◄UMUTWE WA 1 KUBAKA UMUCO W’AMAHOROUMUTWE WA 3 IMIYOBORERE MYIZA►

UMUTWE WA UBURINGANIRE N’UBWUZUZANYE 2

  • UMUTWE WA UBURINGANIRE N’UBWUZUZANYE 2

    II.1. Umwandiko: Uburinganire n’ubwuzuzanye mu

    muryango


    Bayobozi b’utugari n’imidugudu igize Umurenge wa Munanira,
    Baturage mutuye mu Murenge wa Munanira,
    Nongeye kubasuhuza, nimugire amahoro! Nyuma y’iki gikorwa cy’umuganda cyari
    cyaduteranyirije hano, ndagira ngo mbamenyeshe ko uyu munsi hateganyijwe
    kuganira ku buringanire n’ubwuzuzanye mu muryango.
    Nkaba ngira ngo mbamenyeshe ko icyo kiganiro tugiye kukigezwaho
    n’Umunyarwandakazi wishimira ibyiza Leta y’u Rwanda yagejeje ku bakobwa
    n’abagore.

    Madamu Ushinzwe Imibereho Myiza y’Abaturage mu Murenge wa Munanira, uyu
    mwanya ni uwanyu kugira ngo mugeze ku baturage ikiganiro mwabateguriye.
    Murakoze!

    Nyakubahwa Muyobozi w’Umurenge wa Munanira,
    Bayobozi b’utugari n’imidugudu,

    Baturage b’Umurenge wa Munanira, nimugire amahoro!
    Nk’uko byari biteganyijwe, nyuma y’igikorwa cy’umuganda cyabaye uyu
    munsi, tugiye kuganira ku buringanire n’ubwuzuzanye mu muryango. Sintwara
    umwanya munini, ngiye kubaganiriza iminota mike. Ndabanza nsobanure
    ihame ry’uburinganire n’ubwuzuzanye, mbabwire impamvu Leta y’u Rwanda
    yashyizeho ihame ry’uburinganire n’ubwuzuzanye, mbahe n’ingero zinyuranye
    zigaragara mu muryango nyarwanda, nsoreze ku ngamba zo gukomeza gukora
    ubukangurambaga kugira ngo iri hame rirusheho kumvikana neza.

    Bayobozi bo mu Murenge wa Munanira,
    Baturage b’Umurenge wa Munanira,
    Uburinganire n’ubwuzuzanye bugaragara igihe abagore n’abagabo bafite
    uburenganzira bungana n’amahirwe angana mu byo bakora no mu byo
    bagenerwa n’amategeko. Leta y’u Rwanda yashyizeho gahunda yo kwimakaza
    ihame ry’uburinganire n’ubwuzuzanye kugira ngo hashimangirwe uburenganzira
    bungana ku bagize umuryango nk’uko biteganywa n’itegeko no 51/2007 ryo ku
    wa 20/09/2007 rigena inshingano, imiterere n’imikorere by’urwego rushinzwe
    kugenzura iyubahirizwa ry’uburinganire n’ubwuzuzanye bw’abagabo n’abagore
    mu iterambere ry’Igihugu.

    Impamvu Leta y’u Rwanda yashyizeho ihame ry’uburinganire n’ubwuzuzanye hagati
    y’abagore n’abagabo ni ukubera ko abagore bahezwaga mu iterambere
    ry’umuryango n’iry’Igihugu muri rusange. Hari ingero nyinshi zigaragaza ko
    abagore bahezwaga.

    Wasangaga nko mu muryango, umugore ataragiraga uburenganzira ku mitungo,
    ari aho yavutse ari n’aho yashatse. Ntiyari yemerewe gutanga igitekerezo
    cyangwa kugira uruhare ku myanzuro yafatwaga mu rugo. Bityo rero, umugabo
    ni we wari ishingiro ry’iterambere ry’umuryango. Iyo umugore yageragezaga
    gutanga igitekerezo gishobora gutuma umuryango utera imbere hacibwaga
    imigani inyuranye yo kumukandamiza ngo: “Uruvuze umugore ruvuga umuhoro,
    ingabo y’umugore iragushora ntigukura, nta nkokokazi ibika isake ihari, umugore
    arabyina ntasimbuka… ”. Ibi biragaragaza ko nta buringanire n’ubwuzuzanye
    bwariho icyo gihe.

    Mu mirimo yo mu rugo, wasangaga abahungu n’abakobwa badafatwa kimwe.
    Hari imirimo yaharirwaga abakobwa nko gukora isuku yo mu rugo, guteka,
    kurera abana, gusenya, gutera intabire, kwita ku matungo… Hari n’imirimo
    yaharirwaga abahungu nko kwasa inkwi, guhinga no kuragira... Ibyo bigaragaza
    ko mu muryango nyarwanda, nta hame ry’uburinganire n’ubwuzuzanye ryarimo.
    Aho amashuri aziye, umuryango ntiwahaga ibitsina byombi uburenganzira
    bungana. Wasangaga umubare munini w’abakobwa batarangiza amashuri kuko
    bagombaga gufasha ababyeyi imirimo yo mu rugo. N’aho wasangaga biga,
    wasangaga ari bake. Iyo mu rugo hatsindaga umuhungu n’umukobwa, ababyeyi
    boherezaga umuhungu gusa.

    Mu iterambere ry’Igihugu na ho, abagore ntibashyirwaga mu nzego zifata
    ibyemezo. Mu myanya ya poritiki, ubutabera n’umutekano, umubare w’abagore
    wari muto cyane. Mu burezi, wasangaga amashuri y’abakobwa ari make,
    n’ayabaga ahari, yashyirwagamo amashami abategurira gufata neza umugabo,
    kurera abana, kudoda, kuba abanyamabanga n’indi mirimo mbonezamubano.
    Uku kudahabwa uburenganzira bungana, byadindizaga iterambere ry’Igihugu.
    Imyaka yabaye myinshi abantu b’igitsina gore bibera mu buzima bw’ikandamizwa
    bigera aho biramenyerwa biba nk’ibisanzwe. Nyuma ya Jenoside Yakorewe
    Abatutsi mu mwaka wa 1994, Leta y’Ubumwe bw’Abanyarwanda yashyizeho
    itegeko ry’umuryango rigena imicungire y’umutungo w’abashakanye, impano
    n’izungura ryo mu 1999. Mu rwego rw’amategeko, ibi byatumye abagabo
    n’abagore bagira uburenganzira bungana ku mitungo no mu izungura. Nta
    busumbane buri hagati yabo mu byerekeye uruhare rwabo, amahirwe bahabwa
    no ku burenganzira muri rusange.

    Umugore agira uruhare mu igenamigambi ry’Igihugu, ibitekerezo bye bihabwa
    agaciro. Imvugo zikandamiza umugore, zatakaje agaciro, himakazwa imvugo
    zihesha agaciro umugore: “Umugore ni mutima w’urugo, umukobwa ni
    nyampinga, ukurusha umugore akurusha urugo …” Ubwo burenganzira abagore
    bahawe bwaguye ibitekerezo byabo. Ubu umugore afife ijambo n’uruhare mu
    iterambere ry’Igihugu.

    Nyakubahwa Muyobozi w’Umurenge wa Munanira,
    Bayobozi b’utugari n’imidugudu,
    Baturage b’Umurenge wa Munanira,
    Nababwiye ko ntari bwizimbe mu magambo. Nubwo tubona ko hari umusaruro
    ugaragara mu Rwanda kubera kwimakaza ihame ry’uburinganire n’ubwuzuzanye
    mu muryango, haracyari urugendo kuko ntiturabugeraho ijana ku ijana nkuko
    byifuzwa. Igisabwa rero ni ugukomeza ubukangurambaga bugakorwa n’inzego
    zitandukanye kuko hakiri abantu babifata uko bitari ku mpande zombi. Mu
    bigaragara, hari imiryango imwe n’imwe ikirangwamo amakimbirane ashingiye
    ku kudasobanukirwa ihame ry’uburinganire n’ubwuzuzanye. Urugero ni nk’aho
    usanga umugore ajya mu kabari, agataha igicuku amena inzugi cyangwa akumva
    ko ikemezo ke ari ntavuguruzwa. Hari n’abagabo kandi usanga biyambura zimwe
    mu nshingano zabo bakazegeka ku bagore babo. Iyo usesenguye ibi, usanga
    abenshi babikora bitwaza ihame ry’uburinganire n’ubwuzuzanye. Inama nagira
    abanyumva, ni ukumenya ko uburinganire n’ubwuzuzanye atari ugusuzugurana
    no gupyinagazanya, ahubwo ni ukudatandukira ibiteganywa n’amategeko
    n’indangagaciro z’umuco nyarwanda.

    Murakoze, mbashimiye uburyo mwanteze amatwi nkaba nizera ko twese
    hamwe tugiye guharanira kwimakaza ihame ry’uburinganire n’ubwuzuzanye mu
    muryango nyarwanda.

    Mugire amahoro!

    2.1.1. Gusoma no gusobanura umwandiko




    2.1.2. Gusoma no kumva umwandiko


    2.1.3. Gusoma no gusesengura umwandiko


    II.2. Imbwirwaruhame


    1. Inshoza y’imbwirwaruhame
    Imbwirwaruhame ni ijambo umuntu ategura neza akarigeza ku bantu
    benshi (mu ruhame) bakirinda kumurogoya, ahubwo bakamutega amatwi.
    Imbwirwaruhame ishobora kuba ndende cyangwa ngufi bitewe n’intego yayo.
    Uvuga imbwirwaruhame agomba kuyitegura agahuza ibitekerezo bye bwite
    n’insanganyamatsiko y’umunsi, kandi akiyubaha ubwe, akubaha n’abamuteze
    amatwi. Imbwirwaruhame zivuga ku nsanganyamatsiko zinyuranye: izibwiriza
    iby’idini, izivuga ibya poritiki, izo kwizihiza iminsi mikuru, izikangurira abantu
    igikorwa runaka... Ni yo mpamvu imbwirwaruhame zishobora kuvugirwa ahantu
    hanyuranye nko mu nsengero, mu mashuri, mu nzu mberabyombi n’ahandi.

    2. Imbata y’imbwirwaruhame
    Imbwirwaruhame iba igizwe n’ibice bine by’ingenzi: umutwe, intangiriro/interuro,
    igihimba n’umwanzuro/umusozo.

    a) Umutwe:
    Umutwe ni igice kibanza k’imbwirwaruhame kigaragaza insanganyamatsiko iyo
    mbwirwaruhame iri bwibandeho.

    b) Intangiriro / interuro
    Mu ntangiriro uvuga imbwirwaruhame abanza kuvuga abanyacyubahiro bari aho
    n’abo ubutumwa bugenewe ahereye ku w’imena muri bo akurikije ibyubahiro
    byabo, gusa akirinda kubavuga mu mazina yabo bwite. Uvuga imbwirwaruhame
    kandi ageza indamukanyo ku bo abwira.

    Urugero:
    Nyakubahwa Muyobozi w’Umurenge wa Munanira,
    Bayobozi b’utugari n’imidugudu,
    Baturage b’Umurenge wa Munanira,
    Nimugire amahoro!”

    Aka ni na ko karango ka mbere k’imbwirwaruhame. Mu ntangiriro kandi ni
    ho utanga ikiganiro agaragaza ibyo ari buze kuvugaho, akabivuga mu buryo
    bwihuse cyangwa butatuye, asa n’utera amatsiko abamuteze amatwi ndetse no
    kubumvisha akamaro k’icyo kiganiro agiye kubagezaho. Iki gice ntikigomba kuba
    kirekire.

    c) Igihimba
    Iki gice ni cyo gice fatizo k’imbwirwaruhame. Ni muri iki gice utanga ikiganiro
    avuga ingingo yateguye kuvugaho. Ni ngombwa ko izo ngingo azikurikiranya
    neza ashingiye ku buremere bwazo. Ibi bituma abamutega amatwi batarambirwa
    kuko aba yahereye ku ngingo zibafitiye akamaro cyane. Iyo bibaye ngombwa ko
    hari ingero zitangwa, uvuga imbwirwaruhame akoresha ingero zijyanye n’abo
    abwira cyangwa aho avugira. Kubera ko iki gice gishobora kuba kirekire, utanga
    ikiganiro mbere yo kujya ku yindi ngingo ashobora kugenda akoresha amagambo
    yo gukangura abo abwira (urugero: bayobozi, babyeyi, nshuti, bavandimwe...)

    d) Umwanzuro/ Umusozo
    Muri iki gice uvuga imbwirwaruhame asoza yibutsa abamuteze amatwi ingingo
    z’ingenzi baganiriyeho kugira ngo basigarane ishusho y’ikiganiro. Ni muri iki
    gice kandi ashobora kugaragaza ibyifuzo, ingamba, inama... bitewe n’imiterere
    y’ikiganiro. Niba yashishikarizaga abantu kurwanya ibiyobyabwenge arasoza
    agaragaza ingamba zafatwa mu kubirwanya. Muri iki gice kandi utanga ikiganiro
    asoza ashimira abari bamuteze amatwi.

    3. Amabwiriza agenga imbwirwaruhame
    a) Uko imbwirwaruhame itegurwa n’uko isomwa
    Mbere yo gutanga ikiganiro mbwirwaruhame, ugitegura agomba kumenya ibi
    bikurikira:
    -- Ni ngombwa kumenya abo agiye kubwira imbwirwaruhame abo ari bo
    n’aho ababwirira.
    -- Ni iki bashobora kumva? Bari mu kihe kigero k’imyaka? Bakora iki? Ni iki
    bahuriyeho?
    -- Gutegura imbwirwaruhame.
    -- Kumva neza insanganyamatsiko y’imbwirwaruhame byaba ngombwa
    akanasoma ibitabo binyuranye bivuga kuri iyo nsanganyamatsiko.
    -- Gukusanya ibyo azavuga mu ngingo zinyuranye z’imbwirwaruhame
    ashingiye ku byo yasomye cyangwa yabajije abandi.

    -- Gushaka intego z’ikiganiro ke akanakora imbata y’ikiganiro ke.

    b) Imyifatire n’imyitwarire y’uvuga imbwirwaruhame
    Utanga ikiganiro mbwirwaruhame agomba kuba:
    -- Yambaye imyambaro idakojeje isoni.
    -- Kumenya guhagarara neza imbere y’abandi nta mususu.
    -- Kuvuga imbwirwaruhame ye adategwa.
    -- Kuraranganya amaso mu bo abwira, kirazira kubatera umugongo no kuba
    imbata y’urupapuro.
    -- Kurangurura ijwi kugira ngo imbwirwaruhame yumvikane.
    -- Kuvuga atarandaga cyane kugira ngo abamuteze amatwi batarambirwa
    kandi ntiyihute cyane mu mvugo kugira ngo ibyo avuze birusheho kumvikana.
    -- Kwirinda imvugo nyandagazi.
    -- Kugenda atanga ingero zihuye n’ikigero cy’abo abwira cyangwa se icyo
    bakora.

    Ikitonderwa:
    Utegura imbwirwaruhame ayitegura yandika, akazayivuga asoma ibyo yanditse,
    mu rwego rwo kwirinda kuvuga ibiterekeranye no kwisubiramo bya hato na hato.
    Hashobora kuvugwa imbwirwaruhame ihanitse cyangwa idahanitse, umuntu
    akayivuga atayiteguye. Ibyo ni iby’abafite iyo mpano si ibya buri wese kuko bigira
    abahanga babyo. Ibyo bigaragarira cyanecyane nko mu misango y’ubukwe, ku
    minsi mikuru, mu birori runaka...
    II.3. Iyiganteruro

    2.3.1. Inshoza n’ubwoko bw’interuro


    1. Inshoza y’interuro n’iyiganteruro
    a) Interuro
    Interuro ni ijambo cyangwa urukurikirane rw’amagambo umuntu avugamo
    cyangwa yandikamo igitekerezo cyuzuye. Interuro ni igice k’imvugo umuntu

    yatura akakirangiza aruhuka bihagije, kigatanga igitekerezo cyuzuye.

    b) Iyiganteruro
    Iyiganteruro ni ubumenyi bugamije gusesengura imiterere y’ibinyabumwe bigize
    interuro ari byo magambo. Ni ubuhanga bwiga isanisha ry’amagambo mu kurema
    interuro, amoko, imimaro n’imikurikiranire byayo mu nteruro. Iyiganteruro ryiga
    kandi inyangingo zigize interuro, amatsinda yazo n’imimaro yazo.
    Mu iyiganteruro, ijambo ni cyo kinyabumwe fatizo nk’uko mu iyigantego
    ikinyabumwe fatizo ari akaremejambo.

    2. Amoko y’interuro
    Hashingiwe ku mubare w’amagambo n’uw’inshinga zitondaguye bigize interuro,
    interuro z’Ikinyarwanda zirimo amoko atatu: interuro jambo, interuro yoroheje
    n’interuro y’urusobe.

    a) Interuro jambo
    Interuro jambo ni interuro igizwe n’ijambo rimwe. Interuro jambo zishobora
    gushingira ku magambo y’ubwoko hafi ya bwose. Interuro jambo ni interuro
    idasanzwe kuko iba ihagarariye interuro igizwe n’amagambo menshi.

    Ingero:
    Ibi mwabitundishije iki? Ikamyo. (Izina)
    Ni iki mwifuriza Abanyarwanda bose? Amahoro n’iterambere. (Amazina)
    Ibi bitabo mwabitundishije amakamyo angahe? Atatu. (Ikinyazina)
    Mwagenze urugendo rureshya rute? Rurerure. (Ntera)
    Murateganya iki muri iki gihembwe? Gutsinda. (Inshinga iri mu mbundo)
    Uraza? Ye! (Irangamutima)
    Mwageze ku ishuri ryari? Kare. (Umugereka)
    Ndagiye. (inshinga itondaguye)
    Taha. (inshinga itondaguye)

    b) Interuro yoroheje cyangwa interuro shingiro
    Interuro yoroheje, interuro shingiro cyangwa interuro fatizo ni interuro igizwe
    n’amagambo abiri cyangwa arenga ahuriye ku nshinga imwe itondaguye
    yumvikanisha ubutumwa bumwe, budasobekeranye. Ruhamwa ariko ishobora
    no kuba itagaragara mu nteruro tukayibwirwa n’indanganshinga. Iyo nteruro
    iba ifite ruhamwa imwe igizwe n’ijambo rimwe cyangwa itsinda ry’amagambo
    ahuriye ku gikorwa, imico cyangwa imimerere bivugwa mu nshinga. Interuro
    yoroheje bayita kandi inyabumwe kuko ifite inshinga imwe itondaguye. Interuro
    yoroheje kandi ishobora kuba ifite icyuzuzo kigizwe n’ijambo rimwe cyangwa
    urujyano rw’amagambo ariko ishobora no kuba nta cyuzuzo ifite.
    Interuro yoroheje ishobora no kutagira inshinga ariko n’ubundi ikumvikanisha
    igitekerezo kimwe.
    Ingero:
    -- Igihe ni amafaranga.
    -- Ubwikorezi bwambukiranya ibihugu ndetse n’imigabane.
    c) Interuro y’urusobe
    Interuro y’urusobe cyangwa interuro y’inyunge iba igizwe n’inshinga zitondaguye
    zirenze imwe buri nshinga ikaba ari izingiro ry’inyangingo. Ni interuro igizwe
    n’inyangingo ebyiri cyangwa zirenzeho.
    Ingero:
    -- Iyo ubwikorezi bwihuta, abantu babona igihe gihagije cyo gukora ibindi
    bintu.
    -- Akanyoni katagurutse ntikamenya iyo bweze.
    Imyitozo
    1. Mu kiganiro gikurikira, tahuramo amoko atandukanye y’interuro.
    -- Yewe wa mugabo we! Ino hari ikibazo k’ibicanwa. Abantu batemye
    amashyamba
    -- Barayatsemba. None Leta ntikemerera abantu gupfa gutema amashyamba
    asigaye.
    -- Dukore iki?
    -- Ntitwakibura. Reka turebe uburyo twakwihangira umurimo dukemura
    ikibazo k’ibicanwa.
    -- Ni byiza cyane.
    -- Reka dutangire umushinga.
    -- Uwuhe?
    -- Uwo gukora imbabura za canamake.
    -- Zizagurwa n’abantu benshi kubera ko inkwi zihenda.

    2. Garagaza ibintu bine iyiganteruro ryibandaho.

    2.3.2 Isanisha


    1. Inshoza y’isanisha
    Isanisha ni uburyo bwo guhuza amagambo mu irema ry’interuro ku buryo ijambo
    ry’ibanze riha amagambo aryungirije akarango karyo.

    Urugero:
    Bano bana bato barashonje. Ijambo ry’ibanze ni abana.
    Isanisha rikunze kugaragaza amasano nyantego aba ari hagati y’amagambo
    agize interuro. Muri uru rugero isano ni inteko ya 2 ba.
    1. Amoko y’isanisha
    Mu Kinyarwanda hari amoko anyuranye y’isanisha.
    a) Isanisha nyantego
    Mu isanisha nyantego, ijambo ry’ibanze riha amagambo aryungirije intego ya
    kamwe mu turemajambo twaryo.

    Ingero:
    -- Iki gikamyo kinini gitwara imizigo myinshi.
    -- Icyambu kinini gifasha mu bwikorezi.

    b) Isanisha nyanyito
    Isanisha nyanyito rishingira ku kivugwa n’ijambo ry’ibanze. Rikoreshwa akenshi
    ku magambo adafite indomo n’indanganteko cyangwa afite indanganteko
    zumanye (zidatandukana) n’igicumbi (Mugabo, Bahizi, Rukundo, mukecuru…).
    Iyo ikivugwa ari umuntu umwe isanisha ribera mu nteko ya mbere; baba benshi
    kimwe no mu irondora rikabera mu nteko ya kabiri. Iyo ikivugwa ari inyamaswa
    cyangwa ikindi kintu isanisha rikorwa mu nteko ya 9 cyangwa iya cumi.

    Ingero:
    -- Mugabo akora ubwikorezi.
    -- Ba Kanyana bahahirana n’amahanga.
    -- Indege itwara imizigo myinshi.

    c) Isanisha nyurabwenge
    Isanisha nyurabwenge rikorwa iyo ibivugwa ari inshinga iri mu mbundo, uruvange
    rw’abantu n’ibintu cyangwa uruvange rw’abantu n’inyamaswa n’urw’amagambo
    adahuje inteko. Isanisha nyurabwenge rikorerwa mu nteko ya 8.
    Ingero:
    -- Umugabo, ihene n’igare byahuriranye.
    -- Gutwarana abantu n’ibintu birabujijwe.
    -- Kurya, kunywa no kubyina birashimisha.
    -- Bakame n’impyisi birazirana.

    d) Isanisha nyazina
    Isanisha nyazina ni isanisha rishingira ku ndanganteko yumanye n’igicumbi.
    Ingero:
    -- Rutegaminsi rwa Tegera yari inyangamugayo. (Nt 11, Nt 1)
    -- Bikungero bya Murema afite ibihangano byiza. (Nt 8, Nt 1)
    -- Nyakayonga ka Musare.
    e) Isanisha mpisho
    Isanisha mpisho rikorwa igihe ikivugwa kitazwi cyangwa kitagaragajwe.

    Ingero:
    -- Karabaye noneho.
    -- Umugore n’umugabo rwambikanye.
    -- Karahanyuze twarabyinnye biratinda.
    f) Uruvange rw’isanisha
    Uruvange rw’isanisha ni isanisha rigengwa n’inteko zitandukanye kandi rigengwa

    n’ijambo rimwe.

    Ingero:
    -- Igisonga cya Papa arahagurutse. (nt.7 na nt.1)

    -- Nyina w’iki kimasa irashaje. (nt.1, nt.9)

    II.4. Imyitozo y’ubushobozi ngiro bw’umunyeshuri
    Tegura imbwirwaruhame ku nsanganyamatsiko wihitiyemo, uyibwire abanyeshuri

    bagenzi bawe.

    5. Isuzuma risoza umutwe wa kabiri
    Umwandiko: Bamumaze amatsiko
    Muneza ni umwana warererwaga kwa sekuru. Yigaga mu mashuri abanza.
    Yarangwaga no kugira amatsiko ndetse no kubaza ibibazo binyuranye ku byo
    adasobanukiwe.

    Umunsi umwe avuye ku ishuri asanga sekuru yicaye mu ruganiriro asoma
    ikinyamakuru. Muneza ahageze aramusuhuza yicara iruhande rwe maze batangira
    kureba tereviziyo. Harimo ikiganiro cy’umunyamakuru waganiraga n’abanyeshuri
    bo mu mwaka wa gatandatu w’amashuri yisumbuye bavuga ku buringanire
    n’ubwuzuzanye mu iterambere ry’Igihugu.

    Nyuma yo kumva ibyavugwaga muri icyo kiganiro, Muneza araterura abaza
    sekuru ibibazo binyuranye ku buringanire n’ubwuzuzanye. Sekuru yamuhaye
    rugari maze bagirana ikiganiro gikurikira:
    Muneza: Ariko sogoku! Ko muri iki gihe ibiganiro byinshi bivuga ku buringanire
    n’ubwuzuzanye, kera ntibwabagaho?

    Sekuru: Kera uburinganire n’ubwuzuzanye byahozeho ariko ntibyabuzaga ko
    bimwe mu biranga uburinganire n’ubwuzuzanye muri iki gihe bikumirwa kubera
    umuco w’Abanyarwanda.
    Muneza: Ni nk’ibihe mwambwira se byagaragazaga uburinganire
    n’ubwuzuzanye?

    Sekuru: Nko mu buyobozi umwami yimanaga n’umugabekazi, birumvikana
    ko umwami atafataga ibyemezo wenyine ahubwo yabifataga agishije inama
    umugabekazi. Ikindi kandi hari n’abategarugori banyuranye bagaragaraga
    mu mirimo ikomeye y’ibwami. Urugero naguha ni abasizi b’abategarugori nka
    Nyirarumaga na Nyirakunge babaye abasizi bakomeye.
    Umurimo w’ubusizi, wari umwe mu mirimo ikomeye yagengwaga n’ibwami,
    kuba butarahezaga abategarugori, ni ikimenyetso gikomeye cy’uburinganire
    n’ubwuzuzanye.

    Muneza: Biragaragara ko mu muco nyarwanda ubuyobozi bwarangwagamo
    uburinganire n’ubwuzuzanye. None se ko mwambwiye ko hari bimwe mu
    biranga uburinganire muri iki gihe byakumirwaga kubera umwihariko w’umuco
    nyarwanda. Uwo mwihariko ni nk’uwuhe?

    Sekuru: Umuco nyarwanda hari imirimo imwe n’imwe wageneraga abagore
    hakaba n’indi mirimo wageneraga abagabo, ku buryo cyaziraga ko ukora imirimo
    itakugenewe. Nta mugore wagombaga kubaka, kujya ku itabaro, gukama inka,
    korora inzuki n’ibindi. Nta mugabo washoboraga koza ibikoresho byo mu rugo
    cyangwa se guheka umwana, guteka n’ibindi.

    Birumvikara ko hari umwihariko wa buri muntu mu mirimo yo mu rugo.
    Ikindi kandi aho amashuri aziye mu Rwanda, ababyeyi bahaga umwanya wa
    mbere abana b’abahungu ngo bage ku ishuri naho abakobwa bo, basigaraga
    mu rugo bafasha ba nyina imirimo yo mu rugo.
    Muneza: Sogoku! Ko twize ko Ndabaga yari umukobwa kandi ko yagiye gukura
    se ku rugerero hari icyo ubiziho?

    Sekuru: Ibyo byabayeho ariko uzabisome neza, kugira ngo abikore yabanje
    kwiyoberanya ku buryo yagiye ku rugerero yitwa ko ari umuhungu. Hejuru y’ibyo
    nkubwiye hari imwe mu migani ya Kinyarwanda igaragaza ko hari aho umuco
    nyarwanda wakumiraga umugore mu buringanire n’ubwuzuzanye.

    Bakiganira haza akana kiganaga na Muneza kamubwira ko igihe cyo gusubira
    ku ishuri kigeze. Muneza ashimira sekuru, ajyana na wa mwana ariko Muneza
    agenda agifite amatsiko menshi ku byo sekuru yari amaze kumubwira. Bageze
    ku ishuri mu karuhuko ka saa kenda, Muneza yegera umwarimu we, atangira
    kumubaza ku byo sekuru yari yamubwiye.

    Muneza: Sogokuru yambwiye ko hari imigani y’imigenurano yagaragazaga
    ko umuco nyarwanda wakumiraga bimwe mu bigaragaza uburinganire
    n’ubwuzuzanye muri iki gihe ni nk’iyihe?

    Umwarimu: Ibyo sogokuru wawe yakubwiye ni byo, umuco nyarwanda wo
    hambere wagaragazaga ko umugore nta cyo yakora ngo kige imbere nk’uko
    umugabo yagikoraga. Ni yo mpamvu bacaga umugani utajyanye n’igihe
    tugezemo bavuga ngo: “Umugore arabyina ntasimbuka”. Mu rugo, nta mugabo
    wagombaga kumva ibitekerezo by’umugore, urugo rwatekererezwaga n’umugabo
    gusa. Baravugaga ngo: “Uruvuze umugore ruvuga umuhoro” bakongera ngo:
    “Umugore abyara uwawe ntaba uwawe”, “Umugore ntajya kurarika, iyo araritse
    abuza n’uwari kuza.” Cyakora ubu muri iki gihe, si ko bimeze kuko umugore
    ahabwa ubushobozi nk’ubw’umugabo, akagira ijambo nk’iry’umugabo, akagira
    uruhare muri byose.

    Mu gihe umwarimu we yari akimusobanurira, inzogera yo kwinjira iravuga, Muneza
    aramushimira, asubira mu ishuri. Agenda atekereza ku bisobanuro yahawe
    na sekuru ndetse n’ibyo yahawe n’umwarimu we, yiyemeza kujya abiganiriza
    bagenzi be kugira ngo barusheho kwimakaza uburinganire n’ubwuzuzanye.
    Nyuma y’amasomo ataha mu rugo ari na ko agenda yibaza ku byo yakora kugira
    ngo aharanire kwimakaza uburinganire n’ubwuzuzanye. Mu mutima aribwira
    ati: “Kuva ubu, nge ngiye guharanira uburenganzira bwa buri wese; sinzongera
    guharira mushiki wange imirimo imwe n’imwe ngo ni we igenewe, tuzajya
    dufatanya mu byo dukora byose.”

    I. Ibibazo byo kumva no gusesengura umwandiko
    1. Ni uwuhe munyarubuga mukuru muri uyu mwandiko? Kubera iki?
    2. Tanga ingero nibura ebyiri zigaragaza ko uburinganire n’ubwuzuzanye
    hari aho bwagaragaraga ku ngoma ya cyami.
    3. Ese umuco nyarwanda wimakazaga ihame ry’uburinganire n’ubwuzuzanye
    bw’ibitsina byombi? Sobanura igisubizo cyawe.
    4. Ni gute Ndabaga yabashije kujya gukura se ku rugerero? Sobanura
    igisubizo cyawe wifashishije ubundi bumenyi wasomye cyangwa
    wabwiwe.

    5. Mu ishuri mwigamo ni iki kerekana ko uburinganire n’ubwuzuzanye ndetse
    n’uburezi budaheza byubahirizwa ?
    6. Ni irihe somo uyu mwandiko ugusigiye?

    II. Ibibazo by’inyunguramagambo
    1. Koresha amagambo akurikira mu nteruro:
    a) Gukumira
    b) Guterura ikiganiro
    c) Kwiyoberanya
    d) Gukura se
    2. Simbuza amagambo atsindagiye ayo mu mwandiko bihuje inyito:
    a) Umugore ntiyahabwaga agaciro kangana n’ak’umugabo mu muco
    nyarwanda.

    b) Mu Rwanda, nyina w’umwami yategekanaga n’umwami.
    III. Ibibazo ku mbwirwaruhame no ku rurimi n’ubwumvane
    1. Vuga ibyitabwaho mbere yo gutanga imbwirwaruhame.
    2. Sobanura uko umuntu yifata n’uko yitwara avuga imbwirwaruhame.
    3. Ishyire mu mwanya w’umunyeshuri uhagarariye abandi, maze utegure
    imbwirwaruhame ku buringanire n’ubwuzuzanye, uzavuga ku itariki ya 8

    Werurwe ku munsi w’abari n’abategarugori.

    IV. Ibibazo by’ikibonezamvugo
    Kora interuro zigaragaramo:
    a) Isanisha nyantego
    b) Isanisha nyanyito
    c) Isanisha nyurabwenge

    d) Isanisha nyazina

    ◄UMUTWE WA 1 KUBAKA UMUCO W’AMAHOROUMUTWE WA 3 IMIYOBORERE MYIZA►