• UMUTWE 4:IMIYOBORERE MYIZA

    Ubushobozi bw’ingenzi bugamijwe :

    - Gusesengura umuvugo ku miyoborere myiza, hagaragazwa ingingo 

    z’ingenzi ziwukubiyemo. 

    - Gusesengura no kwandika neza inyandiko z’ubutegetsi n’izindi nyandiko 

    zinyuranye.

    Igikorwa cy’umwinjizo

    Ushingiye ku bumenyi bwawe bwite, sobanura bimwe mu biranga imiyoborere 

    myiza n’ akamaro kayo ku Gihugu.

    Karame Rwanda nje nisanga,

    Nsanze ukwiye biransaba, 

    Nkuvuge uko uri ukuri kuganze,

    Nsanze hose ukwiye ijambo,

    Bituma nshaka kukuririmba.

     Dore n’ubwehe bwo kukurata,

     Imyato yawe irakuririmba,

    Nange nunge mu ry’abahanga,

    Ngane n’inganzo mbivuge nemye, 

    Indongozi yo ku isi hose.

     Mpanike nitse nsubire ibwonko,

     Nkomeza nibariza abahanga,

     Iby’ubukombe wubatse ku isi,

     Babimbwira imvano yabyo,

     Demokarasi y’Abanyarwanda

    Byo birema Umunyarwanda ukwiye.

    Nsanze u Rwanda rufite Imana,

    Imari yisuka buri munsi, 

    Gukunda umurimo bikatubera,

    Kuko hari ubuyobozi bwiza, 

    Buhora iteka buduha ijambo.

    Inama zubaka ziratangwa, 

    Gukura ayo maboko mu mifuka,

    Twihangira imirimo yacu,

    Tukanihaza no mu biribwa,

    Igihe cy’akanda tukagicyaha. 

    Torero ry’u Rwanda karame,

    Ubereye u Rwanda wuje abeshi,

    Intore utoza umuco nyarwanda, 

    Harimo agaciro na kirazira,

    Uyobora neza atanga ijambo,

    Akajya inama n’abo ayobora,

    Bakesa imihigo bikamubera, 

    Ari wo musingi w’ubwo bukire 

    Wo kwiyubakira kino Gihugu. 

    Kwiha agaciro biturange, 

    Ingamba zigamije kwivuza,

    Ubwisungane ni kuri bose,

    Bwasesekaye mu Rwanda,

    Ku bw’iyo miyoborere myiza. 

    Amazi meza n’amashanyarazi,

    Abashoramari barisukiranya,

    Kuko boroherezwa imishinga,

    Bagaha imirimo n’Abanyarwanda

    Inzara ikagenda nka nyomberi!

    Amashuri makuru na kaminuza, 

    Umutako mu rwatubyaye,

    Bigaca uwo mwijima w’ubujiji,

    Bigaha ijambo abashoboye,

    Kuko na ruswa yimwe ijambo. 

    Umutekano inkingi y’amahoro,

    Wabaye indahiro ku isi hose,

    Tuwusigasire twesetwese, 

    Twime icyuho abawutokoza, 

    Twiyubakire urwatubyaye. 

    Ubumwe ubwiyunge ku isonga,

    Bikadutoza kuba umwe twese,

    Ntawuhezwa urwatubyaye,

    Kuko amarembo yuguruye, 

    Uje wese aza yisanga.

    Ubumenyi bwimbitse kuri bose,

    Abakuru n’abato ntawuhezwa,

    Gusoma kwandika no kubara,

    Ubujiji bwimwe intebe mu Rwanda,

    Ku bw’iyo miyoborere myiza.

    Akarengane ko kimwe ijambo,

    Imanza zihera mu midugudu, 

    Bagaca imanza nta kubogama,

    Ntaretse umuganda wa buri kwezi,

    Wo kwiyubakira Igihugu cyacu. 

    Ubuyobozi bwegereye rubanda,

    Inzego zose zikora neza,

    Zishyiriweho n’abarutuye, 

    Binyuze mu mucyo wa buri wese,

    Maze umuturage agira ijambo. 

    Ruswa ni umwanzi w’amajyambere ,

    Ari uyitanga n’uyihabwa,

    Bahanwa bose ntawusigaye,

    Kuko imunga ubukungu bwacu,

    Tuyirandure n’imizi yayo.

    Ndate amatora akozwe mu mucyo, 

    Nta kimenyane kinaharanzwe,

    Keretse kwemezwa n’abayoborwa,

    Mukajya inama mu bibagenerwa,

    Intero kwigira igasagamba. 

    Ubwuzuzanye buri ku isonga,

    Aho nyampinga ahawe ijambo,

    Mu buyobozi ntawuhezwa,

    Kuko bashoboye nk’abo bagabo,

    Iyo ni ya miyoborere myiza.

    Komeza wubake ejo hazaza,

    U Rwanda rwawe ruragukunda, 

    Ni umubyeyi uguhora hafi, 

    Ngo utere intambwe zijya aheza,

    Ntiwiheze mu by’ahazaza.

    Umuhanzi: JYAMUBANDI Déo

    IV.1.1. Gusoma no gusobanura umwandiko

    Igikorwa

    Soma umwandiko “Karame Rwanda” ushakemo amagambo udasobanukiwe, 

    hanyuma uyasobanure ukurikije inyito afite mu mwandiko wifashishije 

    inkoranyamagambo.

    1. Uzuza izi nteruro ukoresheje aya magambo ari mu mwandiko, ashobora 

    guhindura intego: igihe cy’akanda; ubukombe, ubwehe, gusaba. 

    a) Imvura yaguye ari nyinshi amazi……….. ibibaya. 

    b) Muhoza yatoye inka none ibyishimo …………

    c) Kamandwa yapfushije abana be bose n’umugore none yabikurijeho …… 

    bwo gusara. 

    d) Ujya kwica………….. arabwagaza. 

    e) Ubusanzwe Nkurunziza ntanywa amarwa keretse ………………. 

    2. Andika imbusane y’ijambo ryanditse mu mukara tsiri, ukoreshe 

    amagambo ari mu muvugo:

    a) Kiriya gihugu gifite ubutegetsi bw’igitugu.

    b) Wa mugabo yaje yikandagira.

    c) Abo bagabo niba bandi bashishikajwe no kwisenyera igihugu.

    3. Andika inyito z’amagambo yanditse mu mukara tsiri mu nteruro 

    zikurikira.

    a) Karake yakoze mu nganzo aradushimisha cyane.

    b) Uyu mugabo yivuga imyato ubudasiba. 

    Imyitozo y’inyunguramagambo

    Igikorwa

    Ongera usome umwandiko “Karame Rwanda”, maze usubize ibibazo bikurikira. 

    1. Ni iki gituma umuhanzi ashaka kuririmba u Rwanda? 

    2. Erekana inkomoko y’ubuhangange bw’Igihugu cy’u Rwanda ukurikije 

    uyu muhanzi.

    3. Ni iyihe mikarago igaragaza ko Abanyarwanda badakangwa n’inzara?

    4. Ni iki kerekana ko ihohotera ryambuwe ijambo mu Rwanda?

    5. Ni iki umuhanzi avuga ko gitoza uburere bwiza?

    6. Muri uyu mwandiko, ni gute uburinganire bwahawe ijambo?

    IV.1.3. Gusoma no gusesengura umwandiko

    Igikorwa

    Ongera usome umwandiko “Karame Rwanda” maze usubize ibibazo bikurikira:

    1. Vuga insanganyamatsiko nyamukuru iri muri uyu mwandiko.

    2. Garagaza ingingo z’ ingenzi zavuzwe mu mwandiko ku miyoborere 

    myiza.

    3. Vuga izindi ngingo zivuga ku miyoborere myiza zitavuzwe mu mwandiko.

    4. Ni utuhe turango tw’ umuvugo ukurikije uko umwandiko umeze?

    IV. 2. Umwandiko: Kagabo na Kamariza mu nama 

    y’akagari



    Kagabo na Kamariza ni abaturage bo mu mudugudu wa Amahoro dutuyemo. 

    Bakunda kuganira kuri gahunda za Leta. Iyo hari amakuru Kagabo amenye yihutira 

    kuyamenyesha Kamariza. Gusa ni umugabo w’umunyamashyengo. Umunsi umwe 

    yazindukiye kwa Kamariza kumumenyesha inama mpuzamahanga ku miyoborere 

    myiza yagombaga kubera mu Rwanda.

    Kagabo: Waramutse Kamari? 

    Kamariza: Waramutse! 

    Kagabo: Cyono igira hino ngire icyo nkwibariza. 

    Kamariza: Naje wokagira inka we! 

    Kagabo: Nashakaga kukubaza niba wamenye amakuru agezweho uyu munsi. 

    Kamariza: Habaye iki kidasanzwe? Nayamenya nyakuye he?

    Kagabo: Ariko nawe sigaho gukabya! Wabura uyakura he? Hari amaradiyo 

    atandukanye, hari tereviziyo, hari ibinyamakuru byandikwa, hari imbuga 

    nyinshi wakwifashisha kuri interineti, waburira he amakuru wayashatse 

    muri iki gihe mu Rwanda rwacu? Ahubwo hari n’itangazo ryaciye kuri 

    tereviziyo ritwibutsa umuganda rusange uzaba mu mpera z’uku 

    kwezi.

    Kamariza: Ni byo koko birakwiye ko twiyubakira igihugu. Ngaho se mbwira icyo 

    umpamagariye wikomeza kunyicisha amashyushyu! 

    Kagabo: Ariko wagiye ugira ukwihangana? Nashakaga kugusobanurira icyabaye. 

    Kamariza: Yego di! Ntiwumva ahubwo? 

    Kagabo: Abanyamahanga baje mu nama mpuzamahanga ku miyoborere myiza 

    iri kubera mu Rwanda. Igihugu cyacu ni cyo bahisemo kubera kuba 

    intangarugero mu miyoborere myiza kandi kikaba gifite umutekano 

    uhamye. Kandi natwe tutabasha kwitabira iyo nama, baduteguriye 

    kuyikurikiranira hafi kuri bya byuma binini kabuhariwe mu kwerekana 

    amashusho no gusakaza amajwi ku bantu benshi bari hamwe.

    Kamariza: Yewe burya koko dufite ubuyobozi bwiza! Amahanga yose aza 

    kutwigiraho? 

    Kagabo: Abayobozi bacu ni intore nziza. Ni ba nkore neza bandebereho. 

    Imiyoborere myiza y’Igihugu cyacu yabaye ubukombe none ibaye 

    akarusho n’urugero rw’ikitegererezo imbere y’amahanga yose. 

    Kamariza: Reka nguherekeze tuge kumva ibivugirwamo, nituvayo turategura 

    ikegeranyo tuzageza ku bandi. Tuzasaba akanya mu mugoroba 

    w’ababyeyi cyangwa nyuma y’ibikorwa by’umuganda tuyababwire. 

    Kagabo: Reka ahubwo dukubite tubangura, tugende kare tugire igihe tugarukira 

    maze twitabire inteko y’abaturage iba ku gicamunsi. Ni ho tuza gusaba 

    Umunyamabanga Nshingwabikorwa akanya tubibabwire. 

    Kamariza: Ni byo koko di! Ni na ho haba hari umwanya wo kuganira n’abandi ku 

    buryo burambuye no guhanahana amakuru ku buryo bworoshye. 

    Nyuma y’iki kiganiro Kagabo na Kamariza bitabiriye inteko y’abaturage. Basanze 

    Umunyamabanga Nshingwabikorwa w’Akagari k’Amahoro dutuyemo agiye 

    kudusomera ibaruwa yaturutse mu buyobozi bw’umurenge. Yasomye ibaruwa 

    agira ati:

    Nyuma yo gusoma iyo baruwa, Umunyamabanga Nshingabikorwa w’akagari 

    yasabye komite ishinzwe gahunda ya Gira inka Munyarwanda mu kagari gukubita 

    ibangura igakemura icyo kibazo mu maguru mashya.

    Umunyamabanga Nshingabikorwa w’Akagari k’ Amahoro atizimbye mu magambo 

    yadusobanuriye ibyiza byo kwakira neza abatugana no gutanga serivisi inoze kandi 

    yihuse. 

    Amaze kudusobanurira, Umunyamabanga Nshingwabikorwa asaba ituze ku 

    bari aho, maze aha ijambo Kagabo na Kamariza ngo na bo batugezeho ibyo bari 

    baduteguriye ku nsanganyamatsiko yerekeranye n’imiyoborere myiza y’Igihugu 

    cyacu. Kagabo yatangiye aducira umugani ngo: “Uwambaye ikirezi ntamenya ko 

    kera.” Yashakaga kutwumvisha ko hari Abanyarwanda bamwe batabona ibyiza 

    dukesha ubuyobozi bw’Igihugu cyacu, ngo babihe ireme n’agaciro nyabyo. 

    Kagabo akomeza avuga ko amahanga menshi atangarira ibyo u Rwanda rumaze 

    kugeraho nyuma y’igihe gito ruvuye mu marorerwa ya Jenoside yakorewe Abatutsi 

    mu 1994. Bibaza ibanga dukoresha ngo tugire iterambere ryihuta mu gihe gito. Ni 

    yo mpamvu badahwema kugirira mu Rwanda ingendo shuri baje kutwigiraho no 

    gusaba impanuro abayobozi bacu. Uretse kandi gutangazwa n’iterambere ryacu, 

    bishimira ukuntu bagera mu Rwanda bakakiranwa urugwiro, bagahabwa serivisi 

    inoze kandi yihuta. Bishimira ituze n’umutekano biharangwa bakanyurwa n’isuku 

    iranga imigi yacu. Ni muri urwo rwego usanga inama mpuzamahanga nyinshi 

    zitegurirwa kubera mu Rwanda. 

    Kamariza yakurikiyeho afata ijambo arondora bimwe mu biranga imiyoborere 

    myiza. Yagaragaje ko ubuyobozi butangwa n’abaturage binyuze mu matora akorwa 

    mu mucyo no mu bwisanzure, bugakorera abaturage. Ni ubuyobozi bwegerezwa 

    abaturage bakagira uruhare mu igenamigambi ry’ibikorwa bakeneye. Bwumva 

    ibyifuzo by’abaturage, bukabakemurira ibibazo kandi bugashakisha iteka icyabateza 

    imbere ndetse bakagira imibereho myiza n’iterambere mu bukungu. Ubwo buyobozi 

    bubungabunga umutekano w’abantu n’ibyabo ndetse n’umutekano w’igihugu 

    n’akarere kirimo muri rusange. 

    Ntibugira ivangura iryo ari ryo ryose, ahubwo bufata abanyagihugu bose kimwe. 

    Si ibyo gusa, ubuyobozi burangwamo imiyoborere myiza ntiburangwamo ruswa, 

    gushyira inyungu z’abayobozi imbere bigwizaho umutungo no kuwunyereza. Ahubwo 

    abayobozi bashyira inyungu z’abo bayobora imbere, bakamenya abatishoboye 

    n’abafite ibibazo byihariye nk’iby’ubuzima n’imibereho, bakabafasha kubikemura. 

    Ubuyobozi burwanya ikimenyane n’akarengane maze bugaharanira ubutabera kuri 

    bose. Abenegihugu bagira uburenganzira bemererwa n’amategeko bagahabwa 

    n’amahirwe angana bakoresha mu bikorwa binyuranye maze buri wese akishyira 

    akizana. Abayobozi bakorera ku mihigo aho buri muyobozi ahigira abaturage ibyo 

    azabagezaho kandi akesa iyo mihigo. Iyo abaturage basanze adashoboye, basaba ko 

    yasimbuzwa undi ushoboye. 

    Nyuma y’ijambo rya Kamariza, Umunyamabanga Nshingwabikorwa yasoje inama 

    asomera abaturage itangazo ryaturutse mu bunyamabanga bw’umurenge 

    butumira abayobozi b’imidugudu mu nama nyunguranabitekerezo. Iryo tangazo 

    ryagiraga riti: 

    Itangazo

    Mu rwego rwo kunoza imiyoborere myiza mu Murenge wa Gitaha, ubuyobozi 

    bw’Umurenge wa Gitaha bunejejwe no kumenyesha abayobozi b’imidugudu 

    bose bo mu Murenge wa Gitaha ko batumiwe mu nama nyunguranabitekerezo 

    yo kurebera hamwe ikigero abaturage bagezeho mu gutanga ubwisungane mu 

    kwivuza (mituweri) izaba ku Cyumweru tariki ya 25/01/2015, saa tatu za mu gitondo 

    (09h00). Kuza kwanyu ni inkunga ikomeye mu kwita ku buzima bw’abo muyobora. 

    Bikorewe i Gitaha ku wa 20/01/2015

    Ubuyobozi bw’Umurenge wa Gitaha.

    Nyuma y’iryo tangazo twese twatashye twishimiye inyigisho nziza twari tumaze 

    kuronka, tunashimira ubuyobozi bwacu burangwa n’imiyoborere myiza. Wumvaga 

    abantu bose bemeza ko bagiye kurushaho gutanga serivisi nziza mu byo bakora 

    byose, kwitabira no gushyigikira gahunda za Leta ngo biteze imbere kandi biyubakire 

    Igihugu. 

    IV.2.1. Gusoma no gusobanura umwandiko

    Igikorwa

    Soma umwandiko “Kagabo na Kamariza mu nama y’ akagari” ushakemo 

    amagambo udasobanukiwe, hanyuma uyasobanure ukurikije inyito afite mu 

    mwandiko wifashije inkoranyamagambo

    Imyitozo

    1. Simbuza amagambo atsindagiye andi magambo cyangwa amatsinda 

    y’amagambo yakoreshejwe mu mwandiko bihuje inyito. 

    a) Kurangiza neza ishingano umuntu yihaye mu kazi ke bituma aba 

    umuyobozi w’indakemwa. 

    b) Kwiba umutungo wa rubanda ni icyaha kitababarirwa. 

    c) Kuvuga ukarambirana bituma abantu binubira ibyo uvuga. 

    d) Abaturage bari mu nama, iyo bagize amatsiko menshi bituma babaza 

    cyane. 

    e) Umuyobozi ugira vuba na bwangu muri serivisi atanga, afasha 

    abaturage benshi.

    2. Koresha amagambo akurikira mu nteruro ziboneye. 

    a) Igenamigambi

    b) Impanuro 

    c) Kuronka

    3. Tahura umugani wakoreshejwe mu mwandiko kandi uwusobanure. 

    IV.2.2. Gusoma no kumva umwandiko

    Igikorwa

    Ongera usome umwandiko “Kagabo na Kmariza mu nama y’ akagari” hanyuma 

    usubize ibibazo bikurikira.

    1. . Ese iyo bavuze imiyoborere myiza, wumva iki? 

    2. Imiyoborere myiza igirira abantu akahe kamaro? 

    3. Ni izihe nyungu zo kwakira neza abatugana no kubaha serivisi inoze 

    kandi yihuta? 

    4. Inama nyunguranabitekerezo ivugwa mu mwandiko yari igenewe 

    bande?

    5. Abitabiriye inama batashye bameze bate? Kubera iki?

    6. Ni iki biyemeje gukora inama ikirangira.

    IV.2.3. Gusoma no gusesengura umwandiko

    Igikorwa

    Mu mwandiko “Kagabo na Kariza mu nama y’akagari”, harimo ibaruwa 

    umunyamabanga nshingwabikorwa w’ akagari yasomeye abaturage mu nama. 

    Soma kandi witegereze iyo baruwa, ukore ubushakashatsi usubize ibibazo 

    bikurikira: 

    Ibibazo:

    1. Ibaruwa umunyamabanga nshingwabikorwa w’ akagari yasomeye 

    abaturage mu nama ni ubuhe bwoko bw’ibaruwa? Tahura inshoza ya 

    bene ubwo bwoko bw’ibaruwa.

    2. Iyo baruwa iteye ite?

    3. Garagaza imbata y’iyo baruwa.

    IV. 3. 1. Inshoza y’ibaruwa y‘ubutegetsi 

    Ibaruwa y’ubutegetsi ni ibaruwa ngufi kandi ivuga ibya ngombwa birasa ku ntego, 

    ikirinda uburondogozi no kugaragaza amarangamutima. Igituma iba ngufi ni uko 

    uwandika agomba gusa kwibanda ku mpamvu yatumye yandika. Bene iyi baruwa 

    y’ubutegetsi iba igamije gusabwa gutanga serivisi ku bo igenewe, gusaba akazi, 

    gusubiza uwasabye akazi, gusaba ibisobanuro mu kazi, gutanga ibisobanuro, 

    gutanga amabwiriza n’ibindi. Tuvuge niba uwandika asaba akazi, iyo ni yo 

    mpamvu agaragaza ku rupapuro kandi ni yo avugaho muri make agaragaza akazi 

    ashaka ako ari ko, ubushobozi afite bwo kugakora n’uburyo azagakora, kandi 

    byose bikagirwa mu kinyabupfura. Nta gutandukira ngo agaragaze ko yababaye, 

    ko ubukene bumumereye nabi, ko arya rimwe mu cyumweru, ko yari afite akazi 

    bakakamwirukanaho ku maherere n’ibindi. Uwo wandikira usaba akazi ntakeneye 

    ko umurondogoraho cyangwa ko umutera imbabazi. Ibyo nta mwanya abifitiye, 

    icyo akeneye ni icyo ugamije kumukorera, ubushobozi ugifitemo, ibyangombwa 

    bibigaragaza. Bene iyi baruwa yandikwa ku rupapuro rw’umweru

    IV. 3. 2. Imiterere y’ibaruwa y’ubutegetsi

    Ibaruwa y’ubutegetsi igizwe n’ibice binyuranye ari byo:

    a) Aderesi: 

    Aderesi ni igice k’ingenzi kigaragaza uwanditse ibaruwa y’ ubutegetsi. Hagaragaramo 

    amazina ye, aho atuye ndetse n’andi makuru yose yafasha uwo yandikiye kumenya 

    aho yamubariza aramutse amushatse: ashobora kongeramo nimero za terefoni 

    n’aderesi ye ya interineti. Iki gice gifata umwanya wo hejuru ibumoso ku rupapuro.

    b) Itariki

    Itariki ni ngombwa ko hagaragaramo ahantu ibaruwa y’ ubutegetsi yandikiwe 

    n’umunsi iyo baruwa yandikiweho. Iki gice cyo kijya hejuru iburyo ahateganye 

    n’izina. 

    c) Uwandikiwe

    Uwandikiwe ni igice kigaragara munsi y’itariki ibaruwa y’ubutegetsi yandikiweho. 

    Kiba kigaragaza uwo ibaruwa igenewe. Si izina rye bwite rigaragaramo ahubwo ni 

    izina rigaragaza umwanya afite mu kazi. Cyakora hashobora no kugaragazwa izina 

    iyo ibaruwa y’ubutegetsi igenewe umukozi runaka.

    d) Impamvu

    Mu ibaruwa y’ubutegetsi hagomba kugaragaramo impamvu yanditswe. Impamvu 

    y’ibaruwa y’ubutegetsi ishobora kuba: gusaba akazi, gusaba ibisobanuro, kohereza 

    raporo... Ijambo”impamvu” buri gihe ricibwaho akarongo. Iki gice kiba kiri munsi ya 

    aderesi kikabangikana n’umurongo wa nyuma wo mu gice kigaragaza uwo ibaruwa 

    y’ubutegetsi yandikiwe.

    e) Igihimba

    Igihimba ni ibaruwa nyirizina. Igihimba k’ibaruwa y’ubutegetsi kigirwa n’ibika 

    bitatu:

    - Intangiriro: Uwandika avuga muri make impamvu imuteye kwandika igirwa 

    n’igika kimwe kandi ikagaragaza icyo uwandika agamije. Iyo ari nk’ibaruwa 

    isaba akazi agaragazamo ko azi neza ko uwo mwanya uhari.

    - Igihimba: Ni igice kigaragara nk’aho ari kirekire kurusha ibindi, kuko 

    gishobora no kugira ibika birenze kimwe bitewe n’ingingo zigize ubutumwa. 

    Ni cyo gice cyonyine gisobanura mu mugambo arambuye ibyavuzwe mu 

    ntangiriro, kikabisesengura, kikanakurikiranya ibitekerezo. Icyo gihe buri gika 

    kiharira ingingo yacyo, na none ukirinda gusubiramo ibyo wavuze.

    - Umusozo: Uwandika ibaruwa y’ ubutegetsi asoza ashimira uwo yandikiye. 

    Ni cyo gice kirangiza ibaruwa y’ ubutegetsi kandi kigirwa n’igika kimwe. 

    Uwandika arangiza yerekana ikizere afitiye uwo yandikiye cyangwa se 

    icyubahiro amugomba.

    f) Amazina n’umukono: Ni igice gisoza ibaruwa y’ ubutegetsi kigizwe 

    n’amazina ndetse n’umukono wa nyiri ukuyandika.

    Ikitonderwa: Bitewe n’imiterere yayo, ibaruwa y’ubutegetsi ishobora kugira 

    ibindi bice bikurikira: 

    Binyujijwe: Ni igice kigaragara mu ibaruwa y’ubutegetsi munsi y’aderesi 

    y’uwandikiwe. Gishyirwaho iyo hari abo iyo baruwa igomba gucaho mbere yo 

    kohererezwa uwayandikiwe.

    Bimenyeshejwe: ni igice kijya mu mpera z’ibaruwa y’ ubutegetsi ku ruhande 

    w’ibumoso. Kijya mu ibaruwa y’ ubutegetsi iba igomba kugira abandi bamenyeshwa 

    ibyanditswe.

    IV. 3. 3. Imbata y’ibaruwa y’ubutegetsi 

    IV. 3. 4. Uturango tw’ibaruwa y’ubutegetsi

    - Mu ibaruwa y’ ubutegetsi hari amagambo yabugenewe agomba gutangira no 

    gusoza ibaruwa y’ubutegetsi. Ayo ni nka:

    Nyakubawa/ Bwana/Madamu/Madamazera,

     Mu gihe ngitegereje igisubizo cyanyu kiza, nyakubahwa, mbaye mbashimiye,

     Mu gihe ntegerezanyije ikizere, mbaye mbashimiye,

     Mbaye mbashimiye Nyakubahwa/ Bwana / Madamu/ Madamazera…

    - Buri gika gitangirira mu cya kabiri cy’urupapuro mu mpagarike yarwo.

    - Ibaruwa y’ubutegetsi igomba kugira impamvu yayo yihariye bitewe n’igitumye 

    yandikwa bagaca akarongo ku ijambo “impamvu”.

    Imyitozo

    1. Ese hari itandukaniro riri hagati y’ibaruwa y’ubutegetsi n’ ibaruwa 

    isanzwe? Niba rihari rivuge.

    2. Andikira umuyobozi w’umurenge utuyemo ibaruwa y’ ubutegetsi 

    umusaba ikemezo cy’amavuko kuko ugikeneye mu kuzuza ifishi 

    izaguhesha uburenganzira bwo gukora ikizamini cya Leta gisoza amashuri 

    yisumbuye. Wubahirize imbata y’ibaruwa y’ ubutegetsi twabonye.

    IV.4. Umwandiko: Ese uri nde?

    Nitwa:MUBERUKA Gaston

    Data: KARIMANYI Joel

    Mama: KABERA Marigueritte

    Igihe navukiye: 2 Nzeri 1984

    Aho navukiye: Intara ya Kumuhigo, Akarere ka Kagano, Umurenge wa Cyabayaga 

    Akagari ka Mwungu.

    Aho ntuye: Intara ya Kumuhigo, Akarereka Burehe, Umurenge wa Mataba, Akagari 

    ka Gaseke.

    Irangamimerere: Ndubatse, mfite abana bane

    Terefoni: 0788881111

    E-mail: muberuka-gaston@yahoo.fr

    Akarere ka Burehe, Umurenge wa Mataba, Akagari ka Gaseke.

    Amashuri nize

    - 2003-2007: Amashuri makuru: Kaminuza nkuru y’ u Rwanda Impamyabushobozi 

    y’ikiciro cya kabiri mu Ndimi n’Ubuvanganzo Nyafurika.

    - 1989-1994: Amashuri yisumbuye muri Seminari ya Runaba Impamyabumenyi 

    y’amashuri yisumbuye mu ishami ry’Ikiratini n’indimi zivugwa. 

    - 1981-1988: Amashuri abanza mu Ishuri Ribanza rya Mataba. Ikemezo k’ikigo 

    cy’Amashuri Abanza cya Mataba.

    Uburambe mu kazi 

    - 2011-2017: Umwarimu w’indimi muri kaminuza y’u Rwanda ishami rya Huye.

    - 2008-2010: Umwarimu w’ Igiswayiri n’Ikinyarwanda mu Iseminari Nto ya 

    Runaba.

    - 2003-2004: Umwarimu w’Igifaransa n’Ikinyarwanda mu ishuri ryigenga 

    APEDER Mataba.

    - 2000-2003: Umwarimu w’Igifaransa n’Ikinyarwanda mu ishuri ryisumbuye 

    rya Gakurazo. 

    Ubundi bumenyi 

    - Nzi mudasobwa porogaramu ya “Word, Excel, Power Point, Access na 

    Publisher

    - Mfite uruhushya rwo gutwara imodoka kategori ya B, nkaba nzi no kuyitwara.

    Indimi nzi kuvuga


    Ibyo nkunda

    Nyuma y’akazi nkunda gusoma ibitabo. Nkunda umukino wo koga no gukina 

    umupira w’amaguru. 

    Abantu banzi:

    - UMUHIRE Jean: Umwarimu wange muri Kaminuza y’u Rwanda, Tel: 0788..........

    - Padiri KARAKE Samuel: Umukoresha wange igihe nigishaga muri Seninari Nto 

    ya Rubare Tel: 076................................

    - HAKIZIMANA Paul: Umuyobozi w’Ishami ry’Indimi muri Kaminuza y’u Rwanda 

    aho nigisha ubu, Tel: 0789......................

    Ngewe MUBERUKA Gaston ndemeza neza ko ibyo maze kuvuga ari ukuri kandi ko 

    bishobora kugenzurwa.

    Bikorewe i Kagano, ku wa 25 Nyakanga 2017 

    MUBERUKA Gaston 

    IV.4.1. Gusoma no gusobanura umwandiko

    Igikorwa

    Soma umwandiko “Ese uri nde?” ushakemo amagambo udasobanukiwe, 

    hanyuma uyasobanure ukurikije inyito afite mu mwandiko wifashije 

    inkoranyamagambo.

    Umwiitozo

    Koresha amagambo akurikira mu nteruro zawe bwite: mudasobwa, ishami 

    impamyabushobozi, umukono.

    IV.4.2. Gusoma no kumva umwandiko

    Igikorwa

    Ongera usome umwandiko “Ese uri nde” hanyuma usubize ibibazo bikurikira.

    1. Ni bande bavugwa mu mwandiko “Ese uri nde”?

    2. MUBERUKA Gaston atuye he?

    3. Ni ubuhe bumennyi Muberuka Gaston afite?

    4. MUBERUKA Gaston akunda iki?

    5. MUHIRE Jean uvugwa mu mwandiko ni muntu ki?

    IV.4.3. Gusoma no gusesengura umwandiko

    Igikorwa

    Ongera usome umwandiko”Ese uri nde” hanyuma usubize ibibazo byo 

    gusesengura umwandiko..

    1. Uyu mwandiko ni bwoko ki?

    2. Amakuru ari muri iyi nyandiko akubiye mu bice bingahe by’ ingenzi?

    3. Uwandika bene iyi nyandiko aba agamije iki?

    4. Urabona iyi nyandiko ifite akahe kamaro? 

    5. Ni nka nde wakenera bene iyi nyandiko?

    IV.5. Inyandiko z’ubutegetsi: Umwirondoro

    Igikorwa

    Ongera usome umwandiko “Ese uri nde” kandi witegereze imiterere 

    yawo. Uhereye ku miterere y’uwo mwandiko n’ibiwugize, tahura inshoza 

    y’umwirondoro, ibiranga umwirondoro n’ibice byawo. 

    IV.5.1. Inshoza y’ umwirondoro

    Umwirondoro ni inyandiko yereka umukoresha ishusho y’umukozi akeneye. Mu 

    buzima busanzwe ari na byo bimenyerewe cyane, umwirondoro ukunze gusabwa 

    n’umuntu wese ushaka gutanga akazi. Bityo mu byangombwa yaka ushaka 

    gupiganirwa uwo mwanya haba harimo n’umwirondoro we. Umwirondoro kandi 

    ushobora kuba ngombwa iyo umuntu asaba ishuri runaka ngo akomerezemo 

    amasomo ye.

    IV.5.2. Ibiranga umwirondoro 

    Umwirondoro unoze ugomba kuba:

    - Wanditse ku rupapuro rwiza nta n’amakosa y’ururimi arimo.

    - Wuzuye kuko uwusaba akeneye amakuru yuzuye kugira ngo arusheho kumenya 

    nyiri umwirondoro niba hari ikiburamo ntibizamutere igihe agishakisha.

    - Usomeka neza wanditswe mu nteruro ngufi.

    - Uvuga ukuri. Ukora umwirondoro ntagomba kugira icyo yibagirwa cyangwa 

    ngo ashyiremo ibidasobanutse cyangwa ibihimbano.

    - Ugomba kuba ugenewe koko abo wandikiwe niba ari aho nyirawo asaba akazi 

    ugomba kuba ujyanye n’aho asaba akazi.

    IV.5.3. Ibice bigize umwirondoro

    Umwirondoro ntukorwa uko nyirawo yiboneye ugomba kuba ufite uburyo 

    buboneye ukorwamo, uko ibice biwugize bikurikirana kuko umwanya wabyo uba 

    ufite icyo usobanura kuri uwo mwirondoro.

    Ibyo bice ni:

    - Umutwe

    - Ibiranga umuntu 

    - Amashuri

    - Uburambe

    - Ubundi bumenyi

    - Indimi avuga

    - Ibyo akunda 

    - Abantu bamuzi

    - Kwemeza ko ari ukuri no gushyiraho umukono we.

    1. Umutwe

    Umutwe w’umwirondoro wandikwa hejuru ukitwa umwirondoro

    2. Ibiranga umuntu

    Irangamimerere ni igice gitangira umwirondoro, kikaba kigamije kugaragaza muri 

    make uwo ari we. Kigomba kuba cyumvikana kandi kirasa ku ntego.

    Si ngombwa gushyiramo ibintu byinshi nubwo bwose waba ubona umwirondoro 

    ari muto. Mu irangamimerere umuntu avugamo amazina ye. Ni byiza kwandika 

    izina ry’umuryango mu nyuguti nkuru z’icyapa maze iry’idini rikajya mu nyuguti 

    nto, ariko ritangiwe n’ inyuguti nkuru. 

    Nyuma y’amazina hagaragazwa aho umuntu aherereye, ni ukuvuga aho atuye 

    (aha iyo afite agasanduku k’iposita ni byiza kugashyiraho). Aho umuntu atuye 

    hiyongeraho n’uburyo uwamushaka yamubonamo; umurongo wa terefoni na 

    aderesi ya interineti ku buryo uwabishaka yahita amwandikira. Ikindi kigomba kujya 

    mu irangamimerere ni imyaka umuntu afite. Aha ariko ntawandika umubare ibyiza 

    ni ugushyiraho umwaka yavukiye. 

    Iyo yanditse amatariki, ukwezi ukwandika mu izina ryako.

    3. Amashuri 

    Iki gice kigaragaza aho nyiri umwirondoro ahagaze mu rwego rw’ubumenyi ni yo 

    mpamvu uwandika agomba guhera ku mpamyabumenyi nini afite. Mu kwandika 

    umwirondoro, amashuri ntatandukana n’impamyabumenyi. Ugaragaza amashuri 

    yize avuga umwaka, aho yigaga, ibyo yigaga n’impamyabumenyi yahakuye. Hari 

    igihe amashuri ajyana n’ibitabo umuntu aba yaranditse. Icyo gihe si ngombwa 

    kubishyiraho keretse iyo bigira icyo byongera ku kizere umuntu ashobora kugirirwa 

    n’abo ashyikiriza umwirondoro.

    4. Uburambe 

    Uburambe mu kazi ni igice cyo kwitonderwa. Aha ni ho uwandika umwirondoro aba 

    agomba kwereka uwo yandikiye icyo azi gukora n’igihe amaze agikora. Iyo yakoze mu myanya myinshi, ayishyiraho ahereye ku wa nyuma aherukaho agenda agaragaza 

    igihe yagiye ayimaraho. Hari igihe umuntu aba yarakoze iyimenyerezamwuga ni 

    ngombwa ko abishyiraho cyanecyane iyo ataramara 

    igihe kinini akora cyangwa se ari bwo bwa mbere yatse akazi. Ibyo bishobora 

    kumwongerera amahirwe imbere y’uwo aha umwirondoro. 

    5. Ubundi bumenyi

    Kumenya ibintu byinshi nta cyo bitwaye kuko ibyo umuntu azi byose bishobora 

    kumugirira akamaro mu buzima bwe bwa buri munsi. Iyo rero umuntu azi ubundi 

    bumenyi ntashidikanya kubigaragaza ku mwirondoro we cyanecyane iyo bifitanye 

    isano n’akazi asaba.

     Urugero: Kuba azi mudasobwa, kuba afite uruhushya rwo gutwara ikinyabiziga...

    6. Indimi 

    Hari igihe umwanya umuntu ashaka uba usaba kumenya indimi z’amahanga. Ni 

    ngombwa rero ko uwandika umwirondoro ashyiramo indimi zose azi. 

    Mu kazi ako ari ko kose kumenya indimi z’amahanga byongerera amahirwe ugasaba. 

    Ukora umwirondoro agaragaza urwego aziho urwo rurimi atabeshya (nduzi neza 

    cyane, nduzi neza, nduzi bihagije, biciriritse) kuko kubeshya byamugiraho ingaruka 

    mu gihe k’ikizamini k’ibiganiro.

    7. Ibyo akunda 

    Umuntu ntabaho akora akazi ashinzwe gusa. Na nyuma y’akazi ubuzima burakomeza. 

    Ibyo umuntu akunda rero biza nyuma y’akazi. Bigizwe n’ibyo umuntu akora kandi 

    bimushimisha. Ariko na none ukora umwirondoro ntiyiyibagize ko ibimushimisha 

    bishobora kumubera imbogamizi yo kutabona umwanya yifuza. Nk’urugero niba 

    ari umuntu ukunda kumva indirimbo kuri radiyo, bikaba byerekana ko ari umuntu 

    ukunze kuba ari wenyine ko kubana n’abandi byamugora, mu gihe umuntu ukunda 

    gukina umupira aba agaragaza ko abana n’abandi neza ko no mu kazi byagenda 

    bityo.

    8. Abantu bamuzi cyangwa abahamya

    Iyi ngingo y’abantu bazi nyiri umwirondoro si ngombwa buri gihe. Ariko hari 

    ababisaba mu mwirondoro bikaba ngombwa ko ijyamo. Abantu bakunze gukenerwa 

    si abaturanyi bawe cyangwa se bene wanyu bakomeye. Abazi umuntu baba 

    bakenewe ni abarimu bamwigishije cyangwa abakoresha bamukoresheje kuko 

    ukeneye umwirondoro wawe aba ashobora kubabaza ku bijyanye n’ubumenyi ufite 

    cyangwa se ubushobozi n’imyitwarire byawe mu kazi. 

    9. Kwemeza ko ibyo uvuze ari ukuri no gushyiraho umukono

    Iki ni cyo gice gisoza umwirondoro. Nyiri ukuwandika agomba gusoza yemeza ko 

    amakuru yatanze ari ukuri ko anashobora kugenzurwa. Hanyuma agashyiraho itariki 

    n’umukono we.

    Ibi ni byo by’ingenzi biba bikubiye mu mwirondoro. Cyakora ntibibujijwe ko hari 

    andi makuru yakongerwamo igihe nyiri ukwandika abona ko hari amahirwe 

    yamwongerera kugira ngo abone akazi yasabaga. 

    Umwitozo

    Ubu urangije mu mwaka wa gatandatu w’amashuri yisumbuye. Andika 

    umwirondoro wawe ukurikije ingingo twabonye zigize umwirondoro. 

    Igikorwa

    Mu mwandiko “Kagabo na Kariza mu nama y’akagari”, harimo itangazo 

    umunyamabanga nshingwabikorwa w’ akagari yasomeye abaturage mu 

    nama. Soma iryo tangazo maze utahure ubwoko bwaryo ukurikije ubutumwa 

    buririmo. Kora ubushakashatsi utahure inshoza n’uturango tw’itangazo kandi 

    utahure ubundi bwoko bw’amatangazo. 

    1. Inshoza y’itangazo 

    Itangazo ni inzira cyangwa uburyo ukoresha igihe cyose ufite icyo ushaka kugeza 

    ku bandi ukibamenyesha ugicishije mu itangazo.Urugero nk’ iyo banki zambuwe 

    cyangwa se ibindi bigo biciriritse by’imari bihemukiwe na ba bihemu bakambura 

    inguzanyo hatangazwa amatangazo, aba ba bihemu bagashyikirizwa inkiko 

    batsindwa ibyabo bigatezwa cyamunara. Iyo hari imitungo izagurishwa abahesha 

    b’inkiko b’umwuga batanga amatangazo bahamagarira abaturage kuzaza kwigurira. 

    Bibaho kandi ko iyo umuryango watakaje umuntu atambutsa itangazo mu 

    bitangazamakuru cyangwa kuri radiyo bahamagarira abantu gutabara umuryango 

    wagize ibyago.

    Itangazo rero ni inyandiko irimo ubutumwa bamanika ahantu, buca mu kinyamakuru 

    cyangwa kuri radiyo kugira ngo bumenyekane hagamijwe kwamamaza, kurangisha 

    cyangwa kumenyesha.

    2. Uturango tw’itangazo

    Mu itangazo hagomba kubonekamo ibi bikurikira: 

    - Umutwe w’itangazo.

    - Utanze itangazo. 

    - Uwo rigenewe.

    - Ahantu igikorwa rimenyesha kiri, cyabereye cyangwa kizabera.

    - Itariki igikorwa rimenyesha cyabereyeho cyangwa kizabera.

    3. Ubwoko bw’amatangazo

    Amatangazo arimo amoko anyuranye: amatangazo yo kubika, amatangazo yo 

    kumenyesha, amatagazo yo kwamamaza, amatangazo yo kurangisha n’ubutumire.

    a) Amatangazo yo kubika

    Amatangazo yo kubika ni amatangazo atabaza agamije kumenyesha abantu ko hari 

    umuntu witabye Imana akanavuga igihe azashyingurirwa.

    Urugero:

    Itangazo

    Umuryango wa Mporanyi Claudien ubarizwa mu Murenge wa Gashwi uramenyesha 

    inshuti n’ abavandimwe ko umubyeyi wabo Kanamugire Roger wari urwariye mu 

    bitaro bikuru bya Kinihira yitabye Imana none Ku wa gatatu tariki ya 23/5/2017. 

    Bimenyeshejwe inshuti n’ abavandimwe batuye mu murenge wa Gishamvu, 

    abakirisitu basengana na nyakwigendera muri paruwasi ya Mukingo n’ abo 

    bakoranaga ku bitaro bya Munini. Itariki yo gushyingura ni Ku wa gatandatu tariki 

    ya 26/5/2017. Inshuti n’ abavandimwe bihutire gutabara

    Bikorewe Gashwi ku wa 23/05/2017

    b) Amatangazo yo kumenyesha

    Amatangazo yo kumenyesha ni amatangazo amenyesha abayumva amakuru 

    atandukanye nk’inama, akazi, isoko ry’ibintu, cyamunara...

    Urugero:

    Itangazo ryo kumenyesha

    Mu rwego rwo kwizihiza icyumweru cyahariwe ubuzima kizatangira ku wa 12 kugeza 

    ku wa 15/8 ,Ubuyobozi bw’Umurenge wa Gasenyi bunejejwe no kumenyesha 

    abaturage bose bo mu Murenge wa Gasenyi ko batumiwe mu gikorwa cyo 

    kwipimisha ku bushake indwara ya Sida kizabera mu busitani bw’ uwo umurenge. Iki 

    gikorwa cyateguwe ku bufatanye bwa Minisiteri y’ ubuzima n’ umuryango utabara 

    imbabare Croix-rouge. Muri ki cyumweru cyahariwe ubuzima, iki gikorwa kizajya 

    gitangira saa mbiri z’ igitondo gisoze saa kumi n’ imwe z’umugoroba. Abaturage 

    basabwe kwitabira kuko burya amagara araseseka ntayorwa.

     Bikorewe i Gitaha ku wa 6/08/2015

    Ubuyobozi bw’Umurenge wa Gasenyi.

    c) Amatangazo yo kwamamaza 

    Amatangazo yo kwamamaza ni amatangazo atangwa agamije kwamamaza 

    ibikorwa by’umuntu ku giti ke, by’ishyirahamwe, by’inganda, amashuri, kugira ngo 

    bimenyekane bibone ababigana mu buryo bwo kubiteza imbere.

    Urugero:

    Itangazo ryo kwamamaza

    Uruganda rukora amasabune ruherereye mu cyanya k’ inganda i Masoro 

    ruramenyesha abantu bose ko rubafitiye amasabune ya “Urakeye” y’ ubwoko 

    bwose: ay’ amazi, ay’ ifu n’ ay’ imiti ku ngano yose wakwifuza. Ayo masabune 

    murayasanga mu masoko hose , mu maduka no ku ruganda . Ushaka kurangura 

    cyangwa utwara byinshi turagutwaza tukakugeza iwawe. 

    Gana uruganda rw’ amasabune“Urakeye” uce ukubiri n’ umwanda.

    d) Amatangazo yo kurangisha

    Amatangazo yo kurangisha ni amatangazo atangwa igihe umuntu yatakaje ikintu, 

    yabuze umuntu kugira ngo ababimuboneye babimuhe cyangwa yatoye ibintu kugira 

    ngo nyirabyo abashe kubibona.

    Urugero:

    Itangazo ryo kurangisha

    Nzirorera Jemus utuye mu murenge wa Kinyoni ararangisha ibyangombwa 

    bye yabuze ku wa mbere tariki ya 01/11/2015, saa tatu za mu gitondo (09h00). 

    Ibyo byangobwa byaburiye mu mu muhanda Kigali- Butare. Bikaba ari ikarita 

    ndangamuntu, uruhushya rwo gutwara imoboka n’uruhushya rwo kujya mu 

    mahanga. Uwabibona yabimugereza ku buyobozi bw’ umurenge wa Kinyoni 

    cyangwa agahamagara kuri izi numero za telefoni 078.......akazahabwa ibihembo 

    bishimishije. 

    Bikorewe Kinyoni ku wa 2/11/2015

    e) Amatangazo atumira/ubutumire

    Ubutumire ni inyandiko ngufi itumira umuntu cyangwa abantu kwitabira umunsi 

    mukuru runaka. Bene izi nyandiko twazigereranya n’amabaruwa y’ubucuti nubwo 

    zo zidakurikiza imiterere y’ayo mabaruwa. Ubutumire bukoreshwa mu minsi 

    mikuru inyuranye nko gushyingirwa, kubatirisha, kwizihiza isabukuru runaka, 

    gutaha igikorwa runaka, gusangira ku meza, kwishimira kugera ku gikorwa runaka 

    nko gufata impamyabumenyi...

    Ubutumire burangwa n’imiterere yabwo yo kuba hagaragaramo ibintu by’ingenzi 

    bikurikira: 

    - Umutwe w’ubutumire

    - Amazina y’utumira,

    - Utumirwa,

    - Igikorwa umutumiramo, 

    - Aho igikorwa kizabera. 

    - Umunsi n’isaha kizaberaho

    Imyitozo

    1. Andika amatangazo akurikira wubahiriza imiterere yayo:

    - Itangazo ryo kubika

    - Itangazo ryo kumenyesha

    2. Ishyire mu kigwi cy’umuyobozi w’ishuri ryisumbuye wigamo, wandike 

    ubutumire bw’umuhango wo gutanga impamyabumenyi ku banyeshuri 

    barangiza no kwizihiza isabukuru y’ imyaka 25 ikigo kimaze gishinzwe.

    IV.7. Imyitozo y’ubushobozi ngiro bw’umunyeshuri

    Ubu nshobora:

    - Gusesengura umuvugo cyangwa umwandiko usanzwe ngaragaza 

    ingingo z’ingenzi ziwukubiyemo. 

    - Gukoresha mu nteruro amagambo nungutse. 

    - Gusobanura ingingo zisobanura imiyoborere myiza.

    - Gusesengura no kwandika ibaruwa y’ubutegetsi. 

    - Gusesengura no gukora umwirondoro wange.

    - Kwandika amatangazo anyuranye.

    Ubu ndangwa no:

    Kubahiriza no gushishikariza abandi gahunda za Leta nshimangira 

    imiyoborere myiza, harimo kwimakaza umuco w’amahoro, kwakira neza

    IV. 8. Isuzuma risoza umutwe wa kane

    Umwandiko: Ikiganiro ku miyoborere myiza

    Ba nyakubahwa bayobozi b’imirenge muteraniye hano mugire amahoro! 

    Mbere na mbere mbanje kubashimira ubwitabire bwanyu muri iyi nama. Tudatinze 

    rero, nk’uko mwabisomye mu butumire mwahawe, uyu munsi turagirana ikiganiro 

    n’umuyobozi waturutse muri Minisiteri y’Ubutegetsi bw’Igihugu, ushinzwe 

    imiyoborere myiza. Hashize igihe havugwa ko muri aka Karere hari abayobozi 

    batakira neza abo bashinzwe kuyobora ni yo mpamvu twatumiye uyu muyobozi ngo 

    abagezeho ikiganiro ku miyoborere myiza. Ntabatindiye rero reka muhe umwanya 

    atuganirize.Nyakubahwa Muyobozi umwanya ni uwanyu.

    Nyakubahwa Muyobozi w’Akarere ka Runoni,

    Ba nyakubahwa bayobozi b’imirenge inyuranye,

    Nimugire amahoro! 

    Nasabwe kubagezaho ikiganiro ku miyoborere myiza. Ariko iyo tuvuze imiyoborere 

    myiza twumva ibintu byinshi. Uyu munsi turaganira ku miyoborere myiza muri 

    rusange twibande ku buryo bwo kwakira neza abatugana, kugira ngo twitwe ba 

    Rugwirorusa mu mikorere yacu ya buri munsi.

     Imiyoborere myiza ni iteme abayoborwa n’abayobozi bahuriraho bagafatana 

    urunana bagakemurira hamwe ibibazo bihari. Bibaye na ngombwa kuri iryo teme 

    bahashinga intebe bakiga kuri gahunda ziteza imbere Igihugu n’isi muri rusange. 

    Imiyoborere myiza ni uburyo buboneye bwo guhuza abayobozi n’abayoborwa, buri 

    wese akagira kandi akamenya uburenganzira bwe n’inshingano ze. Imiyoborere 

    myiza ni iyimakaza ubuyobozi bwiza, ukuzuzanya mu bitekerezo kw’abayobora 

    n’abayoborwa hagamije iterambere ry’Igihugu. 

    Igihe cyose umuturage atazaba afite uburenganzira bwo kwishyiriraho abayobozi 

    binyuze mu matora no kugira uruhare mu kubakuraho igihe batujuje inshingano zabo, 

    nta miyoborere myiza izaba irangwa mu Gihugu cyangwa mu gace runaka kacyo. 

    Imiyoborere myiza igira amahame igenderaho. Ingero ni nyinshi. Muri rusange, 

    guha abaturage uruhare mu buyobozi, gukorera mu mucyo, kumenyekanisha no 

    kwisobanura ku byo ushinzwe gukora, kugira ubuyobozi buri wese yibonamo, 

    kubaha igitekerezo cy’undi, guharanira ubwigenge mu bwuzuzanye hagati y’inzego 

    z’ubuyobozi, kumenya kugira abandi inama kimwe no kutabogama, ukita ku nyungu 

    rusange byinjira mu mahame y’ingenzi y’imiyoborere myiza.

    Mu miyoborere myiza hagomba kubonekamo gutanga ikaze. Ntibikwiye ko 

    umuturage uje abagana aza yikandagira atazi niba muri bumwakire. Iyo bigenze bityo 

    buri gihe ahora abunza imitima yumva ko abayobozi bose ari bamwe. Umuyobozi 

    ubwira nabi abamushyize ku ntebe yaba ameze nka wa wundi utema ishami 

    ry’igiti yicayeho. Umuyobozi mwiza yakira abaje bamugana bagahuza ibitekerezo, 

    ahakenewe gukoreshwa amategeko agakoreshwa, uhanwa agahanwa, ukeneye 

    kungwa mu bahanganye bigakorwa nta ruhande ubuyobozi bubogamiyemo.

    Ibiranga imiyoborere myiza ni byinshi. Imiyoborere myiza igomba gushingira ku 

    mahame ya demukarasi. Abahanga basobanura ko demukarasi ari ubutegetsi 

    bwa rubanda, butangwa n’abaturage, bukorera abaturage kandi bugakurwaho 

    n’abaturage. Ibi bisobanura ko ubuyobozi mufite ari indagizo mugomba gufata 

    neza, mugahora mwiteguye, igihe icyo ari cyo cyose, kuyimurikira rubanda 

    rwayibaragije imeze neza, ishimishije. Ni yo mpamvu abayobozi batashoboye 

    kurangiza neza inshingano baragijwe, rubanda rubakuraho ikizere bagasimbuzwa 

    abandi babishoboye.

    Igihe abaturage bazaba bafite uburenganzira bwo kubashyiraho kugira ngo 

    mubahagararire mu nzego zinyuranye z’ubuyobozi babinyujije mu matora, bafite 

    uburenganzira bwo gukurikirana imikorere yanyu, ndetse bafite uburenganzira bwo 

    kubagira inama no gushobora kubakuraho cyangwa kubasimbura igihe bigaragaye 

    ko mutashoboye kuzuza inshingano zanyu. Umuyobozi agomba kwakira neza 

    abaturage, akabatega amatwi yicishije bugufi, agakemura ibibazo atabogamye 

    agakurikiza amategeko. Iyo umuyobozi abigenje atyo usanga yubahwa kandi agace 

    aherereyemo kagatera imbere. Igihugu gifite abayobozi nk’abo gitera imbere.

    Nyakubahwa Muyobozi w’akarere,

    Ba nyakubahwa bayobozi muteraniye hano, kirazira ko umuyobozi yicara mu biro 

    ngo avugire kuri terefone ibijyanye n’inyungu ze bwite abaturage bamutegereje ku 

    muryango. Ntibikwiye ko muca ku baturage baje babagana mutababajije ikibagenza 

    ngo mubakemurire ibibazo. Birashoboka ko yenda bamwe muri mwe musohoka mu 

    biro mugaca ku baturage babategerereje hanze mutabasuhuje mukinjira mu modoka 

    zanyu mukagenda. Umuyobozi nk’uwo ntazi kwakira abamugana. Niba muri mwe 

    harimo umuyobozi nk’uwo ndamumenyesha ko yahinduka akareka kubangamira 

    uwo muco w’amahoro, akareka kudusebya dore ko burya ngo umukobwa aba 

    umwe agatukisha bose. Mu kwakira ababagana mugomba kurangwa n’amagambo 

    nka “muraho, murakaza neza murisanga, tubafashe iki? N’ayandi nk’ayo.”

    Murakoze, murakarama. 

    I. Ibibazo byo kumva no gusesengura umwandiko

    1. Uyu mwandiko ni bwoko ki? Ugamije iki? 

    2. Garagaza uko uyoboye ikiganiro asobanura imiyoborere myiza muri rusange? 

    3. Ni ibiki tubwirwa mu mwandiko biranga umuyobozi mwiza? 

    4. Ni iyihe nsanganyamatsiko ivugwa mu mwandiko?

    5. Rondora izini mvugo waba uzi zikoreshwa mu kwakira neza abakugana.

    6. Ni iki wungukiye muri iki kiganiro mbwirwaruhame?

    II. Ibibazo by’inyunguramagambo

    1. Tanga ibisobanuro by’ amagambo akurikira ari mu mwandiko: 

    a) Ubwitabire: 

    b) Ba Rugwirorusa: 

    c) Aza yikandagira: 

    d) Kubunza imitima: 

    e) Abamushyize ku ntebe: 

    2. Soma buri jambo rivuye mu mwandiko hanyuma urihuze n’ igisobanuro 

    cyaryo ukoresheje akambi.

    3. Sobanura icyo iyi mvugo ishaka kuvuga: umukobwa aba umwe agatukisha 

    bose

    VI. Ibibazo ku ibaruwa y’ubutegetsi, ku mwirondoro no ku matangazo

    1. Ushingiye ku ishami wize, andike ibaruwa isaba akazi kajyanye n’ibyo wize. 

    Ku mugereka w’ibaruwa wanditse, ushyireho umwirondoro wawe.

    2. Ishyire mu mwanya w’umubyeyi, maze wandikire inshuti yawe uyitumira mu 

    bukwe bw’ umwana wawe ugiye gushyingirwa.

    3. Andika itangazo rirangisha ibyangombwa byawe byabuze harimo 

    irangamuntu, uruhushya rwo gutwara ibinyabiziga n’ ubwishingizi 

    bw’ubuzima. Urikore ku buryo bizakugeraho neza wubahiriza uturango 

    twose tw’itangazo.

    UMUTWE 3:UBURINGANIRE N’UBWUZUZANYEUMUTWE 5:UBWIKOREZI