mafaranga yose
  yose kuki atari yarayazigwamye muri banki.
  3. Ahaaa! Aho wenda waba watemye ibiti bya Leta!
  4. Ayayaya! Mbega ibintu byiza! Aya manota yose ni ayawe!

  Amagambo aciyeho akarongo muri izi nteruro agaragaza ibiri ku mutima
  w'uvuga. Aha mbere biragaragara ko ababajwe n'ibyabaye. Mu nteruro
  ya kabiri uvuga aratangara ariko agaragaza kwifatanya n'uwagize
  ibyago byo kwibwa. Mu nteruro ya gatatu, uvuga arihanangiriza uwo
  bavugana, amwumvisha ko atangajwe n'ibyo yumvise.
  Aya magambo kimwe n'andi ateye nk'aya aranga ibiri ku mutima
  w'uvuga. Ni ukuvuga ibyiyumvo afite. Mu byiyumvo habamo: akababaro,
  gutangara, kwifatanya n'uwagize ibyago, ibyishimo, ...

  Inshoza y'amarangamutima:

  Amarangamutima ni amagambo adahinduka, agaragaza ibyiyumvo
  by'uvuga.

  2.8. Inyigana

  Soma witonze aka gace k'umwandiko maze utekereze
  ku mitere n'umumaro by'amagambo aciyeho akarongo:

  Huun. ! Huun! Ihene itangira kubyogabyoga. Dore ishyano! Ibya hano
  biguruka nta mababa! Itangira gutekereza impyisi. Huun! Huun! Iyo ni
  gica cy'urukinga n'urutamu ku mugongo! Mutamu ireba hirya no hino,
  ibura uburyama n'ubuhagarara, ubwoba burayisaga isigara ihinda
  umushyitsi. Huun! Iratitirije amaso atera ibishashi, iteye iyo shashi
  y'inshirasoni. Nyirashyano itekereza ibyo guhunga isanga bitagishobotse
  iti: "Ahasigaye ni ukurwana." Ngo "tiku! Tiku!" Rwasakiranye: ngiryo
  ihembe ngiryo iryonyo birakururana rubura gica. Isake irinda iyibikiraho,
  umuseke ureya. Mu rukerera Mutamu iti: "Nuko nabeshyaga n'ubundi
  nta hene irwanya impyisi, iki cyago cyanyishe."
  Huun. ! Huun!: Aya magambo arigana impyisi ihuma..
  tiku! Tiku! : Aya magambo arigana urusaku ruturuka ku bintu bisekuranye.
  Atwumvisha uburyo Mutamu yabanje kwirwanaho igatikura impyisi
  ikoresheje umutwe n'amahembe.

  Inshoza y'inyigana

  Inyigana ni amagambo yigana urusaku rw'ibintu, urw'inyoni cyangwa
  inyamaswa.

  Umwitozo: Tahura amarangamutima cyangwa inyigana
  ziri muri izi nteruro.

  Mee! Mee! Uwo ni nyiribyago Sehene wize guhebeba ngo none
  yamwumva igataha.
  Mu kanya gato, Mutamu itangira gutaka iti:"Ayii we! Ahuu! Cya cyago
  kiranyishe!"
  Ihene iti:"Meee!" Inka iti: "Maaaa!" Intama iti:"Baaa!" Nti:"Byira mbyiruke
  mwana w' i Rwanda!"
  Mu gitondo inyoni zose ziba ziririmba. Inuma igira iti:"Gugu, Gugugu,
  Gugu!" Inyombya iti:"swiririri". Akayaga kaba gahuhera ngo
  "shiiii!" Niwumva rero inyoni ziririmba, ntugatangire kwiganyiriza
  ngo'orororo!" Ahubwo jya uhita wiyorosora ibiringiti vuba
  ngo"shiku! "

  2.9. Inkuru ishushanyije: Dukine kuko ari byiza,
  ariko ntibitwibagize inshingano zacu

  
  

  
  

  
  

  
  

  
  

  
  

  
  

  A. Inyunguramagambo

  1. Mugerageze gushaka ibisobanuro by'aya magambo:

  akabande, guhangaza izuba, nyabu, sinafashe bike, izamu naryigiye
  munsi y'amazi, ibijumba by'amatare, bwaki, mwokabyara mwe, byo
  kanyagwa, komora, kuvuguta ibyatsi, Tetanosi.

  Umwitozo w'inyunguramagambo.
  2. Tanga interuro imwimwe irimo aya magambo
  akurikira bigaragaza ko wumvise ibisobanuro byayo

  a) Yatutubikanye:
  Umuntu ukora cyane akazi k'ingufu usanga yatutubikanye.
  b) Kuvuguta:
  Gukanda ukaraga ibyatsi cyangwa ibibabi by'ibiti ukoresheje
  intoki, ku butyo bihinduka nk'imboga ukabikamuramo amazi.
  c) Amwomore:
  Umuntu wakometse bagerageza kumwomora bakoresheje imiti
  itandukanye, ariko birinda gushyira umwanda ahakomeretse

  .B. Ibibazo byo kumva inkuru ishushanyije

  Musubize ibi bibazo byabajijwe ku nkuru mu magambo
  yanyu bwite mutandukura interuro ziri mu mwandiko.

  1. Ni ba nde bavugwa muri iyi nkuru ishushanyije?
  2. Umwana uvugwa muri iyi nkuru ishushanyije umukecuru yamubuze
  yagiye hehe?
  3. Ukurikije ibivugwa muri iyi nkuru ishushanyije abana bafite ubuhe
  burenganzira?
  4. Ukurikije ibivugwa muri iyi nkuru ishushanyije abana bafite izihe
  nshingano?
  5. Ko umukecuru yagiye gushaka ibyatsi byo komora Sekidende,
  abandi bana bakamunyarukana bakamujyana kwa muganga, ubona
  barakoze ibiri byo? Sobanura.

  C. Kwitoza gusoma inkuru ishushanyije

  Mu matsinda anganya umubare n'abakinankuru
  bavugwa muri iyi nkuru nimufate imyanya
  y'abakinnyi batandukanye maze musome inkuru
  ishushanyije ku buryo bw'ikiganiro.

  D. Gukina bigana

  Mu matsinda anganya umubare n'abakinankuru
  bavugwa muri iyi nkuru nimufate imyanya y'abakinnyi
  batandukanye maze mukine inkuru ishushanyije
  mwigana abakinnyi uko bayikinnye, buhorobuhoro
  muyifate mu mutwe ku buryo muyikina mudasoma.

  E. Gusesengura inkuru ishushanyije no gutahura
  ibiyiranga

  a) Mu matsinda nimwekane ingingo z'ingenzi zigize iyi nkuru.
  b) Mu matsinda nimugerageze gutahura ibiranga inkuru
  ishushanyije muhereye ku buryo yanditse musubiza ibibazo
  bikurikira:
  i) Mukireba kuri iyi nkuru mutaranayisoma mubona igizwe n'iki?
  ii) Amagambo y'abakinnyi yanditse he? Agaragazwa n'iki ko
  ari ay'umukinnyi runaka?
  iii) Ibice bigize inkuru bikurikirana gute? Iyo uyisoma uhera he
  uga na he?
  iv) Muhereye ku bisubizo mwabonye mwavuga ko inkuru
  ishushanyije irangwa n'iki?

  Ibiranga inkuru ishushanyije

  
  

  Inkuru ishushanyije igizwe n'ibice bibiri by'ingenzi: ibishushanyo
  n'amagambo.Yandikwa mu tuzu tugize imbonerahamwe akenshi
  iba ifite inkingi ebyiri cyangwa zirenga. Amagambo avugwa mu
  nkuru aba ari mu tuziga cyangwa utuzu dufite akambi bita "ingobe"

  kaganisha ku uvuga, cyangwa utubumbe tugaragaza ko umuntu arimo
  gutekereza. Hari n'amagambo asobanura uko abantu bitwaye mu
  nkuru. Ayo magambo ashyirwa mu kanya gasigara hejuru y'akazu
  gashushanyijemo nta kambi cyangwa utubumbe tuganisha ku uvuga
  kayajyaho. Inkuru ishushanyije isomwa uva ibumoso ugana iburyo
  no kuva hejuru ugana hasi nk'uko wasoma inkuru yanditse bisanzwe.

  F. Guhanga inkuru ishushanyije.
  Mu matsinda, nimutekereze ibyakorwa mu guhanga inkuru
  ishushanyije maze mubitondeke muhereye ku cyo mwaheraho kugeza
  ku cyo mwarangirizaho musubiza ikibazo gikurikira: "Ugiye guhanga
  inkuru ishushanyije wakora iki

  Isuzuma risoza umutwe wa kabiri

  Igisobanuro cy'uburenganzira bwa muntu
  Umwarimu yaduhaye umukoro wo kuzagaruka ku ishuri
  dushobora gutanga ibisobanuro ku bijyanye n'uburenganzira
  bw'ikiremwamuntu, cyanecyane ubw'abana, ubw'abanyantege nke
  ndetse n'uburenganzira ku mutungo.
  Natekereje ku ijambo " uburenganzira " numva ntarisobanukiwe neza
  kuko bwari na bwo bwa mbere ndyumva. Si nge warose ngera mu rugo.
  Nuko nsaba ababyeyi bange uruhushya rwo kujya kwa Muyoboke,
  umunyamategeko duturanye ngo amfashe gusobanukirwa n'umukoro
  umwarimu yaduhaye. Nuko ngeze kwa Muyoboke arambaza
  ati:"Kanyamatsiko se kandi nakumarira
  iki ?" Ako ni akazina yampimbye kuko nkunze kumubaza utuntu
  twinshi. Ni ko kumubwira nti:"Nagira ngo munsobanurire ibijyanye
  n'uburenganzira bw'abana. Ariko munsobanurire mbere na mbere
  iryo jambo"uburenganzira" mbanze ndyumve neza."
  Muyoboke ni ko kumbwira ati:"Mu Rwanda ndetse no ku isi yose, buri muntu
  uwo ari we wese n'ubwo yaba ari umwana muto afite uburenganzira bwinshi.
  Uburenganzira umuntu arabuvukana. Ni nk'izina ryawe, indeshyo yawe,
  ururimi uvuga cyangwa ibyo wizera. Ni bimwe mubikugize. Uburenganzira

  ntibugurishwa. Abantu mu bihugu byose biyemeje kubwubahiriza, kuko
  ari bwo butuma bubahana. Ubwo burenganzira buboneka mu cyo twita
  amategeko, haba mu Itegeko Nshinga cyangwa andi mategeko. Aya
  mategeko afata ibikureba byose nk'ibintu bifite agaciro karemereye kuruta
  ibindi byose. Kandi ibyo bikureba biba bigomba kurengerwa hakurikijwe ayo
  mategeko. Ni yo mpamvu igihe hagize ubangamira uburenganzira bwawe,
  Leta igomba kukurengera. Bityo ukaba ugomba kumenya uburenganzira
  bwawe kugira ngo igihe bibaye ngombwa ubuharanire.
  Muri make, uburenganzira ni ibyo amategeko akwemerera. Kandi
  ibyo amategeko akwemerera ntawemerewe kutabyubahiriza kuko
  bigenze bityo yaba aguhohoteye. Igihe uvuka buri Munyarwanda
  wese yakwemereye kubahiriza uburenganzira bwawe. Dukunze kugira
  inama abantu ngo bage bamenya amategeko kugira ngo bamenye
  ibyo bemerewe n'ibyo batemerewe.
  Amategeko y'u Rwanda, Itegeko Nshinga ndetse n'andi mategeko,
  arengera uburenganzira bwa buri wese. Hari kandi n'amategeko
  mpuzamahanga arengera abantu banyuranye. Ayo mategeko n'igihugu
  cyacu kirayemera kandi cyayashyizeho umukono, kinayinjiza mu
  Itegeko Nshinga. Igihe ibihugu byinshi bifite amategeko, bikubahiriza
  uburenganzira harimo n'ubw'abana, bivuga ko uburenganzira bw'abana
  ari ingenzi. Nk'ubu, buri wese afite uburenganzira bwo kubaho no
  kwiyubaha, kugira umutungo, kuvurwa, kwiga no kuba twese tureshya
  imbere y'Ubutabera . Amategeko y'u Rwanda arengera ubwo
  burenganzira atitaye ku myaka y'umuntu. Rero igihe uwo ariwe wese
  akoze ikosa ryo kukwima uburenganzira bwawe aba yishe ayo mategeko
  yose. Kandi uwishe amategeko arabihanirwa. Igihe uzi icyo amategeko
  avuga ku burenganzira bwawe ukaba waharanira ubwo burenganzira
  biba byatunganye, kuko icyo gihe no gufata ibyemezo birakorohera".

  A. Inyunguramagambo
  1. Koresha aya magambo mu nteruro zumvikanisha icyo
  asobanura: Uburenganzira, kurengerwa, aguhohoteye,
  ibyemezo, umunyamategeko

  2. Andika amagambo ari mu mwandiko asobanura
  amagambo akurikira: gusinya, gukurikizwa, umuntu wize
  cyangwa umuntu ukora ibijyanye n'amategeko, umuntu ufite
  inyota yo kumenya ibintu

  B. Ibibazo byo kumva umwandiko
  1. Nk'uko bivugwa mu mwandiko uburenganzira ni iki?
  2. Ni ubuhe bumwe mu burenganzira buri muntu wese yemerewe
  buvugwa muri uyu mwandiko?
  3. Ni ayahe mategeko avugwa mu mwandiko?
  4. Iyo umuntu atubahirije uburenganzira bwawe aba akoze iki?
  5. Ni irihe somo uvanye muri uyu mwandiko?

  C. Indango ihakana n'indango yemeza
  1. Shyira izi nshinga mu ndango ihakana

  a. Ndaza
  b. Ndaje
  c. Nuza ndishima
  d. Nimudakora ntimuzatera imbere.

  2. Shyira mu ndango yemeza.
  a. Tuzahahurira.
  b. Nudatsinda sinzaguhemba.
  c. Ntimugahorane impungege z'uko muzamera ejo.
  3. Andika uko bikwiye amagambo akatwa muri izi nteruro

  a. Amazi numwuka duhumeka ni ibintu dukenera kurusha nibyo
  turya.
  b. Muge mukundana nkabavandimwe.
  c. Abana bose, baba abafite ubumuga nabatabufite, ntibagomba
  kuvutswa uburenganzira bwo kwiga.

  D. Andika inkuru wabwira abantu mubana ku bijyanye
  n'uburenganzira bw'umwana mwize n'ibyagushimishije.
  Uratangira gutya:

  Muri iyi minsi twize ibijyanye n'uburenganzira bw'abantu

  batandukanye: ubw'abana, ubw'abamugaye n'ubw'abanyantege nke.
  Twagiye dusoma imyandiko itandukanye, tukanayisesengura, ndetse
  hari n'uwo twakinnye.
  Mu burengazira bw'abana twize ko......
  Ku bijyanye n'uburenganzira bw'abamugaye twize ko....
  Ku bijyanye n'uburenzira bw'abanyantege nke twize ko, ...
  Mu kwanzura navuga ko ...

  Mark as done
• 3.1. Ibidukikije ni iki?

  
  

  Ibidukikije muri rusange bigizwe n'ubutaka, ibiburiho n'ibiburimo,
  amazi n'ibiyarimo, umwuka n'ikirere, ibinyabuzima biri ku isi n'ibikorwa
  by'umuntu. Umuntu akaba ari we uri hagati ya byose.
  U Rwanda ni igihugu k'imisozi miremire. Kubera ubwinshi bwayo
  rwitwa "Igihugu k 'imisozi igihumbi." Iyo misozi igiye ibisikana n'ibisiza,
  ibibaya bitembamo amasoko, imigezi mito n'imigezi minini. Hamwe na
  hamwe hashashe ibidendezi by'amazi byitwa ibiyaga. Imisozi y'i Rwanda
  yisakaye amashyamba atuma isa neza kandi akayirinda isuri. Muri ayo
  mashyamba hari ayatewe mu bikorwa by'umuganda n'aya kimeza nka
  Nyungwe, Gishwati, Mukura, Cyamudongo, urugano rwo mu Birunga,

  ishyamba riboneka muri Parike y'Akagera n'ishyamba rya Busaga. Ibyiza
  by'amashyamba ntawutabizi kuko tuyakesha umwuka mwiza duhumeka,
  ku buryo bayita ibihaha by'iyi si dutuyeho. Ni yo atuma habaho imvura
  ituma tweza imyaka, tukabona ibidutunga, akarwanya isuri ndetse
  agafata ubutaka. Ni na yo kandi ntaho y'inyoni n'ibisiga.
  Kubera izo mpamvu tuba tugomba kuyafata neza, tuyaharurira tuvanamo
  ibyatsi bibi, tuyakonorera kandi tutayaragiramo inka ziyavunagura; na
  none kandi tubuza abana kurira ibiti babigonda cyangwa babyicundaho.
  Kugira ngo tubone ibyo turya, hagomba inkwi zo kubiteka, kandi
  ziva mu biti byatemwe. Gutema ibiti umuntu ntiyabireka burundu
  ariko kandi ibitemwe byibura byajya bisimbuzwa ibindi. Umuririmbyi
  w'Umunyarwanda ni we wigeze kuvuga ngo:"Nutema kimwe jya utera
  bibiri!" Kandi ni inama nziza. Mu rwego rw'imiturire, abantu na bo
  bakwirinda gusatira amashyamba bayatema ngo babone aho batura.
  Ikindi twakwigiraho ni ibara ry'amazi atemba mu migezi iboneka mu
  gihugu cyacu. Amazi y'iyo migezi asa n'igitaka; bisobanura ko imisozi yacu
  igenda ikushumuka, itaka ritembera mu migezi na yo ikaritunda irijyana
  imahanga tugahomba nk'uko umubyinnyi w' Umunyarwanda yigeze
  kubivuga. Mu migezi yo mu Rwanda hari itemba igana iburasirazuba
  ikisuka mu ruzi rw'Akagera. Iyo ni igizwe na Mwogo, Rukarara,
  Mbirurume, Satinsyi, Mukungwa, Base, Bakokwe, Nyabugogo, Akanyaru,
  Karangaza, Kagitumba n'iyindi. Naho itemba igana iburengerazuba
  ni Sebeya, Koko, Karunduru, Rusizi n'iyindi. Iyo migezi ibonekamo
  ibinyabuzima bitandukanye. Habamo amafi, imvubu, ingona, ingaru,
  inyogaruzi n'izindi.
  U Rwanda kandi rufite ibirunga birimo Kalisimbi, Muhabura, Bushokoro
  bamwe bita Bisoke, Sabyinyo, Gahinga. Imisozi yo hagati mu gihugu yitwa
  ibitwa. Ni imisozi itari miremire cyane ariko ikagira umwihariko wo
  kuba ishashe hejuru mu mpinga harambuye. Dufite kandi Ibisiza n'ibibaya
  bifite ubutumburuke bugufi ibyinshi bikaba byiganje mu burasirazuba
  bw'u Rwanda ariko ntitwakwibagirwa ikibaya cya Bugarama kiboneka
  mu burengerazuba.
  Mu biyaga byo mu Rwanda twavuga nka Kivu, Burera, Ruhondo,
  Muhazi, Mugesera, Cyohoha, Rweru, Sake, Cyambwe, Nasho, Ihema,

  Rwanyakizinga, n'ibindi bito. Inyamaswa ziboneka mu migezi akenshi
  ziboneka no mu biyaga.
  Abana na bo bafite inyungu z'uko ibidukikije birindwa kandi bigacungwa
  neza kubera ko imibereho myiza yabo ari byo ishingiyeho. Abana bagomba
  kubaha ibidukikije kuko ari byo bituma ubuzima bw'umuntu buba bwiza.
  Bakwiye kuzirikana ko buri kintu mu bidukikije gifite akamaro kihariye;
  bakihatira kugira ubumenyi ku bidukikije bityo bagasobanurira bagenzi
  babo, ababyeyi babo ndetse n'abaturanyi ibyiza dukesha ibidukikije
  n'inyungu dufite mu kubifata neza. Kugira ngo bongere ubumenyi bwabo
  ku bidukikije, Abana bashobora gusoma ibitabo, ibinyamakuru, kubaza
  ababyeyi n'abarimu babo, abashakashatsi, abayobozi, kumva radiyo,
  kureba ibiganiro bya tereviziyo n'ibindi.
  Aya makuru yatuma abana bagena ibikorwa bakora mu rwego rwo
  gufata neza ibidukukije. Ibyo bikorwa byaba nko gukora ubusitani,
  gutera indabyo, gutera ibiti, gutoragura imyanda inyanyagiye aho
  bakinira, gusiba utwobo turekamo amazi y'imvura, gukubura, korora
  amatungo magufi nk'inkoko, ihene, intama, ingurube, imbata, imbeba za
  kizungu, inkwavu n'andi. Bashobora na none kurema amatsinda agamije
  kurengera ibidukikije, guhimba indirimbo n'imivugo ijyanye no kurengera
  ibidukikije, gukinira ku bibuga bateyeho ibyatsi n'ibindi.
  Abana mu rwego rwo kurengera ibidukikije, bakwirinda ibi bikurikira:
  guta imyanda aho babonye hose, gutoba amazi, kwihagarika no kwituma
  ku gasozi, kwangiza ibimera, gutwika ibyatsi n'amashashi, kujugunya
  imyanda mu migezi, mu masoko no mu biyaga kuko byanduza amazi
  kandi kunywa amazi mabi bikaba bitera indwara nyinshi. Bakwiye no
  kwirinda kwica inyamaswa, kwirinda kwiyanduza bicara ahantu hadafite
  isuku, kwisiga imyanda n'ibindi.
  None se ibi byose ko ubyumvise, wowe nk'umunyeshuri wo mu mwaka
  wa gatanu wiyemeje gukora iki ngo urengere ibidukikije?

  A. Inyunguramagambo

  Mugeregeze gushaka ibisobanuro by'aya magambo
  yakoreshejwe mu mwandiko.

  1. Imisozi yisakaye amashyamba
  2. Intaho
  3. Gusatira
  4. Ibihaha by'isi

  Imyitozo ku nyunguramagambo

  Koresha amagambo akurikira mu nteruro zawe bwite
  zigaragaza ko wumva icyo asobanura:

  1. Gusatira 2. Intaho 3. Ibihaha

  Uzurisha amagambo ukuye mu mwandiko interuro zikurikira
  1. Pariki ya ................. iherereye mu burengerazuba bw'u Rwanda.
  2. Muri pariki y ................. habayo ingagi zinjiza amadovize.
  3. Isunzu rya ................. rigabanya amazi y'uruzi rwa ................. n'uruzi
  rwa .................
  4. Abana na bo barasabwa kutanduza amazi y.................n'ay.................

  Tanga impuzanyito z' amagambo yakoreshejwe mu mwandiko
  1. Ibihingwa 2. Akuze cyane 3. Ibibondo

  Tanga imbusane z'amagambo akurikira yakoreshejwe mu
  mwandiko
  1. Migufi 2. Minini 3. Byiza

  B. Ibibazo byo kumva umwandiko

  Musubize ibi bibazo byabajijwe ku mwandiko

  1. Uyu mwandiko uribanda kuki?
  2. Kuki u Rwanda rwitwa Igihugu k'imisozi igihumbi?
  3. Andika nibura inyamaswa eshatu ziba mu mazi zivugwa mu
  mwandiko

  4. Kuki abana na bo bagomba kubungabunga ibidukikije?
  5. Andika nibura ibintu bibiri abana basabwa mu kurengera
  ibidukikije.
  6. Ni hehe abana bakura amakuru yo kurengera ibidukikije?

  C. Ibibazo byo gusesengura umwandiko
  1. Ni iyihe nsanganyamatsiko ivugwa muri uyu mwandiko?
  2. Erekana ingingo z'ingenzi zivugwa muri uyu mwandiko?

  D. Umwitozo w'ubumenyingiro
  Andika ingaruka ziterwa no gutema ibiti bigashira ku musozi.

  3.2. Ingiro nkora n’ingiro ntega

  Nimusome interuro zikurikira maze muzishyire mu
  matsinda mukurikije ko ari ruhamwa ikora igikorwa
  cyangwa ko ikorerwaho igikorwa.

  1. Abantu bose barinde ibidukikije kwangirika!
  2. Ibidukikije birindwe n'abantu bose kwangirika!
  3. Ibiti biduha akuka keza.
  4. Duhabwa akuka keza n'ibiti.
  5. Ababyeyi bakwiye gutoza abana kwita ku bidukikije bakiri
  bato.
  6. Abana bakwiye gotozwa n'ababyeyi babo kwita ku bidukikije
  bakiri bato.

  

  Iyo bavuze ingiro y'inshinga baba bashaka kuvuga uburyo inshinga
  ihindura imiterere bitewe n'uko ruhamwa yitwaye mu gikorwa kivugwa
  n'inshinga.
  1. Bavuga ko inshinga iri mu ngiro nkora iyo ruhamwa ari yo ikora
  igikorwa kivugwa n'inshinga.
  2. Bavuga ko inshinga iri mu ngiro ntega iyo ruhamwa ari yo
  ikorerwaho igikorwa kivugwa mu nshinga.

  Imyitozo

  A. Hindura interuro zikurikira mu ngiro nkora cyangwa ntega
  1. Abana bigishwa n'ababyeyi.
  2. Abantu bagurisha ibiti bakabona amafaranga.
  3. Imbwa yapfuye ntijugunywa n'abayihamba mu mazi.
  4. Kuki abana b'abahungu n'ab'abakobwa batera ibiti?

  B. Subirisha ijambo utoranyije mu dukubo
  1. Gutema amashyamba ................. isuri (bitera, biterwa).
  2. N'ibidukikije ................. na jenoside (byashenywe, byashenye).
  3. Koga amazi mabi ................. indwara ya tirikomonasi (bitera,
  biterwa).
  4. Abatagira ingingo zose z'umubiri................. na bo bakiga
  (barafasha, barafashwa).

  Isuzuma risoza umutwe wa gatatu

  Imiterere y'ikirere yagiye ihinduka uko ibihe bigenda biha ibindi. Kuri
  ubu, isi imaze hafi imyaka miriyari eshanu iriho. Muri icyo gihe cyose
  yabayeho, ibintu byagiye bihinduka, ibihe bigahinduka, n'imiterere
  y'ikirere ikagenda ihindagurika.
  Turebye uko isi yacu iteye, izengurutswe n'ikirere kigizwe n'imyuka
  itandukanye. Iyo myuka itabayeho, nta kinyabuzima cyaba k'isi.
  Ikirere gikikije isi yacu rero twakigereranya n'inyanja zuzuye imyuka.
  Iyo myuka igenda isunikana, hazamo imiyaga, ikibirindura, igatembera.
  Ni yo mpamvu burya iyo imvura igiye kugwa, habanza kubaho
  imiyaga. Ni imyuka yo mu kirere iba isunikana. Ibyo ni byo bituma
  ikirere kidukikije kigenda gihinduka, rimwe hagakonja, ubundi hakaza
  ubushyuhe, ikindi gihe imvura ikagwa.
  Uko iyo myuka itembera rero ni ko ihindura ikirere cy'ahantu aha
  n'aha. Hamwe imvura iba iri kugwa, ahandi izuba rikava. Iyo myuka
  ni yo itanga ibihe by'ubuhinzi kuko ituma igihe kimwe kiba ik'imvura
  ikindi kikaba ik'izuba.

  Muri icyo kirere ni ho dusanga umwuka duhumeka witwa okisijene,
  ndetse n'umwuka wa karuboni ibimera bikenera kugira ngo bishobore
  gukura.
  Twebwe n'ibimera rero turi magirirane. Impamvu ni uko umwuka
  dusohora ari wo bikenera, naho byo uwo bisohora tukaba ari wo twe
  tuba dukeneye kugira ngo duhumeke.
  Mu by'ukuri, imiterere y'ikirere k'isi yacu dutuyemo, igirwamo uruhare
  rukomeye n'izuba. Ni ryo ryohereza urumuri n'ubushyuhe ku isi. Iyo
  myuka isanzwe iri mu kirere, ifite akamaro kuko ituma ku isi habaho
  ubushyuhe bugereranyije n'ubukonje butarenze urugero. Ni yo iboneza
  imirasire y'izuba ikatugeraho itabangamiye ubuzima bwacu. Ni na yo
  igarura ubushyuhe ku isi igatuma hataba ubukonje bukabije.
  Muri iki gihe tugezemo, muri iyo myuka hivangamo ituruka mu myotsi
  y'ibyo ducana: amashyamba yahiye, imyuka ituruka mu nganda, imyotsi
  y'amamodoka n'amapikipiki. Iyo myuka mu by'ukuri itari myiza igenda
  ibangamira imiterere y'ikirere kandi igenda yiyongera uko bwije n'uko
  bukeye.
  Uko abantu bagiye biyongera ku isi bakanahakorera ibikorwa byinshi
  bitandukanye, ni ko ikirere gikikije isi kigenda kinjiramo imyuka myinshi
  kidakeneye. Iyo myuka abantu bohereza mu kirere, ni yo ituma kigenda
  gihindagurika.
  Ibyo bigira ingaruka ku mihindagurikire y'ikirere, rimwe imvura ikabura
  ntigwire igihe, ubundi yagwa ikaza ari nyinshi igatera imyuzure. Haba
  ubwo igwa igihe gito ikagenda imyaka itarera, ubundi ikagwa igihe
  kirekire imyaka yeze ikayiboza. Izuba na ryo iyo ricanye riza rikaze
  cyane, rigatera abantu bamwe kurwara, amazi agakama aho yari ari,
  ubwatsi bw'amatungo bugashirira.
  Ibyo byose kera ntibyahozeho. Imvura yagwiraga igihe cyayo, abantu
  bakamenya igihe bagomba guhingira n'igihe bazasarurira.
  Ibyo rero bikwiye gutuma twibaza tuti:"Ese nibikomeza gutya, mu
  gihe kiri imbere bizaba bimeze gute? " Nidukomeza se kohereza
  mu kirere imyuka icyangiza, abadukomokaho ejo ubuzima bwabo

  ntibuzahahungabanira ? Nibikomeza se, ntihazagera igihe ikirere
  kigahinduka burundu, izuba ryava rigatwika ikinyabuzima cyose kiri
  ku isi cyangwa imvura ikagwa, ahantu henshi hakuzura amazi.
  Aha rero birasaba ko abantu bose babimenya, maze buri wese agafata
  ingamba ku bimureba, kugira ngo ubuzima bukomeze busagambe ku isi.

  A. Inyunguramagambo
  Tanga ibisobanuro by'aya magambo ukurikije uko yakoreshejwe
  mu mwandiko.

  1. Uko ibihe bigenda biha ibindi 2. Okisijene
  3. Karuboni 4. Turi magirirane

  B. Ibibazo ku nyunguramagambo
  Koresha amagambo akurikira mu nteruro ziboneye wihimbiye

  1. Uko ibihe bigenda biha ibindi 2. Okisijene
  3. Karuboni 4. Turi magirirane

  C. Ibibazo ku mwandiko.
  Subiza ibi bibazo byabajijwe ku mwandiko mu magambo yawe
  bwite, utandukuye interuro ziri mu mwandiko uko zakabaye.

  1. Ni gute abantu n'ibimera ari magirirane ?
  2. Kuki iyo imvura igiye kugwa habanza kubaho imiyaga ?
  3. Izuba ridufitiye akahe kamaro?
  4. Ni ibihe bintu bivugwa mu mwandiko bituma mu kirere hajyamo
  imyuka itari myiza?
  5. Hari ibindi wowe uzi bitavuzwe mu mwandiko?
  6. Ubona hakorwa iki kugira ngo hagabanywe imyuka mibi yoherezwa
  mu kirere ?

  D. Gutanga ibitekerezo ku byavuzwe mu mwandiko
  Ingingo yo gutangaho ibitekerezo:

  Inganda zirakenewe kuko ari zo zitunganya ibintu dukenera mu
  buzima bwacu bwa buri munsi. Nyamara zohereza imyuka mibi mu
  kirere, ku buryo byatangiye kugira ingaruka ku buzima bw'abantu.
  Hari abicwa n'ubushyuhe bukabije, hari aho imyaka itakera kubera

  ihindagurika ry'ikirere. Mubona hakorwa ikis? Inganda zihagarikwe
  cyangwa tureke ikirere cyangirike n'ubwo cyo kidashobora gusanwa?

  E. Gushyira mu bikorwa ibivugwa mu mwandiko:
  Mu Rwanda nta nganda nyinshi turagira ariko n'izihari zangiza ikirere
  ku rugero uru n'uru. Hari uruganda mwaba mubona ko rwagiza?
  Niba ruhari tanga urugero

  F. Ibibazo ku ngiro nkora n'ingiro ntega
  1. Soma interuro zikurikira maze uvuge niba inshinga iciyeho
  akarongo iri mu ngiro nkora cyangwa mu ngiro ntega.

  a. Abantu bangiza ibidukikije.
  b. Ibidukikije byangizwa n'abantu.
  c. Amazi anyobwa nta bara agira, ntanuka, ntahumura.
  d. Gukunda no gukundwa birashimisha

  2. Shyira inshinga ziciyeho akarongo mu ngiro ntega maze
  uhindure ibikeneye guhinduka kugira ngo ubutumwa
  bukomeze kuba bumwe.

  a. Ababyeyi bagomba kurinda abana ihohoterwa.
  b. Abana bagomba kubaha ababyeyi.
  c. Kuzigama ifaranga rimwe biruta kwinjiza amafaranga ijana.
  d. Abantu twese twifuza gukunda.

  3. Shyira inshinga ziciyeho akarongo mu ngiro nkora maze
  uhindure ibikeneye guhinduka kugira ngo ubutumwa
  bukomeze kuba bumwe.

  a. Ni ngombwa ko abafite ubumuga bafashwa mu myigire yabo.
  b. Isuri irwanywa n'ibiti.
  c. Abantu bahabwa akuka keza n'ibimera.
  d. Abana biga neza bakundwa n'abarezi.
  e. Ibitabo bikwiye gusomwa n'abantu bose.

  Mark as done
• 78 4.1. Tuboneze ubuzima bw’imyororokere

  

  Abana bane biga mu mugi wa Kigali ari bo Sugi, Manzi, Mudahemuka na Sano,
  umunsi umwe baganiye ku buzima bw'imyororokere. Byatangiye Manzi abaza
  Sugi ikibazo.

  Manzi: Ese Sugi, kuki iwanyu bakwise Sugi?
  Sugi: Data yambwiye ko yarinyise kugira ngo nzabe
  umukobwa w'imico myiza, uzahesha ishema ababyeyi.
  Mudahemuka: Nyamara buriya hari n'ikindi bivuze. Ubundi isugi ni
  umukobwa utarigeze akora imibonano mpuzabitsina.
  Bishobora no kuba igisabo kitigeze gicundwamo,
  cyangwa igicuma kitarakoreshwa.
  Sugi: Umva Mudahemuka ibyo azanye! Iby'imibonano

  Mudahemuka: Nyamara biratureba. None se ntiwabonye ko no mu
  bitabo bitandukanye babivugaho. Nge ababyeyi bange
  barangije no kubinsobanurira kuko ngo tugomba
  kubimenya hakiri kare kugira ngo tutazabigwamo
  tutabizi.
  Sano: Ibyo nange mama yabimbwiyeho. Ngo abakobwa
  bageze mu kigero cy'ubwangavu n'abahungu bageze
  mu kigero cy'ubugimbi baba bashobora gushukwa ku
  buryo bworoshye.
  Mudahemuka: Ni igihe cyo gukomera ku busugi ku bakobwa no kuba
  imanzi ku bahungu.
  Manzi: None se ni ukuvuga ko imanzi ari umuhungu na we
  utarigeze akora imibonano mpuzabitsina?
  Mudahemuka: Yego nyine! Ubwo se ntiwari uzi icyo izina ryawe
  risobanura?
  Manzi: Aho ho urabeshye rwose! Ubwo se ninkura nkashaka
  umugore nzareka kwitwa Manzi? Nge nzi ko imanzi
  ari umuntu w'intwari kandi ni cyo izina ryange rivuga.
  Mudahemuka: Ibyo na byo ni byo. Ariko umenye ko hari n'imanzi
  kera bacaga ku mubiri nk'imitako.
  Sano: Ariko ibyo byose wowe ubimenya ute Mudahemu?
  Mudahemuka: Nge rwose nganira n'ababyeyi bange kandi nkababaza
  ibibazo byose numva ntasobanukiwe. Mama aherutse
  kubinsobanurira neza: Uzi ko hari abagore bakuze
  bashukashuka abahungu bamaze kuba ingimbi,
  bakabakoresha imibonano mpuzabitsina! Babashukisha
  amafaranga, terefoni n'ibindi bintu bihenze.
  Sano: Ibyo rwose ni byo. Ngo hari abagabo bakuze usanga
  bihererana abakobwa b'abangavu, bakabakoresha
  imibonano mpuzabitsina babashukishije ubusabusa.
  Sugi: Ubwo se abahungu na bo barabashuka cyangwa ni bo
  bijyana yo?
  Mudahemuka: Umwana wese utarageza imyaka cumi n'umunani burya
  ntaba yakamenye kwifatira ikemezo. Uretse rero ko
  abakobwa bo bibagiraho ingaruka ku buryo bugaragara

  bagatwara inda, burya n'abahungu barahangirikira
  kuko baba bishoye mu bintu bataremererwa bibangiza
  mu mutwe bagata ishuri cyangwa bagahinduka
  inzererezi.
  Sano: Nge rero ndumva twebwe abakobwa ari twe dufite
  ibibazo bikomeye. Uzi gutwara inda ukiri umwana
  muto sha?
  Sano: None se umwana wo mu wa gatanu yatwara inda?
  Sugi: Cyane rwose! Iyo umukobwa yatangiye kujya
  mu mihango, aba ashobora gusama. Iyo akoze
  imibonano mpuzabitsina idakingiye atwara inda
  cyangwa akandura indwara zinyuranye.
  Sugi: Ubu ngiye kwirinda ikintu icyo ari cyo cyose cyanshora
  muri ibyo bintu.
  Manzi: Nange rwose ibyo bintu nzabigendera kure. Nta
  mpamvu yo kwiyicira ubuzima.
  Mudahemuka: Mufashe rwose imigambi myiza nge nari
  nyisanganywe.
  Sano: Nange rwose ibyo bintu nzabyirinda. Gusa tuge
  tubibwira n'abandi na bo bafate ingamba zo
  kubirwanya.

  A. Inyunguramagambo

  Mugeregeze gushaka ibisobanuro by'aya magambo
  yakoreshejwe mu mwandiko.

  Umwangavu, isugi, imanzi, ingimbi,

  Umwitozo w'inyungaramagambo

  1. Koresha amagambo akurikira mu nteruro zawe bwite
  zigaragaza ko wumva icyo asobanura:
  a. Umwangavu
  b. Ingimbi

  2. Uzurisha amagambo ukuye mu dukubo interuro zikurikira
  (agakingirizo, kuniga, ingimbi, umwangavu, gusama).

  a. Uyu mukobwa amaze kuba ..................
  b. Yakoze imibonano mpuzabitsina akoresha .................. kuko
  atifuzaga .................. inda.
  c. Umuhungu w' .................. atangira kumera ubwoya no ..................
  ijwi.

  B. Ibibazo ku mwandiko

  Musubize ibi bibazo byabajijwe ku mwandiko mu
  magambo yanyu bwite, mutandukuye interuro ziri mu
  mwandiko

  1. Ni ba nde bavugwa mu mwandiko?
  2. Ni zihe ngaruka zishobora kugera ku mukobwa w'umwangavu
  wishoye mu mibonano mpuzabitsina ?
  3. Ni ryari umunyeshuri wo mu wa gatanu yatwara inda?
  4. Ni zihe ngaruka zishobora kugera ku bahungu b'ingimbi
  bishoye mu mibonano mpuzabitsina?
  5. Abanyeshuri bavuga mu kiganiro bafashe ikihe kemezo?

  C. Gusesengura umwandiko

  1. Ni iki kivugwa muri iki kiganiro muri rusange?
  2. Garagaza isomo ukuye muri iki kiganiro.

  D. Kungurana ibitekerezo
  Ni ibihe byemezo wafata kugira ngo wirinde kwishora mu mibonano
  mpuzabitsina ukiri muto?

  

  Ni ngombwa kwirinda ubusambanyi kuko harimo ingaruka
  nyinshi zirimo n'urupfu.

  

  - Kugira abandi inama mu bijyanye n'ubuzima bw'imyororokere.
  - Gukoresha neza mu nteruro ziboneye amagambo nungutse.

  4.2. Uturemajambo tw’amazina rusange mbonera
  arimo amategeko y’igenamajwi ajyanye
  n’ingombajwi

  Itegereze amagambo aciyeho akarongo muri uyu
  mwandiko wo hejuru maze ugerageze kuyashakira:
  Intego, indomo, indanganteko n'igicumbi.

  Nibura umukobwa agomba gutegereza kugeza ku myaka cumi n'umunani
  kugira ngo abe yashobora kubyara. Ndetse amategeko y'Igihugu yo
  ateganya ko agomba gushaka ku myaka makumyabiri n'umwe. Kubyara
  mbere y'iyo myaka, bigira ingaruka zikomeye haba ku mubiri we ndetse
  no mu mibereho ye, mu bukungu no mu mibanire ye n'abandi.
  Mu gihe umukobwa ageze mu gihe cy'ubwangavu, aba akwiye
  gusobanurirwa ibijyanye n'imihango, uburyo bwo kwisukura, n'uburyo
  agomba kwitwara mu gihe ari mu mihango. Umukobwa agomba
  gutegurirwa ibikoresho byabugenewe byo kwibindisha, nk'udutambaro
  dusukuye cyangwa kotegisi, amazi asukuye n'isabune byo kwisukura.
  Uruhare rw'ababyeyi, urw'abarezi ndetse n'abo babana ruba rukenewe
  mu gufasha umukobwa muri iki gihe. Bagomba kumusobanurira
  ibizamubaho hakiri kare, bakamwumvisha neza ko ari ibintu bisanzwe
  bibaho ku bakobwa bose bafite ubuzima butarimo ikibazo.

  

  Gereranya intego n'imvugo maze ushake amategeko
  y'igenamajwi yakoreshejwe.

  Kugira ngo umuntu agere ku mategeko y'igenamajwi agereranya intego
  n'imvugo, maze akagerageza kuvumbura impamvu amajwi amwe n'amwe
  yagiye ahinduka.
  Dore izindi ngero z'amazina, uturemajambo twayo, uko avuga
  n'amategeko y'iganamajwi akoreshwa.

  

  Ikitonderwa
  Hari ibicumbi bifata ingombajwi "z" mu nteko ya 10 bitari biyisanganywe.

  Ingero:
  Urugi => inzugi
  Uruyuzi => inzuzi
  Urwabya =>inzabya

  

  Umwitozo
  Garagaza intego, imvugo n'amategeko y'igenamajwi yakoreshejwe mu
  mazina akurikira:
  1. Inzuki
  2. Inzoga
  3. Udutebo
  4. Indango
  5. Imfizi
  6. Impuha
  7. Imvaho
  8. Imbogo

  4.3. Twirinde abadushora mu mibonano mpuzabitsina

  

  Kagabo ni umuhungu w'ingimbi ufite inshuti zo mu kigero ke ndetse
  n'abandi bo mu myaka irenze iye gato. Bakunze gukina agapira
  nimugoroba iyo bakitse amasomo, cyangwa se bamaze kuvomera iwabo
  amazi. Umunsi umwe batashye, bagenzi be bahereye ku biheri yari afite
  mu maso, bamwumvisha ko bikizwa no gukora imibonano mpuzabitsina.
  Icyo kintu Kagabo kimwanga mu nda, aribwira ati: " Nzashyirwa ari
  uko mbajije data! "
  Umugoroba umwe, yegera se aho yari yicaye ari gusoma igitabo, ni ko
  kumutekerereza ibyo bagenzi be bamubwiye bavuye gukina agapira.
  Nuko se aramubwira ati: "Mwana wange rwose ndagushimira ko utamize
  bunguri ibyo inshuti zawe zakubwiye ahubwo ukabanza gusobanuza. Iki
  gihe ugezemo ni icyo kujya ubaza kugira ngo umenye. Ubu ntukiri akana
  gato kandi na none nturaba umuntu mukuru. None rero ntabwo urageza
  igihe cyo gukora imibonano mpuzabitsina cyangwa se kurongora. Uko
  ugenda ukura rero, hari ibintu bigenda bihinduka mu mubiri wawe,

  birimo n'ibyo biheri biza mu maso ku bantu bamwe na bamwe. Biterwa
  n'imisemburo iba igenda yiyongera uko ukura. Akenshi birikiza ariko
  bibaye bikurya wajya kwa muganga ukamugisha inama. Ndizera, mwana
  wange ko uzajya ufata ibyemezo byiza. Mbere yo gufata ikemezo icyo
  ari cyo cyose, jya ubanza wibaze uti: "Ese iki kemezo ni kiza ? Ese
  kirankwiye? Iki kibazo kizajya kigufasha gukora amahitamo neza."
  Gukora imibonano mpuzabitsina igihe kitaragera ni bibi haba ku
  mukobwa cyangwa ku muhungu. N'iyo bitagira igikomere bigusigira
  ku mubiri wawe, hari ingaruka mbi zindi bigusigira. Nihagira abashaka
  kugushuka, ikemezo kiza wafata ni ukubabwira ko igihe cyawe kitaragera,
  ko utiteguye gukora imibonano mpuzabitsina. Ugomba kwiyemeza
  kubahakanira. Ni cyo kemezo kiruta ibindi, kandi ukabakangurira
  gutekereza ku byemezo byabo na bo."
  Kagabo akomeza abaza se ati: "Dawe, none se biremewe kugirana
  ubucuti n'umukobwa mu gihe tutarakura?"
  Se aramusubiza ati : "Birashoboka rwose! Hari uburyo bwinshi bwo
  kwereka umuntu ko umukunze. Reba nk'ababyeyi bawe cyangwa
  inshuti. Urabakunda kandi ubitaho, si byo se? Ubereka urukundo mu
  buryo bwinshi kandi butandukanye. Ushobora rwose kugirana ubucuti
  n'umukobwa ndetse mukabukomeza ku buryo urukundo rwanyu rugenda
  rukura rugashinga imizi. Niba umukobwa ukunda na we agukunda,
  mushobora kugaragarizanya urukundo, bitanyuze mu gukora imibonano
  mpuzabitsina. Mushobora kwandikirana inzandiko n'imivugo, kubwirana
  udukuru n'amabanga, kuririmba n'ibindi.
  Umenye rero ko ntawemerewe kubuza amahoro umukobwa amutesha
  umutwe, cyangwa amushyiraho igitutu? Nta muntu wemerewe
  gukorakora undi. Nta bwo byemewe guhatira umuhungu cyangwa
  umukobwa gukora imibonano mpuzabitsina. Iyo ibyo bibaye, byitwa
  ihohotera rishingiye ku gitsina. Guhohoterwa bibabaza buri wese.
  Sinarangiza ntongeye kugushimira kuba watekereje kungisha inama
  nk'umubyeyi wawe. Ni byiza cyane. Abana rero baba abahungu cyangwa
  abakobwa bakwiye kugufataho urugero maze bakajya bagisha inama
  ababyeyi babo ku bijyanye n'imihindagurikire y'umubiri wabo. Bibaye
  na ngombwa wabaza umwarimu wawe cyangwa undi muntu mukuru

  ubona ko atagushuka. Ni bo bonyine bashobora kukugira inama nziza
  zikurinda ibishuko ushobora guhura na byo."

  A. Inyunguramagambo

  Mugeregeze gushaka ibisobanuro by'aya magambo
  yakoreshejwe mu mwandiko.

  1. Gukika amasomo
  2. Gushyirwa
  3. Kumira bunguri
  4. Imisemburo
  5. Gushinga imizi
  6. Kotsa umuntu igitutu

  Imyitozo y'inyunguramagambo

  1. Koresha amagambo akurikira mu nteruro zawe bwite
  zigaragaza ko wumva icyo asobanura:

  a. Gukika amasomo
  b. Kumira bunguri
  c. Imisemburo
  d. Kotsa umuntu igitutu

  2. Uzuza izi nteruro zikurikira ukoresheje aya magambo ari
  mu dukubo (ikemezo, urukundo, inzandiko, igitutu)

  1. Hari .............. zandikwa zikaba zifite agaciro gakomeye.
  2. Nafashe .............. cyo kwirengagiza .............. banshyiraho
  bampatira gukora ibyo ntashaka.
  3. Iyo ufite .............. ukunda n'abanzi bawe.

  B. Ibibazo byo kumva umwandiko

  Gerageza gusubiza ibi bibazo byabajijwe ku mwandiko
  mu magambo yawe bwite mutandukuye interuro ziri
  mu mwandiko.

  1. Kugira ibiheri mu maso bisobanura ko ukeneye gukora
  imibonano mpuzabitsina? None se biterwa n'iki? Ubirwaye

  2.Ese ujya wereka urukundo ababyeyi, abavandimwe n'inshuti?
  Ubigenza ute?
  3. Umuhungu n'umukobwa bashobora kugirana ubucuti
  butaganisha ku gukora imibonano mpuzabitsina? Babigenza
  bate?
  4. Ese biroroshye gukora ibintu bitandukanye n'ibya bagenzi
  bawe?
  5. Ni iki cyagufasha gufata ibyemezo byawe bwite?

  C. Gusesengura umwandiko
  1. Ni iki kivugwa muri rusange muri uyu mwandiko?
  2. Garagaza ingingo z'ingenzi zigize uyu mwandiko

  D. Kunguranaho ibitekerezo
  Ese wowe ujya ubaza ababyeyi bawe ku bijyanye
  n'imihindagurikire y'umubiri wawe no ku bijyanye n'imikorere
  y'imyanya ndangabitsina? Bwira abandi inama bakugiriye.

  E. Umukoro
  Kora inshamake y'ibyo mwunguranyeho ibitekerezo

  

  Ni ngomwa kwirinda ubusambanyi kuko harimo ingaruka
  nyinshi zirimo n'urupfu.

  

  - Kugira abandi inama mu bijyanye n'ubuzima
  bw'imyororokere.
  - Gukoresha neza mu nteruro ziboneye amagambo
  nungutse.

  4.4. Indwara zandurira mu mibonano mpuzabitsina
  ni iki?

  

  Indwara zandurirwa mu mibonano mpuzabitsina ni indwara ziva ku
  muntu uzirwaye zikajya ku wundi mu gihe k'imibonano mpuzabitsina. Izo
  ndwara ziterwa n'udukoko duto twitwa virusi, bagiteri cyangwa indiririzi;
  dukunda kwibera mu bice by'umubiri ahantu hashyuha kandi hahehereye,
  nko mu myanya ndangagitsina y'mugore, cyangwa iy'umugabo.
  Udukoko twitwa virusi dushobora gutera indwara z'umwijima bita epatite
  B (hepatite B) na SIDA. Bagiteri zigatera imitezi, mburugu, n'uburagaza
  naho indiririzi zigatera tirikomunaze n'izindi. Zimwe muri izi ndwara
  nka SIDA, indwara z'umwijima na mburugu zishobora kwandurira kandi
  mu zindi nzira zitari iz'imibonano mpuzabitsina nko mu nshinge zanduye
  umuntu ashobora guterwa.
  Impuguke zishinzwe gukumira indwara zidakira mu Kigo k'igihugu
  Gishinzwe Ubuzima, zemeza ko u Rwanda ari kimwe mu bihugu bike
  bya Afurika bikingira abana bavutse indwara z'umwijima.

  SIDA si yo yonyine ikomeye mu ndwara zandurira mu mibonano
  mpuzabitsina, hari n'izindi nyinshi kandi mbi cyane. Uko umuntu yandura
  izo ndwara ni ko byorohera agakoko gatera SIDA kwinjira bitewe
  n'ibisebe biza mu gitsina.
  Bimwe mu bimenyetso biranga uwanduye indwara zifata imyanya
  ndangagitsina ni ukuribwa kuri iyo myanya ku bagore, udusebe
  cyangwa uduheri ku gitsina cy'umugabo cyangwa icy'umugore. Hari
  kandi amashyira aturuka mu gitsina cy'umugabo, kokerwa igihe umuntu
  yihagarika, kwishimagura, kuzana ubushye no guhinda umuriro. Abana
  bavutse ku bantu banduye bene izo ndwara bakunze kugira amashyira
  mu maso bakivuka. Ku bagore ho uburwayi buboneka cyanecyane mu
  bubobere buba mu gitsina. Gusa, akenshi abagore hari n'igihe batamenya
  ko banduye izo ndwara bakabibwirwa na muganga.
  Indwara zandurira mu mibonano mpuzabitsina zishobora kwirindwa,
  mu gihe abantu bose bari mu kigero cyo gukora imibonano
  mpuzabitsina bifashe bakareka ingeso y'ubusambanyi. Kwifata
  byananiranye bakoresha agakingirizo.
  Umugabo n'umugore na bo bagomba kwirinda gucana inyuma. Igihe hari
  ubonye kimwe mu bimenyetso byavuzwe agomba kwisuzumisha. Uwanduye
  agomba kwivuza kare kandi bakivuza kwa muganga ubihugukiwemo.
  Iyo izi ndwara zivuwe neza kandi ku gihe zirakira kandi ni bwo buryo
  bwo kurinda ko zikwirakwira. Iyo uzirwaye ativuje, zimunga umubiri
  we zikangiza imyanya ndangagitsina ku mugabo no ku mugore, bikaba
  byanavamo ubundi bumuga bwageza ku gucika igitsina cyangwa no
  gupfa.
  Bana rero mwumvise ko indwara zandurira mu myanya ndangabitsina ari
  nyinshi kandi zikagira ingaruka zikomeye ku buzima. Nyamara kuzirinda
  birashoboka kandi biroroshye. Nimufate ingamba zikomeye rero kugira
  ngo zitazabamungira ubuzima.

  A. Inyunguramagambo

  Mugeregeze gushaka ibisobanuro by'aya magambo
  yakoreshejwe mu mwandiko.

  1. Agakingirizo

  2. Guca inyuma uwo mwashakanye
  3. Kwisuzumisha

  Koresha amagambo akurikira mu nteruro zawe bwite
  zigaragaza ko wumva icyo asobanura

  1. Agakingirizo
  2. Guca inyuma uwo mwashakanye
  3. Kwisuzumisha

  Uzurisha amagambo ukuye mu dukubo interuro
  zikurikira (ubushakashatsi, miriyoni, SIDA, igitsina).

  1.. Buri munsi umuntu azigamye amafaranga igihumbi, mu minsi
  igihumbi yaba afite ...............
  2. ............... ntiburavumbura umuti wa ............... ngo ikire burundu.
  3. Uburagaza bushobora gutuma ............... kivaho kigacika

  Umukino wo gutahura amagambo

  Tahura muri iki kinyatuzu amagambo ugomba kuzurisha interuro
  zikurikiyeho

  

  1. Si byiza guha ................ abanduye ................itera SIDA.
  2. Abantu banywa ibiyoga bitujuje ubuziranenge barangwa n.................
  3. Umuryango w'Abibumbye ari wo................mu magambo ahinnye

  y'icyongereza uvuga ko ................ n................ bakoze imibonano
  mpuzabitsina baranduye indwara nka ................n................bashobora
  kubyara ................ banduye.
  4. ................ basabwa ................ ntibakore imibonano mpuzabitsina kuko
  baba bakiri bato.
  5. ................ iba mu mazi kandi ifite agaciro kanini mu bukungu bw'u
  Rwanda.

  B. Ibibazo byo kumva umwandiko

  Musubize ibibazo byabajijwe ku mwandiko mu magambo
  yanyu bwite.

  1. Ni izihe ndwara zandurira mu mibonano mpuzabitsina zivugwa
  mu mwandiko?
  2. Ni ibiki biranga uwanduye indwara zandurira mu mibonano
  mpuzabitsina?
  3. Ese twakwirinda dute indwara zandurira mu mibonano
  mpuzabitsina?
  4. Andika ingaruka zo kutivuza indwara zandurira mu mibonano
  mpuzabitsina?
  5. Ni uwuhe mwanzuro ufashe umaze gusoma uyu mwandiko?

  C. Gusesengura umwandiko

  a. Ni iki kivugwa muri rusange muri uyu mwandiko?
  b. Garagaza ingingo z'ingenzi zigize uyu mwandiko.

  D. Kunguraho ibitekerezo:

  1. Ese ubona wakora iki mu gihe ushaka kutandura indwara
  zandurira mu mibonano mpuzabitsina kandi ushaka no kubyara
  abana?
  2. Ni gute twahagarika ikwirakwizwa ry'indwara zandurira mu
  mibonano mpuzabitsina?

  E. Umukoro:
  Tegura inshamake y'ibyavuzwe n'amatsinda atandukanye kuri ibi
  bibazo uko ari bibiri.

  

  Ari ngombwa kwirinda ubusambanyi kuko harimo ingaruka nyinshi
  zirimo n'urupfu.

  

  - Kugira abandi inama mu bijyanye n'ubuzima bw'imyororokere.
  - Gukoresha neza mu nteruro ziboneye amagambo nungutse.

  4.5. Ubugimbi n’ubwangavu

  Burya nugira ibibazo jya wiyambaza ababyeyi bawe kuko badashobora
  kukubeshya cyangwa kugira icyo bagukinga. Jya ubizera. Kurikirana
  ikiganiro Mahungu yagiranye na se ku birebana n'ubugimbi n'ubwangavu
  maze umbwire ko hari uwari kumurusha kubimusobanurira. Nta
  cyo yamuhishe ahubwo n'ibyo atashoboraga gutinyuka kumubaza
  yarabimusobanuriye.

  

  Igitondo kimwe, Mahungu yarabyutse asanga ikabutura yararanye
  kimwe n'imyanya ndangagitsina ye byatose. Arebye asanga ni ibintu

  by'umweru bifashe kandi bitanuka nk'inkari. Bwari ubwa mbere ibyo
  bintu bimubayeho, ku buryo yumvise bimuyobeye, akamara umunsi wose
  ahangayitse, yibaza niba atarwaye.
  Ku mugoroba, Mahungu yegereye se, amubwira ibyamubayeho. Se
  aramubwira ati:" Mwana wange ntugire ubwoba. Ibyo byakubayeho
  nijoro byitwa kwiroteraho. Abahungu n'abagabo akenshi bibabaho
  basinziriye. Birashoboka ko ubyuka ugasanga wiroteyeho. Rwose ibyo
  ni ibintu bisanzwe, kandi nta cyo wabikoraho. Ntibiguhangayikishe rero,
  ahubwo bitabaye ntiwaba uri muzima.
  Mbese ubu ugeze mu gihe kidasanzwe cy'ubuzima bwawe kitwa ubugimbi.
  Ubugimbi ni igihe k'impinduka mu mubiri no mu bitekerezo. Bamwe
  babutangira hagati y'imyaka cumi na cumi n'itanu, cyangwa mbere
  y'aho gato, bukaba bushobora gukomeza kugeza ku myaka makumyabiri
  n'umwe."
  Nuko yungamo ati:"Ubu ijwi ryawe rigiye kuzahinduka, umere
  ubucakwaha, insya, ubwanwa, impwempwe ndetse n'ubwoya ku maguru
  nkange! Ahubwo uzaba muremure, ugire ibigango, ndetse uge ubira
  ibyuya byinshi."
  Uzajya unashyukwa rimwe na rimwe. Bigaragazwa n'uko igitsina
  cyahagurutse kigakomera. Gushyukwa bishobora kuba nijoro cyangwa
  ku manywa ndetse wumva wifuza gukora imibonano mpuzabitsina, ariko
  uzabyirinde kuko utarageza igihe cyabyo. Iyo ibi bimenyetso bijyanye
  n'ubugimbi byagaragaye rero, uba ushobora no gutera umukobwa
  inda! Abahungu ntibavukana intanga, batangira kuzigira muri iki gihe
  cy'ubugimbi bigakomeza ubuzima bwabo bwose. Ariko rero ubyumve
  neza, kuba wabasha gutera umukobwa inda ntibivuga ko igihe kigeze
  cyo gukora imibonano mpuzabitsina no gutera inda. Uzabanza ukure,
  nyuma witegure kuba umubyeyi no kubaka urwawe rugo. Ni byiza ku
  ngimbi nkawe kwirinda gukora imibonano mpuzabitsina ugategereza
  igihe uzabera umuntu mukuru wubatse urugo rwawe.
  Imihindukire y'umubiri ni ikintu gisanzwe mu mikurire ya buri muntu. Ni
  ikimenyetso kerekana ko umubiri ukura kandi urimo guhinduka. Nta
  mpungenge n'imwe bigomba kugutera. Ugomba ahubwo kugira ishema

  ry'uko ukura neza haba ku mubiri haba no mubitekerezo!"
  "Kimwe n'abahungu, abakobwa na bo bagira mpinduka, iyo bavuye mu
  bwana binjira mu bwangavu. Baba bitwa abangavu. Kimwe n'abahungu
  na bo muri iki kigero barakura bakaba barebare, bakamera ubucakwaha,
  amabere n'insya. Na bo bakunze kubira ibyuya kurenza ibisanzwe kandi
  bakazana ibiheri mu maso.
  Aho batandukaniye n'abahungu rero, abakobwa bamera amabere,
  ndetse bakagira amatako magari. Ikindi kandi bakajya mu mihango buri
  kwezi, ari byo kuva amaraso mu myanya ndangagitsina. Ibyo bitangira
  hagati y'imyaka ikenda na na cumi n'ine. Uko kuva amaraso kuba buri
  kwezi ni byo bita kujya mu mihango, kandi bimara iminsi kuva kuri itatu
  kugeza kuri itanu.
  Iyo umukobwa atangiye kubona imihango ni ikimenyetso cy'uko ashobora
  gusama. Ariko n'ubwo ashobora gusama, umubiri we n'ibitekerezo
  bye biba bitari byakura neza kugira ngo abe akwiye gutwita. Kimwe
  n'abahungu, abakobwa na bo bakeneye kubanza gukura neza mu gihe
  cy'ubwangavu bitegura kwinjira mu kiciro cy'abantu bakuru."
  "Kuvuga ni ugutaruka! Hari ikintu nabonye ku kigo cyanyu kiranshimisha
  cyane, ku buryo n'ahandi hose ku bigo by'amashuri bikwiye kubabera
  urugero. Uzi ko ku kigo cyanyu abahungu mufite ubwiherero bwanyu
  n'abakobwa bakagira ubwabo. Nageze mu bw'abakobwa nsanga hari
  akumba kagenewe abakobwa bari mu mihango ku buryo umwana
  bitunguye ahasanga amazi n'amasabune byo kwisukura ndetse na
  kotegisi (cotex) akoresha kugira ngo amaraso atagaragara ku myenda
  ye."
  Izi nama nkugiriye rero ntuzihererane ahubwo uge uganiriza bagenzi
  bawe batarabimenya kandi mufatire hamwe imyanzuro ikwiye yo
  kutishora mu mibonano mpuzabitsina kuko mutarageza igihe. Ahubwo
  mwihatire kwiga kugira ngo mutegure neza ubuzima bwanyu bw'ejo
  hazaza.

  A. Inyunguramagambo

  Mugeregeze gushaka ibisobanuro by'aya magambo
  yakoreshejwe mu mwandiko.

  1. Ubucakwaha 

  2. Insya
  3. Impwempwe 

  4. Ibigango
  5. Intanga

   6. Kuvuga ni ugutaruka
  7. Nta mpungenge

  Imyitozo y'inyunguramagambo

  1. Koresha amagambo akurikira mu nteruro zawe bwite
  zigaragaza ko wumva icyo asobanura:

  a. Ubucakwaha

   b. Insya
  c. Impwempwe

   d. Ibigango
  e. Intanga

   f. Kuvuga ni ugutaruka

  2. Tanga imbusane z'amagambo akurikira uyakuye mu
  mwandiko
  a. Abahungu
  b. Mukuru
  c. Ku manywa
  d. Uguhangayika

  3. Tanga impuzanyito z'amagambo akurikira:
  a. Uguhangayika
  b. Abari
  c. Sifilisi

  BBuri wese akora wenyine, ariko ashobora kubaza
  mugenzi we aho atumva neza, musubize ibi bibazo
  byabajijwe ku mwandiko. Ibibazo byo kumva umwandiko

  1. Ni izihe mpinduka z'umubiri abahungu bagira iyo bageze mu
  bugimbi?
  2. Ese iyo umuhungu yiroteyeho cyangwa agize impinduka mu
  mubiri, bisobanura ko ageze igihe cyo gukora imibonano

  mpuzabitsina? Kuki?

  3. Ni izihe mpinduka z'umubiri abakobwa bagira iyo bageze mu
  bwangavu?
  4. Ni uwuhe mwihariko ibigo bimwe bigenera abakobwa bajya
  mu mihango? Ubivugaho iki?
  5. Wowe wumva watinyuka kubaza ababyeyi bawe ibyakubayeho
  bijyanye n'imihindagurikire y'umubiri wawe? Kubera iki?
  6. Ni iki wumva wungutse umaze gusoma uyu mwandiko?
  7. Ni iyihe nama ukuye muri uyu mwandiko?

  C. Gusesengura umwandiko
  1. Vuga ingingo z'ingenzi zigize uyu mwandiko
  2. Garagaza isomo ukuye muri iyi nkuru.

  D. Kungurana ibitekerezo
  1. Hakwiye gukorwa iki kugira ngo ingimbi n'abangavu
  basobanukirwe imihindagurikire y'umubiri wabo?
  2. Baza usobanukirwe:
  Uyu ni umwanya wakugenewe wowe munyeshuri
  kugira ngo urusheho gusobanukirwa n'ibijyanye
  n'imibonano mpuzabitsina. Soma ibi bibazo
  ingimbi n'abangavu bakunze kwibaza, wumve
  ko ubisobanukiwe. Niba utabisobanukiwe ubaze
  umwarimu wawe cyangwa ababyeyi bawe

  a. Karekezi ni mubyara wa Mahungu. Ubusanzwe akunda gukina
  n'abandi bana. Umunsi umwe Mahungu yamubonye aho
  gukina yicaye iruhande rw'ikibuga yigunze afite ibitekerezo
  byinshi. Ni ko kumwegera aramubaza ati: "Bite shahu ko
  ndeba nta kigenda?" Mubyara we ni ko kumubwira ati:
  "Yewe, ibintu byaraye bimbayeho byanyobeye. Nabyutse,
  nsanga agakabutura kange katose mbona n'ibindi bintu ntazi
  byanyanduje. Sha ubanza narwaye ya mitezi bavuze!"
  b. Wumva wafasha iki uyu muhungu kugira ngo ibyamubayeho
  bitamutesha umutwe?
  c. Karara yatunguwe no kubona imihango bwa mbere ari ku

  ishuri. Igihe cy'akaruhuko ko hagati y'amasomo kigeze atinya
  gusohoka nk'abandi kuko yibwiraga ko kuba yanduje imyenda
  ye abandi babibona bakamushungera, bikaba byamutera
  isoni n'ikimwaro.Wamufasha ute gukemura ikibazo afite? Ni
  iki wigiye ku nkuru ya Mahungu no ku bisobanuro bijyanye
  n'ikigero cy'ubwangavu n'ubugimbi?
  d. Iyo bavuze ubugimbi cyangwa ubwangavu wumva iki?
  e. Ni ku yihe myaka umuhungu n'umukobwa baba ingimbi/
  umwangavu?
  f. Ese birasanzwe ko abahungu bamwe cyangwa abakobwa
  bakura vuba kurusha abandi?
  g. Kuki ibice bimwe by'umubiri bikura vuba kurenza ibindi?
  h. Gushyukwa ni iki?
  i. Ese amasohoro ashobora gusohokera rimwe n'inkari?
  j. Gusiramura ni iki?
  k. Ni gute wasukura imyanya ndangagitsina y'umuhungu?
  l. Intanga ngabo ni iki?
  n. Gutera inda bisaba iki?
  m. Ni gute umuntu yakwirinda gutera inda?

  

  Ari ngombwa gusobanukirwa imikorere y'umubiri ku ngimbi n'abangavu;
  maze ibyo badasobanukiwe bakabaza ababarera.

  

  Kugira abandi inama mu bijyanye n'imikorere y'umubiri ku ngimbi
  n'abangavu.
  Gukoresha neza mu nteruro ziboneye amagambo nungutse.

  4.6. Isuku y’imyanya ndangagitsina

  

  Abantu ntibakunze kuganira beruye ku bijyanye n'imyanya ndangagitsina
  yabo, yemwe n'isuku yayo! Kandi nyamara ni ngombwa kumenya kugirira
  isuku iyo myanya ku buryo bukwiye kuko ari ibintu byo kwitondera.
  Imyanya ndangagitsina y'abagore n'abakobwa iteye ku buryo ivubura
  ubwayo amatembabuzi ashinzwe kuyisukura n'udukoko dushinzwe
  kurwanya utundi dukoko duturutse hanze dushobora gutera indwara.
  Amatembabuzi yo mu myanya ndangagitsina y'abagore n'abakobwa
  ubusanzwe nta mpumuro yihariye agira.
  Akenshi abagore n'abakobwa bakunze gukoresha imibavu kugira ngo
  birinde iyi mpumuro cyangwa se bagakaraba kenshi ndetse cyane.
  Ubusanzwe umubiri wifitiye ubudahangarwa bwawo ariko umwanda
  mwinshi cyangwa isuku nyinshi ikabije bishobora kubwangiza.
  Ni byiza kwambara amakariso akoze mu ipamba kandi agafurwa
  byibura buri munsi bishobotse mu mazi atetse. Mu gihe amaze kumeswa,
  amakariso agomba kwanikwa ku zuba kandi mu gihe bishoboka agaterwa
  ipasi mbere yo kwambarwa. Ni ngombwa kwitwararika ibi bikurikira:
  Guhindura imyenda y'imbere igihe wanyagiwe cyangwa wabize ibyuya
  byinshi, kwirinda kumesana amakariso n'indi myenda, cyangwa gutora
  amakariso hasi ugahita uyambara.

  ndangagitsina gore, hari inama zikwiye kubahirizwa. Zimwe muri zo ni
  izi zikurira.
  Ni ngombwa kwirinda kwambara imyenda igufashe igihe kirekire kuko
  bituma iyo myanya itutubikana hakaba hazamo impumuro mbi cyangwa
  za mikorobe, Inama ya kabiri ni ukwirinda kwambarana n'abandi
  imyenda y'imbere. Iya gatatu ni ugukaraba intoki mbere yo gukora mu
  gitsina. Inama ya kane ni uguhanagura ubwiherero bwicarwaho n'umuti
  wabigenewe cyangwa ushyireho agatambaro.
  Mu gihe uvuye kwituma ibikomeye, igihe wihanagura ni byiza kubikora
  uvana imbere ujyana inyuma kugira ngo wirinde ko imyanda yo mu
  kibuno yajya mu gitsina.
  Ni ngombwa kandi kugira umuco wo gusiga utanduje ubwiherero, kugira
  ngo umuntu uza kubujyamo nyuma yawe atahagirira ibibazo.
  Gukaraba mu gitsina buri kanya na byo si byiza, kuko bituma hata
  ubudahangarwa bwaho: inshuro eshatu ku munsi ziba zihagije. Ni
  ngombwa gukoresha amazi yonyine, bishobotse atetse kandi meza
  atanduye kandi ukiyuhagira amasabune meza akoranywe ubuziranenge.
  Mu gihe k'imihango, hindura udutambaro tw'isuku mu masaha
  makumyabiri n'ane ukurikije uko uva.
  Abahungu n'abagabo bagirwa inama yo kwisiramuza kuko birinda za
  mikorobe zakwitekera munsi y'igihu gitwikiriye umutwe w'igitsina cyabo.
  Abadasiramuye basabwa korosoraho icyo gihu bagakaraba imbere neza
  n'amazi meza, kuko hazamo imyanda iyo kitogejwe neza.
  Si byiza rero ko abantu birengagiza inama zirebana n'ubuzima, ni
  ngombwa kumenya ko kwirinda ari byiza kurusha kwivuza. Birakwiye
  kurushaho kugirira isuku imyanya ndangagitsina no kubitoza abana,
  kuko bibarinda indwara.

  A. Inyunguramagambo
  Mugeregeze gushaka ibisobanuro by'aya magambo
  yakoreshejwe mu mwandiko.

  1. Ubushobozi kamere bw'umubiri
  2. Kuvubura
  3. Kwitwararika
  4. Kwambarana
  5. Imibavu
  6. Ubudahangarwa

  Umwitozo w'inyunguramagambo

  1. Koresha amagambo akurikira mu nteruro zawe bwite
  zigaragaza ko wumva icyo asobanura:

  a. Ubushobozi kamere bw'umubiri
  b. Kuvubura
  c. Kwitwararika
  d. Kwambarana
  e. Imibavu
  f. Ubudahangarwa

  2. Uzurisha amagambo akurikira mu nteruro zatanzwe:
  umutungo kamere, kwitwararika, ivubura, ubudahangarwa.
  1. Igihugu cyacu gifite ............. mu butaka no mu mazi.
  2. Iyi soko ............. amazi meza.
  3. Tugomba ............. kugira ngo tudakomeretsa abahuye
  n'ihohoterwa.
  4. Umubiri winjiwemo na virusi itera Sida utakaza .............bwawo

  B. Ibibazo byo kumva umwandiko
  Mu matsinda ya babiribabiri, bishobotse umuhungu
  n'umukobwa, musubize ibi bibazo byabajijwe ku
  mwandiko.

  1. Ari igitsina gore n'igitsina gabo ni ikihe gikwiriye kugirirwa
  isuku cyane?
  2. Isuku y'igitsina gabo ikorwa ite?

  3. Kuki ari ngombwa gukaraba intoki mbere yo gukora ku
  gitsina?
  4. Sobanura ukuntu kwirinda biruta kwivuza?
  5. Ni ibihe bikoresho by'ingenzi byifashishwa mu isuku y'imyanya
  ndangagitsina gore?
  6. Hari inama zirenga icumi zivugwa mu mwandiko ku isuku
  y'imyanya ndangagitsina: tangamo nibura eshanu.

  C. Umwitozo wo gusesengura umwandiko

  1. Bwira umuntu utagirira isuku imyanya ndangagitsina ye
  umugaragarize ingaruka zabyo.
  2. Garagaza isomo ukuye muri uyu mwandiko.

  D. Kungurana ibitekerezo

  Bwira abandi ingaruka zo kutagirira isuku imyanya ndangabitsina

  

  Ari ngombwa kugira isuku y'imyanya ndangagitsina kuko biturinda
  indwara nyinshi.

  

  Kugira abandi inama mu bijyanye n'isuku imyanya ndangagitsina
  Gukoresha neza mu nteruro ziboneye amagambo nungutse.

  4.7. Ntera

  Soma aka gace k'umwandiko maze usubize ibibazo
  byabajijjweho ku magambo yanditse atsindagiye

  Tugomba guharanira ubuzima bwiza bw'imyororokere kugira ngo
  tugire amagara mazima. Kugira ngo ibyo tubigereho tugomba kunywa
  amazi meza. Imisarane twitumamo igomba kuba ari miremire
  cyangwa igahora ikorerwa isuku. Imyenda twambara ikwiye kuba ari
  mishyashya itarambawe n'abandi cyanecyane iy'imbere nk'amakariso.
  Icyumba turaramo kigomba kuba ari kigari kandi gisukuye.

  Mumenye rero ko indwara nyinshi ahanini ziterwa n'amazi mabi maze
  muharanire kuzirinda.

  Ibibazo byo gusubiza:
  1. Amagambo yanditse atsindagiye ni ayahe?
  2. Ukurikije ibisobanuro byayo muri rusange urumva avuga iki?
  3. Aya magambo afite uwuhe mumaro ku magambo ajyana na yo?
  4. Aya magambo mwayita iki muhereye ku bisubizo mumaze kubona?
  5. Musabwe gutanga igisobanuro k'izina muhaye aya magambo,
  mwayasobanura ngo iki?
  6. Mugoragoje aya magambo mwabona agizwe n'utuhe turemajambo?

  Inshoza

  Ntera ni ijambo rigaragira izina rikisanisha na ryo, rigafata
  indanganteko yaryo ho indangasano.
  Mu nteruro, ntera igaragira izina ikisanisha na ryo, igafata indanganteko
  yaryo ho indangasano.
  Mu rwego rw'iyigantego, ntera ni ijambo rirangwa n'indangasano
  n'igicumbi.

  Uturango

  - Ntera yisanisha n'izina biri kumwe.
  - Ifata indanganteko yaryo ikaba ari yo iba indangasano yayo.
  Haba amagambo agira indanganteko yihishe. Iyo ntera iyakurikiye
  irayigaragaza (Imana nzima; ishyamba rigari).
  - Mu nteruro ntera yisanisha n'izina igaragiye, igahuza inteko na ryo.
  - Ntera ishobora kwinjira mu nteko zose z'amasano.

  Intego ya ntera
  Muri izi nteruro nimwitegereze noneho imiterere ya ntera zirimo
  n'uburyo zagiye zihinduka maze musubize ibibazo bikurikiraho:

  1. Umwenda mwiza ugira amabara meza n'indodo nziza

  2. Ahantu heza ni ahari akuka keza n'ikirere kiza kidakonja bikabije
  cyangwa ngo gishyuhe bikabije

  Ibibazo:
  1. Muri izi nteruro ntera zirimo ni izihe?
  2. Izo ntera uzigereranyije n'amazina ubona zibura zifite inyuguti
  izitangira kimwe n'amazina ? Niba ari oya ubona akaremajambo
  zibura ari akahe ?
  3. Ni ikihe gice cyagiye gihinduka bitewe n'izina ntera
  iherekeje? Icyo gice twakita ngo iki, tugereranyije n'igice kitwara nka
  cyo mu mazina ?
  4. Ni ikihe gice kitagiye gihinduka ku mazina yose ntera yagaragiye?
  5. Ni iyihe myanzuro mwafata muhereye ku bisubizo mumaze gutanga
  ?

  

  Ntera ntigira indomo.
  Ntera igira uturemajambo tubiri tw'ingenzi: indangasano (RS)
  n'igicumbi (C).
  Igice gihinduka ni indangasano naho ikidahinduka ni igicumbi.

  Indangasano ya ntera.

  

  Indangasano ya ntera isa n'indanganteko y'izina igaragiye. Ihinduka
  bitewe n'izina iherekeje.

  Ibicumbi bya ntera

  Mu nteruro ziri mu gipande k'ibumoso k'iyi mbonerahamwe
  harimo ntera zitandukanye zikoreshwa mu Kinyarwanda.
  Nimugende muzisanisha n'andi mazina mwihitiyemo
  maze mutahure igice kidahinduka ari cyo gicumbi,
  mucyandike mu gipande cya kabiri.

  Ibicumbi bya ntera bigaragara mu mbonerahamwe ikurikira:

  

  1. Mumaze kubona ibicumbi byose bya za ntera zikoreshwa mu
  Kinyarwanda mwavuga iki ku bicumbi bya za ntera zikurikira?
  a. muremure, gitogito.
  b. gitoto na gishyashya.
  2. Ibicumbi -nzinya, -nzunya, -nzugurunyu, mubona bisobanura iki?
  Bitandukaniye he?

  

  Igicumbi ni igice cya ntera kidahinduka na rimwe akaba ari na cyo
  kibumbatiye igisobanuro cyayo.
  Mu bicumbi bya ntera harimo ibyikuba kabiri ari byo to na
  shya
  Urugero: gitoto / gishyashya.
  Harimo n'ibyikuba kabiri bijyana n'indangasano zabyo ari byo: -re
  na - to.
  Urugero: muremure na gitogito.
  Harimo n'ibicumbi bivuga utuntu duto cyangwa duke bigenda bihinduka
  bitewe n'imvugo z'uturere ari byo: -nzinya, -nzunya, -nzugurunyu, …

  Umwitozo

  Tahura ntera zakoreshejwe muri uyu mwandiko uzishyire mu
  mbonerahamwe, uvuge n'inteko zirimo.
  Muri iyi si nini kandi nziza dutuye, harimo ibintu byinshi kandi bidushimisha.
  Ubuzima ubwabwo ni bwiza iyo ufite amagara mazima.
  Tubugiramo iminsi mikuru itunezeza.
  Iyo tugeze mu mpera z'umwaka, intashyo zo kwifurizanya umwaka
  mushya muhire ziracicikana. Muri izo ntashyo kandi bifurizanya kugira
  ubuzima burebure, n'amahoro.
  Muri icyo gihe k'impera z'umwaka, abana bato n'abantu bakuru baba
  bambaye imyenda mishyashya kandi barangwa n'ibyishimo.
  Isi kandi iriho ibiti bitoshye n'ibyatsi bibisi bihumeka umwuka mubi
  dusohora ariko bigasohora umwuka mwiza dukeneye. Iriho amazi
  magari arimo amafi atandukanye arimo udufi tunzinya kandi tugufi
  tungana n'agatoki n'andi manini angana n'inzu. Ayo mafi aryoha cyane
  iyo afashwe akiri mataraga.
  Nyamara mu bintu byiza byose tubona kuri iyi si, nta kintu kiruta kwiga
  ukamenya.

  4.8 Izina ntera

  Umwitozo

  Soma izi nteruro maze ugerageze gutahura imiterere
  n'umumaro by'amagambo yanditse atsindagiye.

  1. Umwiza arahenda, umwiza sinamurenganya.
  2. Akeza karigura.
  3. Aheza ho gutura ni ahatari mu gishanga kandi ntihabe ku musozi
  uhanamye.
  4. Ababi bazahanwa, abeza bahembwe.

  Mu matsinda musubize ibi bibazo:
  a. Aya magambo yanditse atsindagiye afite uwuhe mumaro?
  b. Aya magambo yanditse atsindagiye yashobora kubangikana
  n'amazina akayagaragira?
  c. Ibicumbi byayo biteye nk'iby'ayahe magambo twize?

  Inshoza y'izinantera

  

  Izina ntera ni ijambo riteye nk'izina ku ruhande rumwe ku rundi
  rikitwara nka ntera.
  Ku ruhande rumwe, risa n'izina kuko rigira indomo kimwe n'izina; kandi
  rikaba rishobora gufata umwanya n'umumaro waryo mu nteruro.
  Urugero:
  Aheza tuzahurirayo.
  Ku rundi ruhande risa na ntera kuko rifite igicumbi gisa n'icya ntera,
  mbese ugasanga ari ntera yafashe indomo. Nyamara bitandukanywa
  n'uko ritagaragira izina ngo ririsobanure, ahubwo rikarisimbura.
  Urugero:
  Tuvuze ngo "Ahantu aheza tuzahurirayo" iyo nteruro yaba ikocamye

  Uturango tw'izinantera

  ,

  • Izina ntera ku ruhande rumwe ryitwara nk'izina ku rundi rikitwara
  nka ntera.
  Ryitwara nk'izina kuko: rigira indomo.
  Ryitwara nka ntera kuko:
  • rigira igicumbi gisa n'icya ntera.
  Ingero: abeza, abenshi, abahire
  • ryisanisha mu nteko zitandukanye.
  Ingero: umwiza, abeza, urwiza, ikiza, inziza, aheza,

  Umwitozo

  Vuga niba ijambo ryanditse ritsindagiye ari izina, ntera
  cyangwa izinantera ukurikije ibibiranga maze unasobanure
  impamvu y'icyo wahisemo.
  Iyo abageni bashyingiranywe ababagaragiye bose babifuriza urugo
  ruhire, bakabifuriza ishya n'ihirwe no kubyara bagaheka.
  Uruhire rugaragazwa n'urukundo rutagatifu ruranga abashakanye,
  abana bakarerwa neza, bagakurana ubuntu n'ubuziranenge. Urubi
  rurangwa n'intonganya n'umwiryane, induru z'urudaca, n'uburere bubi
  ku bana.
  Uburere bubi n'ubwiza ni byo bituma mu bana habonekamo abeza
  cyangwa ababi, naho ubundi abana bose baba bameze kimwe mu ivuka.
  Kera rero bacaga umugani ngo "urushako ruto rurica" cyangwa ngo
  "ubuto buroshya bugashukana". Muzirinde rero kwihutira gushaka
  mukiri bato, mubanze mutegereze imyaka y'ubukure, mwige muminuze.
  Izo ni zo nama nziza mbahaye, imbi muzazigendere kure.

  Nimusome izi nteruro maze mugerageze gutahura
  imiterere n'umumaro by'amagambo yanditse
  atsindagiye.

  1. Imyanya ndangagitsina.
  2. Imibonano mpuzabitsina.
  3. Umuco nyarwanda nimuwukomeze.
  4. Umugabo mbwa aseka imbohe.
  5. Umutima muhanano ntiwuzura igituza.
  6. Uburere mboneragihugu.
  7. Imikino mpuzamahanga.

  Mu matsinda nimusubize ibi bibazo:
  1. Aya magambo yanditse atsindagiye muri izi nteruro mubona amariye
  iki amagambo yandi bijyana?
  2. Mu myitwarire no mu mimaro yayo mubona ajya gusa n'ubuhe bwoko
  bw'amagambo twize.
  3. Ni iki mubona kiyatandukanya n'ubwo bwoko bw'amagambo
  byitwara kimwe?
  

  Inshoza y'ibisantera

  Igisantera ni ijambo rigaragira izina rikarivugaho imiterere, imimerere
  kimwe na ntera ariko rikaba ridafite igicumbi cya ntera kandi rikaba
  ritisanisha igihe cyose n'izina biri kumwe.
  Ingero:
  Tuvuga: Umuco nyarwanda; ntituvuga: Umuco munyarwanda
  Ariko dushobora kuvuga: Amazi masabano, tukongera tukavuga:
  Ikibindi gisabano.
  

  Uturango tw'ibisantera
  A) Uturango duhuza ibisantera na ntera

  Ibisantera byitwara nka ntera kuko biherekeza amazina.
  Bifite umumaro nk'uwa ntera wo gusobanura amazina bigaragiye.
  

  Bitandukanywa na ntera n'uko ibicumbi byabyo atari bimwe n'ibya
  ntera.
  

  B) Uturango dutandukanya ibisantera na ntera.

  Ibicumbi by'ibisantera bitandukanye n'ibya ntera.
  Ibisantera ntibishobora kwisanisha n'amazina bigaragiye mu nteko
  zose kimwe na ntera.
  

  Imyitozo:

  1. Garagaza ibisantera biri muri aka kandiko uhereye ku
  turango twabyo.

  Umuco mwiza uranga Abanyarwanda ugaragarira mu ndirimbo
  n'imbyino gakondo. Umuco nyarwanda uri mu mico ishimwa
  n'abanyamahanga, kuko bagikomeye ku ndangagaciro zabo, bakaba
  badapfa kwakira imico mvamahanga ituma umuco karande wabo
  wangirika.
  Ibyo bizakomeza kwitabwaho abana nibakomeza guhabwa uburere
  mboneramuco, abakuru bagahabwa inyigisho mbozamubano zo
  kubahugura.
  Gusa uko byagenda kose, Abanyarwanda ntibakumira imico
  itandukanye mvamahanga ngo bikunde, kubera ko ubuhahirane
  mpuzamahanga bugenda butera imbere. Bahurira na bo mu mikino
  ngororamubi, mu myidagaduro n'ibitaramo ndangamuco, kandi ni
  ho isi igeze.
  Icya ngombwa ni uko bagomba kumenya kwakira ibyiza, ibibi
  bakabirekera bene byo.
  

  2. Tanga izindi nteruro ukoreshemo ibisantera nibura icumi.

  Soma aka gace k'ubutumwa umunyeshuri wiga i Huye
  yavuganye na mugenzi we wiga i Musanze maze utahure
  imiterere y'amagambo yanditse atsindagiye.

  Iwacu imuhira i Huye dukunda gukina hamwe n'abana duturanye. Hari
  igihe dukina umukino wo kumenya ibyerekezo vuba. Uyobora umukino
  agenda avuga ibyerekezo bitandukanye agira ati:" Iburyo, ibumoso,
  imbere, inyuma." Ugiye mu kerekezo gitandukanye n'icyo yavuze
  aba atsinzwe. Nagiye i Nyamasheke nsanga na bo bakina nkatwe.
  Ese namwe iwanyu iheru iyo mu majyaruguru iyi mikino irahaba?
  Ndifuza gutemberera ahantu hatandukanye mu Rwanda rwacu nkareba
  uko abana baho bakina. Nzajya i Rwamagana, i Byumba, i Karongi, i
  Nyagatare, i Rubavu, n' i Kigali mu murwa mukuru.
  Ariko nimbasura iyo iwanyu nkarara, muzamenye ko nikundira
  kuryama ivure kuko nitinyira imbeho. Kandi bambwiye ko aho mu mu
  majyaruguru hakonja.
  Nzabasura rero dukine dusabane.

  Ibibazo byo gusubiza:
  1. Sobanura aya magambo: iheru, ivure.
  2. Amagambo iwacu, imuhira, iburyo, ibumoso, imbere, inyuma, iwanyu,
  iheru, ivure:
  a. Aranga iki?
  b. Yanditse ate?
  3. Inyuguti ya i, ibanziriza izina bwite iranga iki? Yandikwa ite?

  

  Amagambo aranga ahantu (imuhira, iheru, iburyo, ibumoso,
  ivure, ikambere, imbere, inyuma) n'amagamabo akomoka kuri
  "i" y'indangahantu ikurikiwe n'ikigenera "wa" n'ikinyazina ngenga
  (iwacu, iwanyu, iwabo...) yandikwa mu ijambo rimwe. Ariko iyo "i"
  y'indangahantu ikurikiwe n'izina ry'ahantu yandikwa itandukanye n'iryo
  zina kandi yo ikandikwa mu nyuguti nto keretse iyo itangira interuro.

  Ingero: i Butare, i Kigali, i Kibungo.

  Umwitozo

  Andika aka gace k'umwandiko ukosora amakosa y'imyandikire
  arimo

  [...] Bahaguruka kuKamonyi, bataha kuKakiru. Bukeye baboneza
  iy'IGisaka barara I Rwamagana, bucya bajya I Mukiza kwa Kimenyi.
  Bagezeyo babwira Kimenyi, bati: "Ndabarasa yadutumye ngo:
  Wamutumyeho umuntu w'umukogoto muzarushanwa kumasha, none
  twamuzanye."
  Kimenyi ati: "Nimunyereke uwo mwazanye!" Babwira Kazenga
  arahaguruka, yari akiri agasore k'ingaragu. Kimenyi amukubise amaso
  aramusuzugura, ati: "Uru ruhinja ni rwo rwaje kurushanwa na Kimenyi!"
  Intumwa za Ndabarasa, ziti: "Ni uwo, ahasigaye tubwire igihe tuzahurira
  mukarushanwa."
  Kimenyi, ati: "Umusibo n' ejo, ejo bundi nkamusezerera mukitahira."
  Nuko Abanyarwanda barikubura basubira mu i cumbi rya bo [.....]

  Isuzuma risoza umutwe wa kane

  Umwandiko: Kwirinda abadushora mu mibonano mpuzabitsina.

  Iyo uganiriye n'urubyiruko ku bijyanye n'ingaruka ziterwa no gukora
  imibonano mpuzabitsina, abenshi basubiza ko ingaruka ari ukwandura
  indwara zandurira mu mibonano mpuzabitsina no guterwa inda ku
  bakobwa.
  Nyamara abenshi ntibamenya ingaruka zijyanye n'ibyiyumvo, nko
  kumva wisuzuguye, cyangwa kumva wanze ubuzima nk'uko bikunze
  kugendekera abenshi mu bakoze imibonano mpuzabitsina batiteguye
  cyangwa igihe kitaragera.
  Hari rwose n'abahindura imyitwarire, bagatangira gusuzugura
  ababyeyi n'abarezi babo. Bagahinduka inzererezi, kwiga bikabananira.

  Bagatangira kurangwa n'imyambarire idahwitse, no kurara aho
  babonye.
  Nyamara urubyiruko rumenye izo ngaruka, rwafata ingamba zo
  kwirinda imibonano mpuzabitsina igihe kitaragera. Burya n'iyo
  hatabayeho guterwa inda cyangwa kwandura indwara zandurira
  mu myanya ndangabitsina, bisigira ibikomere biremereye ubikoze,
  ugasanga ubuzima buramunaniye, agata ishuri cyangwa agashaka
  imburagihe.
  Gutwara inda bituma ubuzima buhinduka. Kwandura indwara
  zandurira mu mibonano mpuzabitsina byo bituma imibereho iba mibi,
  ndetse n'ubuzima bukaba bwahatakarira.
  Gukoresha agakingirizo n'ubwo birinda ibyo byombi, ntibirinda
  ingaruka zo mu rwego rw'ibyiyumvo. Izo ngaruka zirimo izo kumva
  ufite ikimwaro mu bandi, kwiyanga, ndetse no kuraruka. Hari
  n'indwara zishobora kwandurira ku ruhu, aho agakingirizo katagera,
  nka candidoze.

  Gukora imibonano mpuzabitsinna ntibigarukira ku bitsina gusa no ku
  mubiri. Ahubwo byinjira mu byiyumvo, mu bwonko, mu bitekerezo,
  ndetse no mu myitwarire. Mbese umubiri n'ubuzima bwose bugerwaho
  n'icyo gikorwa. Ni yo mpamvu n'ingaruka zitagarukira ku mubiri gusa,
  ahubwo zigera no mu mitekerereze no mu byemezo tugenda dufata
  nyuma yaho.
  Ni yo mpamvu ari ngombwa ko tuganira ku bijyanye n'imibonano
  mpuzabitsina, abantu bakamenya ingaruka zayo ku muntu uyishoyemo igihe
  kitaragera.
  Abenshi muri mwe ntibarumva ibijyanye n'imibonano mpuzabitsina.
  Ababyeyi banyu wenda ntibarabibabwira. Ibitangazamakuru na za filimi
  akenshi usanga bibigaragaza nk'aho ari ibintu byiza, bitagira ingaruka.
  Nyamara ntihagire ubashuka. Ibyo mwigishwa n'umwarimu mu
  ishuri cyangwa ababyeyi banyu cyangwa abandi babarera ni byo

  kuri. Kwigisha abana ko bagomba kwirinda bakoresheje agakingirizo
  cyangwa bagakoresha imiti ibuza gusama na byo ni amaburakindi.
  Impamvu ni uko ibyo ngibyo bitabarinda kwangirika mu byiyumvo,
  mu mitekerereze no mu myitwarire.
  Guhora yicuza icyo yabikoreye, kumva afite ikimwaro, guhindura
  imyitwarire, kurarukira iyo mibonano ntiyongere kwitangira, ni zimwe
  mu ngaruka zitari izo ku mubiri zigaragara mu bana bato bishoye mu
  mibonano mpuzanbitsina.
  Ikintu cya mbere ugomba gukora rero waba umukobwa cyangwa
  umuhungu ni ukwanga. Iyo uvuze "Oya", ugomba no kubyerekana,
  wiyaka ushaka kugushuka, ukamubwira ko utabishaka.
  Ikigaragara ni uko abenshi babivuga, badashikamye. Ntabwo
  ukwiye gushidikanya rero iyo wanga. Abashobora kugushora mu
  mibonano mpuzabitsina barimo abantu bakuze bagushukisha impano
  n'amafaranga. Barimo inshuti zawe zishobora kugushuka baba abo
  muhuje igitsina bakwigisha nabi cyangwa abo mudahuje igitsina
  bagushukisha urukundo rutariho. Ikindi ni ukureba firime zigaragaramo
  imibonano mpuzabitsina, uba witera ibishuko bitari ngombwa.
  Bana rero ntimukajenjeke kuri iyo ngingo kandi ntimuzihemukire na
  gato.

  A. Inyunguramagambo
  1. Sobanura aya magambo ukurikije uko yakoreshejwe
  mu mwandiko.

  a. Kuraruka

  b. Amaburakindi
  c. Badashikamye

  d. Ntimuzajenjeke
  e. Gushaka imburagihe.

  2. Koresha amagambo akurikira mu ziboneye wihimbiye.

  a Kuraruka b Kwangirika mu myitwarire
  c Amaburakindi

  d Gushikama
  e Ntimuzajenjeke

  B. Ibibazo ku mwandiko
  Subiza ibi bibazo byabajijwe ku mwandiko mu magambo
  yawe bwite, utandukuye interuro ziri mu mwandiko uko
  zakabaye.
  

  Wowe wumva ingaruka ziterwa no gukora imibonano
  mpuzabitsina ari izihe?
  2. Ingaruka zijyanye n'ibyiyumvo, imitekerereze n'imyitwarire
  ku muntu wakoze imibonano mpuzabitsina igihe kitaragera
  zigaragazwa n'iki?
  3. Ababyeyi bawe bari bakubwira ibijyanye n'ubuzima bwawe
  bw'imyororokere n'uko ugomba kubwitwaramo? Niba ari oya,
  wowe uzabibazaho ryari ko ukeneye kubimenya?
  4. Ni abahe bantu bashobora gushuka umuhungu cyangwa
  umukobwa gukora imibonano mpuzabitsina? Genda usobanura.
  5. Kureba firime bishobora kudukururira gukora imibonano
  mpuzabitsina igihe kitaragera. Urumva wakora iki kugira ngo
  zitakugusha mu bishuko?
  

  C. Ikibonezamvugo
  1. Andika interuro ebyirebyiri ukoreshemo ntera,
  amazina ntera n'ibisantera.
  2. Sesengura aya mazina ugaragaze uturemajambo
  n'amategeko y'igenamajwi yakoreshejwe

  a. Umunyu.
  b. Amazi.
  c. Umwuko.
  d. Ibyifuzo.
  e. Udutambaro.
  

  3. Andukura aka gace k'umwandiko ugenda ukosora
  ahari amakosa y'imyandikire.

  Hari abantu benshi bumva ko kujya I Kigali bakava i wabo mu cyaro ari
  byo byiza. Urubyiruko usanga ruva IKarongi, I Huye, I Rusizi, I Byumba,
  n'ahandi hatandukanye mu gihugu rukaza gushakira imibereho mu mugi
  

  wa Kigali. Abenshi muri urwo rubyiruko iyo bageze I Kigali bavuye I
  wabo, barahagera bakabura akazi. Abakobwa bibaviramo kwiyandarika
  naho abahungu bagahinduka abajura n'inzererezi.
  Nyamara ibyo si byo kuko ahantu hose hari ubuzima. Aho i wanyu ubu
  mushobora kuhigira mukarangiza amashuri yisumbuye. Mushobora
  kwiga imyuga, mukorora cyangwa mugahinga. Mwitegereje I buryo n'I
  bumoso bwanyu mwahabona abantu babayeho neza kandi bataragombye
  kujya I Kigali.
  Nimwicare rero i wanyu i muhira, mubanze mutekereze neza, mushake
  icyo gukora hafi yanyu mbere na mbere aho kugishakishiriza I kantarange.
  

  
  

  
  

  Mark as done
• 5.1. Gufatira ibyemezo hamwe

  
  

  Imiyoborere myiza izanwa n'abayobozi beza bitorewe n'abaturage mu
  matora akozwe mu mucyo. Umuyobozi mwiza yubahiriza amategeko
  igihugu kigenderaho, aharanira ubumwe bw'abaturage, ubusugire
  n'umutekano by'igihugu.
  Ni yo mpamvu mbere yo gutangira imirimo abanza kubirahirira.
  Umuyobozi mwiza arangwa n'imyitwarire myiza. Arangwa no gukunda
  igihugu, agashyira inyungu zacyo imbere y'ize bwite.
  Umuyobozi mwiza amenya uburenganzira bw'abo ayobora,
  akabwubahiriza, akabutoza abo ayobora n'abo akorana na bo. Akumira
  ubusumbane bushingiye ku kintu icyo ari cyo cyose hagati y'abo ayobora.
  Buri muturage agira uruhare mu iterambere ry'igihugu ke, akumva ko

  areshya n'abandi kandi ko adahejwe ahantu aho ari ho hose.
  Umuyobozi mwiza yakira neza abamugana, akabatega amatwi kandi
  agakemura ibibazo byabo. Arangwa n'umuco wo gufatanya n'abandi
  kandi agaha abo ayobora uburyo bwo gukora bisanzuye, ntabategekeshe
  igitugu.
  Akorera kuri gahunda, akubahiriza igihe, bityo agakemura ibibazo
  by'abaturage, ntibamushake ngo bamubure cyangwa ngo bahore
  basiragira ku biro bye. Yitabira umurimo agakangurira abo ayobora
  gahunda za Leta. Aba intangarugero mu kuzishyira mu bikorwa no
  kuzimenyesha abo ayobora. Arangwa n'ukuri mu byo akora akirinda
  gukorera mu bwiru, agakorana n'inzego zashyizweho. Ibyemezo
  bireba abaturage ntabifata wenyine, agisha inama abo ayobora kandi
  agafata abayoborwa nk'abajyanama, akubahiriza ibyifuzo byabo.
  Imiyoborere myiza irangwa kandi na demukarasi. Demukarasi na yo
  ishingira ku matora anyuze mu mucyo. Ayo matora agomba gukorwa mu
  bwisanzure kandi neza, akurikije amahame mpuzamahanga n'amategeko
  igihugu kigenderaho. Ayo matora ni yo ashyiraho abayobozi bagomba
  gushyira mu bikorwa ibyo abaturage bifuza. Icyo gihe abayobozi
  bashyirwaho n'abaturage kandi bagakorera abaturage bitaba ibyo,
  bakabavanaho biciye mu matora bakitorera abandi. Muri demukarasi
  ntawuniganwa ijambo.
  Umuyobozi mwiza kandi agomba kurangwa n'imyitwarire ishingiye
  ku ndangagaciro. Yirinda ruswa kandi akayikumira, akagendera ku
  kuri n'ubutabera, agaharanira amahoro. Aharanira uburezi budaheza,
  agasigasira ibikorwa remezo.
  Twanzure tuvuga ko imiyoborere myiza ishingira ku gukora ibintu
  bizaramba no guteganyiriza ejo hazaza: Ibyemezo bifatwa biba bigamije
  kwirinda gusigira amakimbirane n'ibibazo ab'ejo hazaza. Ubuyobozi
  bwiza bwirinda kwangiza ibidukikije, bukirinda guteza amacakubiri
  mu baturage, bukirinda kwangiza no gusesagura ubukungu bw'igihugu
  n'umutungo kamere.
  Bana rero nimwumve ko mugomba gukurikirana imiyoborere myiza
  y'igihugu cyanyu kuko uko kiyobowe none ari byo bizatuma mubaho
  neza cyangwa nabi mu gihe kiri imbere.

  A. Inyunguramagambo

  Mugeregeze gushaka ibisobanuro by'aya magambo
  yakoreshejwe mu mwandiko.

  Ibikorwa remezo, uburezi budaheza, guhwitura, ubusugire bw'igihugu,
  urujijo, kugisha inama, gukorera mu bwiru, uruhare, kudaheza, gufata
  umwanzuro, kuniganwa ijambo, itsinda.

  Imyitozo y'inyunguramagambo

  1. Koresha mu nteruro yawe bwite amagambo
  akurikira.

  Ibikorwa remezo, guhwitura, gukorera mu bwiru, kugisha inama,
  uruhare, kudaheza, kuniganwa ijambo.

  2. Umukino wo gutahura amagambo: Tahura mu
  kinyatuzu gikurikira amagambo ugomba kuzurisha
  interuro zikurikiyeho

  
  

  Uzurisha izi nteruro amagambo wakuye mu kinyatuzu.

  1. Umuyobozi mwiza areba inyungu z .....
  2. Umuyobozi mwiza aharanira ..... ry'abanyagihugu.
  3. Umuyobozi mwiza akomera ku ..... bw'abanyagihugu.
  4. Umuyobozi mwiza aharanira ..... n..... by'abanyagihugu.
  5. Umuyobozi mwiza agomba kuba ..... muri byose.
  6. Umuyobozi mwiza yungurana ..... n'abo ayobora.
  7. Umuyobozi mwiza afata abo ayobora nk'......
  8. Umuyobozi mwiza yubahiriza ..... igihugu kigenderaho.
  9. Umuyobozi mwiza aharanira ..... bw'igihugu.
  10. Umuyobozi mwiza yubahiriza ..... bwa muntu.
  11. Muri ..... ntawuniganwa ijambo.

  B. Ibibazo byo kumva umwandiko

  Mu matsinda musubize ibi bibazo byabajijwe ku
  mwandiko mu magabo yanyu bwite.

  1. Ni ibihe byiza bizanwa n'imiyoborere myiza?
  2. Imiyoborere myiza ishoboka kubera iki?
  3. Wifuza ko umuyobozi mu nzego za Leta yarangwa n'iki?
  4. Wumva iki iyo bavuze ngo "imiyoborere myiza irangwa na
  demukarasi?"
  5. Ni iki ubuyobozi bwiza bugomba gukora kugira ngo budasigira
  ibibazo ababyiruka?
  6. Wumva wakurikirana ute ibijyanye n'imiyoborere myiza mu
  gihe ukiri muto utarageza imyaka yo kwitorera abayobozi?

  C. Gusesengura umwandiko

  1. Ni izihe ngingo z'ingenzi ziri muri uyu mwandiko?
  2. Andika mu nshamake itarengeje imirongo icumi ibivugwa muri
  uyu mwandiko.

  D. Gutanga ibitekerezo ku byavuzwe mu mwandiko

  Mukorere mu matsinda maze musubize ikibazo gikurikira

  Mu miyoborere y'inzego z'ibanze z'aho mutuye, mubona amahame
  y'imiyoborere myiza yavuzwe mu mwandiko yubahirizwa. Niba ari
  yego yubahirizwa gute, niba ari oya, ayo ubona atubahirizwa ni
  ayahe?

  E. Guhanga bandika: Ubushakashatsi no gusoma ibyo
  bihitiyemo: Umukoro mu matsinda.

  Nimukore urutonde rw' ibintu icumi by'ingenzi mwumva ubuyobozi
  bwiza bukwiye gukorera abaturage.

  5.2. Gukorera mu mucyo

  
  

  Gukorera mu mucyo ni rimwe mu mahame agenga imiyoborere
  myiza. Iryo hame risaba ko ibikorwa by'abayobozi byose bijyanye
  n'akazi bashinzwe, bigomba gutangarizwa abayoborwa kandi bakagira
  uruhare mu guhitamo ibyo bashyira imbere, mu kubicunga, no kumenya
  umusaruro wabivuyemo.
  Dufatiye nk'urugero ku kigo cy'amashuri, abanyeshuri bagomba
  kumenyeshwa umutungo w'ikigo, bakagira uruhare mu kugena ibikorwa

  bikorerwa ku ishuri no mu micungire yabyo. Ku buryo bw'umwihariko,
  ababyeyi bagomba kugira uruhare mu burere bw'abana babo, bakamenya
  uko biga, bakagezwaho raporo z'imikorere y'abarezi n'ingengabihe
  z'amasomo.
  Gukorera mu mucyo rero bijyana no gutangaza ibyo ukora. Amakuru
  yose ajyanye n'ibikorerwa abaturage agomba gushyirwa ahagaragara
  kandi akagezwa ku baturage. Abaturage bagomba kumenya ibyemezo
  bifatwa n'abayobozi n'ishyirwa mu bikorwa ryabyo, ku buryo
  bashobora gukurikirana imikorere y'abagize inzego z'ubuyobozi kandi
  bakayigiramo uruhare. Gukorera mu mucyo ni kimwe mu bituma igihugu
  kigira imiyoborere myiza n'ubuyobozi buhamye kandi bufitiwe ikizere
  n'abayoborwa.
  Ku bijyanye n'imitangire y'akazi, gukorera mu mucyo bigomba gutuma
  akazi gatangwa hakurikijwe ubushobozi bwa buri muntu. Kubona akazi
  bigomba guca mu ipiganwa, maze hagatsinda uwarushije abandi. Icyo
  gihe abasabye akazi bahabwa ikizamini kimwe, bagakosorwa kimwe maze
  abatsinze bagatangazwa n'amanota yabo agashyirwa ahagaragarira buri
  wese. Abakoze ikizamini bagira uburenganzira bwo kumenya amanota
  babonye, byaba ngombwa bakerekwa n'uburyo cyakosowemo bagashira
  amatsiko. Ibi byose bituma hatabaho amarangamutima cyangwa kubera
  uwo ari we wese mu bagikoze.
  Mbese twabihuza n'ibibera mu ishuri aho amanota agomba guhabwa
  uwayakoreye, kandi abanyeshuri bose bagakosorwa kimwe,
  bakanahabwa impapuro bakoreyeho kugira ngo bagenzure ko amanota
  bahawe ari yo bakoreye koko.
  Ku bijyanye n'amafaranga igihugu gikoresha, ari byo bita ingengo y'imari,
  abaturage baba bagomba kugira uruhare mu kuyitegura, no kumenya
  uko amafaranga ava mu misoro yabo akoreshwa.
  Gukorera mu mucyo bibumbye indangagaciro yo gukoresha ukuri,
  ubutabera busaba ko buri wese ahabwa amahirwe angana na mugenzi
  we, maze umwete n'umurava wa buri muntu bikaba ari byo bimuhesha
  umwanya n'agaciro mu bandi. Gukorera mu mucyo ni ukwimika ukuri
  no kwirinda kugendera ku kenewabo. Kubaho mu kuri ni ugukurikiza
  amategeko, ugaca ukubiri no kubeshya no kubeshyera abandi maze buri
  wese agashishikarira gukora.

  Mu rwego rwo gukorera mu mucyo, abakozi ba Leta bari mu nzego
  zo hejuru kandi bafite aho bahurira n'umutungo w'Igihugu, bagaragaza
  aho bavanye imitungo bafite kandi bakemera kugenzurwa mu micungire
  y'ibya rubanda.
  Kugira ngo intego z'iterambere zigerweho, haba hakwiye
  impinduramatwara mu micungire y'imari y'igihugu hashyirwaho uburyo
  bunoze bwo gutanga imisoro, kugaragaza uko umutungo w'igihugu
  ukoreshwa no gukaza igenzuramikorere.
  Kubera iyo mpamvu amashuri agomba gufasha abanyeshuri kumenya
  kubaho mu kuri, no kuguharanira. Banyeshuri rero nimwite ku kumenya
  ibyo abayobozi banyu baba bagomba kubakorera, kandi mubigiremo
  uruhare. Nimubigenza gutyo muzaba abaturage bajijutse n'abayobozi
  beza b'igihugu cyanyu.

  A. Inyunguramagambo

  Mugerageze gushaka ibisobanuro by'aya magambo
  yakoreshejwe mu mwandiko.

  a. Ipiganwa,

  b. Ikenewabo,
  c. Gushishikara,

  d. Guca ukubiri n'ikintu,
  e. Ubudakemwa,

  f. Ingengo y'imari,
  g. Impinduramatwara,

  h. Igenzuramikorere,
  i. Umwete n'umurava

  , j. Gushira amatsiko.

  Imyitozo ku nyuguramagambo

  1. Ukurikije uko yakoreshejwe mu mwandiko,
  andukura amagambo ari mu gipande k'ibumoso
  k'iyi mbonerahamwe uyahuze n'ibisobanuro byayo
  biri mu gipande k'iburyo.

  1. Ipiganwa a) Amafaranga ateganyirizwa igikorwa runaka.
  2. Gushishikara b) Gutanga amanota umuntu atakoreye

  

  2. Koresha mu nteruro yawe bwite aya magambo
  akurikira ugendeye ku bisobanuro byayo.

  Ipiganwa, gushira amatsiko, ubudakemwa, indangagaciro, kwimika,
  kumurika, amakimbirane, impinduramatwara.

  B. Ibibazo byo kumva umwandiko

  Mu matsinda musubize ibi bibazo byabajijwe ku
  mwandiko mu magambo yanyu bwite.

  1. Gukorera mu mucyo ni rimwe mu mahame agenga
  imiyoborere myiza. Iryo hame risaba iki?
  2. Ubona abayobozi bo ku ishuri wigaho bakorera mu mucyo?
  Sobanura.
  3. Gukorera mu mucyo bijyana no kugeza amakuru y'ibikorwa
  ku bo bigenewe. Ubona abaturage b'aho utuye bagezwaho
  amakuru n'abayobozi?
  4. Ubona gukorera mu mucyo bishobora gute kuba bumwe mu
  buryo bwo kurwanya ruswa, akarengane n'ikenewabo?

  5. Ni izihe ndangagaciro zijyana no gukorera mu mucyo?
  6. Mwebwe nk'abanyeshuri mumaze gusoma uyu mwandiko,
  ni izihe ngamba mwafata none zo kugendera ku kuri no
  kuguharanira?

  C. Gusesengura umwandiko

  1. Erekana ingingo z'ingenzi zigize uyu mwandiko.
  2. Hina uyu mwandiko mu mirongo icumi.

  D. Kungurana ibitekerezo

  Wumva ute ingingo ijyanye no gukorera mu mucyo? Muhimbe kandi
  mukine agakino kagaragaza uburyo mubona byakorwa.

  5.3. Uruhare rw’abaturage mu guteza imbere
  demukarasi

  
  

  Demukarasi ni ubutegetsi bwa rubanda bushyirwaho na rubanda kandi
  bugakorera rubanda. Ubutegetsi buba bufitwe muri rusange n'abaturage
  bakabuha abazabahagararira bitoreye. Ubutegetsi bushyizweho
  kuri ubwo buryo bukora mu nyungu rusange z'abaturage bose

  hatitawe ku batoye n'abataratoye. Bwubahiriza amahame y'uko abantu
  bose bareshya imbere y'amategeko, bafite uburenganzira bumwe kandi
  bishyira bakizana. Imyanya y'ubuyobozi nta wuyihezwaho.
  Kugira ngo demukarasi ishinge imizi, abaturage bagomba kubigiramo
  uruhare. Bashobora kwishyira hamwe bagafata ubwabo ibyemezo
  mu birebana n'inyungu rusange nta wundi babinyujijeho. Ibi bisaba
  ko batumizwa buri gihe uko bibaye ngombwa cyangwa bagashobora
  gutumizwa uko ibibazo bivutse. Abaturage kandi bashobora kwitirirwa
  ibyemezo mu gihe byafashwe binyujijwe mu babahagarariye bitoreye.
  Bituma bafatwa nk'urwego rwa poritiki rushobora gufata ibyemezo mu
  miyoborere y'igihugu.
  Muri demukarasi abaturage bagomba kugira uruhare mu miyoborere
  y'igihugu. Mu ntangiriro demukarasi yaje ishimangira ihame ry'uruhare
  rw'abaturage mu kwihitiramo ababahagararira. Uko iminsi yagiye
  ihita, demukarasi yaje kuba uruhare rw'abaturage mu kwihitiramo
  abayobozi, mu gushyiraho porogaramu na poritiki zinogeye abaturage,
  mu kuzishyira mu bikorwa no mu kugenzura uburyo zubahirizwa. Kuba
  abaturage ari bo batanga ubuyobozi, ni na bo bagomba gushingirwaho
  mu byemezo bifatwa mu nzego zose z'ubuzima bw'igihugu. Ibyo bibaha
  ububasha bwo gushyiraho no gukuraho abayobozi mu matora akozwe
  mu bwisanzure bashingiye ku buryo banyuzwe cyangwa batanyuzwe
  n'imikorere yabo. Nta busumbane mu matora kuko hakurikizwa ihame
  ry'umuntu umwe, ijwi rimwe. Uwo waba uri wese, urupapuro watoreyeho
  ruba ijwi rimwe kimwe n'iry'undi wese. Nta nzobere yagombye kubaho
  mu birebana na poritiki, kuko abatora na bo baba bashobora gutorwa.
  Nta n'umwe uba ahejwe ku myanya y'ubuyobozi. Igihugu kigendera ku
  mahame ya demukarasi iyo cyubahiriza uko kugira uruhare rungana
  kw'abaturage mu miyoborere y'igihugu no mu kugena iby'ingenzi
  bigomba gushingirwaho mu miyoborere yacyo.
  Abantu bagomba gusobanukirwa n'impamvu demukarasi idasigana
  n'amatora. Kuba abantu badashobora gutekereza kimwe, byatumye
  hatekerezwa amatora, abaturage bakihitiramo abazabahagararira
  kandi babagomba ibisobanuro mu gihe bibaye ngombwa. Uko kuba
  uwatowe agomba guha uwamutoye ibisobanuro ni ingenzi kugira ngo
  abatowe batirara ngo bigomeke ku babatoye. Uruhare rw'abaturage
  mu miyoborere y'igihugu rutuma hatabaho bwa bwikanyize bw'umuntu

  umwe bubyara gutegekesha igitugu. Imiyoborere ihinduka ibiganiro
  by'imishyikirano bigamije ubwumvikane mu rwego rwa poritiki. Kugira
  ngo iyi mishyikirano ishoboke, abaturage bahurira mu mashyirahamwe
  ya poritiki, mu masendika, mu bitangazamakuru cyangwa mu miryango
  itegamiye kuri Leta.
  Ayo mashyirahamwe ni inkingi za ngombwa zituma habaho ubwumvikane
  mu miyoborere y'igihugu. Ni yo abaturage banyuramo kugira ngo
  babwire ababahagarariye ibitekerezo n'ibyifuzo byabo.

  A. Inyunguramagambo

  Tekereza maze usubize vuba kugira ngo ugaragaze ko
  wumvise ibyavuzwe mu mwandiko

  Fora ndi nde cyangwa ndi iki?

  1. Ngirwa n'abaturage, ngatangwa na bo maze nkabakorera. Ubwo
  ndi nde?
  2. Mbakorera bose ntitaye ku banshyizeho kandi abanshyigikiye
  n'abatanshyigikiye mbareshyeshya imbere y'amategeko. Ubwo ndi
  nde?
  3. Uko ndi ni uko simpinduka ngomba gukurikizwa gutyo ibihe byose.
  Ubwo ndi nde?
  4. Uruhare rwange ni ngombwa kugira ngo habeho ubuyobozi
  buhamye kandi bubereye bose. Ubwo ndi nde?
  5. Aho mba aha ngira akageso ko kutifuza ko hagira uwo dufatanya
  kuyobora kandi ibyemezo mfashe ngenyine ntibivuguruzwa. Ubwo
  ndi nde?
  6. Nakira abaturage bangannye nkabaha ubushobozi bwo kwishyiriraho
  abayobozi no kumvikanisha ibitekerezo byabo. Ubwo ndi nde?
  7. Banshyiraho kugira ngo bangendereho mbarinde kubangamirana
  mu nyungu zabo bwite. Ubwo ndi nde?
  8. Iyo byakomeye baranyitabaza kugira ngo mbahurize mu biganiro
  bigamije ubwumvikane muri poritiki. Ubwo ndi nde?
  9. Mfatwa n'abahagarariye abaturage kugira ngo ndengere inyungu
  zabo. Ubwo ndi nde?
  10. Ni nge ngenyine usobanukiwe n'uruhare rw'abaturage mu guteza

  imbere demukarasi ku buryo buri gihe bantumira kugira ngo
  mbisobanurire abaje mu mahugurwa. Ubwo wanyita ngo iki?
  11. Mu buzima bwange gufata ibyemezo nta we mbisabye ni
  uburenganzira budakorwaho. Ibyo babyita ngo iki?
  12. Ntabwo wemerewe gusuzugura amategeko ku bushake ngo
  wikorerere ibyo wishakiye. Ubwo urabuzwa iki?
  13. Noneho musigaye mwikorera ibyo mwishakiye kubera kutagira
  uwo mwikanga. Ibyo mukora babyita ngo iki?
  14. Njya aho nshaka hose mu gihugu cyange cyangwa hanze yacyo
  igihe cyose mbishakiye ntawushobora kubimbuza. Uko kubahirizwa
  k'uburenganzira bwo kujya aho nshatse babyita ngo iki?

  . Ibibazo byo kumva umwandiko

  Musubize ibi bibazo byabajijwe ku mwandiko mu
  magambo yanyu bwite

  1. Iyo bavuze demukarasi wumva iki?
  2. Wagira ute uruhare mu guteza imbere demukarasi?
  3. Ni akahe kamaro k'amatora muri demukarasi?
  4. Usanga igihugu cyakwitwa ko kigendera ku matwara ya
  demukarasi ryari?
  5. Uruhare rw'umuturage mu miyoborere y'igihugu rugaragarira
  he?
  6. Usanga abaturage bagira ibihe bibazo mu gihugu kitarangwamo
  amatora na demukarasi?
  7. Kuba umuturage afite uruhare mu miyoborere y'igihugu bifite
  akahe kamaro?

  C. Gusesengura umwandiko.

  1. Vuga ingingo z'ingenzi zigize uyu mwandiko.
  2. Kora inshamake itarengeje imirongo icumi y'ibyavuzwe muri
  uyu mwandiko.

  . Kungurana ibitekerezo

  DWumva ute ingingo ijyanye n'uruhare rw'abaturage mu guteza imbere
  demukarasi?

  5.4. Ikinyazina nyereka

  Itegereze izi nteruro zikurikira, uzisome witonze, maze
  utahure igisobanuro kihariye amagambo ari mu ibara
  ry'igikara tsiriri ahuriyeho.

  1. Ubuyobozi bushyizweho kuri ubwo buryo bukora mu nyungu rusange
  z'abaturage bose.
  2. Kugira ngo iyi mishyikirano ishoboke, abaturage bahurira mu
  mashyirahamwe ya poritiki.
  3. Uruhare rw'abaturage mu miyoborere y'igihugu rutuma hatabaho
  bwa bwikanyize bw'umuntu umwe bubyara gutegekesha igitugu.
  4. Ayo mashyirahamwe ni inkingi za ngombwa zituma habaho
  ubwumvikane mu miyoborere y'igihugu.

  Muri izi nteruro:
  Amagambo afite umwihariko wo kwerekana ikintu yitwa ngo
  iki mu kibonezamvugo k'Ikinyarwanda?
  Tanga mu nteruro zawe bwite izindi ngero z'amagambo bene
  aya atakoreshejwe.
  Ongera usome witonze izi nteruro maze usobanure aho
  ibyerekanwa n'amagambo ari mu nyuguti z'igikara tsiriri
  biherereye.

  1. Ubuyobozi bushyizweho kuri ubwo buryo bukora mu nyungu rusange
  z'abaturage bose.
  2. Ayo mashyirahamwe ni inkingi za ngombwa zituma habaho
  ubwumvikane mu miyoborere y'igihugu.
  3. Kugira ngo iyi mishyikirano ishoboke, abaturage bahurira mu
  mashyirahamwe ya poritiki.
  4. Uruhare rw'abaturage mu miyoborere y'igihugu rutuma hatabaho
  bwa bwikanyize bw'umuntu umwe bubyara gutegekesha igitugu.
  5. Bariya bana barashaka iki?
  6. Barya bagabo bavugaga ukuri.
  7. Bano bantu barasa cyane.

  Inshoza y'ikinyazina nyereka

  
  

  Ikinyazina nyereka ni ijambo ryerekana cyangwa rikibutsa irindi
  jambo. Ibinyazina nyereka birimo amoko atandatu bikurikije aho ibyo
  byerekana biherereye cyangwa uburyo ubwabyo biteye.

  Uturango tw'ikinyazina nyereka hakurikijwe aho ibyo
  byerekana biherereye

  Ibyerekanwa bishobora kuba biri hafi y'uvuga cyangwa kure ye, bishobora
  kuba biri hafi cyangwa kure y'ubwirwa cyangwa bikaba biri hafi cyangwa
  kure ya bombi. Ibinyazina nyereka kandi bigira ibisobanuro bitandukanye
  bitewe n'ibihe ibyerekanwa birimo: hashobora kubaho ibihe bya vuba
  cyangwa ibya kera. Bisobanura ko ibinyazina bishobora kuganisha ku
  bintu bitewe n'aho biri cyangwa bitewe n'ibihe byabereyemo. Duhereye
  ku ngero zatanzwe, ibinyazina nyereka byagabanywamo amoko
  atandatu ku buryo bukurikira:

  1. Ibyerekana ibyo uvuga afashe yerekana cyangwa ibyo agiye kuvuga
  (iyi);
  2. Ibyerekana ibiri hafi y'uvuga ashobora gukoraho cyangwa ibyo amaze
  kuvugaho ako kanya (bano);
  3. Ibyerekana ibiri kure y'uvuga ariko bikaba hafi y'ubwirwa (ayo,
  ubwo);
  4. Ibyerekana ibiri kure y'uvuga n'ubwirwa bombi babona (bariya);
  5. Ibyerekana ibyo uvuga n'ubwirwa baziranyeho mu bihe byahise bya
  vuba (barya);
  6. Ibyerekana ibyo uvuga n'ubwirwa bibukiranya bya kera, ibyigeze
  kuvugwaho hakaba hashize umwanya muremure (bwa).

  Imbonerahamwe y’ibinyazina nyereka mu
  matsinda yabyo

  

  Umwitozo

  Soma witonze uyu mwandiko maze usimbuze utudomo dutatu
  ikinyazina nyereka gikwiye ukurikije aho ibivugwa biherereye.
  Bugabo akizwa n'imbeba

  Bugabo yabaye aho n'umugore we... mugore kimwe n'abandi bose yaje
  gusama. Hashize iminsi abwira umugabo we ati:
  "Ndashaka inyama y'ikibirima." Umugabo arahagarara ariyumvira, ni ko
  kwibaza ati:"Ariko ... nyama z'ikibirima ... mugore anyaka ni iza rubanza
  ki?" Gusa ntiyabitindaho, ahamagara imbwa ye bajyana guhiga. Ageze

  mu ishyamba aratega, arangije arataha.
  Bukeye ajya gusura umutego asanga wafashe imbeba. Nuko imbeba
  iramubwira iti:"Yewe wa mugabo we, wankijije .... zuba, ko nange
  nazagukiza imvura!" Bugabo arayisubiza ati: "Ubwo unyise umugabo,
  reka ngukize. ... si izuba ni icyago!" Arayitegura irigendera, ajya gutega
  ahandi. Mu gitondo agarutse, asanga noneho hafashwe ikibirima.
  Arakikorera, arakijyana. Imvura iza kugwa, ajya kugama munsi y'urutare,
  imbwa ye iramukurikira. ... rutare rukaba rutuwemo n'impyisi.
  Impyisi itahutse, ikibirima kirasimbuka ngo kihungire. Impyisi ibwira
  Bugabo iti:"Garura ... kibirima vuba! Nari niriwe n'ubusa, none mbonye
  ibyo ndya. "Kubera ubwoba Bugabo n'imbwa ye biruka kuri ... kibirima
  barakigarura. Impyisi ni ko kumubwira iti: "Umva rero wa mugabo we,
  bwira ... mbwa yawe irye ... kibirima, nirangiza uyirye, maze nange
  nkurye." Ikibivuga, ibona ingwe irinjiye, imbwa iti: "Tururururu!" Ingwe iba
  ifashe ikibirima, ibwira Bugabo iti: "Iruka kuri ... mbwa uyifate uyinzanire.
  Bitabaye ibyo ndakwica," Ayirutseho arayifata ayizanira ingwe, na yo
  iramubwira iti:"Yibwire irye ... kibirima, nawe uyirye, impyisi ikurye,
  nange nyirye."
  Intare iba irahageze, ibwira Bugabo ko abwira imbwa ye ikarya ikibirima,
  na we akayirya, impyisi ikamurya, na yo ingwe ikayirya, maze ... ngwe
  na yo intare ikayirya. Bugabo ni ko kwibwira mu mutima we yigaya
  ati:"Ni nge wizize burya umuntu arizira! ... gihe nirukaga ku mbwa iyo
  nikomereza singaruke koko?" Akiri muri ibyo, abona ... mbeba yakijije
  irinjiye, iti:" ... nduru numva ... yatewe n'iki"? Bugabo watitijwe n'ubwoba
  bwo kuba ahagararanye n'intare ati:"... ntare irambwira ngo nindye ...
  mbwa yange, nayo irye ... kibirima, impyisi ureba na yo iyirye, na yo
  ... ngwe iri hariya iyirye, hanyuma mu kurangiza ... ntare na yo iyirye."
  Imaze kubyumva, imbeba yigirayo yegera ikibirima maze iraterura
  iti:"Yewe wa mugabo we, bwira ... mbwa yawe irye ... kibirima, na we
  uyirye, impyisi ikurye, ingwe iyirye, intare na yo irye ingwe, maze na
  nge mbone uko mbarya mwese."
  Intare yitegereza ingano ya ... mbeba, n'agasuzuguro iravuga iti: "...
  kagabo ntikirarira ye!", itambuka ijya kuyikandagira. Nuko imbeba ivuza
  induru maze izindi mbeba zirahurura. Imbeba zigeze..., intare irazireba,
  iti: "Singiye kuribwa n'... busa". Intare irigendera. Ingwe ibibonye iti:"None

  ... ntare igiye yagaruka ikansanga aha ikanyica naba nzize iki?" Na yo
  irigendera. Impyisi na yo iti:"None ... ntindi y'ingwe irenga yaza kugaruka
  ntiyanyica ra? Naba nzize iki?" Iragenda. Byose bimaze kugenda ... mbeba
  yawe ibwira Bugabo iti: "Sinakubwiye ko nunkiza izuba nzagukiza imvura?
  Iyo utankiza ... zuba wansanzeho, haba hacuze iki? Cyo ngaho igendere."
  Nuko Bugabo arataha n'imbwa ye na ... kibirima akikoreye. Ageze
  imuhira ashyikiriza umugore we ikibirima yari yamutumye. Umugore
  amubonye ati: "Ahubwo umugabo ni ...!" Atitaye ku byabaye ku mugabo
  we, arateka ararya

  5.5. Ibihe n’amezi bya Kinyarwanda: Amasaha ya
  Kinyarwanda.

  

  Kera amasaha ya kizungu ataraza, Abanyarwanda bari bafite
  amasaha bagenderaho. Ntabwo yerekanaga igihe gihamye buri gihe,
  byaterwaga n'uduce tunyuranye n'ibihe. Byaterwaga kandi n'ibikorwa
  binyuranye by'abantu n'imirimo bakoraga mu bijyanye n'ubuhinzi
  n'ubworozi. Dore uko yabaga akurikiranye kuva mu gitondo kugeza
  mu kindi gitondo:

  

  

  

  Ibibazo byo kumva umwandiko

  Hitamo mu bisubizo bikurikira kimwe kiri cyo.Umaze
  gusoma uru rutonde rw'amasaha ya Kinyarwanda,
  ugereranyije n'amasaha ya kizungu:

  1. mu bunyoni ni nka:
  a. saa kenda za mu gitondo
  b. saa kumi z'umugoroba
  c. saa kumi n'imwe n'igice za mugitondo
  2. mu nkoko za mbere ni nka:
  a. saa saba n'igice z'ijoro
  b. saa kenda z'ijoro
  c. saa kumi za mugitondo
  3. ku gasusuruko ni nka:
  a. saa mbiri za mu gitondo
  b. saa ine za mugitondo
  c. saa saba z'ijoro
  4. inyana zitaha ni nka:
  a. saa kumi z'umugoroba
  b. saa kumi n'imwe z'umugoroba
  c. ssaa kumi n'ebyiri n'igice z'umugoroba
  5. inka zitaha ni nka:
  a. saa kumi n'imwe z'umugoroba
  b. saa kumi n'ebyiri z'umugoroba
  c. saa moya z'umugoroba
  6. inka zikamwa ni nka:
  a. saa kumi n'ebyiri z'umugoroba
  b. saa moya z'umugoroba

  c. saa mbiri z'umugoroba
  7. mu gicuku ni nka:
  a. saa sita z'amanywa
  b. saa sita z'ijoro
  c. saa kumi za mu gitondo
  8. mu matarama ni nka:
  a. saa mbiri z'ijoro
  b. saa sita z'ijoro
  c. saa tatu z'ijoro, saa ine
  9. abantu buriye uburiri ni nka:
  a. saa moya z'ijoro
  b. saa mbiri z'ijoro
  c. saa tatu z'ijoro
  10. iyo witegereje usanga ibi bihe bya kinyarwanda byagenwe:
  a. nta cyo bashingiyeho
  b. bashingiye ku myitwarire y'abantu n'iy'inyamaswa
  c. babitegetswe n'abakoroni
  11. abantu bashyizweyo ni nka:
  a. saa saba z'ijoro
  b. saa tanu z'ijoro
  c. saa kumi za mu gitondo
  12. mu ruturuturu ni nka:
  a. saa munani z'ijoro
  b. saa kumi n'imwe za mu gitondo
  c. saa mbiri z'amanywa

  5.6. Amezi ya Kinyarwanda.

  

  Nk'uko babivuga mu kinyarwanda, imfura y'amezi ni Nzeri, kuko
  kera ari yo yatangiraga umwaka gakondo wa kinyarwanda. Nzeri
  yatangiraga umwaka kimwe n'ibiba ry'imyaka ryo mu kwa kenda.
  Umwaka wa kinyarwanda wagiraga amezi cumi n'atatu. Ukwezi kwa
  kinyarwanda kwamaraga iminsi makumyabiri n'umunani gusa (28)
  kukaba kwarakurikizaga ukwezi ko ku ijuru (imboneko, inzora, imyijima
  n'impera zako), kugakurikiza kandi ukwezi k'umugore kimwe n'ukwezi
  kw'inka. Ayo mezi yakurikiranaga atya mbere y'umwaduko w'abazungu:
  Nzeri, Ukwakira, Ugushyingo, Ukuboza, Mutarama, Gashyantare,
  Werurwe, Mata, Gicurasi, Kamena, Nyakanga, Kanama, n'ukundi kwezi
  bitaga Tumba Nyakime.

  Ibibazo byo kumva umwandiko

  Umaze gusoma interuro zikurikira, andika akajambo yego
  imbere y'interuro ivuga ibiri byo na oya imbere y'igisubizo
  kitari cyo.

  1. Umwaka wa kinyarwanda watangiraga muri Mutarama kubera ko
  babaga babiba amasaka

  2. Umwaka wa kinyarwanda watangiranaga n'ibikorwa by'ubuhinzi
  muri Nzeri.
  3. Umwaka wa kizungu wari uhuje nezaneza amezi n'umwaka wa
  kinyarwanda.
  4. Amezi ya kinyarwanda n'aya kizungu yari ahuje iminsi.
  5. Umwihariko w'amezi ya kizungu ni uko yahindaguraga iminsi.
  6. Ukwezi kwa kinyarwanda n'uko ku ijuru byamaraga iminsi ingana
  mu kinyarwanda.
  7. Ukwezi k'umugore ni iminsi amara kugira ngo ahembwe amafaranga
  yakoreye.
  8. Itandukaniro hagati y'umwaka wa kizungu n'uwa kinyarwanda ni
  uko amezi atangana kandi n'amezi ntanganye iminsi.
  9. Umwaka wa kizungu n'uwa kinyarwanda binganya iminsi.
  10. Ukwezi k'umugore ni iminsi amara hagati y'imihango n'indi.
  11. Ukwezi kw'inka ni uko zibyaramo cyane.

  5.7. Ibihe bya Kinyarwanda

  Ibihe bya kinyarwanda byashingiraga ahanini ku zuba. Ni gutyo abantu
  bagena ibice by'umunsi bavuga ngo izuba rirarashe, rigeze ijuru hagati
  cyangwa rirarenze. Ku Banyarwanda, kurenga kw'izuba kwari nko
  gupfa kwaryo naho kurasa bikaba kuzuka. Iyo izuba ryabaga rirenze,
  bavugaga ko ryagiye kwa Mugwamporo. Ubwo Abagwamporo bagahita
  baribaga, ijuru rigahinduka umutuku, bakarirya, bukaba burije. Bamaraga
  kurirya, igufa ryaryo bakarikubita ku rutare rw'ijuru rikabyara ibishashi.
  Rikarara ririkakamba bugacya rigeze iburasirazuba, rikongera rikarasa.
  Ibyo bikaba ibihe byose. Na n'ubu bishobora kuba ari ko bikigenda mu
  myumvire ya bamwe.
  Nanone bashingiye ku miterere y'ikirere bagabanyaga umwaka mo ibihe
  bibiri by'ingenzi: ibihe by'izuba niba ryacanye n'ibihe by'imvura niba nta
  riva ahubwo hagwa imvura. Ibihe by'izuba byabaga bibiri, igihe kirekire
  k'izuba ryinshi bita Impeshyi kiva muri Kamena, kigafata Nyakanga yanga
  amabuguma na Kanama kanamira Nzeri. Hari n'Urugaryi ari cyo gihe
  gito k'izuba gitangira muri Mutarama kikageza hagati muri Gashyantare,
  kikicomeka hagati y'igihe gito k'imvura bita umuhindo, inkuba zikubita.
  Gihera muri Nzeri cyangwa mu Kwakira kwakira imbuto zose kikageza

  mu Kuboza kuboza imiteja. Hari kandi n'igihe kirekire k'imvura nyinshi ari
  cyo bita Itumba. Gihera muri Werurwe kikageza muri Gicurasi. Nk'uko
  bigaragara ibyo bihe by'imvura bigenda bibisikana n'iby'izuba.
  Ibihe bya kinyarwanda kandi byagenwaga hashingiwe ku bintu byabaga
  byarabaye abantu bose bazi. Hari nk'ibiba ry'imyaka, isarura ryayo,
  inzara nini zabaye nka Ruzagayura, Rumanurimbaba, Rwakayihura,
  Gakwege n'izindi; indwara z'ibyorezo nka Muryamo, iyima ry'umwami
  runaka cyangwa umwaduko w'abazungu. Umuntu mukuru yakubwira ko
  ikintu iki n'iki cyabaye mu itema ry'amasaka, koyavutse muri Ruzagayura,
  cyangwa se ku ngoma ya Gahindiro. Umunyarwanda akubwiye ko ikintu
  iki n'iki cyabaye ku ngoma ya Gahindiro ariko, wagombye kumva ko
  cyabaye kera cyane. Ibyo kubara imyaka nk'uku tuvuga ngo turi mu
  mwaka w'ibihumbi bibiri na cumi na gatandatu ntibyabagaho.

  A. Inyunguramagambo

  Huza ukoresheje akambi amagambo n'ibisobanuro

  

  B. Ibibazo byo kumva umwandiko

  Musubize ibibazo byabajijwe ku mwandiko mu magambo
  yanyu bwite

  1. Mu myumvire y'Abanyarwanda, izuba barigereranyaga n'iki?
  Kubera iki?
  2. Ko uryama ugasinzira, ubwirwa n'iki ko bukeye?
  3. Ukurikije imyitwarire y'izuba umunsi wawugabanyamo ibihe

  bice?
  4. Imyitwarire y'ikirere yatangaga ibihe bihe?
  5. Aho mutuye imihindagurikire y'ikirere iteza ibihe bibazo?
  6. Abanyarwanda bagenaga igihe bamaze ku isi bahereye ku ki?
  7. Mu bihe tugezemo igihe kigenwa gite?
  8. Ugereranyije n'ibihe tugenderaho kuri ubu, ni ryari izuba riba
  rigeze ijuru hagati? Umuntu yabibwirwa n'iki?
  9. Ukeka ko ari ukubera iki Abanyarwnda bavugaga ko
  Nyakanga yanga amabuguma?
  10.Ukeka ko amazina Kanama, Ukwakira n'Ukuboza yaba
  yaraturutse he?

  Imyitozo

  a. Uzuza mu nteruro zikurikira ibihe bya kinyarwanda
  bikurikira:

  ku kwezi, mu museke, mu gicuku, ijoro ryose, mu nkoko za mbere,
  nijoro.
  1. Yabategetse kujya bizindura ... bakaza kumufasha guhanura.
  2. Yakundaga guhanura ...akangutse.
  3. Mwene se we yakundaga guhanura ... rubanda bicuye.
  4. Yaraye agenda ... bucya angezeho.
  5. Kuko hari ..., yabyutse bwangu akeka ko ari....
  b. Uhereye ku bisobanuro uhabwa, tahura amezi ya
  kinyarwanda wuzurisha ahari utudomo dutatu (...) muri
  uyu mwandiko.
  Abanyarwanda b'ubu bazi kandi bemera ko mu kwita amazina
  amezi ya kinyarwanda, abakurambere bayasanishije n'ibyarangaga
  imibereho yabo mu buhinzi n'ubworozi cyane cyane baganisha ku
  kirere no kumusaruro. Hari benshi bayabona kuri karendari bakibaza
  ibisobanuro byayo. Mu gukora uyu mwitozo urashira amatsiko.
  Mu kwezi kwa ..., abantu batinda kuryama bari mu gitaramo kuko
  nta mirimo baba bafite ituma bazinduka. Hakurikiraho ukwezi kwa

  ... kurangwa n'igihe k'izuba rikaze cyane ku buryo abantu batinya
  kwicara ku bitare by'amabuye kubera ubushyuhe bwinshi biba
  bifite. Muri ... hagwa imvura nyinshi, bakayiha rugari maze ikerura
  ikagwa. Birumvikana ko iyo mvura ituma habaho urwuri ruba
  rutoshye cyane, inka zikarisha zigahaga zigatubura umukamo.
  Ibyo bigashya bishyira ukwezi kwa .... Hakurikiraho ukwezi kwa ....,
  aho ibicu byinshi bibyuka byabuditse hasi. Kuvaho haza ukwezi kwa
  ...., aho amasaka aba yeze cyane yabaye menshi maze amasekuru
  akameneka kakahava kubera umuhini usekura ubudatuza. Hataho
  ukwezi kw'izuba ryinshi, inka ziba zishonje kubera kubura urwuri,
  kukazirana n'inka zishaje kuko muri icyo gihe ari zo zihura n'akaga
  cyane zitembagara mu mabanga y'imisozi. Ni yo mpamvu bakwita
  .... yanga amabuguma. Iryo zuba risiga ahantu hose hanamye,
  ndetse iyo imvura ikomeje gutinda kugwa, muri uku kwezi ni ho
  izuba ryangiza ibintu byinshi cyane ndetse hakaba n'amapfa abantu
  bagasuhuka. Uko kukaba ukwezi kwa .... Mu kwezi kwa .... abahinzi
  begura amasuka bagatangira imirimo yabo y'ubuhinzi kuko ibihe biba
  bitangiye kumera neza, imvura itangiye kuboneka, ubwatsi na
  bwo bwongeye kumera. Ukwezi gukurikiraho k'.... na ko kukakira
  neza imyaka yose iba yatewe cyangwa yabibwe mu kwezi kubanza.
  Nyuma y'uku kwezi ko kweza cyane no gusarura, hahita haza ukwezi
  ko guhunika imyaka, kukitwa .... Iyo myaka yahunitswe ihura no
  kubura izuba ikagenda isaza, indi ikiri mu mirima kuko iba yareze
  ntisarurwe bikayiviramo kubora. Bakakwita .... kuboza imyaka.

  5.8 Ubutumwa bugufi

  

  Ubutumwa bugufi ni inyandiko itarengeje inyuguti ijana na mirongo
  itandatu iyo bwoherejwe hakoreshejwe terefone igendanwa. Muri iki
  gihe tugezemo, ubwo butumwa bworoheje itumanaho, kuko bushobora
  kohererezwa abantu benshi icyarimwe, ku buryo mu gihe kitarenze
  iminota itanu, ushobora kuba ubwiye abantu barenga ijana ubutumwa
  bumwe kandi bukabagereraho hafi mu gihe kimwe.
  Kwandika ubwo butumwa bisaba kuvuga ibikenewe kuko ibyo wandika
  biba bibaze. Nyamara hari amaterefone atanga uburyo bwo gucamo
  kabiri ubutumwa burebure, ariko n'igiciro cyo kubwohereza gihita kikuba
  kabiri.
  Uko byagenda kose, kohereza ubutumwa birahendutse kurusha kuvugana
  n'umuntu. Ubutumwa bwoherezwa kuri terefone kandi bufite umwihariko
  wo kuba bushobora koherezwa mu ibanga mu gihe umuntu ari hamwe
  n'abandi, bikamufasha kutiha rubanda ngo bumve ibyo batagenewe
  cyangwa ngo abasakurize bitari ngombwa.
  Ubutumwa bugufi bwoherezwa kuri terefone igendanwa, bumaze kuba

  uburyo bw'ingenzi mu itumanaho kuko bukoreshwa n'abantu hafi ya
  bose ku isi.
  Nyamara imikoreshereze yabwo ikwiye gusobanurwa neza. Bamwe
  babwandika nabi ugasanga budasomeka. Kuri iyi ngingo rero dukwiye
  kumenya ko "akarenze umunwa karushya ihamagara" kandi tukibuka
  ko icyo wohereje cyanditse cyo kugisiba biba bitagishobotse. Bityo rero,
  uwanditse ubutumwa akwiye kujya abanza kongera kubusoma mbere yo
  kubwohereza kugira ngo atohereza ibitumvikana nk'uko abishaka.
  Hari n'abantu bandika ubutumwa bwinshi ku buryo usanga batesha
  umutwe abo babwoherereza, mu gihe bibereye mu kazi cyangwa bahuze.
  Mu butumwa butesha igihe, harimo n'ubwoherezwa n'ababa bashaka
  kwamamaza ibikorwa byabo. Ntibamenya ababukeneye ngo abe ari bo
  babwoherereza.
  Ikindi gikwiye kwitabwaho mu kohereza ubutumwa, ni ukumenya ko
  ari ubutumwa bugufi nyine. Ni ngombwa rero kumenya kwandika mu
  nshamake ibyo wifuza kuvuga, nturondogore cyangwa ngo uvuge ibitari
  ngombwa.
  Kohereza ubutumwa burebure rero ni ukutamenya kuvuga muri make
  ibyo ukeneye kuvuga.
  Nitwihatire rero guhina amagambo mu butumwa bugufi kandi twohereze
  ubwo twumva ari ngombwa, bizadufasha kuzigama igihe n'amafaranga
  kandi bidufashe kutabangamira abo tubwoherereza.

  A. Inyunguramagambo

  Mushake ibisobanuro by'aya magambo

  1. Itumanaho 2. Kwamamaza
  3. Kurondogora

  Umwitozo ku nyunguramagambo

  Sobanura uyu mugani ngo" akarenze umunwa karushya
  ihamagara", maze unawukoreshe mu nteruro iboneye.

  B. Ibibazo byo kumva umwandiko

  Mu matsinda, nimusubize ibi bibazo byo kumva
  umwandiko mu magambo yanyu bwite mutandukura
  interuro ziri mu mwandiko

  1. Ubutumwa bugufi bwoherezwa kuri terefone bworoheje gute
  itumanaho?
  2. Kuki bisaba guhina amagambo iyo wandika ubutumwa bugufi?
  3. Ni uwuhe mwihariko gukoresha ubutumwa bugufi birusha
  guhamagara ukavugana n'uwo wifuza kugezaho ubutumwa?
  4. Kwandika mu nshamake bigirira akahe kamaro uwohereza
  ubutumwa bugufi?

  C. Gusesengura umwandiko

  1. Erekana ingingo z'ingenzi zigize uyu mwandiko.
  2. Hina uyu mwandiko mu mirongo ibiri gusa ku buryo wavamo
  ubutumwa bugufi bwoherezwa kuri terefone.

  D. Umwitozo w'ubumenyingiro

  Andika ubutumwa bugufi wakoherereza inshuti yawe uyibwira
  amakuru yawe ku ishuri, cyangwa ababyeyi bawe ugira icyo ubasaba.

  Isuzuma risoza umutwe wa gatanu

  Umwandiko: Kubaza abayobozi ibyo bakora

  Imiyoborere myiza ntibumbye gusa ingufu z'abayobozi mu gushyira muri
  gahunda ibyo biyemeje. Imiyoborere myiza ishingira ku kugendera ku
  mategeko, gukorera mu mucyo, no kubazwa ibyo ukoze nk'umuyobozi
  ari byo twakwita igenzuramikorere.
  Abayobozi bagomba kujyaho mu nzira ziboneye, ntibafate ubutegetsi
  ku ngufu batabihawe n'abaturage, kandi bagakoresha ubwo buyobozi
  neza.
  Ubutegetsi bugomba kugabanywamo ibice bitatu kandi buri kimwe
  kikigenga, ariko byose bikagenzurana. Ibyo bice ni ibi bikurikira. Icya
  mbere ni inteko ishinga amategeko igizwe n'abadepite n'abasenateri

  bashyiraho amategeko Icya kabiri kigizwe n'abayobozi bashyira ayo
  mategeko mu bikorwa, ari bo bagize inzego z'ubuyobozi kuva kuri
  Perezida wa Repubulika kugera ku muyobozi w'umudugudu. Igice cya
  gatatu ni urwego rw'ubucamanza rushinzwe guhana abatubahiriza
  amategeko mu buryo butabera kandi budafite aho bubogamiye.
  Mu rwego rwo kugendera ku mategeko, amategeko agomba
  kurengera abantu bose nta vangura kandi ntihagire umuntu ujya hejuru
  y'itegeko. Baba abayobozi, baba abayoborwa, ukoze ikosa agomba
  kubibazwa. Ibyo bisaba ko haba hariho ubucamanza bwigenga, kandi
  butavugirwamo n'abayobozi.
  Mu gihugu kigendera ku mategeko usanga abaturage bita ku mategeko
  atari uko bayatinya ahubwo kubera ko bazi akamaro kayo. Kugendera
  ku mategeko rero si ukuyashyiraho gusa cyangwa kuyakoresha mu
  gutera abaturage ubwoba. Buri gihugu cyaba icyamunzwe na ruswa
  cyangwa igikoresha iterabwoba ku baturage, na cyo kigira amategeko
  kigenderaho. Nyamara ubutegetsi bugendera ku mategeko bwimakaza
  imikoranire y'abaturage n'ubuyobozi.
  Inkozi z'ibibi icyo gihe zihanwa n'amategeko, ariko zikanandagazwa
  mu itangazamakuru kandi zikigizwayo n'abaturage ku buryo zibura
  imyanya no mu mirimo ya Leta.
  Gukorera mu mucyo na byo biranga imiyoborere myiza. Hagomba
  rero kubaho amashyirahamwe yigenga ageza ku baturage amakuru
  kugira ngo bamenye ibyo abayobozi bakora. Muri yo twavuga
  ubutabera bwigenga n'itangazamakuru ridakorera mu kwaha kwa Leta
  ariko n'amashyirahamwe ategamiye kuri Leta na yo aba akenewe.
  Amategeko n'amabwiriza yose ashyirwaho agomba kwigwaho
  kandi akaba yumvikana. Ubuyobozi bukorera mu mucyo bushyira
  ahagaragara ibyo bukora n'impamvu bikorwa, ugomba kubikora,
  n'icyo bigamije.
  Kubazwa ibyo ukora nk'umuyobozi ni ngombwa, kuko uba uri intumwa
  y'abaturage. Ni ukwemera kugenzurwa kandi mu byo ukora, kandi
  ugakora wumva ko ibyo ukora hari undi uzabikubazaho. Hagomba
  kubaho uburyo bwemewe na Leta bwo kubaza buri muyobozi ibyo
  yakoze mu gihe ayobora.

  Abanyamakuru, ndetse n'abagize amashyaka abangikanye n'iriri
  ku buyobozi, bagomba guhora bacungira abaturage, ibitagenda
  neza bakabibabwira, amafuti y'abayobozi agashyirwa ahagaragara,
  abakora nabi bakegura. Abaturage kandi bagomba kugira uruhare
  mu bibakorerwa no mu igenamigambi ry'igihugu.

  A. Inyunguramagambo
  Shaka ibisobanuro by'aya magambo ukurikije uko
  yakoreshejwe mu mwandiko.

  1. Igenzuramikorere.
  2. Inteko ishinga amategeko
  3. Abayobozi bashyira mu bikorwa ayo mategeko
  4. Urwego rw'ubucamanza
  5. Kujya hejuru y'itegeko
  6. Igihugu cyamunzwe na ruswa
  7. Kwandagazwa
  8. Amashyirahamwe ategamiye kuri Leta
  9. Amashyaka abangikanye n'iriri ku buyobozi
  10. Igenamigambi ry'igihugu

  Koresha amagambo akurikira mu nteruro ziboneye wihimbiye.

  1. Igenamigambi ry'igihugu 2. Igenzuramikorere.
  3. Inteko ishinga amategeko 4. Kujya hejuru y'itegeko

  B. Ibibazo byo kumva umwandiko
  Subiza ibi bibazo byabajijwe ku mwandiko mu magambo
  yawe bwite, utandukuye interuro ziri mu mwandiko uko
  zakabaye.

  1. Ni ayahe mahame aranga imiyoborere myiza?
  2. Vuga ibice by'ubutegetsi mu buyobozi bugendera kuri
  demukarasi.
  3. Ni ba nde bashinzwe kugenzura abayobozi?
  4. Itangazamakuru rimarira iki abaturage mu butegetsi
  bugendera kuri Demukarasi?

  C. Ikibonezamvugo
  Koresha ikinyazina nyereka ukurikije icyo amagambo ari mu nyuguti
  z'igikara tsiri agusobanurira, maze uhindure ibikwiye guhinduka.
  1. Umugabo twahuye umwaka ushize turi kumwe yambwiye
  ngo mutahe.
  2. Umugabo tureba twembi ari mu biki ?
  3. Umwana unyegereye ni mwishywa wange.
  4. Umwana nkozeho ni umuhanga.
  5. Igiti kikwegereye ni nde wakivunnye umutwe?
  6. Abantu uzi twahuye cya gihe bari abasirikare.

  Mark as done
• 6.1. Gukemura amakimbirane: Umwana n’ingona

  

  Umunsi umwe, umukobwa w'umwami yarohamye mu gishanga, umwami
  ategeka ko bagikamya, bagakuramo umurambo w'umukobwa we
  yakundaga cyane. Abaturage bakamije igishanga, bica ingona zose
  zakibagamo. Umukobwa w'umwami bamusanze mu mwobo w'ingona
  ishaje kurusha izindi.
  Busunzu habe ngo izamenye ibyabaye! Ku bw'amahirwe, yari yasohotse
  nijoro kwishakira ibyo irya izimirira kure mu giturage. Ku gasusuruko,
  umwana wari ugiye gutashya ayisanga iri yonyine aho yaheze mu gihuru,

  ayibaza icyo ihakora. Busunzu iti: "Nahabye ubu sinzi iyo ndi! Ungiriye
  neza wansubiza iwange." Umwana ati: "Nta mazi agihari, igishanga
  bagikamije." Busunzu iti: "Noneho njyana ku ruzi!"
  Umwana ashatse ikirago n'imirunga, azingazingiramo Busunzu
  arahambira. Akubise ku mutwe. Agenze hafi umunsi wose, inyana
  zisubiye iswa aba ageze ku ruzi. Aho ku nkombe, aharambitse umuzigo
  we. Aca imigozi yawuhambirije, azingura ikirago. Busunzu ni ko
  kumubwira iti:"Nshuti yange se, ko amaguru yaguye ibinya kubera
  urugendo rurerure, ntiwanshyira mu mazi wokabyara we!" Umwana ni
  ko kuyibangatana ayigeza aho amazi amugera mu mavi arambika aho.
  Busunzu ntiyashirwa iti: "N'ubundi wabikoze wibikora igice! Nyigiza
  imbere aho amazi akugera mu rukenyerero, ahangaha sinashobora
  koga neza." Umwana ayigejeje aho amazi amugera mu rukenyerero
  imusaba kuyigiza aho amazi amugera mu gituza. Umwana ayihagejeje
  imusaba kuyigiza aho amazi amugera ku ntugu! Ahageze iti: "Noneho
  nshyira hasi." Umwana ayifashije mu mazi.
  Mu gihe agiye kugaruka ku nkombe, Busunzu iba imufashe akaboko.
  Umwana atabaje nyina biba iby'ubusa. Ni ko kubaza ingona ati: "Ese
  ibi ni ibiki? ... ndekura." Busunzu iti: "Sinakurekura n'iyi nzara nshonje!"
  Umwana ati: "Ndekura!" Busunzu iti:"N'iyo wagira ute sinakurekura
  n'inzara mfite! Maze hashize iminsi ibiri ntarya none ngo ninkurekure?
  Barakubeshye!" Umwana arayibaza ati:"Noneho urashaka kumbwira
  ko inyiturano y'ineza ari igihemu?" Ingona iti:"Ineza yiturwa ubuhemu
  ntabwo ijya yiturwa indi."
  Umwana ni ko kuyibwira ati:"Yego ni byo! Ubu ni wowe umfiteho
  ububasha. Ariko reka tubaze abagabo, twumve icyo babivugaho!" Ingona
  iti: "Nihagira abagabo batatu bemeza nk'ibyange, ndakurya urabeshya!
  Ndumva twembi tubyumva kimwe!"
  Ikivuga ibyo, haba haje inka y'ibuguma ishotse. Ikutse, ingona irayibaza
  iti:"Wowe ushaje bigeze aho, ukaba ufite ubwenge bungana butyo,
  ntiwadukiranura ukatubwira niba inyiturano y'igikorwa kiza ari ineza
  cyangwa niba ari igihemu?"
  Ya buguma iti:"Wowe uravuga! Inyiturano y'ineza ni ubugome kandi
  mbikubwiye nzi neza icyo mvuga. Nkiri muto, ngifite ingufu, navaga mu

  rwuri nkasanga ubwatsi bwiza mu rugo n'ikibuye cy'umunyu nkarigata.
  Bakanyuhagira, bakampanagura. Muri icyo gihe natangaga amata
  menshi, kandi insumba zose n'ibimasa databuja atunze ni nge bikomokaho.
  Ubu nashaje nkaba ntagikamwa ntakinabyara, ntawukindeba, nta
  n'ukinjyana mu rwuri. Mu museso, ibibando ni byo binsohora mu rugo!
  Ubwo nkihuta njya gushaka icyo ndya. Ngicyo icyo nshingiraho nemeza
  ko igikorwa kiza kiturwa inabi." Ikimara kuvuga ibyo ikurura amagufa
  n'uruhu rwayumiyemo izunguza umurizo wamazwe n'uburondwe ijya
  kwishakira ubwatsi mu kinani.
  Busunzu ibaza wa mwana iti: "Wumvise?" Umwana ati: "Numvise." Hahita
  haza ifarasi yashaje yanitse amagufa. Busunzu ni ko kuyibaza iti: "Ko
  uri mukuru mbibona, ukaba warabonye ibintu ukabona ibindi, ushobora
  kunkiranura n'uyu mwana? Uwo ugiriye neza, akwitura ineza cyangwa
  akwitura inabi?"
  Ifarasi iti: "Ineza yiturwa inabi. Nkiri muto, ngifite ingufu nyinshi,
  nahoranaga umuvure wuzuye ibisigazwa by'ingano n'undi ubogaboga
  igikoma kirimo ubuki amasaha yose y'umunsi. Nuhagirwaga buri gitondo
  ngatamirizwa inigi nziza zakorewe mu nganda ziyubashye. Imyaka
  ikenda yose yihiritse ntwara databuja n'iminyago ye. Ubu nashaje,
  bambyukiriza ku bibando buri gitondo banshora mu gihuru guhiga
  ubwatsi ndya. Mwebwe muravuga!" Imaze gutanga ubwo buhamya,
  isoma ku mazi yiyumvira irangije iradogagira irigendera. Igitirimuka
  aho, Busunzu ishaka kurya umwana, ariko ayibera ibamba kuko hari
  hasigaye kubaza umugabo wa gatatu.
  Bakiri muri ibyo, babona Bakame ije isimbagurika yiryagagura. Busunzu
  ngo iyirabukwe, irayihamagara iti:"Bakame, muntu mukuru kandi
  w'umunyabwenge, ntiwadukiza, ukatubwira niba ineza yiturwa inabi
  cyangwa yiturwa ineza?"
  Bakame iriyumvira, yishima mu bwanwa, irikurugutura maze irabaza iti:
  "Nshuti yange Busunzu, hari ubwo wabaza umuntu utabona niba imvi
  ari umweru cyangwa igikona ari umukara?" Ingona iti: "Reka da, ibyo
  ntibibaho!" Bakame iti: "Ushobora kumbwira aho uyu mwana utazi se
  ntumenye nyina ava akajya?" Busunzu iti:

  "Reka da!" Bakame iti: "Ngaho nimumbwire uko byagenze, mbone uko
  nsubiza ikibazo cyawe ntari bwibeshye."
  Busunzu iyibwira ukuntu umwana yayikoreye akayigeza mu mazi, yajya
  gutaha ikanga kuko yari ishonje cyane. Yabonaga ari ubugoryi bukabije
  imuretse akagenda, nyuma ikaza kwiruka inyuma y'umuhigo itazi aho uri
  buturuke. Bakame iti: " Ibyo uvuze byo ni ukuri. Gusa niba amagambo
  arwaye, ndakeka ko amatwi yange yo ari mataraga. Mu magambo
  wavuze harimo rimwe numva rirwaye." Busunzu iti:"Irihe?" Bakame
  iti:"Kuba iki gitambambuga cyakwikoreye mu kirago kikakugeza hano."
  Umwana ati: "Nyamara ni ko byagenze!"
  Bakame iti: "Ceceka wa munyabinyoma we!" Busunzu na yo iti: "Nyamara
  ibyo avuga ni ukuri kwambaye ubusa!" Bakame iti: "Ndabyemera
  mbyiboneye. Ngaho mwembi nimuve mu mazi!" Bakame ibaza umwana
  iti: "Ubu wahambiriye ingona ishishe bene aka kageni muri iki kirago
  urayikorera?" Umwana ati:"Nayizingiye mu kirago ndahambira." Bakame
  iti: "Ngaho nyereka uko wabigenje! Ndashaka kubibona."
  Ubwo Busunzu yirambika ku kirago umwana arakizinga, maze si
  uguhambira arakanira. Bakame iti: "Ikorere ndebe ni cyo nshaka."
  Umwana amaze kwikorera Busunzu, Bakame iramubwira iti:
  "Kubera ko wayigiriye neza yo igashaka kukwitura inabi, genda uyisubize
  aho wayikuye."
  Nuko Busunzu ibyumvise irataka cyane, itakambira umwana na Bakame
  iti: "Nimumbabarire mundekere hano, ntabwo nzongera." Nuko umwana
  ayiterera mu mazi ariko ayireka ihambiriye kugeza igihe ikirago
  cyaboreye ikabona kuvamo."
  Si nge wahera hahera Busunzu yashatse kwitura ineza inabi

  A. Inyunguramagambo

  Mushake ibisobanuro by'aya magambo mukurikije uko
  yakoreshejwe mu mwandiko.

  a. Busunzu

   b. Ibuguma
  c. Insumba 

  d. Ikinani
  e. Kudogagira

   f. Kwikurugutura
  g. Kubogaboga

   h. Kwanika amagufa
  i. Kubera ibamba

   j. Iminyago

  Imyitozo y'inyunguramagambo

  1. Shaka muri uyu mwandiko amagambo afite igisobanuro
  kiri hasi aha:

  a. Gusinzira kubera ubushyuhe.
  b. Kugwa mu mazi ugaheramo.
  c. Kubura ntiwongere kuboneka.
  d. Kuyoba cyane, kutamenya aho uri.
  e. Umugozi ukomeye wo guhambiriza.
  f. Kwikorera.
  g. Umutwaro uremereye.
  h. Guterura ikintu kikurusha ingufu ukagenda wunamirije.
  i. Ubutaka bukora ku mugezi bukarinda amazi guta inzira yayo.
  j. Igikorwa cy'ubugiranabi
  k. Kujya kunywa amazi.
  l. Kuva ku mugezi kunywa amazi.
  m. Ahantu hari ubwatsi bwinshi kandi bwiza inka zirisha.
  n. Inka y'ingabo.
  o. Gukorera umuntu nk'ibyo yagukoreye.
  p. Udukoko tuba ku nka tukayinyunyuza amaraso.
  q. Kuvuga ufite ukuri.
  r. Kwambara mu ruhanga cyangwa mu ijosi.
  s. Kwambikwa, gutakwa.
  t. Gushira kw'iminsi.

  2. Huza amagambo ari mu nkingi ya A n'ibisobanuro byayo
  mu nkingi ya B

  

  3. Himba interuro yawe bwite mu magambo akurikira.

  a. Guhondobera 

  b. Kuzimira
  c. Gukubita ku mutwe

   d. Kubangatana
  e. Kubogaboga

   f. Kudogagira
  g. Kurabukwa

   h. Igitambambuga

  i. Gukiranura

  B. Ibibazo byo kumva umwandiko

  Ongera usome neza umwandiko maze wuzuze interuro
  zikurikira uhereye ku bivugwa mu mwandiko:

  1. Uwanditse uyu mugani yashakaga kwerekana ko ..............
  2. Umwana yagiriye neza ingona kuko ..............
  3. Umwana yababajwe n'uko ..............
  4. Muri uyu mwandiko ingona yagaragaje ko mu buzima hari
  ..............
  5. Hagati y'umwana n'ingona hari ..............
  6. Icyo umuntu yanenga ibuguma n'ifarasi ni uko ..............
  7. Ibaza ingona ibibazo, Bakame yashakaga gusuzuma niba
  ..............
  8. Bakame yakemuye amakimbirane mu ..............

  C. Kungurana ibitekerezo

  1. Mutekereza iki kuri uyu mugani w'umwana n'ingona iyo
  mwitegereje ibibera aho muba? Mukunze kubona ineza
  yiturwa inabi cyangwa ineza ikunze kwiturwa ineza? Mutange
  ibitekerezo n'ingero zifatika zishyigikira ibitekerezo byanyu.
  2. Mwari gukemura mute izi mpaka iyo Busunzu n'umwana
  bibitabaza?

  D. Gukina bigana: Umwitozo w'ubumenyingiro

  Muhereye ku nkuru mumaze gusoma, nimuhimbe agakino mwigana
  abayivugwamo maze mugakinire mu ishuri.

  6.2. Ikinyazina ngenga

  Itegereze izi nteruro zakuwe mu mwandiko umaze
  gusoma maze usubize ibibazo wabajijwe.

  a. Si nge wahera.
  b. Ntabwo ari yo.
  c. Umwana ayisanga iri yonyine mu gihuru.
  d. Bose baragushima.
  e. Ngaho mwembi nimuve mu mazi.
  f. Ndumva twembi tubyumva kimwe!
  g. Ubu ni wowe umfiteho ububasha.
  h. Ibibando ni byo binsohora mu rugo!
  i. Ikorere ndebe ni cyo nshaka.
  j. Mwebwe muravuga!
  Ibibazo:
  1. Aya magambo yanditse mu nyuguti z'igikara tsiri ahagarariye ba
  nde?
  2. Bene ayo magambo yerekana iki mu nteruro?
  3. Aya magambo ni bwoko ki?

  Inshoza y'ikinyazina ngenga

   Mfashe ko:

  Ikinyazina ngenga ni ijambo rihagarariye uvuga, ubwirwa, ababwirwa,
  uvugwa, abavugwa n'ibivugwa. Kerekana ukora cyangwa abakora
  igikorwa mu nteruro. Dore uko biteye:

  Mu nteko ya mbere:
  Ngenga ya mbere y'ubumwe ni iy'uvuga: ge (gewe) ; nge (ngewe)
  Ngenga ya kabiri y'ubumwe ni iy'ubwirwa: wowe
  Ngenga ya gatatu y'ubumwe ni iy'uvugwa: we
  Mu nteko ya kabiri:
  Ngenga ya mbere y'ubwinshi ni iy'abavuga: twe
  Ngenga ya kabiri y'ubwinshi ni iy'ababwirwa: mwe
  Ngenga ya gatatu y'ubwinshi ni iy'abavugwa: bo

  Uturango tw'ikinyazina ngenga

  Gereranya izi nteruro ebyirebyiri zikurikira maze uvuge
  itandukaniro riri hagati y'amagambo azirimo yanditse
  mu nyuguti z'igikara tsiriri.

  

  Izi nteruro zigaragaza ko ibinyazina ngenga bishobora kwiyongeraho
  uduce -se, -mbi, -nyine, -bwe. Utu duce twitwa imisuma.

  Ibibazo
  1. Iyo witegereje usanga imisuma ari iki?
  2. Imisuma yongera iki ku kinyazina ngenga?
  3. Umaze kwitegereza neza ingero wahawe, usanga ikinyazina ngenga
  kitwara gite mu nteruro?

  Imisuma

  Iyo witegereje usanga imisuma ari uduce tw'amagambo twiyongereye ku
  kinyazina ngenga tukongeraho igisobanuro kihariye. Iyo kiyongereyeho
  umusuma - mbi, ikinyazina ngenga kiba kivuga abantu babiri
  batarenze/ibintu bibiri bitarenze. Naho iyo, kiyongereyeho
  umusuma -se kiba kivuga abantu benshi barenze babiri/ibintu
  byinshi birenze bibiri.
  Umusuma nyine wongera ku kinyazina ingingo isobanura ko usibye
  ikivugwa nta kindi kiyongeraho. Ikindi kigaragara ni uko ikinyazina
  ngenga kigenda gifata indangasano y'inteko y'izina gisimbura. Ubwo
  kikisanisha n'amazina yo mu nteko zose.

  Uturango tw' ikinyazina ngenga

  Kuba ikinyazina ngenga gishobora guhindura inteko bisobanura ko
  gihindura akaremajambo kacyo gahagarariye inteko kirimo. Ako
  karemajambo nta kandi ni indangasano. Aka karemajambo gakurikirwa
  n'igicumbi na cyo kigashobora gukurikirwa n'umusuma. Bityo rero
  ikinyazina ngenga kikaba gishobora kugira ibice bitatu. Buri gihe kigira
  indangasano n'igicumbi. Rimwe na rimwe hakiyongeraho umusuma
  bitewe n'icyo umuntu yashatse kuvuga, nk'uko byasobanuwe hejuru aha.

  Imbonerahamwe y'ikinyazina ngenga.

  

  

  Umwitozo

  a. Uzuza izi nteruro ukoresheje ikinyazina ngenga gikwiye.

  1. ... si ko mbyumva.
  2. ... ntawuvuyemo twemeye ibyo utubwiye.
  3. ... simbyemera maze ndore!
  4. Ari Karori, ari na Karani ... ni abanyamafuti.
  5. Kuki mwaje ... mwa bana mwe imuhira hasigaye nde?
  6. Sigara aho ...niba udashaka kwifatanya n'abandi!
  7. Si ... Mana yacu nibarorere tuzirwanaho.
  8. Ni ... mbwira nimuze tugende.
  9. Na ... kazane ntugasige.
  11. Kuki ... mutabikora harabura iki?
  12. Urakire! ...
  13. Uzi ko ... tuberanye di, Karo?

  b. Himba interuro zawe bwite ukoresheje ibinyazina bikuriki

  ra: zonyine, twombi, wo, mwebwe, yose, ho, rwonyine, wose, byose,
  bwombi.

  6.3. Porisi y’u Rwanda irakangurira
  abaturarwanda kwirinda inkongi z’umuriro

  
  

  Inkongi z'umuriro zikunze kwibasira inyubako zitandukanye, zigahitana
  ubuzima bw'abantu zikanangiza ibintu byinshi. Iyo ibyo bibaye abatabazi
  babigize umwuga batabara bwangu bakazimya izo nkongi.
  Igitera inkongi z'umuriro ahanini ni ukwirara, ukutita ku bintu byateza
  inkongi, impanuka n'ubumenyi buke ku nkongi. Hari kandi gukoresha
  ibikoresho by'amashanyarazi bitujuje ubuziranenge, gukoresha abantu
  badafite ubumenyi mu gushyira amashanyarazi mu nyubako, cyangwa
  mu bikorwa by'amashanyarazi muri rusange. Indi mpamvu ni nko kwinjiza
  ibikoresho byinshi bikoresha amashanyarazi mu kindi na cyo kiyakoresha
  ariko kidafite ubushobozi bwo kubyakira. Iyo gisumbijwe ubushobozi
  n'ibyakinjijwemo, bimwe muri byo birashya.
  Kubera izo mpamvu, Porisi y'u Rwanda igira abaturage inama zo kwirinda
  izo nkongi. Zimwe muri izo nama ni ugutunga ibikoresho by'ibanze byo
  kuzimya inkongi, kwiga uko bikoreshwa no kujya babisuzumisha ku
  babihugukiwe buri mezi atandatu kugira ngo babarebere ko ari bizima.
  Abantu kandi bagomba kugira ubwishingizi ku nkongi z'umuriro;

  bakirinda kubika ibikomoka kuri peterori mu ngo; bakajya bazimya buji,
  itara cyangwa itadowa mbere yo kuryama no kudasiga byaka ngo bage
  kure yabyo.
  Ni ngobwa kandi kwihutira gufunga umuriro w'amashanyarazi mbere
  yo gutangira kuzimya umuriro mu gihe inyubako yatwitswe na yo.
  Mu kuzimya umuriro bitabaza amazi, umucanga cyangwa ibitaka
  byumutse mu gihe nta bushobozi cyangwa ibikoresho by'ibanze byo
  kuzimya inkongi bafite. Mu gihe inkongi zatewe n'ibikomoka kuri peteroli
  cyangwa gazi ni ngombwa kwirinda kuzizimisha amazi. Icyo gihe
  bakoresha ibikoresho byitwa kizimyamoto, ibitaka byumutse cyangwa
  umucanga. Ni ngombwa kandi guhamagara Porisi ku gihe habaye
  inkongi y'umuriro kuko hari ubwo umuriro ushobora kurenga ubushobozi
  bw'abakoresha biriya bikoresho by'ibanze.
  Mu gihe habaye inkongi kandi ni ngombwa kuzimya ibikoresho byose
  bikoresha amashanyarazi nka tereviziyo, radiyo na mudasobwa no
  gutandukanya ibikoresho bikoresha amashanyarazi muri rusange mu
  gihe batakibikoresha.
  Birakwiye kandi kugira umuco wo kugura kizimyamwoto uko yaba
  ingana kose, yakwifashishwa igihe umuriro ukiri muke, byananirana
  hakitabazwa izindi nzego.
  Ku bijyanye n'ubwubatsi, ni ngombwa kubaka bubahiriza igishushanyo
  mbonera kugira ngo byorohereze abaje mu butabazi kugera ahabaye
  inkongi y'umuriro.
  Mu rwego rwo gukumira no kurwanya inkongi z'umuriro no gutabara
  abari mu kaga, Porisi y'u Rwanda yashyizeho ishami rishinzwe
  by'umwihariko kuzikumira, kuzirwanya ndetse no gutabara abari mu
  kaga. Iri shami rihugura kandi rigatanga inyigisho ku buntu mu kwirinda,
  gukumira, kurwanya no kuzimya inkongi no mu butabazi bw'ibanze.
  Rigenzura ibijyanye n'ubwirinzi bw'inkongi n'ibiza mu nyubako nini n'into.
  Ritabara byihuse mu gihe ubutabazi n'ubwirinzi by'ibanze byananiranye.
  Banyeshuri rero mugerageze gukurikiza izo nama mugirwa, kugira ngo
  muzage mwirinda kuba mwateza inkongi z'umuriro mu mashuri cyangwa
  iwanyu mu rugo.

  Muge kandi mwirinda gukinisha insinga z'amashenyerazi kuko mushobora
  kuhagiria impanuka.

  A. Inyunguramagambo

  Sobanura aya magambo ukurikije uko yakoreshejwe
  mu mwandiko.

  Akaga, bwangu, kwirara, iperereza, impanuka, ubuziranenge, itadowa,
  inkongi, kubererekera, kizimyamwoto, gukumira, ikiza, ubukangurambaga

  Umwitozo ku nyunguramagambo

  Koresha aya magambo akurikira mu nteruro iboneye
  wihimbiye ubwawe: akaga, kwirara, bwangu, ubuziranenge,
  kubererekera, itadiwa, ubukangurambaga.

  B. Ibibazo byo kumva umwandiko

  Mu matsinda, musubize ibi bibazo byabajijwe ku
  mwandiko mu magambo yanyu bwite.

  1. Ni ibihe byago porisi y'igihugu yahagurukiye kurwanya mu
  minsi ishize?
  2. Ibyo byago byagiye biterwa n'iki?
  3. Ubaye ushinzwe kurwanya inkongi z'umuriro, wafasha ute
  abaturage kugira ngo birinde?
  4. Ni izihe ngamaba porisi yafashe mu guhangana n'inkongi
  z'umuriro?
  5. Umuturanyi wanyu agize ibyago agahisha inzu itwitswe
  n'amashanyarazi nta bikoresho byo kuzimya afite
  wabyitwaramo ute?

  C. Gusesengura umwandiko

  Ni izihe ngingo z'ingenzi uyu mwandiko wubakiyeho?

  D. Kungurana ibitekerezo

  Ubonye umuntu yagize ikibazo runaka utashobora kukimukuramo
  wenyine wabigenza ute?

  6.4. Malala Yusafuzayi n’imyigire y’abakobwa
  muri Pakisitani

  
  

  Malala Yusafuzayi (Malala Yousafzai) yari umwangavu wari ufite imyaka
  cumi n'umwe ubwo yaharaniraga ko abana b'abakobwa biga mu gihugu
  ke cya Pakistani bikamuviramo kuraswa amasasu mu mutwe. Mu mwaka
  wa 2007, igihe Abatalibani bari bamaze kwirukanwa mu gihugu cya
  Afuganistani n'ingabo z'Amerika, bahungiye mu misozi miremire iri ku
  mupaka wa Afuganistani na Pakistani. Bakiri muri Afuganistani, bari
  barashyizeho amategeko akarishye abuza abana b'abakobwa kujya mu
  ishuri n'abagore kugira akazi ako ari ko kose bakora usibye kuguma mu
  rugo bakarera abana. Aho birukaniwe muri icyo gihugu, bahise bajya
  kwihimurira mu karere ka Swati (Swat) ko mu majyaruguru ya Pakistani,
  akarere gahana imbibi na Afuganistani bari bavuyemo. Mu myemerere
  yabo kugeza ubu ngo nta mukobwa ugomba kugera mu ishuri.
  Muri aka karere ka Swati ni ho Malala Yusafuzayi yari atuye we
  n'ababyeyi be. Icyo gihe yari afite imyaka cumi n'umwe. Se akaba yari
  ahafite amashuri menshi y'abana b'abakobwa. Abatalibani bahageze

  bahise bafunga ayo mashuri yose, barayatwika, batwika ibitabo bavuga
  ko ari uburozi bw'abazungu bashyira mu bana babo. Uwashatse kurwanya
  iyo myumvire yabo yahise yicwa. Malala Yusafuzayi yababajwe cyane
  n'uko bamubujije gukomeza kwiga. Ni bwo atangiye kwandika ku rubuga
  nkoranyambaga rwa BBC (soma bibisi) rwo mu rurimi rw'iwabo, avuga
  uburyo abana b'abakobwa bahohoterwa n'Abatalibani. Ibyo yabikoraga
  abifashijwemo na se kandi agakoresha izina ritari irye. Muri iyo myaka,
  inyandiko z'uwo mwana wandika kuri interineti arwanya ibikorwa bibi
  by'Abatalibani zaramenyekanye cyane muri icyo gihugu k'wabo ariko
  bakayoberwa umuntu uzandika.
  Mu mwaka wa 2009, ingabo za Leta ya Pakistani zabashije kwirukana
  Abatalibani muri ako gace, maze amashuri y'abana b'abakobwa
  yongera gufungurwa. Ubwo Malala Yusafuzayi ajya ahagaragara ndetse
  Leta ya Pakistani imushimira kuba yaravuganiye abana b'abakobwa
  akagaragaza akarengane kabo. Mu mwaka wa 2012 ubwo yari afite
  imyaka 15 gusa, intagondwa y'Umutalibani yamutegeye mu modoka
  ajya ku ishuri imurasa amasasu mu mutwe, imusiga izi ko yapfuye. Ariko
  ku bw'amahirwe, abatabaye basanga akirimo akuka, bajya kumuvuriza
  mu gihugu cy'Ubwongereza.
  Iyo nkuru y'umwana w'umukobwa warashwe kubera guharanira
  uburengazira bwo kwiga yasakaye ku isi yose. Ni bwo amahanga
  yatangiye kumuha ijambo ahantu hatandukanye kugira ngo asobanure
  ibyo mu gihugu ke. Mu mwaka wa 2014 yahawe igihembo kiruta ibindi
  ku isi kitiriwe Nobeli (Nobel). Yagiherewe rimwe n'umugabo w'umuhinde
  Kayirashi Satiyariti (Kailash Satyarthi) witangiye guharanira ko abana
  bato basaga ibihumbi magana inani bajyanwa mu ishuri aho gukoreshwa
  imirimo y'ingufu.
  Icyo gihembo kitiriwe Nobeli cyatangiye gutangwa mu 1901, kikaba
  gihabwa abagize uruhare mu bikorwa byo kongerera isi ubumenyi
  n'abaharaniye amahoro ku buryo bugaragara. Icyo gihembo kigizwe na
  dipolome, umudari w'ishimwe n'amafaranga y'amayero agera ku bihumbi
  magana kenda akaba ahwanye n'amafaranga y'u Rwanda hafi miriyoni
  magana inani. Mu muhango wo gushyikiriza Malala Yousafuzayi icyo
  gihembo, umuyobozi wa komite itanga igihembo cy'amahoro kitiriwe
  Nobeli ku isi, yashimangiye ko isi ikeneye abantu b'intwari nka Malala na

  Satiyariti akaba yizeye ko kuba bahawe igihembo cy'amahoro bizatuma
  bafatanya mu guharanira uburenganzira bw'abana bo muri Paskitan no
  mu Buhinde.
  Malala amaze kwakira iki gihembo yavuze ko agituye abana bose
  babujijwe uburenganzira bwo kwiga. Yagize ati:"Iki si igihe cyo kubagirira
  impuhwe gusa, ahubwo ni igihe cyo kugaragaza ibikorwa bibarenganura."

  A. Inyunguramagambo

  1. Huza aya magambo n'ibisobaniro byayo ukoresheje
  akambi.

  
  

  2. Tondeka aya magambo ku buryo abyara interuro
  ifite icyo isobanura.

  a. ubushobozi kuko Umugore kubonwamo ntakwiye buke na arashoboye
  we.
  b. kwihutira abana Umugore kujyana abahungu mu akwiye ishuri baba
  cyangwa abakobwa.

  B. Ibibazo byo kumva umwandiko

  Hitamo muri ibi bisubizo bitatu biri hasi ikiri cyo maze
  ucyandike mu ikaye yawe:

  1. Araswa mu mutwe Malala Yusafuzayi

  a. Yari afite imyaka 17.
  b. Yari afite imyaka 11.
  c. afite imyaka 15.

  2. Malala Yusafuzayi yazize

  a. Kubuza abana b'abakobwa kwiga.
  b. Kurwanya amatwara yabuzaga abana b'abakobwa kwiga.
  c. Kujya kwiga muri bisi.

  3. Ihohoterwa rivugwa muri uyu mwandiko ni

  a. Ukwirukana Abatalibani mu gihugu cyabo cya Pakisitani.
  b. Ukubuza abana b'abakobwa kujya mu ishuri n'abagore kugira
  akazi ako ari ko kose bakora usibye kuguma mu rugo
  bakarera abana.

  4. Ukurwanya amatwara y'Abatalibani

  a. Basenya amashuri, Abatalibani.
  b. Barwanyaga uburozi bw'abazungu mu bana babo.
  c. Bihimuraga kuri se wa Malala wakuraga ibifaranga mu mashuri
  ye ntabaheho.
  d. Bihimuraga ku Banyepakisitani kuko bari barirukanywe mu
  gihugu cyabo.

  5. Atabariza abana b'abakobwa babujijwe kwiga, Malala
  Yusafuzayi

  a. Yabifashijwemo na se na BBC.
  b. Yabifashijwemo n'abaturage bw'igihugu ke.
  c. Yabifashijwemo n'abatanga igihembo kitiriwe Nobeli.

  6. Abatalibani barwanyaga ko abakobwa biga kuko

  a. Bari bamaze kwirukanwa mu gihugu cyabo n'ingabo za
  Amerika.
  b. Byari mu myemerere yabo.
  c. Bari Abanyapakisitanikazi gusa.

  7. Malala Yusafuzayi atangira urugamba rwe yari azi ko
  a. Abatalibani bamumenye bamwica.
  b. Azahabwa igihembo kitiriwe Nobeli.
  c. Abatalibani bazirukanywa mu karere ka Swati.
  8. Igihembo kiruta ibindi Malala Yusafuzayi yahawe ni
  a. Ugushimwa n'igihugu ke ko yarwanyije akarengane k'abana
  b'abakobwa.
  b. Ikitiriwe Nobeli.
  c. Ukuba yaragiye kuvurizwa mu Bwongereza.
  9. Igihembo Malala yahawe agikesha kuba
  a. Yari afite se uzwi wubatse amashuri menshi mu majyaruguru ya
  Pakisitani.
  b. Yararashwe azira guharanira uburenganzira bw'abana
  b'abakobwa bwo kwiga.
  c. Yarahagaritse amashuri ye kugira ngo yifatanye n'abandi
  bakobwa bari bambuwe ubwo burenganzira.
  10. Igihembo Malala yahawe cyatumye
  a. Yikenura, akenura n'umuryango we ndetse ashyira n'ibifaranga
  byinshi kuri konti.
  b. Ashobora gushyira mu bikorwa umugambi we wo kurenganura
  abana b'abakobwa.
  c. Ashobora kugura intwaro zo kwihimura ku Batalibani bari
  bara ba bujije uburenganzira bwo kwiga

  C. Gusesengura umwandiko.
  1. Ni izihe ngingo z'ingenzi zikubiye muri uyu mwandiko?
  2. Andika mu nshamake itarengeje imirongo icumi ibivugwa muri
  uyu mwandiko.
  D. Kungurana ibitekerezo
  1. Malala Yusafuzayi ni iki kuri wowe? Icyo wamwigiyeho ni iki?
  2. Ubaye mu gihugu kidashaka ko abana b'abakobwa bajya
  mu ishuri, gishaka ko abagore baguma mu rugo bagatekera
  abagabo babo bakanarera abana wabyitwaramo ute ku myaka
  yawe ubu?

  E. Umukoro:Guhanga bandika
  Wowe waba uzi umwana cyangwa undi muntu ubona adafite
  uburenganzira kimwe n'ubw'abadi ku buryo ubona ahohoterwa.
  Andika uko ubona iryo hohoterwa rimukorerwa unamubatabariza.

  6.5. Ukuri kwa Minani

  
  

  Igihe Minani yimenyerezaga kuzakora akazi ko mu biro afite imyaka
  cumi n'umunani, isosiyete yakoreraga yamwohereje hamwe n'abandi
  bakozi benshi, kwihugura mu ishuri rikuru ryigishaga ibijyanye n'akazi
  bakoraga. Bajyagayo iminsi ibiri mu cyumweru indi minsi bakajya ku
  kazi gasanzwe. Umunsi umwe, amasomo yarangiye mbere y'isaha
  bari basanzwe batahiraho. Amategeko agenga isosiyete bakoreraga
  yateganyaga ko mu gihe bigenze bityo, bagombaga gusubira ku kazi
  igice cyose cy'umunsi gisigaye. Aho gusubira ku kazi nk'uko Minani

  yabigenje, abandi banyeshuri barisohokeye bajya kwinezeza. Uwo munsi
  byahuriranye n'uko umuyobozi ushinzwe amahugurwa yari yaje ku kazi
  kabo. Abonye Minani amubaza impamvu atagiye kwiga uwo munsi,
  anamubaza aho bagenzi be bandi bari.
  Minani yahisemo kubwiza umukoresha we ukuri. Yamubwiye ko mwarimu
  yabasezereye hakiri kare akagaruka ku kazi. Naho ku byerekeranye na
  bagenzi be yavuze ko adashobora kubavugira ko yaza kubibariza buri
  wese ku giti ke.
  Minani yashoboraga gusubiza akoresheje amayeri bigatuma bagenzi be
  bamwemera. Ariko kandi, yahisemo kuvugisha ukuri. Kuvugisha ukuri
  byatumye umutima utamucira urubanza. Byatumye kandi umukoresha
  we amugirira ikizere. Yamwohereje mu rwego rushinzwe gukora imitako
  mu mabuye y'agaciro. Nyuma y'imyaka cumi n'itanu, Minani yazamuwe
  mu ntera ahabwa umwanya w'ubuyobozi muri iyo sosiyete. Ibyo bimaze
  kuba, wa muyobozi yaramuterefonnye kugira ngo amushimire kandi
  amwibutse cya gihe yamubwizaga ukuri, agira ngo ashimangire inyungu
  abantu bavana mu kuvugisha ukuri.
  Iyo abantu biyemeje kuvugisha ukuri kandi bagakora ibihuje n'ibyo
  bavuga, imishyikirano bagirana n'abandi irushaho gushinga imizi kandi
  igashimisha.
  Kuvugisha ukuri bihesha izindi nyungu. Muri zo harimo kugira umutima
  utagucira urubanza, kuvugwa neza, kugirirwa ikizere, haba mu
  muryango, mu nshuti zacu ndetse no mu kazi dukora. Gusa nanone
  nta wakwirengagiza ko ukuri guhora guhanganye n'ikinyoma kandi iyo
  ntambara ikaba itari hafi kurangira. Uko guhangana kwageze mu nzego
  zose z'imibereho y'abantu ndetse kugira n'ingaruka kuri buri muntu ku
  giti ke. Uburyo umuntu abaho bugaragaza uruhande arimo; niba ari
  umunyakuri cyangwa umunyabinyoma.
  Impamvu zituma abantu babeshya ni nyinshi. Hakunze kuvugwa
  umururumba n'irari bishingiye ku bwikunde, gushaka gukira vuba, kwifuza
  kugira ububasha, cyangwa kuzamuka mu nzego badakwiriye.
  Hari igihe kandi abantu batinya ko baramutse bavugishije ukuri byabagwa
  nabi cyangwa bigatuma abandi babibazaho. Ni ibintu bisanzwe mu bantu

  kwifuza gukundwa cyangwa kwemerwa n'abandi. Icyakora, icyo kifuzo
  cyo gushaka gushimisha abantu gishobora gutuma bagoreka ukuri,
  n'iyo byaba atari cyane, kugira ngo batwikire amakosa yabo, bahishe
  ibintu bidashimishije byababayeho, bashaka kugaragara neza mu maso
  y'abantu.
  Aho ukuri gutaniye n'ikinyoma ni uko ikintu gishingiye ku kuri kiramba,
  ariko ibishingiye ku kinyoma bishira vuba. Banyeshuri rero muge
  mugendera kure ikinyoma kuko iyo ubeshye abantu bagutakariza ikizere,
  ukabura inshuti zagutabara mu gihe ugize ikibazo.

  A. Inyunguramagambo

  Sobanura aya magambo ukurikije uko yakoreshejwe
  mu mwandiko.

  1. Isosiyete
  2. Imishyikirano
  3. Gushinga imizi
  4. Irari
  5. Gutwikira amakosa

  Imyitozo ku nyunguramagambo

  Uzurisha izi nteruro amagambo ukuye mu mwandiko
  kugira ngo ugaragaze ko wayumvise.

  1. Uyu mugabo yamazwe n'... ku buryo afite ugushaka gukabije
  kw'ibintu, n'ibyo abonye ntibimunyura ahora yifuza ibirenzeho.
  2. Uyu we buri gihe ... ibintu abiha ku bushake igisobanuro
  bidafite mu by'ukuri.
  3. Urebye igihe kirekire yari amaze uyu musaza ................
  4. Reka ... ngo ni uko navuze ko ari wowe wibye amafaranga
  y'abandi.
  5. Ukuri kugomba ... maze ikinyoma kigakubitirwa ahakubuye.
  6. Kubera kutumva ibintu kimwe, aba bagabo bahora ................
  7. Kurya ibiryo bidafite ubuziranenge byamuteye ................

  B. Ibibazo byo kumva umwandiko

  Subiza mu magambo yawe bwite ibibazo byabajijwe ku
  mwandiko

  1. Minani atangira akazi yari mu kihe kigero?
  2. Yakoraga iki?
  3. Yagenderaga ku yihe ngengabihe?
  4. Umuyobozi ushinzwe amahugurwa aje ku kazi yavumbuye iki?
  5. Minani yitwaye ate mu bibazo yabajijwe n'umuyobozi we?
  6. Imyitwarire ya Minani yamugiriye akahe kamaro?
  7. Umuntu w'umunyakuri agaragara ate mu bandi?
  8. Ni iki gitera abantu kubeshya?

  C. Kungurana ibitekerezo

  Hari aho wari wahura n'ikibazo ukumva ari ngombwa ko ubeshya?

  D. Kujya impaka

  Ari wowe Minani wari kumusubiza iki? Wari kubeshya cyangwa wari
  kuvugisha ukuri maze bagenzi be bagahura n'ingorane bigatuma
  bakwitwaraho umwikomo kuko wabareze? Kutavugisha ukuri se byo
  byari bikwiye?
  

  6.6. Ikinyazina ndafutura

  Mwitegereze izi nteruro zakuwe mu mwandiko mumaze
  gusoma maze musubize ibibazo bikurikiraho.
  

  a) Bajyagayo iminsi ibiri mu cyumweru indi minsi bakajya ku kazi
  gasanzwe.
  b) Izindi mpamvu zitera kubeshya ni ugushaka gukira vuba no
  kugira ububasha.
  c) Andi makosa aba agamije gutuma bagaragara neza mu maso
  y'abantu.
  d) Abandi banyeshuri barisohokeye bajya kwinezeza.

  Ibibazo

  1. Aya magambo yanditse mu nyuguti z'igikara tsiri ahuriye ku kihe
  gitekerezo?
  2. Aya magambo ni bwoko ki?

  Inshoza y'ikinyazina ndafutura

  Mfashe ko:

  Ikinyazina ndafutura ni ijambo rijyana n'izina ariko ntirisobanure ku
  buryo bwumvikana uvugwa, abavugwa cyangwa ibivugwa.

  Amoko y'ibinyazina ndafutura

  Ibinyazina ndafutura birimo amoko abiri: ikinyazina ndafutura kigufi
  n'ikinyazina ndafutura kirekire.

  

  Imbonerahamwe y'ibinyazina ndafutura.

  

  Ikitonderwa: Ibinyazina ndafutura byitwa kandi ibinyazina ndasigura.

  Umwitozo

  Koresha ibi binyazina ndafutura mu nteruro wihimbiye: undi, indi, ayandi,
  ahandi, ukundi, iyindi, andi, akandi, ubundi, urundi.

  6.7. Ubutabera: Ubuhanga n’ubushishozi bwa
  Salomoni

  

  Dukurikije uko abantu babona ibintu, akenshi usanga ubutabera bufatwa
  gusa nko kubahiriza amategeko nta kubogama. Ariko burya rimwe na
  rimwe ubutabera buzanwa no kumenya gushishoza ugashyira mu gaciro.
  Kera habayeho umwami w'igihangange wo mu Bayisiraheli akitwa
  Salomoni. Imana yari yaramuhaye ubwenge n'ubuhanga kuko yari
  yarabiyisabye kugira ngo ashobore gutunganya neza imirimo yari
  ashinzwe yo kuyobora abaturage yamushinze, amenye gutandukanya
  ikiza n'ikibi. Yakundaga gukoresha iminsi mikuru agatumira abagaragu
  be akabagaburira akanabaha ibyo kunywa.
  Umunsi umwe yakoresheje ibirori nk'ibyo, abagore babiri baza
  kumureba baburana umwana. Uwa mbere araterura ati:"Mwami wange,
  ndakwinginze ntega amatwi. Nturanye n'uyu mugore tukaba tubana mu

  nzu imwe. Mperutse kubyara umwana w'umuhungu. Hashize iminsi itatu
  na we abyara umuhungu. Mubyumve ko tubana mu nzu twembi, nta wundi
  muntu tubana. Iri joro, umuhungu w'uyu mugore yapfuye azize ko nyina
  yamuryamiye. Hagati mu ijoro, yahengereye nsinziriye, arabyuka, afata
  umuhungu wange wari undyamye iruhande, amwimurira mu buriri bwe,
  afata umwana we wapfuye amuryamisha iruhande rwange. Mu gitondo
  nkangutse, ngize ngo ngiye konsa umwana wange, nsanga yapfuye.
  Hamaze gucya, nitegereje neza nsanga uwo mwana atari umuhungu
  wange nibyariye."
  Akimara kuvuga atyo, wa mugore wundi atangira gusakuza avuga
  ati:"Ntabwo ari byo! Urabeshya umuhungu wange ni we muzima, uwawe
  ni we wapfuye!" Wa mugore watanze ikirego na we ati:" Ni wowe
  ubeshya! Umwana wawe ni we wapfuye, ahubwo rwose uwange ni we
  muzima." Ubwo umwami yakurikiye ibyo bavuga byose nta na kimwe
  cyamucitse. Barangije ni ko kubabwira ati: "Umwe muri mwe aremeza
  ko umwana we ari we muzima, ko uw'undi ari we wapfuye. Undi na
  we akemeza ko uw'undi ari we wapfuye uwe akaba ari muzima. None
  nibanzanire inkota." Inkota barayimuzanira. Ni bwo atanze itegeko
  ko umwana bamukatamo ibipande bibiri, umugore umwe agatwara
  igipande kimwe, undi agatwara ikindi. Nyina w'umwana ata umutwe kuko
  yakundaga umuhungu we cyane. Ni ko kubwira umwami ati: "Mwami
  wange, mbabarira! Aho kwica uwo mwana, nimumuhe uyu mugore ari
  muzima amwijyanire" Wa mugore wundi na we aranga ati:"Oya rwose
  nibamukatemo ibipande bibiri, bityo ntazaba uwawe cyangwa uwange."
  Umwami yahise afata ijambo ategeka ko umwana bamuha umugore
  watanze ikirego kuko ari we nyina w'umwana. Aho abaturage ba
  Salomoni bamenyeye uko yakijije urwo rubanza barabimwubahiye cyane.
  Kandi ni mu gihe Imana yari yaramuhaye impano yo kuba intabera.

  A. Inyunguramagambo

  Sobanura aya magambo ukurikije uko yakoreshejwe
  mu mwandiko maze uyakoreshe mu nteruro ziboneye
  wihimbiye:kubogama, gushishoza, gushyira mu gaciro,
  guhengera, intabera.

  B. Ibibazo byo kumva umwandiko

  Musubize ibi bibazo byabajijwe ku mwandiko

  1. Ni ba nde bavugwa muri uyu mwandiko?
  2. Ikibazo gihari ni ikihe?
  3. Umwami yitwaye ate mbere yo gukemura ikibazo?
  4. Yavumbuye ate ubeshya n'uvugisha ukuri?
  5. Ubutabera bugaragarira he?

  C. Gusesengura umwandiko

  1. Garagaza ingingo z'ingenzi zigize uyu mwandiko.
  2. Vuga isomo ukuye muri uyu mwandiko.

  D. Kungurana ibitekerezo
  Muri iki gihe tugezemo mwakwitabaza ubuhe buryo kugira ngo
  mukemure iki kibazo aba bagore bombi bari bafitanye?
  E. Kuvuga irindi herezo ry'inkuru rishoboka:
  Tekereza maze uvuge ubundi buryo umwandiko washoboraga
  kurangira butandukanye n'ubwo yarangiyemo.
  F. Gukina bigana:
  Muhimbe agakinamico, muteganye umwami ushyikirizwa ikirego
  n'abagore babiri bari kuburana umwana. Umwami arashyikirizwa
  ikirego n'umwe mu bagore, ahamagaze mugenzi we hanyuma
  baburane.

  6.8. Ikinyazina ngenera

  Soma izi nteruro zikurikira usobanure isano iri hagati
  y'amagambo ahuzwa n'utujambo twanditse mu nyuguti
  z'umukara tsiriri.

  a. Umuhungu w'uyu mugore ni umuhanga mu ishuri.
  b. Kera habayeho umwami w'igihangange wo mu Bayisiraheli
  akitwa Salomoni.
  c. Salomoni yari yarahawe n'Imana imirimo yo kuyobora
  rubanda.
  d. Imana yari yaramuhaye impano yo kuba intabera.
  e. Abaturage ba Salomoni bamenye uko yakijije urwo rubanza
  barabimwubahiye cyane.

  1. Bene aya magambo yitwa ngo iki?
  2. Iyo uyitegereje usanga yitwara ate mu nteruro
  cyanecyane ku mpera zayo?
  3. Ibyo biba gihe ki?

  Inshoza y'ikinyazina ngenera

  Mfashe ko:

  Ikinyazina ngenera ari ijambo rigaragaza nyiri ikintu, nyiri ahantu,
  nyiri umuntu cyangwa nyiri igikorwa... rigahuza amazina abiri
  agaragaza iyo sano kandi yuzuzanya cyangwa izina n'inshinga iri mu
  mbundo byuzuzanya, izina n'ikinyazina nyamubaro, cyangwa izina
  n'itsinda ry'amagambo ritangirwa n'indangahantu. Gihuza kandi izina
  n'ikinyazina nyamubaro. Iyo witegereje ikinyazina ngenera usanga
  gishobora guherwa n'inyajwi ebyiri:-a na -o. Giherwa na a iyo gihuza
  amazina abiri cyangwa izina n'ikinyazina nyamubaro, kigaherwa na
  o iyo gihuza izina n'imbundo cyangwa izina n'itsinda ry'amagambo
  atangirwa n'indangahantu. Iyo gikurikiwe n'ijambo ritangirwa n'inyajwi,
  inyajwi yacyo irakatwa.

  Imiterere y'ikinyazina ngenera
  Ikinyazina ngenera iyo gihuza amazina abiri cyangwa gihuza izina
  n'ikinyazina nyamubaro giherwa na a. Iyo gihuza izina n'imbundo
  cyangwa izina n'indangahantu giherwa na o.
  Imbonerahamwe ikurikira irerekana ibinyazina ngenera mu nteko zose.

  Imbonerahamwe y'ibinyazina ngenera

  
  

  
  

  Imyitozo

  1. Soma ibi bika bibiri maze utahure ibinyazina byose wize
  ubyuzuze mu mbonerahamwe.

  Akimara kuvuga atyo, wa mugore wundi atangira gusakuza avuga
  ati:"Ntabwo ari byo! Urabeshya umuhungu wange ni we muzima,
  uwawe ni we wapfuye!" Wa mugore watanze ikirego na we ati:"Ni
  wowe ubeshya! Umwana wawe ni we wapfuye, ahubwo rwose
  uwange ni we muzima." Ubwo umwami yakurikiye ibyo bavuga byose
  nta na kimwe cyamucitse. Barangije ni ko kubabwira ati:"Umwe
  muri mwe aremeza ko umwana we ari we muzima, ko uw'undi ari
  we wapfuye. Undi na we akemeza ko uw'undi ari we wapfuye uwe
  akaba ari muzima. None nibanzanire inkota."Inkota barayimuzanira.
  Ni bwo atanze itegeko ko umwana bamukatamo ibipande bibiri,
  umugore umwe agatwara igipande kimwe, undi agatwara ikindi.
  Nyina w'umwana ata umutwe kuko yakundaga umuhungu we cyane.
  Ni ko kubwira umwami ati:"Mwami wange, mbabarira! Aho kwica
  uwo mwana, nimumuhe uyu mugore ari muzima amwijyanire." Wa
  mugore wundi na we aranga ati:"Oya rwose nibamukatemo ibipande
  bibiri, bityo ntazaba uwawe cyangwa uwange."

  2. Kora interuro iboneye wifashishije ibinyazina wavumbuye
  muri ibi bika.

  3. Tondeka neza aya magambo ku buryo ukora interuro
  iboneye:abaturage-ibikoresho-by'-Porisi-inama-kuzimya-yo
  gutunga-Rwanda-ibanze-igira-y'u-byo-inkongi.

  6.9. Mahoro Keziya yandikiye Rukundo

  

  

  

  Ibibazo byo kumva umwandiko

  Musubize ibi bibazo byabajijwe ku ibaruwa.

  1. Uyu mwandiko ugamije iki?
  2. Utaniye he n'indi myandiko yabanje nk'umwandiko "Ubuhanga
  n'ubushishozi bwa Salomoni"?
  3. Umwandiko uteye utya witwa ngo iki?

  Inshoza y'ibaruwa isanzwe cyangwa ya gishuti

  Abantu bagira uburyo bwinshi bwo guhanahana amakuru. Bashobora
  kuvugana imbonankubone, bashobora guterefonana kimwe n'uko
  bashobora kwandikirana. Abantu bakunze kwandikirana iyo umwe ari
  kure y'undi. Umwana ashobora kwandikira umubyeyi, inshuti ye se.
  Umubyeyi yakwandikira umwana we. Muri uko kwandikirana, uwandika
  aba akeneye kugira icyo abwire uwo yandikiye, kandi anakeneye ko uwo
  yandikiye na we amusubiza muri ubwo buryo bw'inyandiko. Ikinyabupfura
  gitegeka uwandikiwe gusubiza uwamwandikiye. Urwo rwandiko abantu

  bandikirana umwe agezaho undi amakuru ye cyangwa ayamubaza,
  uwo abajije na we akamusubiza akoresheje inyandiko, ni rwo bita
  ibaruwa isanzwe cyangwa ibaruwa ya gicuti. Mu ibaruwa ya gicuti baba
  babwirana cyangwa babazanya amakuru. Indeshyo y'urwo rwandiko
  iterwa n'icyo uwandika akeneye kubwira uwo yandikira. Uwandika avuga
  ibimushimishije kimwe n'uko ashobora kuvuga ibimubabaje cyangwa
  ibimubangamiye, ibyo yabonye cyangwa ibyo yumvise, uko yiyumva, ibyo
  akunda n'ibyo yanga... Uwandika ibaruwa isanzwe yemerewe kuvuga
  byose ariko mu kinyabupfura, akandika ibitunganye.

  Gusesengura ibaruwa isanzwe: Ibice bigize ibaruwa isanzwe

  Dufatiye urugero ku ibaruwa Mahoro Keziya yandikiye inshuti ye
  Rukundo, dusanga ibaruwa ya gicuti ifite ibice bikurikira bigaragaza:

  1. Uwandika n'aho abarizwa byandikwa hejuru mu nguni y'ibumoso
  bw'urupapuro. Muri make ibi umuntu yabyita "Uwandika n'aho
  abarizwa". Icyo gice ni iki gikurikira:

  

  5. Munsi y'iki gice, haza igika gikubiyemo indamutso uwanditse
  aha uwo yandikiye n'amakuru make ku miterere y'ubuzima bwe
  n'ubw'umuryango. Icyo gice ni iki:

  Uraho urakoma? Nange ndaho ndakomeye. Iwacu bose baraho
  kandi baragutashya. Bahora bakumbaza nkababwira ko nange
  amakuru yawe ntayaheruka. Ngo bashimihwaga n'uburyo
  twafatanyaga mu masomo, tugakorera imikoro hamwe. Gusa
  ubu nabonye abandi bana dufatanya kwiga nimugoroba, ariko
  wowe waramfashaga cyane kuko wari uzi cyane indimi. Abo
  dusigaranye bose usanga mbarusha bikaba ngombwa ko ari nge
  ubasobanurira ariko nge simbungukiraho cyane.

  6. Hakurikiraho igika cyangwa ibika bikubiyemo ubutumwa nyirizina.
  Ubwo butumwa bushobora kuba ari ubutanga amakuru, bushobora
  no kuba ari ubuyabaza. Aha buramenyesha uwandikiwe umunsi
  azasurirwaho n'uwamwandikiye, n'ibyo umushyitsi ateze ku nshuti
  ye. Ibi nta kinegu kirimo, uwandika yabigiriye ko uwo yandikira
  baziranye cyane kandi bakaba basanzwe ari inshuti. Icyo gice ni iki:

  Ikinteye kukwandikira rero ndagira ngo nkumenyeshe ko nzaza
  kubasura ejobundi ku wa kane nimugoroba. Sindamenya neza
  igihe nzakugereraho ariko ndateganya guhaguruka ino aha nka
  saa kenda n'igice. Nkumbuye bya bitaramo bya nijoro muzehe
  na mukecuru baducira imigani. Uwo nibuka cyane ni wawundi wa
  Maguru n'insibika. Ube ubantahirije cyane, mu gihe ntari nahagera
  ngo mbagwe mu nda.

  7. Igika gisezera kirimo n'ibyiza uwandika yifuriza uwo yandikiye. Icyo
  gika ni iki:

  Umbabarire rero nta makuru menshi mfite muri aka kanya.
  Nanditse nihuta cyane kuko nangaga ko Minani nshaka guha iyi
  baruwa anshika ntamugutumyeho. Tashya bose, ni ah'ejo.

  8. Umusozo w'ibaruwa n'umukono w'uwanditse. Icyo gice ni iki
  gikurikira:

  Uwawe utazakwibagirwa,
  MAHORO Kezia.

  Uwandika ibaruwa yitwararika gusiga umwanya ibumoso n'iburyo
  bw'urupapuro kugira ngo uwakira ubutumwa abone aho afata abusoma
  atabuhishe n'intoki kubera kubufatamo. Ibaruwa yanditse neza ibamo
  ibika, ku buryo buri gitekerezo kiharira igika cyacyo. Buri gika gitangira
  umurongo. Hagati y'igika n'ikindi hasigara umurongo utanditsemo.
  Ibaruwa yanditse neza kandi iba ihumeka, ni ukuvuga ko utwatuzo
  tugomba gukoreshwa neza mu nteruro: akitso kagatandukanya ibice
  bibiri by'interuro, akabago kagatandukanya interuro ebyiri, akabazo
  kagasoza interuro ibaza, agatangaro kagasoza interuro itangara,
  cyangwa amarangamutima.
  Byaba byiza hakoreshejwe interuro ngufi kuko zituma igitekerezo
  cyumvikana neza kurushaho.
  Nimwitegereze imbata y'ibaruwa isanzwe iri ku ipaji ikurikiraho,
  muyishushanye, muyifate mu mutwe ku buryo muzajya muyubahiriza
  mu gihe cyose mukeneye kwandika ibaruwa isanzwe.

  

  6.10. Amagambo aranga igihe

  Itegereze izi nteruro maze utahure ingingo amagambo
  yanditse mu nyuguti z'igikara tsiriri abumbatiye.

  1. Nzaza kubasura ejobundi ku wa kane nimugoroba.
  2. Ubushize ubwo mperuka aho karandyoheye.
  3. Numva ubutaha ningaruka bizarushaho kuba sawa.
  4. Kagufata mu nda iyo ukabyukiyeho mu gitondo.
  5. Ndateganya guhaguruka hano nyuma ya saa sita nka saa kenda
  n'igice.
  6. Nkumbuye bya bitaramo bya nijoro.
  7. Nta makuru menshi mfite muri aka kanya.
  8. Ni ah'ejobundi.

  Imyandikire y'amagambo aranga igihe

  Mfashe ko:

  
  

  Umwitozo

  Simbuza amagambo yanditse mu nyuguti z'igikara tsiriri
  andi magambo aranga igihe bivuga kimwe. Ukoreshe
  amagambo make ashoboka.

  1. Hirya y'ejo nzakubwira icyo nzaba naragezeho.
  2. Turaza guhura izuba rigeze ijuru hagati.
  3. Abantu baryama bumaze guhumana.
  4. Ubwo mperuka iwanyu nagiye nishimye.
  5. Ubwo nzagaruka nzasange mwarampishiye imineke.
  6. Turagaruka izuba rirenga.
  7. Uze hatari hacya cyane.
  8. Yangezeho ku gasusuruko.
  9. Nakangutse mu gicuku.
  10. Ibyo byose byabaye izuba riva.

  Isuzuma risoza umutwe wa gatandatu

  Umwandiko: Ubufatanye n'ubwuzuzanye mu muryango

  Kuvuka heza ntako bisa. Kuvuka neza si ibya bose kuko isuku igira isoko,
  naho umwanda ukagira akazu. Ngayo amahirwe ndusha abaturuka
  ahandi nge wavukiye mu gihugu k'imisozi igihumbi, cyakuzemo ibirunga
  kikaba gihorana amahumbezi. Igihugu keramo amaka n'amahore, aho
  bahura bagacyura, ababyeyi bagatega ingori buri munsi.
  Nkivuka nasanze mama na data babana neza, bakunda abana babo,
  bakunda umurimo, bakunda umuco ubaranga, bakunda ukuri. Banga
  ubuhemu, banga mpemuke ndamuke. Badategereza ibitangaza
  bahinnye amaboko, badategereza umwijima ngo babone uko
  bajujubya abiyushye akuya, badategereza akimuhana kaza imvura
  ihise. Birinda kubeshya, birinda guhemuka, baharanira kuvuga rumwe
  n'abavandimwe, baharanira gufatanya n'inshuti. Uwo muco ndawutora,
  nkunda gutega amatwi ibiganiro byabo, nkabakurikira mu murima,
  iteka nkishimira kumva abandi bana bambwira ko ndi inkubaganyi
  nigana ibyo data akora. Nterwa ishema no guherekeza uwambyaye

  mu bitaramo, no mu ruhame aho bamuhamagariye kunga inshuti,
  gukiranura abavandimwe cyangwa kuyobora ubukwe.
  Uko data yabaga atereye ikirago mu museso yizeye ko adusize mu
  bitotsi, narahagurukaga nkamurungurukira mu myenge y'urusika
  rwakingirizaga aho nararaga, nkabona afashe isuka aho yabaga
  imanitse nkumva ko agiye mu murima. Mama yabaga atamutanze
  kubyuka, bakabadukira rimwe, we agafata ikibindi nkumva ko agiye
  ku iriba kuko yahindukiraga ikibindi acyujuje amazi. Yamara kugitura
  agafata imyeyo amaze gutereka inkono ku mashyiga no kumbyutsa
  ngo nshanire. Ubwo ku mutima nkibwira ko abagore ari bo bavunika
  cyane kuko nyuma y'iyo mirimo yose no kutugaburira ibiryo bihiye,
  mama yafataga isuka agasanga data mu murima amushyiriye
  n'impamba. Bikantera kwibaza niba data ashobora kuvoma, cyangwa
  kwikorera ikibindi ntakimene, dore ko ntari nakamubonye akora uwo
  murimo numvaga ari uw'abagore gusa.
  Nkibaza impamvu mama ari we uteka wenyine buri gihe, data
  yiyicariye kandi na we ntacyo byari kumutwara, ndetse ibiryo bigashya
  nta ngorane ahuye na zo. Sinibuka umunsi, imvura yaragwaga
  mama arwaye, aryamye hafi y'amashyiga, ge n'abavandimwe bange
  bankurikira dupfumbase amashyiga kuko umuriro wari mu ziko
  wari muke cyane, mbona data afashe inkono arayoza ayitereka
  ku mashyiga, ashyiramo amazi n'ibiryo, nyuma yicara mu mwanya
  mama yicaragamo atetse, aracanira, ibyo kurya bihiye aratugaburira.
  Kuva uwo munsi numva ko umuntu ari nk'undi, ko batandukanywa
  gusa n'umuteto. Ubwo mpita ntinyuka kubaza data niba ubusanzwe
  hari abagabo bateka kandi bakarurira abana n'umugore. Icyo kibazo
  cyange kirakaza mama aho aryamye maze anyuka inabi, ati:"Sigaho
  kurimanganya wa nshyomotsi we!" Ubwoba n'ikimwaro bimfashe
  nitegereza data wamaze umwanya yiyumvira. Ni ko kumbwira mu
  ijwi ryoroheje ariko ritari ryiza ati:"Ikibabaza umubyeyi wese ni
  ukubyara utazageza ingobyi imugongo kuko umuntu amenya uko
  yaruhije abamubyaye iyo yaruhijwe n'abo yabyaye. Narababyaye
  namwe muzabyare."
  Umunsi umwe guhogorora byahuriranye n'ishya ry'ibigage, dutumira
  inshuti n'abavandimwe. Ku badufashije mu burwayi bwa mama

  twongeraho abasheshe akanguhe bo mu muryango wacu, uruhembo
  rujyana n'umuganura. Abari aho bamaze gushira inyota data aterura
  ijambo ashimira abamufashije umugore we arwaye, arisoza yifuza
  ko ejo hazaza ubwo bufatanye bwasugira bugasagamba mu bantu.
  Uko abatumirwa bagenda bakuranwa mu magambo basubiza imvugo
  yabanje, bose bakagusha ku gitekerezo kiza cyo kwibuka gushimira
  uwabanje ubuntu n'ineza kimwe no gutura abakuru umuganura
  bakishimira uwo mutima mwiza w'ababyeyi bange, babifuriza kuzasiga
  uwo muco utamwaye mu bato. Imyaka nari mfite ntiyanyemerega
  gufata ijambo imbere y'iyo mbaga, bituma ndifatira mu mutima wange
  nibaza impamvu abari aho bose banezerewe.
  Byavuye mu gitabo cya RUGEMA, A., Rwemerikije, ibuye si umugati,
  Urup. 5 — 13.

  I. Ibibazo byo kumva umwandiko
  1. Uvuga muri uyu mwandiko ari mu kihe kigero?
  2. Ni iki yiratira abandi?
  3. Ni izihe ndangagaciro zarangwaga mu muryango
  yavukiyemo?
  4. Ni uwuhe muco akomora ku babyeyi be?
  5. Ni iyihe mirimo yakorwaga muri uyu muryango?
  6. Abagize uyu muryango bubahiriza izihe gahunda za Leta?
  7. Abagize uyu muryango babanye bate n'abaturanyi babo?
  Bigaragazwa n'iki?
  8. Umwandiko urangira ute?
  9. Kuri wowe, iyi nkuru yabereye mu kihe gihugu? Kuki?
  10. Uwahimbye uyu mwandiko yari agamije iki? (gusaba abantu
  kuba inyangamugayo, gukunda umurimo no gufashanya
  kw'ibitsina byombi,
  11. Ni irihe somo uyu mwandiko ugusigiye mu birebana
  n'uburinganire n'ubwuzuzanye bw'ibitsina byombi?

  II. Inyunguramagambo
  A. Iyo bakoresheje izi mvugo zikurikira wumva iki?

  1. Isuku igira isoko.
  2. Umwanda ugira akazu.
  3. Igihugu gihorana amahumbezi.
  4. Amaka n'amahore.
  5. Mpemuke ndamuke.
  6. Badategereza umwijima ngo babone uko bajujubya
  abiyushye akuya.
  7. Badateze akimuhana kaza imvura ihise.
  8. Kunga inshuti.
  9. Ubwo data yabaga atereye ikirago mu museso.
  10. Bakabadukira rimwe.
  11. Inshyomotsi.
  12. Aterura ijambo.

  B. Shaka mu mwandiko imbusane z'aya magambo.
  Gupfa, ibyago, kurumba, gucyura (amatungo), kwanga, ikinyoma,
  ikimwaro, ahihishe, gutandukanya, kugaragaza, kuryamisha

  C. Tanga impuzanyito z'aya magambo:
  1. Isoko 2. Ishema
  3. Kubyara 4. Kwijajara
  5. Ikiniga

  D. Simbuza amagambo yanditse mu nyuguti z'igikara tsiri
  ijambo rimwe bisobanura kimwe.

  1. Ababyeyi bagatega ingori buri munsi.
  2. Badategereza ibitangaza bizaza bahinnye amaboko.
  3. Baharanira kuvuga rumwe n'abavandimwe.
  4. Nkunda gutega amatwi ibiganiro byabo.
  5. Ibyo kurya bihiye aratugaburira.
  6. Ikibabaza umubyeyi wese ni ukubyara utazageza ingobyi
  imugongo.
  7. Bose bibuka gushimira uwabanje ubuntu n'ineza.
  8. Ku badufashije mu burwayi bwa mama twongeraho
  abasheshe akanguhe bo mu muryango wacu.

  III. Ikibonezamvugo
  1. Tahura ibinyazina biri mu mwandiko umaze gusoma
  ubitandukanye mu bwoko bwabyo ubishyira mu
  mbonerahamwe.
  2. Soma interuro zikurikira maze usubize ibibazo
  wabajijwe.
  a. Nge navukiye mu gihugu k'imisozi igihumbi.
  b. Igihugu keramo amaka n'amahore.
  c. Kuva uwo munsi numva ko umuntu ari nk'undi.
  Amagambo ari mu nyuguti z'igikara tsiriri ni bwoko ki? Kuki
  yanditse gutya?

  IV. Ihimbamwandiko
  Andikira inshuti yawe uyibwira umwandiko wagushimishije mu
  gitabo cy'umwaka wa gatanu w'amashuri abanza n'impamvu
  cyagushimishije. Urangize umugira inama yo gukunda gusoma
  unamwumvisha akamaro kabyo.

  Imyandiko y’inyongera

  Imwe mu mihango y’Abanyarwanda mu mezi
  ya Kinyarwanda

  Mu mpera z’ikinyejana cya cumi na gatanu, umwami Nsibura Nyebunga
  na nyina Nyiransibura, bafatanyije n’Abanyarwanda barwaniraga
  ingoma, bateye u Rwanda bafata ingoma y’ingabe, yari Rwoga icyo gihe,
  bica umwami Ndahiro Cyamatare, umugabekazi n’abandi bakobwa bose
  b’ibwami. Ibyo byabereye mu Kingogo, aho bise i Rubi rw’i Nyundo no
  mu Miko y’Abakobwa ari mu kwezi kwa Gicurasi. U Rwanda rurubama,
  abanzi bararuyogoza, abantu barashira, abasigaye bakuka umutima,
  bata umuco, imihango iribagirana, ibyiza biratuba, ibibi biratubuka.
  Nyuma y’imyaka cumi n’umwe muri ayo makuba, abiswe “abaryankuna”
  bazanye “umutabazi” Ruganzu Ndoli bamuvanye i Karagwe kwa
  nyirasenge Nyabunyana. Ubwo yima ingoma yunamura u Rwanda,
  arwirukanamo abanyamahanga, ahorera se. Kuva ubwo, Abanyarwanda
  batangira kwibuka buri mwaka urupfu rw’umwami Ndahiro Cyamatare
  n’abantu be mu “mihango y’Icyunamo cya Gicurasi.” Uko kwezi kose,
  Abanyarwanda bakaba mu cyunamo, nta bukwe butaha, nta byishimo
  bibaho, ingoma zaracecetse, amapfizi yaravanywe mu nka.
  Nyuma y’imihango ya Gicurasi, mu mboneko za Kamena, ni bwo
  bakoraga “Imihango yo gukura Gicurasi”, ari byo bitaga “kunamuka”
  basohoka mu cyunamo k’icuraburindi rya Gicurasi. Iyo mihango
  yamaraga umunsi wose igakurikirwa n’icyo bitaga “ibirori bya Kamena.”
  Abantu bagakomorerwa bakongera kwishima, ingoma zikongera
  kuvuga, ubukwe bugataha... Ibyo byishimo bikajyana no kwitegura
  imihango y’umuganura yakorwaga muri Nyakanga. Buri mwaka,
  bitangiriye ibwami, hakaba imihango yo kwibuka ibirori byabaye mu
  gihe cyo gusangira umutsima w’amasaka n’uburo byasaruwe bwa
  mbere u Rwanda rumaze “kunamuka” no “kwibohora.” Byabaga ari
  nko gushimira Imana n’abakurambere ndetse n’Abatabazi, Ruganzu
  Ndoli n’Abaryankuna, bagize uruhare mu kuvana u Rwanda muri rya
  curaburindi ubwo igihugu cyari cyoramye, bisa nk’aho cyari cyaraguye
  mu kuzimu, kikaza kuzuka.

  Imihango y’Umuganura yayoborwaga n’abiru b’Abatsobe ari bo bari
  bakuru, ab’Abambogo bo kwa Musana n’abo kwa Myaka. Abiru bo kwa
  Musana ni bo, muri Nzeri, babibaga imbuto z’umuganura (amasaka
  n’uburo) babaga bavanye ibwami muri Kanama. Ayo masaka, bitaga
  “amahore”, yeraga muri Mutarama cyangwa Gashyantare. Abambogo
  bakayavanga n’uburo bakavugamo umutsima witwaga “umurorano”,
  akaba ari wo umwami aryaho ategura “umuganura” nyirizina muri
  Nyakanga.
  Iyo mihango yo muri Mutarama yamaraga gushira, muri Gashyantare
  Abambogo bakaza i Bwami gufata “igitenga”, igitebo kinini cyabaga
  cyubashywe cyane cyavaga ibwami kikajyanwa i Bumbogo, kikaba
  ari cyo bazazanamo amasaka y’umuganura ibwami yabaga yeze muri
  Kamena na Nyakanga, ari yo bitaga amaka. Igitenga cyagendaga iteka
  kivugirwa n’ingoma, kikakirwa neza aho giciye hose, utacyubashye
  akicwa cyangwa akanyagwa. Muri iyi mihango yo muri Nyakanga,
  umwami ubwe ni we watekeraga Rubanda, by’umuhango, akarika, inkono
  yatura agaturira, akavuga umutsima, akagabura, agaha abatware na
  bo bakajya kugaburira ingabo zabo, maze u Rwanda rwose rugasangira
  kivandimwe.
  Iyi mihango yashushanyaga kuvuka, gupfa no kuzuka kwa buri mwaka
  kw’ibintu byose n’abantu. Mu Rwanda, ukuvuka gutangirana n’umwaka
  muri Nzeri, byagera muri Gicurasi, isi igasa nk’iyubamye, yageze mu
  kuzimu, muri Kamena hagatangira icyunamuko, kijyana n’ibyishimo
  by’umuganura, dushimira Imana n’Abakurambere kuzageza mu mpeshyi
  muri Nyakanga na Kanama.

  Inyamaswa zigabana umuhigo
  Umunsi umwe, inyamaswa zirya inyama zahigiye hamwe nuko zica
  impongo. Mu gihe cyo kugabana, intare iza kubona ko zose nizifataho
  itari buhage. Nuko itumira izindi nyamaswa zirimo n’izitarya inyama,
  kugira ngo ize kuzirira. Mu nyamaswa zahageze zitarya inyama harimo
  bakame.
  Izindi zo zumvise intare izitumira mu nama, zirakeka ziti:”Buriya natwe
  irashaka kuturya.” Nuko aho kujya mu nama zirahunga.
  Ubwo inyamaswa zirya inyama zari zagize uruhare mu muhigo zari
  zateranye, zirimo warupyisi, ingwe, n’imbwembwe.
  Nuko intare ibwira warupyisi, iti:”Gabanya izi nyama sha Warupyisi!”
  Warupyisi rwose n’ubwo yari izwiho ubusambo, yagerageje kugabanya
  neza inyama. Ibanza gufata itako iti: “Iri ni iry’umwami nyiri ishyamba.”
  Ifata n’umutima n’umwijima ndetse n’impyiko, iti:”Izi ni iz’umwami nyiri
  ishyamba.”
  Ahasigaye na yo yikurikizaho, ifata akaguru, igashyira ku ruhande iti:
  “Aka ni akange.” Ifata akaboko iti:”Aka ni aka Rwara rw’umugara”:
  ingwe. Ifata akandi kaboko igatererera imbwebwe. Ahasigaye inyama
  zo mu nda na zo igenda izongera ku zo yari yageneye buri nyamaswa.
  Igeze ku nkoro iyisaturamo ibice bitanu. Iravuga iti: “Kubera ko inkoro
  iryoha, buri nyamaswa irabonaho agace.”
  Ubwo intare umwami w’ishyamba aho yari iri, yari irimo guhekenya
  amenyo, yarubiye. Nuko mu gihe Warupyisi itararangiza, irayisimbukira,
  iyikubita ijanja mu jisho irarimena.
  Ifata za nyama yongera kuzirunda, iti: “Nihagire undi ugabanya izi nyama
  neza. Warupyisi ni igisambo. Nta kuntu yatugabanya uko bikwiye.”
  Izindi nyamaswa zose zari aho zigira ubwoba. Zitinya kugabanya izo
  nyama.
  Aho bigeze, intare ibwira bakame, iti:”Gabanya izi nyama sha, kera
  nari nkuziho ubugabo.” Nuko Bakame iratangira ifata inkoro iti: “Izi ni
  iz’umwami kuko inkoro iribwa n’umugabo igasiba undi”. Ifata amaguru

  yombi n’amatako, iti:”Izi ni iz’intare Rutontoma umwami nyira ishyamba.
  Ifata umutima n’umwijima n’impyiko, iti:”Izi ni iza Rwabwiga, umwami
  nyir’ishyamba.” Nuko intare ibibonye iraseka, iti: “ Sha Bakame wigiye
  he kugabanya? “ Bakame iti: “Nabyigishijwe na ririya jisho rya Warupyisi
  rinagana.” Nuko intare irayibwira, iti:
  “Noneho genda ufata izisigaye uhereza izo nyamaswa zindi.”
  Nuko ya ntare yihengekana imihore, izindi nyamaswa zisigara ziguguna
  amagufwa.
  Havamo ingwe, irazanga, ijya kwihigira inyamaswa yayo. Ariko guhera
  ubwo inyamaswa zose zizira Bakame, aho ziyibonye zirayihiga.
  Nguko uko Bakame yatangiye guhigwa n’inyamaswa zose zirya inyama
  kuko yatinye ijisho ry’intare iburizamo izindi nyamaswa.
  Si nge wahera hahera umugani.

  Amagambo mashya yakoreshejwe muri iki gitabo

  Abakurambere: Abasokuruza cyangwa abantu babayeho mbere yacu.
  Abantu bari barakigize indahiro: Baragitinyaga cyane kubera
  ubugiranabi bwacyo
  Abanyarwanda ni bene mugabo umwe: Abanyarwanda ni
  abavandimwe.
  Agakingirizo: Agakoresho korohereye bambika igitsina kugira ngo
  abakora imibonano mpuzabitsina batandura indwara cyangwa
  hakabaho gutwara inda.
  Akabande: Ahantu hashashe munsi y’umusozi.
  Akaga: Ibyago bikomeye.
  Akarenze umunwa karushya ihamagara: Iyo uvuze ijambo
  ridakwiye ntushobora kurigarura ahubwo utangira kugorwa no
  gutanga ibisobanuro ku cyo wavuze.
  Amakimbirane: Amahane, ubwumvikane buke.
  Amakoro:Amaturo kera bajyanaga ibwami cyangwa mu bandi bantu
  bakomeye
  Amanjwe: Amagambo adafite agaciro, amatiku.
  Amarangamutima: Ikimenyane, ugutonesha guterwa n’isano ufitanye
  n’umuntu.
  Ashyira nzira: Atangira urugendo, arahaguruka aragenda.
  Azarengere: Azatabare.
  Barikubura barataha: Barahaguruka, basubira iwabo.
  Bene ako kageni: Gutyo, muri ubwo bwuryo.
  Busunzu: Irindi zina rihabwa ingona.
  Bwangu: Vuba bidatinze.
  Gatumura: Ni ubwoko bw’ibihumyo (ibyoba) byibumbabumbye
  bitumuka ivumbi iyo ubikubise cyangwa se ubiteye umugeri.
  Guca ibintu:Kugira nabi, kwangiza, kugira ibikorwa bibi.

  Guca inyuma uwo mwashakanye: Gukorana imibonano mpuzabitsina
  n’undi muntu mutashakanye rwihishwa.
  Guca iteka: Gutanga itegeko k’umwami.
  Guca ukubiri n’ikintu: Kukigendera kure, kutagikora.
  Gufata umwanzuro: Gutanga igisubizo ku kibazo kiganirwaho.
  Guhaba: Kuyoba cyane, kutamenya aho uri.
  Guhara ishema: Guta agaciro, gusubira inyuma, guta agaciro
  Guhengera: Gucunga.
  Guhezwa: Kwigizwayo, gukumirwa, guhabwa akato.
  Guhohotera: Gukorera umuntu ibikorwa bibangamira uburengnzira bwe.
  Guhondobera: Gusinzira kubera ubushyuhe.
  Guhwitura: Gukosora umuntu ugamije kumwibutsa ibyo ashinzwe
  gukora
  Gukanira: Guhambira ugakomeza cyane.
  Gukiranura: Kuvuga ufite ukuri.
  Gukorera mu bwiru: Kutagaragaza neza ibyo ukora, guhishahisha
  ibintu ntubishyire ku mugaragaro.
  Gukubita ku mutwe: Kwikorera.
  Gukuka: Kuva ku mugezi kunywa amazi ku nka cyangwa izindi
  nyamaswa.
  Gukumira: Kubuza ikintu kuba..
  Gusabwa n’ibyishimo: Kugira ibyishimo byinshi bikagaragarira ku
  maso no mu byo ukora.
  Gushinga imizi: Gukomera cyane bitanyeganyaga.
  Gushira amakenga: Gutinyuka, gushira ubwoba
  Gushira amatsiko: Gusobanukirwa uko ibintu byagenze, kumenya
  neza inkomoko y’ikintu.
  Gushisha: Kubyibuha cyane.
  Gushishikara: gukora ikintu ukitayeho.

  Gushishoza: Banza ushishoze mbere yo kwemeza ufite ukuri.
  Gushoka: Kujya kunywa amazi ku nka cyangwa izindi nyamaswa.
  Gushwitura ibirondwe: Gukura ibirondwe ku nka.
  Gushyira mu gaciro: Kugira ngo babashe gukemura ibibazo
  by’abaturage abayobozi baba bagomba bushyira mu gaciro.
  Gusimbuka makeri: Umukino bakora basutamye bagasimbagurika
  nk’igikeri.
  Gutahiriza umugozi umwe: Gukorera hamwe, kugira intego imwe.
  Gutahura:Kuvumbura.
  Gutamiriza: Kwambara umutako mu ruhanga cyangwa mu ijosi.
  Gutamirizwa: Kwambikwa imitako.
  Gutirimuka: Kuva ahantu hashize akanya gato.
  Gutunga ugatunganirwa: Gutunga bikaguhira, ukabigiramo ibyishimo
  n’umunezero, mbese ukabigiramo umudendezo.
  Gutura ibyemezo hejuru y’abantu: Kugeza ku bantu ibyo bagomba
  gukora utabanje kubabaza icyo babitekerezaho.
  Ibigango: Ingufu, imbaraga z’umubiri.
  Ibihangano: Ibintu byaturutse mu bwenge n’ibikorwa by’umuntu.
  Ibikorwa remezo: Ibikorwa bigamimije kubaka igihugu kugira ngo
  imibereho y’abantu irusheho kuba myiza. Mu bikorwa remezo
  habarirwamo nk’imihanda, amazi, amashanyarazi,...
  Ibirondwe: Udusimba tuba ku nka n’andi matungo tukayanyunyuzamo
  amaraso.
  Ibuguma: Inka ishaje cyane.
  Ifuku: Agasimba kujya kumera nk’imbeba ariko kayiruta ho gato,
  gacukura umwobo muremure mu butaka akaba arimo kaba. Gakunda
  konona imyaka kuko kaguguna imizi y’ibihingwa cyanecyane ibyerera
  mu butaka nk’ibijumba.
  Igenzuramikorere: ibikorwa byo gukurikirana uko imirimo ikorwa.
  Igitambambuga: Umwana muto.

  Igitonyanga mu nyanja : Utuntu duke cyane.
  Ihazabu: Amafaranga acibwa mu rukiko nk’igihano cy’umuntu wakoze
  icyaha.
  Ikimasa Inka y’ingabo.
  Ikinani: Ahantu hadahinze haraye hakamera ibyatsi n’ibihuru.
  Ikinege: Umwana wavutse ari wenyine mu muryango.
  Ikivunge: Abantu benshi.
  Ikiza: Icyago giterwa n’imvura nyinshi cyangwa izuba ryinshi, umuyaga
  mwinshi cyangwa indi mihindagurikire y’isi.
  Imibavu: Ubwoko bw’amavuta ahumura umwuka wayo ugatama hose.
  Iminyago: Ibintu byasahuwe, byafatiwe ku rugamba.
  Imishinga: Ibikorwa biteganyijwe bigomba amafaranga kugira ngo
  bitungane.
  Impamba: Ibiryo umuntu yitwazaga ari ku rugendo rwa kure. Muri iki
  gihe abantu basigaye bitwaza amafaranga.
  Impano: Ibintu bitangwa ku buntu mu rwego rwo gushimisha umuntu.
  Impanuka: Icyago kiza kidateguje.
  Impanuro: Inama ugirwa n’umuntu ugukuriye cyangwa ukurusha kuba
  inararibonye.
  Impinduramatwara: Imikorere mishya, uburyo bwo gukora
  butandukanye n’ubwari busanzwe.
  Impundu: Ni akamo k’ibyishimo bavuza kubera ikintu kiza gikozwe
  mu gihe k’ibirori cyanecyane ubukwe cyangwa mu kwakira umuntu
  bamugaragariza ko bamwishimiye. Mu muco nyarwanda, impundu
  zivuzwa n’abagore.
  Impuzu: Imyenda ya kera yakorwaga mu bishishwa by’ibiti, cyanecyane
  imivumu.
  Impwempwe: Ubwoya abantu bakuru bamera mu gatuza.
  Inshuke: Abana bakiri bato bakiva ku ibere.
  Inda y’ uburiza: Inda ya mbere.

  Indangagaciro: Imigenzereze myiza, ibikorwa byiza umuntu
  ahamagarirwa gukora.
  Ingamba:Ibyemezo bifatwa mu rwego rwo guharanira kugera ku kintu
  runaka.
  Ingengo y’imari: Umubare w’amafaranga igihugu giteganya gukoresha
  mu gihe runaka.
  Inkombe: Ubutaka bukora ku mugezi bukarinda amazi guta inzira yayo.
  Inkongi: Umuriro ugurumana.
  Insimburangingo: ibyuma cyangwa ibindi bikoresho bisimbura
  urugingo rw’umubiri rwatakaye.
  Insumba: Inka y’ingore.
  Insya: Ubwoya abantu bakuru bamera ku gitsina.
  Intabera: Umuntu utabogama, ukoresha ukuri.
  Intaho: Aho umuntu aba.
  Intanga: Ingirabuzima fatizo zikorwa n’imyanya ndangagitsina zivamo
  abana; bivugwa no ku nyamaswa.
  Inyangamugayo: Umuntu w’indahemuka kandi uvugisha ukuri
  akanashyira mu bikorwa ibyo yiyemeje.
  Inyoroshyo: Ruswa.
  Inyunganirangingo: Ibyuma cyangwa ibindi bikoresho bifasha umuntu
  ufite ubumuga mu kumwunganira ku ngingo z’umubiri zidakora neza.
  Iperereza: Ikurikiranwa ry’ibyabaye habazwa ababibonye biba,
  hanegeranywa ibimenyetso.
  Iperereza: Ikurikiranwa ry’ibyabaye habazwa ababibonye biba,
  hanegeranywa ibimenyetso.
  Ipiganwa: Guhangana mu biciro hagatsinda urushije abandi.
  Ipiganwa: Irushanwa rigamije kugaragaza urusha abandi ubushobozi
  mu kintu runaka
  Ishwima: Inyoni zikunda kurya ibirondwe biba biri ku nka.
  Ishyo: Inka nyinshi.

  Isuzuma: Igenzura rigamije kureba amafaranga yakoreshejwe.
  Itadowa: Agatara gakozwe mu bikombe byavuyemo sositomati, karimo
  urutambi, katagira ikirahure, gacumba umwotsi mwinshi iyo gacanye.
  Itsinda: Ihuriro rinini cyangwa rito ry’abantu biyemeje gukorera hamwe.
  Itumanaho: Ni uguhanahana amakuru n’ubutumwa butandukanye
  hagati y’abantu.
  Izina ryange rizwi neza hose: Abantu bose banziho ibyiza.
  Izungura: igikorwa cyo kwegukana uburenganzira n’inshingano ku
  mitungo yasizwe n’ababyeyi bawe.
  Kizimyamwoto: Igikoresho kifashishwa mu kuzimya umuriro, mu gihe
  hari ahahiye.
  Kotsa umuntu igitutu: Kumuhatira gukora ikintu.
  Ku bizigira:Igice cy’akaboko hagati y’inkokora n’urutugu.
  Kubangatana: Guterura ikintu kikurusha ingufu ukagenda wunamirije.
  Kubera ibamba: Kwanga ikintu ugatsemba, gutsimbarara.
  Kubera: Gutanga amanota umuntu atakoreye.
  Kubererekera: Kuvira mu nzira.
  Kubogaboga: Kuzura kugera ku rugara, kuzura cyane ugasendera.
  Kubogama: kudakoresha ukuri, kujya ku ruhande rw’uri mu makosa.
  Kuburagiza: Kuburabuza.
  Kudaheza: Kutagira uwo wigizayo, uwo ubuza amahirwe abandi bafite.
  Kudindira: Kudatera imbere.
  Kudogagira: Kugenda buhoro kubera intege nke.
  Kugabana inka: Kugabirwa inka.
  Kugaruka bwangu:Kugaruka vuba, kudatinda aho wari ugiye.
  Kugisha inama: Gusaba ko abantu baguha ibitekerezo ku kintu runaka.
  Kugishisha inka: Ni ukuzijyana ahantu kure hari ubwatsi zikamarayo
  igihe.

  Kuvutsa ubuzima:Kwica.
  Kumukura:Kumusimbura.
  Kumurika: Kwerekana.
  Kuniganwa ijambo: Kudahabwa umwanya wo gutanga ibitekerezo,
  wo kugira icyo uvuga ku bibazo biriho.
  Kurabukwa: Kubona by’akanya gato, gukubita amaso.
  Kuraga: Kuvuga ijambo cyangwa ugakora inyandiko ivuga uko
  umutungo wawe uzakoreshwa nyuma y’urupfu rwawe.
  Kuraguza: Ni ukujya kubaza umupfumu ibyo udasobanukiwe bijyanye
  n’ibikubaho cyangwa ibizakubaho birenze ibyo twe tubona. Abajya
  kuraguza baba bizera ko abapfumu bafite ububasha bwo kumenya
  ibizaba.
  Kureba igitsure: Kureba umuntu nabi umwereka ko utishimiye ibyo
  avuga cyangwa se akora.
  Kurimanganya:Kuriganya, kutavugisha ukuri.
  Kurohama:Kugwa mu mazi ugaheramo.
  Kurondogora: Kuvuga byinshi ukavuga n’ibidakenewe.
  Kurorongotana: Kugenda uyobagurika kubera ko utazi iyo ujya.
  Kuvubura: Gusohokamo amatembabuzi.
  Kuvuga ni ugutaruka: Kureka ingingo waganiragaho itararangira
  ugafata indi.
  Kuzimira: Kubura ntiwongere kuboneka.
  Kuziririza: Kuba utemerewe gukora ikintu, kukirya, kukica.
  Kuzungura : Gusimbura umuntu.
  Kuzungura : Gusimbura umuntu.
  Kwamamaza:mamaza Ni ukuranga ibicuruzwa byawe ubitaka kugira ngo
  wongere umubare w’ababigura.
  Kwambarana: Gutizanya imyenda umwe akambara iy’undi.
  Kwanika amagufa: Kunanuka cyane.
  Kwifureba:Kwifubika

  Kwihirika: Gushira kw’iminsi.
  Kwikoma isazi: Gukubita isazi ikuguyeho.
  Kwikurugutura: Kwishyira urutoki mu gutwi ukuzibura kugira ngo
  wumve neza.
  Kwimika: Gushyira imbere, guha agaciro gakomeye.
  Kwirara: Kumva ko nta kibazo ushobora kugira ntugire icyo witaho
  cyangwa utegenya.
  Kwisuzumisha: Kujya kwa muganga akagenzura ko utanduye indwara
  cyangwa ko utasamye inda.
  Kwitura ineza: Gukorera neza umuntu ikintu kiza kubera ko na we
  yakugiriye neza mu gihe cyashize.
  Kwitwararika: kwigengesera ngo utagira ibyo wangiza.
  Kwizitura ineza: Gukorera umuntu ikintu kiza kubera ko na we
  yakugiriye neza mu gihe cyashize.
  Mataraga: Mazima atarwaye.
  Mugikungahaze: Mugiteze imbere.
  Nta mpungenge: Nta guhangayika, nta bwoba.
  Ntawuduhutaza: Ntawudusagarira.
  Turatekanye: Dufite amahoro.
  Tutishishanya: Tudatinyana.
  Ubucakwaha: Ubwoya abantu bakuru bamera mu kwaha.
  Ubucuruzi bwa magendu: Ubucuruzi butemewe n’amategeko.
  Ubudahangarwa: Ububasha umubiri ufite mu kurwanya indwara.
  Ubudakemwa: Ukutagira ikibi kikugaragaraho cyangwa ukekwaho.
  Ubugeni: Umwuga wo gukora ibintu binogeye amaso cyangwa
  ibihangano binogeye amatwi.
  Ubuhemu: Igikorwa cy’ubugiranabi ugiriye uwakugiriye neza.
  Ubukambwe: Ubusaza, igihe k’iza bukuru ku mugabo.
  Ubukangurambaga: Ibiganiro byumvisha abantu ububi bw’ikintu kandi

  bibakangurira kukirinda.
  Ubukorikori: Umwuga wo gukora ibintu bitandukanye ubikoresheje
  intoki.
  Ubumuga: Imiterere y’umuntu ufite ubumuga ku mubiri cyangwa mu
  mutwe.
  Uburezi budaheza: Uburezi butavangura abana, bose bakigira hamwe
  baba abafite ibibazo baba n’abatabifite .
  Uburondwe: Udukoko tuba ku nka tukayinyunyuza amaraso.
  Ubushobozi kamere bw’umubiri: Ububasha umubiri ufite mu
  kurwanya indwara wo ubwawo.
  Ubusugire bw’igihugu: umutekano, imiyoborere itavangiwe n’ibindi
  bihugu.
  Ubuziranenge: Ukuba nta ibintu nta bwandu bifite ari bizima nta we
  byagirira nabi
  Ubuziranenge: Ukuba nta ibintu nta bwandu bifite ari bizima nta we
  byagirira nabi
  Ubwenegihugu: Uburenganzira umuntu aba afite ku gihugu kimwemera
  nk’umuturage wacyo.
  Ukuri guca mu ziko ntugushye: Ukuri kunyura mu bintu bikomeye
  ariko kukageraho kukakirwa; ukiri ntushobora kugupfukirana, ukuri
  kuratsinda.
  Umucakara:Umugaragu, umuntu ukoreshwa imirimo y’agahato kandi
  adahembwa.
  Umudendezo : Amahoro asesuye.
  Umugenga:Umuyobozi.
  Umurunga: Umugozi ukomeye wo guhambiriza.
  Umuryango w’Abibumbye: Ni umuryango ubumbye ibihugu bifite
  ubwigenge kandi bikemererwa kuwinjiramo.
  Umuzigo: Umutwaro uremereye.
  Umwangavu: Umukobwa utangiye gupfundura amabere.

  Umwishingizi: umuntu washyizweho ngo ahagararire umwana
  watakaje ababyeyi mu gihe ataragira imyaka y’ubukure.
  Urugerero: Ingando, cyangwa itorero abasore n’abagabo bajyagamo
  ibwami cyangwa mu rugo rw’umutware, bakahitoreza kurengera
  igihugu kandi bagakorera umutware imirimo itandukanye.
  Uruhare: Umwanya umuntu agenera ikintu, icyo agomba kugikoraho.
  Urujijo: Ikintu kidasobanutse, kitumvikana neza.
  Urwikekwe: Amakenga.
  Urwuri: Ahantu hari ubwatsi bwinshi kandi bwiza inka zirisha.
  Uwanga amazimwe abandwa habona: Utifuza ko hagira
  ukwirakwiza ibinyoma ku byo yakoze abishyira ku mugaragaro.
  Uwububa abonwa n’uhagaze: Ukorera mu bwihisho ibintu ariko
  bikanga bikagaragara.
  Yaramuhumurije: Yamumaze ubwoba cyangwa igihunga.
  Yumvise bimurenze: Yumvise birenze uko yabyibwiraga.

  Ibitabo n’inyandiko byifashishijwe

  - Minisiteri y’Amashuri Abanza n’Ayisumbuye, 1982, Twisomere 3,
  Igitabo cy’umunyeshuri, umwaka wa gatatu w’amashuri agamije
  amajyambere y’imyuga, Kigali.
  - Minisiteri y’Amashuri Abanza n’Ayisumbuye, 1988,
  Ikinyarwanda, gusoma no gusesengura imyandiko V.A, igitabo
  cy’umunyeshuri, umwaka wa gatanu w’amashuri yisumbuye, Kigali.
  - Murihano, B., 2005. Ibirari by’Insigamigani. Printer Set.
  - Bigirumwami, A., 2004. Imigani Migufi, Ibisakuzo,
  Inshamarenga. 2ème Ed. Diyosezi De Nyundo.
  - Minisiteri y’ubuzima, (2000), Ibibazo urubyiruko rwibaza ku cyorezo cya
  Sida.
  - Ubuyobozi bw’Integanyanyigisho z’Amashuri Yisumbuye, Izina na
  ntera, Igitabo cy’umunyeshuri, Ukwakira 1988.
  - Rugema Aloys, Rwemerikije: Ibuye si umugati, Book, 1989, Kigali.

  Mark as done
• IBIBAZO File Modified 25/04/20, 12:11

  Mark as done