Kinyarwanda LE copy 1

Topic outline

• 

  General

  • Kinyarwanda LE Y3 SB File Uploaded 1/11/21, 17:37
  • Kinyarwanda LE Y3 TG File Uploaded 1/11/21, 17:37
  • Announcements Forum
• UMUTWE 1:KUBAKA UMUCO W’AMAHORO

  Ubushobozi bw’ingenzi bugamijwe

  - Gusesengura umwandiko ku kurwanya ihohotera no kugaragaza ingingo 

  z’ingenzi ziwugize.

  - Gusesengura amagambo aturuka ku ikomora hagaragazwa uturemajambo 

  twayo.

  Igikorwa cy’umwinjizo 

  Ushingiye ku bumenyi bwawe bwite, sobanura ihohoterwa, uko rivuka, 

  ibiritera, ingaruka zaryo n’ingamba zo kurikumira hubakwa umuco w’amahoro.

  

  “Uriya mugore se ko mbona ari kwivugisha amagambo menshi yiyesura, 

  byamugendekeye bite? Cyo re! Dore aricara agahita ahaguruka akajya kurunguruka 

  mu idirishya akongera akicara. Uriya ni umurwayi pe! Noneho ndabona atangiye 

  kwishima mu mutwe, ubanza uyu munsi yacanganyikiwe! Cyangwa uburwayi bwo 

  mu mutwe abumaranye iminsi! Yewe, ubanza yataye umutwe, reka mwegere 

  nankundira tukaganira ndareba icyo namufasha.” Nkimara kugisha umutima inama, 

  nibaza uko ngiye kumwegera ngo muganirize. Mu gihe ntarahaguruka, atangira 

  kuvugira hejuru mu ijwi riranguruye asakuza cyane agira ati: “Ubu koko turerere 

  he? Mu ngo tubasigira abakozi bakabahohotera! Mu baturanyi na ho harimo 

  inyangabirama zibahohotera! Ku mashuri na ho hari abarezi bamwe na bamwe 

  babahohotera. Iki ni ikibazo gikomeye Leta igomba gukumira amazi atararenga 

  inkombe”!

   Ibyo yabivugaga ubona ababaye ariko kubera ko nta muntu yavugishaga, abari aho 

  dukomeza kumuhanga amaso gusa dukeka ko yaba afite ikibazo cyo mu mutwe. 

  Yari yambaye ingutiya ndende n’agapira gusa. Nta nkweto yari yambaye ariko 

  bigaragara ko yari umuntu usanzwe ari umusirimu. Ibirenge bye byari byuzuyeho 

  uburimiro ndetse n’intoki zuzuye ibitaka boshye umuntu wahoze ahinga. Hashize 

  akanya gato arongera atangira gusakuza. Ati: “Abana bacu tubahungishirize he? Mu 

  ngo barahohoterwa, mu baturanyi ni uko, none n’abakabarinze barabahohotera! Ni 

  ishyano! Ni ishyano nta we naribwira weee! Sinamutanga weee! Oya!”

  Uko yakomezaga gusakuza ni na ko yajyaga ahaguruka akongera agakubita ijisho 

  mu idirishya ryari hejuru y’aho yari yicaye. Hashize akanya hasohoka umuganga 

  wari wambaye itaburiya y’umweru tubona amuhereje imyenda yari asohokanye 

  asa n’umwihanganisha, arongera arinjira naho wa mugore akomeza kwicara 

  aho. Ngeze aho ndamwegera. Ku bibero bye yari ahafite imyenda muganga yari 

  amaze kumuhereza, nitegereje mbona ni agakariso kabaye ubushwangi n’akajipo 

  kakwira umwana w’imyaka itanu kacikaguritse kandi kahindutse amaraso. Mugeze 

  iruhande, ndamusuhuza anyikirizanya ishavu n’agahinda. Yari yataye umutwe ku 

  buryo ibyo namubazaga byose yansubizaga igisubizo kimwe gusa kidafitanye isano 

  n’icyo mubaza: “Ni se”. Nti: “Byagenze bite”? Ati: “Se”. Nyuma yo kumara umwanya 

  muvugisha akansubiza ibiterekeranye, mpitamo kumuhagurutsa aho yari yicaye 

  ndamusindagiza mugeza aho batangira ubufasha ku bahungabanye. Mwinjiza mu 

  nzu, tuhasanga umukobwa ubishinzwe amwereka aho yicara. 

  Mu gihe atangiye kumuganiza nge ndasohoka. Nkigera hanze mpahurira n’abagore 

  babiri bari bavuye gukingiza barimo baganira. Sininjiye mu kiganiro cyabo ariko 

  nkomeza kugikurikira. Baganiraga bavuga umugabo wahohoteye umwana we 

  wiga mu mashuri y’inshuke amusanze mu rugo wenyine nyina yagiye mu murima. 

  Nkimara kubyumva nsanisha iyo nkuru n’uko wa mugore yansubizaga, nibuka ko 

  yasaga nk’uvuye mu murima nkeka ko umwana bavuga ari uwe. Nsubira mu nzu 

  aho nari namusize nsanga yacururutse aganira na wa mukobwa. 

  Mpageze ashaka guceceka ariko wa mukobwa aramubwira ati: “ Komeza nta kibazo 

  uyu ni we wakuzanye aha”. Arakomeza aramutekerereza. “Bahise bampamagara 

  ndi guhinga ngo Karake, umugabo wange, yaje avuye mu kabari yasinze kanyanga 

  amufata ku ngufu. Nahise mva mu murima aho nufiraga amasaka nsanga umwana 

  aravirirana ni ko kumuzana kwa muganga. Nongeye kugarura ubwenge nisanga aha 

  tuganirira”.

  - None se Karake asanzwe anywa kanyanga?

  - Yayinywaga ariko nta kindi gihe yigeze akora ishyano nk’iryo.

  - Wa mukobwa asa n’uguye mu kantu, aceceka akanya gato maze bimwanga 

  mu nda akomeza kumuganiriza.

  - Buriya rero sinaba ngushinyaguriye nkubwiye ko ishyano ryaguye iwanyu nawe warigizemo uruhare. Iyo ubonye uwo ari we wese akoresha ibiyobyabwenge ntabwo uba ukwiye kumuhishira. Kwinumira ni nko kureka igitambambuga iruhande rw’umunyotwe. Kiwugeraho kikawusandaguza boshye ivu. Nyamara iyo uba warabigejeje ku bayobozi bari ku mugorora bakamugira inama akareka kanyanga. Ndakubwiza ukuri nta mubyeyi muzima wakorera umwana we ibya mfura mbi nka biriya. Ni ikibazo k’ingaruka z’ibiyobyabwenge. Ikindi kandi ni ngombwa kujya tuganiriza abana bacu tubigisha gutahura abantu bafite ingeso mbi, bashobora kubahohotera. Ibyo byatuma bamenya kuvumbura ufite umugambi mubisha wo kubahohotera bakamuhungira kure. Wa mugore yari yagaruye akenge yumva ibyo umukobwa amubwira atuje. Hashize

  akanya abaza wa mukobwa.

  - None se ubwo Leta izamuhanisha iki? Si ukumufunga burundu ngahinduka 

  umupfakazi?

  - Leta nta nyungu iba ifite mu gufunga abantu burundu, icyo iba igamije ni 

  ukugorora umuhemu uba wakoze icyaha. Iyo amaze kwigishwa imyitwarire 

  ye ikagaragaza ko ibyatumye akora icyo cyaha atabisubira, baramufungura 

  akagaruka gufatanya n’abandi kubaka igihugu. Si byiza rero guhishira uwakoze 

  ishyano nk’iryo kuko uba umutesheje amahirwe yo kugororwa ngo ahinduke 

  muzima. Umuzima arafungurwa naho umutindi unangira ntagaragaze ko 

  yicuza ibyo yakoze ni we ufungwa burundu.

  - Urakoze kubera ibisobanuro umpaye n’inama ungiriye, ndumva nacururutse 

  reka nge kureba uko umwana ameze ubu muganga yanshatse arambura.

  Akimara kumushimira, turasohokana twerekeza aho bakirira abarwayi baje ari 

  indembe; hamwe nari namukuye yataye umutwe. Tuhageze umwe mu baganga bari 

  bahari amubwira ko ategereza gato, ko umwana arimo gukurikiranwa n’abaganga 

  kandi ko ibizamini byafashwe babijyanye muri raboratwari kureba niba nta bundi 

  burwayi yaba yatewe n’ihohoterwa yakorewe.

  I.1.1. Gusoma no gusobanura umwandiko

  Igikorwa

  Soma umwandiko “Umwana wahohotewe” ushakemo amagambo 

  udasobanukiwe, hanyuma uyasobanure ukurikije inyito afite mu mwandiko 

  wifashishije inkoranyamagambo

  Imyitozo
  

  1. 1. Simbuza ijambo (amagambo) ryanditse ritsindagiye, irindi bivuga 

  kimwe riri mu mwandiko.

  a) Guhohotera umuntu ukamugirira nabi biragayitse mu muco nyarwanda.

  b) Si byiza kwicecekera igihe habaye ihohoterwa.

  c) Abafite ikibazo k’ikangarana bitabwaho ku buryo bwihariye.

  d) Umwana agira agahinda iyo abuze umwitaho.

  2. Koresha amagambo akurikira mu nteruro ngufi zigaragaza ko wumva icyo 

  asobanura kandi ukore usanisha.

  a) Inyangabirama

  b) Kugwa mu kantu

  c) Gusindagiza umuntu

  d) Igitambambuga

  3. Uzurisha izi nteruro amagambo avuye mu mwandiko. 

  a) Twamagane………rikorerwa ikiremwa muntu.

  b) Umuco nyarwanda wamaganira kure ikoreshwa ry’…. mu muryango.

  c) Umugiraneza arangwa no….indembe akayigeza kwa muganga.

  d) Muri ……hasuzumirwa ibimenyetso by’ukuri.

  4. Andika imbusane z’amagambo akurikira dusanga mu mwandiko:

  a) Guta

  b) Guhohotera

  c) Abayobozi

  d) Umuhemu

  I.1.2. Gusoma no kumva umwandiko

  Igikorwa

  Ongera usome umwandiko “Umwana wahohotewe”, maze usubize ibibazo 

  byawubajijweho. 

  1. Umugore uvugwa mu gika cya mbere cy’umwandiko yari he? Kubera iki? 

  2. Ni ibiki bigaragaza ko umugore uvugwa mu mwandiko yasaga 

  nk’uwataye umutwe? 

  3. Ni irihe hohoterwa rivugwa muri uyu mwandiko? Ni nde wahohoteye 

  undi? Yabitewe n’iki? 

  4. Ni he havugwa mu mwandiko hashobora gukorerwa ihohoterwa?

  5. Ese mbere yo kuganira n’uriya mukobwa, uwo mugore yari afite 

  umugambi wo gutanga umugabo we? Sobanura igisubizo cyawe. 

  6. Muri uyu mwandiko baratanga inama y’uko twarwanya ihohoterwa. 

  Izo nama ni izihe?

  I.1.3. Gusoma no gusesengura umwandiko

  Igikorwa

  Ongera usome umwandiko “Umwana wahohotewe” maze usubize ibibazo 

  bikurikira:

  1. Ni iyihe nsanganyamatsiko ivugwa muri uyu mwandiko?

  2. Ni izihe ngingo z’ingenzi zivugwa mu mwandiko?

  3. Garagaza ubundi bwoko bw’ihohoterwa ritavuzwe mu mwandiko.

  4. Ni izihe ngaruka uwahohotewe ashobora guhura na zo?

  I.1.4. Kungurana ibitekerezo

  Igikorwa

  Wifashishije umwandiko “Umwana wahohotewe” n’ubumenyi rusange, 

  ungurana ibitekerezo na bagenzi bawe ku nsanganyamatsiko ikurikira: 

  “Ingamba zafatwa kugira ngo hakumirwe ihohoterwa.”

  I. 2. Ikomora: Ikomoranshinga

  I.2.1. Inshoza y’ikomoranshinga n’ikomoranshinga mvazina

  Igikorwa

  Itegereze amagambo atsindagiye ari muri izi interuro zikurikira, ugire icyo 

  uyavugaho uhereye ku miterere n’inkomoko yayo. Uhereye ku miterere 

  n’inkomoko yayo, kora ubushakashatsi utahure inshoza y’ikomoranshinga, 

  ugaragaze uko inshinga zivuka ziturutse ku mazina n’uturemajambo twazo.

  1. Uko uwo mugore yakomezaga gusakuza ni ko yahagurukaga akareba 

  mu idirishya ryari hejuru y’aho yari yicaye.

  2. Abayobozi bakunda kujanisha kugira ngo bamenye umubare 

  w’abahohoterwa muri rusange.

  3. Iyo bwije, kumurika mu nzu bigabanya ubwoba.

  4. Umuntu muzima arangwa no gutagatifuza ibikorwa bye.

  I.2.1.1. Inshoza y’ikomoranshinga

  Ikomoranshinga ni ihimba ry’inshinga nshya uhereye ku bicumbi by’andi magambo 

  asanzwe mu rurimi cyangwa imizi y’inshinga. Hari amatsinda abiri y’ikomoranshinga: 

  ikomoranshinga mvazina n’ikomoranshinga mvanshinga.

  I.2.1.2. Inshoza y’ikomonshinga mvazina

  Ikomoranshinga mvazina ni ihimba ry’inshinga uhereye ku bicumbi by’amazina 

  asanzwe ari mu rurimi.

  a) Gukomora inshinga ku izina

  

  

  

  Imyitozo

  1. Komora inshinga ku magambo akurikira:

  a) Ifoto b) Pyo c) Dumburi d)Re e)Ibiryo

  2. Soma igika gikurikira maze ugaragaze aho inshinga ziri mu ibara 

  ry’umukara tsiri zakomotse:

  Kanyana ni umwana urangwa n’imico myiza, agakundwa na buri wese 

  kubera ubupfura bumuranga. Umunsi umwe yagiye gusura nyirasenge wari 

  uzi kunezeza abamugana bose kuko yari yarakungahaye bitagira urugero, 

  maze bicara mu busitani butoshye baraganira bishyira kera. Bigeze mu 

  kabwibwi, amatara arabamurikira binikiza ikiganiro cyari cyuje impanuro. 

  Bidatinze, bumvise amakuru y’inshamugongo ko musaza wa Kanyana yari 

  agiye guhohotera umwana w’umukobwa ariko ngo babanje kugigira. Mu gihe 

  ataragera ku mugambi we yumvise abahuruye baje gutabara maze akizwa 

  n’amaguru arapyirika arenga atyo. Bakibaza ku bibaye bumva ijwi rihamagara 

  Kanyana, ariko we akomeza kwipfayonza nk’aho nta cyo bimubwiye. 

  3. Garagaza intego y’izo nshinga n’amategeko y’igenamajwi yubahirijwe

  
  

  Bagenahirwe munyumve

  Bagenategeko mumvune

  Munyumvire iyi mvamutima

  Navogerewe imvugiro

  Muramvane mu makuba.

  Navangiwe mu mvugo

  N’abakagombye kunyumva

  Bakamvana mu mahoro

  Bakanjyana mu makuba

  Kandi rwose ari bakuru.

  Ngenda mpura n’amahano

  Ngahohoterwa bahari

  Ubwo ndatinya ngaceceka

  Ngahora mpangayitse

  Ngira ngo mwese muri bamwe!

  Nahuye na muranduranzuzi

  Aranzuyaza ngo aranduzi

  Aranzenguruka ndazimira

  Cyaruzi ubwo aranzonga

  Yizimanira akayuzi kange.

  Runyogozi, muhishwambuto

  Atambuka apfutse ingohe

  Ngo maze angushe mu mutego

  Intege zange akirigita

  Bindigisiriza ubuzima.

  Ruzingabato yarateye

  Ngo atahe itoto ryange

  Yiteruzwa udutako

  Nako udufaranga

  Ngo antahire agahugu!

  Agahugu kange ni gato

  Abazingambuto baragateye

  Baragatunduza mfite intimba

  Murambe hafi birangoye

  Ubuzima burizinga.

  Intara zose yarazikwiye

  Ntarumanga arazivuyanga

  Atitaye ko zidakomeye

  Akazisenya nta soni

  Agera ikambere n’ibikari,

  Bya bimamyi by’ibimama

  Biguha imari y’amahano

  Bikakunyunya nk’uwanyazwe

  Bikakunyonga ubutanyurwa

  Bikunyuza inyenga y’amarira.

  Ba bisukari isiga ingese

  Ntibasiba baraserutse

  Kuko basanganywe isoni nke

  Baragusekera bakagusoroma

  Bakagusenya ugasiga isi.

  Abanyumvise mubimenye

  Ba bihehe mubamenye

  Bakunyuza mu rihumye

  Maze ukagenda utabimenye

  Ugafumbira umunaba.

  Banyamishinga mudufashe

  Murashishoze dushobore

  Ibyo kujisha shugadadi

  Tujwigirize shugamami

  Ishaba y’abato ishishe. 

  Umuhanzi 

  NSENGIMANA Cyriaque

  I.3.1. Gusoma no gusobanura umwandiko

  Igikorwa

  Soma umwandiko “Muhishwambuto” ushakemo amagambo udasobanukiwe, 

  hanyuma uyasobanure ukurikije inyito afite mu mwandiko wifashishije 

  inkoranyamagambo.

  imyitozo

  1. Andika inyito ebyiri z’ijambo “intege”.

  2. Garagaza amatsinda y’amagambo ari mu mwandiko ahuje inyito no gupfa.

  3. Andika impuzanyito z’amagambo akurikira:

  a) Ubuzima b)Intimba c) Imari d) Isoni

  I.3.2. Gusoma no kumva umwandiko

  Igikorwa

  Ongera usome umwandiko “Muhishwambuto”, maze usubize ibibazo 

  byawubajijweho. 

  1. Ni irihe hohoterwa rivugwa muri uyu mwandiko?

  2. Ni ba nde umuhanzi asaba ko bamwumva muri iki kibazo k’ihohoterwa?

  3. Ijambo “ Abazingambuto” risobanura iki? 

  4. Abazingambuto bahohoteye bate uvugwa mu mwandiko?

  5. Ese hari aho bavuga ko muhishwambuto yakwiriye ahantu hose? 

  Byerekanishe amagambo yo mu mwandiko.

  6. Hari abantu bavugwa ko bakwiye kwamaganwa bashukana bitwaje 

  imari. Abo ni ba nde?

  I.3.3. Gusoma no gusesengura umwandiko

  Igikorwa

  Ongera usome umwandiko “Muhishwambuto”, maze usubize ibibazo 

  byawubajijweho. 

  1. Umwandiko «Muhishwambuto » uri mu buhe bwoko bw’umwandiko? 

  Sobanura igisubizo cyawe.

  2. Ni izihe ngingo z’ingenzi ziri mu mwandiko?

  3. Ni ba nde bashobora guhohotera umwana?

  4. Ni izihe ngaruka uwahohotewe ashobora guhura na zo?

  I.4. Ikomora: Ikomoranshinga mvanshinga

  Igikorwa

  Soma interuro zikurikira, witegereze inshinga zitsindagiye hanyuma ugaragaze 

  intego yazo. Hera ku ntego y’izo nshinga maze usobanure uko inshinga zivuka 

  ku zindi kandi ugaragaze uturemajambo two mu ikomoranshinga mvanshinga. 

  a) Abantu bakunda kurwanya ihohotera barangwa n’umutima mwiza

  b) Kugendererwa n’abashyitsi ni umugisha.

  c) Uwahohotewe asabwa kuvugisha ukuri kugira ngo yitabweho.

  d) Kunezerwa birakwiye ku bantu bose.

  I.4.1. Inshoza y’ikomoranshinga mvanshinga

  Ikomoranshinga mvanshinga ni ihanga ry’inshinga nshya uhereye ku mizi y’inshinga 

  zisanzwe mu rurimi. Iri komoranshinga rikoresha ingereka zitandukanye. Twabonye 

  ko ingereka ari uturemajambo tujya hagati y’umuzi n’umusozo tukazanira inshinga 

  ingingo nshya. Twabonye kandi ko iyo umuzi wiyunze n’ingereka bibyara igicumbi 

  gishya kitwa intima.

  Ingero:

  
  

  I.4.2. Uturemajambo tw’inshinga zo mu ikomoranshinga mvanshinga

  Inshinga zishingiye ku ikomoranshinga mvanshinga na zo zifite uturemajambo dusa 

  neza n’utw’inshinga isanzwe. 

  Inshinga yavutse kubera ikomoranshinga mvanshinga ishobora kugira utwo 

  turemajambo twose cyangwa tumwe muri two nko mu ikomoranshinga mvazina.

  Ingero:

  a) Nibatazabimujanishiriza azabyibagirwa kuko azaba ari kwambarira urugamba.

  b) Murakomangwa n’umutima ngo muge gufasha uwahohotewe
  

  
  

  Imyitozo
  

  1. Garagaza inshinga zishobora gukomoka ku mizi y’inshinga zikurikira:

  a) Kuneza b)Guhemuka c) Kubaka d)Gufotora

  2. Garagaza imizi y’inshinga zitsindagiye ziri mu mwandiko ukurikira: [...] 

  Akimara kumushimira, turasohokana twerekeza aho bakirira 

  abarwayi baje ari indembe hamwe nari namukuye yataye umutwe. 

  Tuhageze umwe mu baganga bari bahari amubwira ko ategereza gato ko 

  umwana arimo gukurikiranwa n’abaganga, kandi ko ibizamini byafashwe 

  babijyanye muri raboratwari kureba niba nta bundi burwayi yaba 

  yatewe n’ihohoterwa yakorewe.

  3. Garagaza uturemajambo n’amategeko y’igenamajwi by’inshinga 

  zitsindagiye.

  a) Umwana, umugore n’undi muntu wese bazira guhohoterwa.

  b) Gukubitagura abantu ntibishimisha inyangamugayo ziharanira 

  amahoro.

  Imyitozo

  c) Kumanuza ni ugusaba umuntu ibyo adashoboye.

  d) Kanyana aturanye n’abayobozi beza bita ku bo bayobora.

   I.5. Imyitozo y’ubushobozi ngiro bw’umunyeshuri

  Ugendeye ku mabwiriza agenga ihangamwandiko, hanga umwandiko ufite 

  hagati y’imirongo mirongo itatu na mirongo ine ku nsanganyamatsiko ikurikira: 

  “Gukumira ihohoterwa ni ishingiro ryo kubaka umuco w’amahoro arambye”. 

  Mu magambo agize uwo mwandiko hagaragaremo inshinga zikomoka ku 

  ikomoranshinga.

  Ubu nshobora:

  - Gusoma neza nubahiriza utwatuzo n’isesekaza.

  - Gukoresha mu nteruro amagambo nungutse. 

  - Gusesengura umwandiko ngaragaza ingingo z’ingenzi ziwukubiyemo. 

  - Gusobanura intandaro y’ihohoterwa n’uburyo bwo kurikumira

  - Gusesengura amagambo ashingiye ku ikomoranshinga ngaragaza 

  uturemajambo n’amategeko y’igenamajwi. 

  Ubu ndangwa no:

  - Kurwanya ihohoterwa aho nahura na ryo hose.

  - Kwimakaza umuco w’amahoro.

  e) Si byiza guserereza abandi

  I. 6. Isuzuma risoza umutwe wa mbere

  Umwandiko: Turwanye ihohoterwa

  Mu muco nyarwanda, kubaha ubuzima ni indangagaciro mpuzabantu kuko ubwo 

  buzima umuntu abwifuriza abandi, akabuhabwa n’abandi, na we akabuha abandi. 

  Kubaho mu mudendezo bishingira ku muco w’amahoro wubakwa mu muryango 

  uwo ari wo wose kandi bikagerwaho umuntu yiyushye akuya kuko binyura mu nzira 

  nyinshi harimo no kurwanya ihohoterwa. Guhohotera umuntu ni ukumwiyenzaho 

  atakwakuye cyangwa se ataguteyeho amahane, kumuvutsa ibyo afiteho 

  uburenganzira bitewe n’uko umurusha imbaraga cyangwa umufiteho ububasha. 

  Buri muntu wese agira agaciro ahabwa na kamere avukana maze uburenganzira 

  bwe ntibube umurage w’ababyeyi cyangwa undi muntu. Nta mpamvu n’imwe 

  ishobora gutuma hagira uhohoterwa kabone n’ubwo amategeko y’umuryango 

  runaka yaba abangamira ubwoko ubu n’ubu, abantu b’igitsina iki n’iki, idini, 

  ururimi, abo badasangiye igihugu, umutungo, ikiciro cy’abaturage bavukamo, 

  ibitekerezo byabo n’ibindi. Kurwanya ihohoterwa bishingira ku mahame amwe 

  n’amwe y’uburenganzira bwa muntu nko kwishyira ukizana, kugira umutekano 

  no kugira imibereho myiza. Uko byaba kose n’uko byagenda kose, agaciro ka 

  muntu ntikagabanywa, ntikanasubizwa inyuma kandi gashimangirwa n’amategeko 

  mpuzamahanga ibihugu biba byaremeye, bikanayashyiraho umukono. Nubwo 

  bimeze bityo, si ko hose byubahirizwa.

  Burya koko nta kabura imvano, ibitera ihohoterwa ni imyumvire mibi, imyifatire 

  n’imyitwarire bitaboneye harimo ubusambanyi, kunywa ibiyobyabwenge, ubugizi 

  bwa nabi n’ibindi byinshi. Ihohoterwa kandi rigaragarira mu mvugo isesereza, 

  isebanya no mu bikorwa bitesha agaciro ikiremwa muntu nko gufata ku ngufu, 

  gukoresha imirimo ivunanye, gutoteza, n’indi migirire igayitse igira ingaruka ku 

  bato n’abakuru. Imvugo n’ibikorwa by’ihohoterwa bigira inkurikizi zitabarika ku 

  babikorewe nko kwiheba, gutakaza ikizere, kwiheza mu bikorwa bitandukanye, 

  kugira ipfunwe, kugira ihungabana n’izindi. 

  Kugira ngo hirindwe izo ngaruka, buri wese akwiye kuba umusemburo w’amahoro, 

  ayasakaza mu bandi mu migirire ye ya buri munsi. Bajya bavuga ngo: “Kwirinda 

  biruta kwivuza.” Ni ngombwa gufata ingamba zikumira ihohoterwa bigizwemo 

  uruhare n’inzego z’ubuyobozi ku bufatanye n’abaturage n’imiryango yigenga. Ibyo 

  byagerwaho habayeho gushyiraho amategeko n’ibihano bikwiye ku bahohotera 

  abandi, guhugura abantu b’ibyiciro binyuranye, gutegura amarushanwa yamagana 

  ihohoterwa iryo ari ryo ryose, gushyiraho amatsinda n’ibigo byihariye bishinzwe 

  gukumira no kurwanya ihohoterwa n’ibindi.

  Bityo rero, umuco w’amahoro ugomba guhera ku muntu ubwe, akawusakaza mu 

  bandi, ugakwira igihugu ndetse n’isi yose kuko “Ijya kurisha ihera ku rugo”. Buri 

  wese ahamagariwe kuba ijisho rya mugenzi we, akagaragaza hakiri kare imyitwarire 

  yatuma umuryango uhungabana ntugere ku iterambere rirambye.

  I. Ibibazo byo kumva no gusesengura umwandiko

  1. Uburenganzira bwa muntu bugaragazwa n’iki?

  2. Ni izihe ngaruka zishobora kuba ku muntu wahohotewe?

  3. Ni izihe ngamba zafatwa kugira ngo hakumirwe ihohoterwa?

  4. Tanga ingero byibura eshanu zigaragaza ibikorwa by’ihohoterwa.

  5. Wafasha ute uwahohotewe?

  6. Ni ba nde bakwiye kurwanya ihohoterwa?

  II. Ibibazo by’inyunguramagambo

  1. Simbuza ijambo (amagambo) ryanditse ritsindagiye, impuzanyito iri mu 

  mwandiko.

  a) Uwahohotewe ntabaho mu mahoro.

  b) Mu muco nyarwanda birabujijwe kwambura umuntu uburenganzira bwe.

  c) Ufashwe ku ngufu ashobora gukurizamo kugira ikangarana rikomeye.

  d) Dutozwa kwirinda gukoresha imvugo ibabaza umuntu.

  5. 2. Kora interuro ngufi ukoresheje amagambo akurikira:

  a) Umurage

  b) Kwishyira ukizana

  c) Ibiyobyabwenge

  d) Ipfunwe

  5. 3. Uzurisha izi nteruro amagambo avuye mu mwandiko. 

  a) Umuntu muzima arangwa n’…..mwiza wo guha …….buri muntu. 

  b) U Rwanda rwashyizeho……. arengera ikiremwa muntu.

  c) Kurwanya….ni inshingano yacu twese. 

  III. Ikibonezamvugo

  1. Tanga ingero ebyiri z’inshinga zifite imizi yakomotse ku bwoko bw’amagambo 

  bukurikira:

  a) Ntera b) Inyigana c) Izina

  2. Garagaza uturemajambo tw’inshinga zitsindagiye ugaragaze n’amategeko 

  y’igenamajwi. 

  a) Twirinde gusesagura ubuzima budatangwa na muntu.

  b) Ibimenyetso byose birafotorwa.

  c) Gukazanura byaracitse mu muco nyarwanda.

  d) We anezwa no kwitabwaho

  
  

• UMUTWE 2:UMUCO NYARWANDA

  Ubushobozi bw’ingenzi bugamijwe :

  - Gusesengura zimwe mu ngeri z’ubuvanganzo nyarwanda hagaragazwa 

  uturango twazo.

  - Gusobanura iminozanganzo no kuyikoresha ahanga.

  Igikorwa cy’umwinjizo

  Tekereza, maze ugaragaze bimwe mu bintu biranga umuco nyarwanda 

  byanyuraga mu buvanganzo nyarwanda. Urebye nk’igihe bakosorana mu 

  biganiro byabo, nk’ibyakorerwaga ibwami, mu muryango nyarwanda nk’igihe 

  bungutse umwana, mu misango y’ubukwe n’ahandi

  II.1. Umwandiko: Babyirukanye ingoga mu gutamira

  
  

  Babyirukanye ingoga mu gutamira

  Abana ba Kigeri abyiruye

  Bene Rwigurangoma rwa Ngoboka ya Rwangoruke

  Aba bana se yabyaye bakuranye icyusa mu irya

  Barasagambye nka Bisu bya Nyamihana

  Baza guhanwa na nde ngo bitonde mu gutamira

  Uwakabahannye ko ari mukuru wabo

  Bakaba bakoma ku ngeso yawe!

  Iyo ngeso barayibyariye abami

  Ba Bwimandubaruba na Bwimanduga

  Barabishyuhaguza ibihaza!

  Rutarindwa 

  Ati: “Ndi igisoka singihazwa n’agasate,”

  Ndi umutware w’Ibisumizi

  Ibyo mwumva ge nzigira mu Gisigari

  Iyo bahinga mu Rukubye, na rwo rukoroha

  Nkamenya guhangira inyama!

  Sharangabo

  Agira imandwa ikaba indubizi

  Ati: “Munyijyanire i Nyakabanda ka Kigali

  Bandebere cya giti kiri aho kikitwa umuvure

  Bacyuzuze amazi n’imineke ngumye kubayagura

  Sinteze guhezera na mugenzi wange!”

  Nshozamihigo

  Yariye kandore y’ i Nduga

  Ayimiragura ayivanga n’ ibivuzo

  Bigeze mu nda biragugara

  Ati: “Munyegereze ibitoke n’ibijumba n’umubanji

  Ngumye nkomere mu nda yange

  Ngana Mugaza wa nzovu.

  Gashamura

  Abona ubwato ntazihazine

  Akazengerezwa nk’uwasinze

  Rutarindwa yagira ngo ariyubanganya

  Akabimyoza aho imbere ye

  Ibisumizi bimukobye

  Ati: “Ngira umusongozi gito

  Akantekera imiranzi y’inyama

  N’imitura y’ibishyimbo

  Ntagomba guhisha aragapfa azamenya ingeso”.

  Rukangirashyamba aje kumuhana

  Ati: “Ni ukuri mwana wange

  Ni uko nyine uruzi nisaziye

  Umuganura waramuka waje ntiwansumbya umuhogo.

  Bisangwa ni mukuru utabakoma

  Iyo akubirije imvuruge y’isogi

  N’imitura y’ibishyimbo ntareka bihora

  We aravunjagura agacisha ruguru

  Ati: “Nagabanye ibigega

  Mumpakurire umutsima munini

  Ungana cya kigega kerekeye mu Koko

  Nge ndabasumbya mu kurya!”

  Rwayitare yatamiye intore

  I Bunganyana rya Nyirabitero

  Aracyatamba gusaba imyuko

  Rwangeyo ati: “Ndi Umunyiginya mukuru

  I Kundamvura ya Bitero, nkikundisha isogi

  Yamara kuyirya akaganya mu mabondo ikagugara”.

  Rukangamiheto yakangase amenyo ku magufwa

  Arahunja n’igitondora, ndamureba ndamugaya

  Nti: “Mbe nyamuhunja ko utarobanura”?

  Ati: “Sinabona akanya nasiga inyuma

  Muryamo yarateye, byantera agahinda”.

  Yenda ibihaha byayo arakoranya n’imyijima

  Ahinduka rugara mu nzu

  Ntiyabona ibitotsi byo kuryama

  Ruyimbo ararenza n’umugongo

  Inda iramugora arahemuka.

  Nzirabatinyi yagugunnye ingoma

  Imikoba iramwica mu bijigo

  Muzarebe Rubanda rwa Rwingwe

  Acuma amabondo

  Sezikeye ati: “Ge ngira iryinyo rikaba intorezo

  Narikomanga ku nkoro inkono iri ku ziko”.

  Nti: “Muranyongere inyama

  Akaba umwaka atarabaga

  Yamara kubaga bugatuma yiyegura imiryango

  Akaba ukwe!

  Kamarashavu yishinze inkori z’i Kigali

  I Bugagara bwa Nyiragasogwe

  Bashyizemo amavuta n’umunyu

  Aragumya yoreza iyo!

  Karunganwa ati: “Ndi umwana w’Umwami

  Mvuka mu nda y’ingoma

  Simenya guterera mira bunguri”.

  Cyitatire yariye ubushaza i Shegama

  Maze se aramwanga ngo yamucuze impamba.

  Musinga yamiraguye imitura y’ibishyimbo

  Bahutira ihene ku nda barakubita n’ububaya

  Yaguye impishyi bacisha mu bigega.

  Muhigirwa yahigiye ingundu y’abatunzi

  Agaca mu cyanzu

  Nahace arahakwiye

  Agatsinda yameze aye menyo

  Yo kubagira ibimasa mu Nyamagana.

  Rwabirinda yarindiriye abicaye ku ziko

  Bahembwe ngo bararinda cyane

  Ashakira inzira mu mwinjiro

  Arabiyogoza mu buriri.

  Ati: “Ndi mukuru nkabahenda

  Twatigirira ibyo kwiba nabananize cyane”.

  Kayijuka bamuhaye ikibo, icyansi, n’icyabya

  Byose asa na cya Nyarwaya

  I Nyarubuye hari ibigoryi bibiri

  Hari n’undi nabwiwe

  Ngo ntibagisumbanya ingeso

  Mubashyiremo na nyirabo Rwabizamurego

  Cya gicuba k’i Bumbogo cyaramuka cyaje

  Rugoma rubuganizwa ijana yagabanywa ite?

  Ariko nayanywe arabikwiye

  We uhora azizana akazongera mu ze!

  Yazinyaze ibindi bihugu.

  (Cyahimbwe na Senkabura ya Kibaba wo mu Rusenyi.)

  II.1.1. Gusoma no gusobanura umwandiko

  Igikorwa

  Soma umwandiko “Babyirukanye ingoga mu gutamira”, ushakemo amagambo 

  udasobanukiwe hanyuma uyasobanure ukurikije inyito afite mu mwandiko 

  wifashishije inkoranyamagambo. 

  imyitozo

  1. Koresha amagambo akurikira dusanga mu mwandiko mu nteruro 

  wihimbiye: 

  a) Guhakura umutsima 

  b) Umusongozi

  c) Indubizi 

  d) Guhunja

  2. Buri jambo ritsindagiye risimbuze iryo bivuga kimwe riboneka mu 

  mwandiko kandi usanishe neza interuro wahawe:

  a) Kampayana ngo yaba yarahuhuwe n’ivutu yatewe n’ibikeregete 

  by’imitura.

  b) Aba bana koko babyirukanye imbaraga mu kubasha rukacarara.

  c) Kabutura yakurikije ingeso ya se

  d) Rutamizabiri umiragura yokerwa ibisogi bishyushye ubutunguruza

  asangira ate na ba Kazehe?

  II.1.2. Gusoma no kumva umwandiko
  

  Igikorwa

  Ongera usome umwandiko “Babyirukanye ingoga mu gutamira” hanyuma 

  usubize ibibazo bikurikira:

  1. Hari imyifatire y’umunyenda mbi igaragara mu mwandiko? Yivuge.

  2. Hari ibihemu bivugwa mu mwandiko. Bivuge.

  3. Mu buse nta we batinya na busa. Bigaragaze utanga ingero mu 

  mwandiko.

  4. Shaka muri uyu mwandiko ingingo zisekeje usobanura n’impamvu 

  zisekeje.

  5. Shaka muri uyu mwandiko amazina y’abana (ibikomangoma) 

  bavuzwemo bakomoka kuri Kigeli IV Rwabugiri.

  6. Hari amwe mu mazina y’abantu n’ay’ahantu avugwa mu mwandiko. 

  Yashake muri iki kinyatuzu ujya iburyo, ibumoso, hasi cyangwa hejuru.

  
  

  Urugero rw’ibibazo n’ibisubizo:

  II.1.3. Gusoma no gusesengura umwandiko

  Igikorwa

  Ongera usome umwandiko “Babyirukanye ingoga mu gutamira” hanyuma 

  usubize ibibazo bikurikira:

  1. Uyu mwandiko ushobora kugira inyito y’umutwe urenze umwe, tanga 

  ingero zawubera umutwe.

  2. Tanga inama kuri ba rutamizabiri bashobora kuboneka mu bigero 

  byose by’abantu.

  3. Garagaza ingingo z’ingenzi ziri muri uyu mwandiko.

  4. Muri uyu mwandiko, ukurikije inyurabwenge, umuhanzi agamije 

  gusebya abatware? Sobanura.

  II.2. Igisigo cy’ubuse

  Igikorwa

  Ongera usome umwandiko “Babyirukanye ingoga mu gutamira” ugereranye 

  ibivugwamo n’ibyavugwaga mu yindi myandiko wize, maze ukore 

  ubushakashatsi utahure inshoza y’igisigo cy’ubuse, ugaragaze uturango 

  twacyo n’akamaro ko kukiga.

  II.2.1. Inshoza y’igisigo cy’ubuse

  Abasesenguye neza ibisigo by’ubuse bagaragaje ko igisigo cy’ubuse ari umwandiko 

  w’ubuvanganzo uba uhimbitse nk’ibisetso ndetse birenze ibisetso bigasa 

  n’ibisebanyo. Ni inganzo yaba yaravukiye mu matorero y’intore, aho wasangaga 

  abantu biga kuvuga neza, bagacyocyorana ntihagire urakara; uwarakaraga mu 

  biganiro bakamwita igifura kitazi kuba mu bandi cyangwa akitwa umunyamusozi. 

  Abantu batazi gutarama barakazwaga n’ibyo bisigo babitaga ibifura. Ubusanzwe 

  ubuse ni umushyikirano w’abase n’abantu bo mu bwoko bubamarira urubanza, 

  ukarangwa no gushotorana basa n’abatukana ariko ntibigire uwo birakaza. 

  II.2.2. Uturango tw’igisigo cy’ubuse

  Ibisigo by’ubuse birangwa no kuba bisetsa ariko bisa n’ibisebanya cyangwa 

  bisesereza. Usanga kandi bakoreshamo tumwe mu turango tw’ubusizi.

  Abahimbaga ibisigo by’ubuse, babaga bagambiriye gusetsa abandi bahungu. Mu 

  basizi bazwi baba barakenetse inganzo y’ibisigo by’ubuse harimo Musenyeri 

  Alegisi Kagame. Yaje guhimbazwa n’iyi nganzo y’ibisigo by’ubuse maze arayigana 

  ahimba umuvugo muremure yakubiye mu gatabo yise “Indyoheshabirayi”. Muri 

  ako gatabo Kagame atera ubuse umwami Mutara Rudahigwa n’abatware be. Ako 

  gatabo kasohotse bakiriho ariko ntawamurakariye kuko bose bari bamenyereye iyo 

  nganzo.

  Kagame arondoramo ubusambo bw’abatware ku nyama y’ingurube, agaragaza ko 

  abanyaporitiki bo hejuru (umwami n’abatware) ari abantu nk’abandi bashobora 

  gucuranwa. Agaragaza kandi ko no mu bwami hatakiri ibintu by’ibanga bituma 

  ibihakorerwa bitamenyekana muri rubanda.

  II.2.3. Akamaro ko kwiga igisigo cy’ubuse

  Kwiga ibisigo by’ubuse bifite akamaro kuko bituma umuntu yongera ubushobozi mu 

  by’ubuhanzi. Bituma kandi akeneka iyi nganzo yo guseka ingeso z’abantu bamwe 

  na bamwe kugira ngo bikosore. Binatoza kandi abantu kuba intyoza mu biganiro 

  n’ibitaramo ndetse no kutaba ibifura ngo barakazwe n’ibiganiro birimo inganzo 

  y’ubuse. 

  Umwitozo

  Garagaza uturango tw’ibisigo by’ubuse n’akamaro ko kubyiga.

  Umwitozo

  II.3. Umwandiko: Ukwibyara

  1. Ukwibyara gutera ababyeyi ineza,

  Batambira b’ineza,

  Munozandagano wa Nsana ya Buhanzi,

  Mukuva iwa Nyamuhanza,

  5. Muhanuzi wadutsindiraga amahano,

  Muhumuza, Umuhozi

  Waturiha ibyo yagurwa i Kiganda

  Kigeli cya Ngerekera.

  Uko muturuka isoko imwe,

  10. Ni ko musangiye ingeso.

  Muri Imisumba yo ku Rusumamigezi

  Kwa Gisanura amasugi yanyu

  Azira igisasa.

  Mwarashatse birabakundira,

  15. Mumera amaboko arabakamira

  Inka mukoye mu Byaguka

  Zitugwiriza imihana

  Imfura nzima isubiza ku izina rya se,

  Basanganizwa b’impundu.

  20. Yakura impuha

  Mpangarijekure

  Ya Mwuhirakare we, Mukanganwa

  Yari yagishiye i Bunyambo Nyarume;

  Rumeza nyiri uburezi

  25. Buzamagana amacwa,

  Aca inka mo amaziri,

  Mazina ya Gasenga

  Adusendera imisaka ya Rusenge

  Mwahonotse mwese.

  30. Kurya mucurwa n’inyundo ziramye

  Muri abarenzi

  Bo mu mirinzi ya Cyarubazi

  Abanyakirima muzira icyangwe mu minwe

  Mwameze ibiganza bitatugwabiza

  35. Mugira amaguru atugabira

  Abagabe b’i Ruganda

  Mwitwa ingendutsi

  Mwatubereye imbyeyi n’imazi,

  Muri abami b’akamazi

  40. Tuzi icyo mwamaze.

  Muri imanzi z’uburezi

  Muri ibirezi byamye i Buriza na Buremera

  Muri abaremere b’i Tanda

  Muri abature b’i Tenda

  45. Muri abo ku isi itengerana

  Ku Rutambamitavu,

  Muri intwari zitarutana,

  Muri bene iteka ritahava,

  Muri bene umutungo mwiza

  50. Mwaraduhatse muraturemaza,

  Mutwubakira amarembo y’intungane

  Tubita inturarwanda

  Nta byikamize urakimana

  Wadukamiye amata angana imvura,

  55. Ntitugira umuvuro

  Tubyuka dusenga

  Ugasukiranya urugwiro

  Sango, ba so na ba sogokuru,

  Bakwangiye isange

  60. Ngo abazakwanga

  Uzabakuze umusanzu n’umuganda,

  Abagusigaranye imbuto n’intanga

  Bakuraze izi ntarama

  Zo ku Rutambamyato

  65. No ku Rutambabiru

  Kwa Matungiro mu Ntaho ndende

  Data Cyilima nyiri Ikinguge

  Kigirira cyo mu nzeru,

  Mazina yarakwigeze

  70. Ngo urabe mugenzi we

  Ngo uzarasanire ingoma nka we,

  Uzagabe nka Gisanura,

  Uzadusubiranye uko wadusanze

  Ny’ebisu by’emisango

  75. Umugabekazi waduhekeye

  Aduhaka nk’umugabo

  Ntidusunikwa mu rugo rwa Mudasobwa

  Yadutunze nka Nyiratunga

  Nacuriye n’amahari

  80. Nzi ko mutazacibwa inka:

  Duhorana inshungu,

  Mucana umuriro utazima

  Muri inzungu za Bwima

  N’iwa Bwagiro ku Buyumbu.

  85. Nimugarishye mwaraganje

  Mwagagaze mukuze uruharo

  Umwami uhawe uruharo

  Arwigiza imbere.

  Mwambereye igisaga

  90. Ntimugira igisasa, Mbasenge:

  CYILIMA I RUGWE

  Na we musenge, musagurire

  Mumuhe urubanza

  Mureke abanze

  95. Nabanze Muhongerwa

  Muhoranampongano

  Buhoro buzira igihunga

  Buhatsi bw’impundu n’imposha,

  Samukuru wa Samukondo

  100. Mukozi wa Rugwizabisiza

  Nyamugisha

  Wandururaga imigisha y’abandi bami

  Yasanze bahinze arasarura.

  KIGELI I MUKOBANYA

  Mukobanya ni we mukuru

  105. Na we musenge musagurire

  Mumuhe urubanza

  Mureke abanze

  Nabanze mugabo mu nka

  Nyirazo azirimo

  110. Bazigama ingoma

  Bazigura se ku ngoma,

  Bazindukira intambara

  Bitambara nyiri urutete

  Uwatanyaga umunyabutatu

  115. Umushi yatambitse ingabo mu nzira

  Mumuhe rugari atambe imyato

  Mumuhe agasongoro k’ubugabo

  Agira uMusanago w’ingoma

  Mu Musanadura yaraharindiye

  120. Arinduza Umugoyi.

  MIBAMBWE I SEKARONGORO I MUTABAZI

  Gisamamfuke, umurasanyi

  Na we musenge, musagurire

  Mumuhe urubanza

  Mureke abanze.

  125. Nabanze Mabarabiri

  Nkovu imbere, Mbogoye

  Nyiri imbuga mu mbone

  Rutsinda, nyiri urutsike

  Rwatuviramo urutsiro

  130. Adutsindira inzimu

  Kizimiza, Nzogoma

  Rugasira rwarasanaga mu nka za se.

  Amahindu azihungiye

  Arazihumbiririza

  135. Rutukuzandoro, umwami w’intwari

  Mumuhaye ubugabo

  Mumuhingure ingoma

  Mu murongo uje

  Yarwaniye Nyamurunga.

  YUHI II GAHIMA

  140. Gahima, Mihayo y’ingoma

  Na we musenge musagurire,

  Mumuhe urubanza

  Mureke abanze

  Nabanze wa Mukundwa

  145. Wa Mukomeza w’inkuna

  Wa mwami wo mu Makungu

  Mutoramakungu, Rwinkindi

  Nkomyerume ya Misaya

  Wadusendera inkundwakazi ya Nkozurugendo

  150. Uwo ni inyamibwa mu ntwari

  Zamuhaye ubutware

  Zimuterekaho imfizi ya Bicaniro

  Ngo azabacira imihigo.

  NDAHIRO II CYAMATARE

  Nshe abami urubanza

  155. Mbasenge bose

  Na we musenge, musagurire,

  Mumuhe urubanza

  Mureke abanze,

  Nabanze Bugiri, umwigire,

  160. Wagira ingoma z’ingombe

  Ngo afite umugombozi.

  Atanga ibyo atunze

  Atega ibizaza ngo azigire Ndoli

  165. Ndahiro aruhira

  Ngo Rubyukiranyangoma nabyukire,

  Nabyukuruka yinikize inka

  Zitaretsa ntiziranze

  Ngo yaziziburiye imoko.

  RUGANZU II NDOLI

  170. Kibabarira, wa mwami

  Watugirira ibambe.

  Avuye iw’abandi

  Na we musenge, musagurire

  Mumuhe urubanza

  175. Mureke abanze

  Nabanze Gacamukanda

  Bicuba, umuci w’inzigo

  Nyabuzima, umuzimurura

  W’ibyari byazimiye;

  180. Umuzahura w’ibyo asanze

  Nyamushinga aturasanira ubutazadushira,

  Yica abanzi barashira.

  Cyungura umwami wo ku Cyuma

  Azanye Cyubahiro

  185. Yitwa Kihabugabo.

  Karuhura we yarushwa ate

  Ko yahoreye se ashishikaye,

  Ingabo ye akayagagaza mu Bugara?

  Umuganda akawigiza mu rumira

  190. Bagabo aho mutaragera

  Uwo mugabo mwamugera nde?

  MUTARA I NSORO II SEMUGESHI

  Ngabo yica ingome

  Na we musenge musagurire

  195. Mumuhe urubanza

  Nabanze Rwirabanzarwe

  Wa mwami w’i Buziga, Nzogera

  Wa mwami w’i Butazika, Nyonga,

  Nyiri inyumba, Munyundo.

  200. Nyunga ya Ruganzu

  Wa mwami wahabwa Karinga

  Akayambika karindwi

  Mirindi shebuja wa Nyamiringa,

  Ruyenzi rwasiye

  205. Isugi yo mu Byanganzara

  Ntimwamuzimba ubugabo

  KIGELI II NYAMUHESHERA

  Bugabo burimo ubugongo

  Na we musenge, musagurire

  Mumuhe urubanza,

  210. Mureke abanze

  Nabanze Umwami w’i Shunga

  Nyiri ishya ry’inka n’ingoma

  Nyiri ingabo itagwabiza Mucuzi

  Nyiri icumu ryica Abahunde

  215. Nyiri iminyago cumi

  Yari acaniye

  Imbere ya Bwambaramigezi

  Mudasongerwa ari ku isonga y’ingabo

  Muhundwa ingoma yahawe

  220. Yarayihunze ayinyagira ibihumbi.

  MIBAMBWE II SEKARONGORO II GISANURA

  Na we musenge, musagurire

  Mumuhe urubanza,

  Mureke abanze

  Nabanze Nyamugenza

  225. Umwamiw’i Muganza,

  Rugabishamaguru

  Maboko atanga atagabanya

  Bwobabuke, Bwanzabuke,

  Burega bwa Mutima,

  230. Yari atetse imbere ya Mwumba

  Cyubahiro amahanga yamutinyiye ubugabo

  Ubwo akangiye icyanya

  Cyanwa azanye ikeyi

  Inkoni zimwasa agahama.

  YUHI III MAZIMAPAKA

  235. Gashirabwoba wa mwami

  Mukuraho ubushongore n’ubushami

  Na we musenge, musagurire,

  Mumuhe urubanza

  Mureke abanze.

  240. Nabanze Kamarampaka, Mudahakana

  Muhakanaguhonga

  Muhanankamwa

  Mukanza, Umwami w’Abakaraza

  Yakandagiye Nyiri i Nkoma

  245. Yamwikoreje

  Amukura ku ngoma

  Ngo mbahe yari yubatse

  Mu bitwa bya Muhima

  Umuhinza wari uhanze

  250. Yuhi aramuhangamura.

  CYILIMA II RUJUGIRA

  Ruhungurabirwa,

  Ruhakamiryango

  Na we musenge, musagurire

  Mumuhe urubanza

  255. Mureke abanze

  Nabanze Rwezamariba

  Murerampabe, Bihubi

  Ruhugukira mbare rwa Kibonwa

  Wa mwami wa Gisanura na Gisago

  260. Rusagurirandekezi

  Mutazimbwa yica Mazuba

  Arimburirako inzigo

  Muzigirwa, ibindi bihugu

  Yabizimbye ubugabo

  265. Abizingazingira rimwe.

  KIGELI III NDABARASA

  Ya ntwari y’igisaga, sogokuru,

  Se w’ababyazi bawe bombi

  Na we musenge, musagurire

  Mumuhe urubanza

  270. Mureke abanze

  Nabanze Nyemazi

  Rwemarika rwa Munyagampenzi

  Watunyagira impenda

  I Bugabe bwa Muruzi

  275. Uruzi izi ngoma zigeze ku ijana

  Abakoni barakuya

  Iminyago ya Rusumbamitwe

  Ntizirava inyuma

  Iza Mirego ya Bugabo.

  MIBAMBWE MUTABAZI SENTABYO

  280. Rugababihumbi

  Na we musenge, musagurire

  Mumuhe urubanza,

  Mureke abanze

  Nabanze Ruhanga rutsinda amahanga,

  285. Umudahinyuka, Umutanguha

  Mutambisha batimbo

  Mutandi wa Birasana

  Sabuhanzi, Umuhangurabashonji

  Buriza burese ubugabo

  290. Yahanuye Nsoro,

  Atunyagira inka i Bwongera,

  Yongeramo n’izo mu Bugote

  N’izo yavana mu Bwiriri

  Bwimba bwa Misakura.

  YUHI IV GAHINDIRO

  295. Sohoringoma so wawe

  Na we musenge musagurire,

  Mumuhe urubanza,

  Mureke abanze.

  Nabanze Zingazinywe

  300. Shoza yuhire,

  Rwuhanyanzira

  Mazina, Maza

  Yica Nyiri u Buzi

  Nyina amuzana ko mpiri

  305. Abo bahinza yabateyemo umukenya

  Ntawacaniye

  Ntawasize akana,

  Yuhi abacukuza umuriro

  Micomyiza umuci w’inkamba

  310. Umurasanira w’ingoma

  Yayanganiye n’amahari

  Ayinyagira amahanga

  Aho yaherewe iminyago irishya.

  MUTARA II RWOGERA

  315. Aho ga nawe Nsoro mu bo nsenga

  Sinagusiga inyuma!

  Uri Biyamiza mu nzoza,

  Ruziga, nyiri ibizinzo by’inka

  Nyiri inkoni za Rusugi na Rusanga

  320. Ushubije ku gihe cya Ruyenzi:

  Ko wandikiye ubutwari

  Ukiri muto

  Ukaba uhotoye Ukiri umutavu

  325. Nugera mu za bukuru

  Wabaye ubukombe 

  Serukiramapfa

  Amahanga atagukeje kare

  Azagukirira he?

  330. Kavunanka

  Ugumye uvunye unyumvire

  Wumve ayo nkuvuga

  Nkwiture ineza!

  N’ingoma yawe yandajeho umuzindu

  335. Ngo karekare

  Bakurire umwami ubwatsi

  Umwogabyano ahaye Rwogera

  Sinijanye, sinabajije

  Ineza yawe intaha mu nda

  340. Ababuzaga ge nari namenye

  Ge wagusanganiye

  Nsusurutse, Sango

  Ndora usagurira rubanda rwawe

  Ko amatwi yumva byiza,

  345. Ko amaso abera kubona!

  Ge wasanze ingoro y’Umwami

  Isetse, isusurutse

  Isa n’ingwa yera!

  Nsanga Umwami mu ijabiro

  350. Ari umutaho w’ijuru

  Atamuye inzobe

  Asa na Nzobe ikeye

  Burakenkemura

  Ngira imandwa nari nsanganywe

  355. Ngira n’izo nshubije ku mutwe

  Iyo myishywa ndayitambana

  Sinatendwa mu mbare

  Ubu Rukanira ntungire urukara

  Winyita impezi

  360. Sindi uwo guhera

  Winkeka ubutati

  Sinagaye umutungo w’umwami!

  Ni uruharo rwambereye ikibuza!

  Amage yo guhora mpingiriza arantinza

  365. Isuka yinkura ku ngeso

  Nimumburane!

  Amaganya ntabangikana n’amagambo y’Imana!

  Wandinze iyi manga,

  Mana ibamburwa n’izindi

  370. Imana yamaze amazinda

  Nzigama ikoro ryawe

  Nzi ko ndi umunyarukano

  Nzigama n’impuhwe zawe

  Zirimo urukundo n’urukumbuzi rwinshi

  375. Bukombe bwa Mukanza

  N’ubwo natebye

  Sinatakaje imbare yawe

  Sinata umwanya

  Ntiwandobanuye mu nyuma

  380. Mu mbare ndi uw’imbere

  Ndi umupfumu wa Nyamurorwa

  Mpora nkwereza nkaburengwa

  Abo turata narabarushije

  Abahayi b’ishyanga narabahojeje

  385. Ngira impaka Umwami umpatse,

  Mpakanya Rubyutsa

  Ikinyoma kiramuhera

  Umurundi twahize

  Yuhi anshira imihigo

  390. Mutimbuzi Nyiri i Ntora

  Yica Mutaga,

  Intiti zo kwa Mutaga ndazitetereza.

  Nihanure amahanga

  Nyabwire rwose ntazampaka

  395. Sinakwisunga amahari

  Narakeje Yuhi akankundira

  Ni cyo banzirira

  Ngo mpora mbaca urusa

  Rwo kubaca urutsi. 

  400. Nzi ko barindiye ku busa

  Urabahungure ubuhake

  Izo mpezabwoko

  Ntibagira amavu

  Ntibagira amajyo

  405. Ntibagira imbuto izaberera

  Bararumbije

  Bokamwe n’umuvumo n’umwikomo,

  Yuhi abakomye ku ngoma

  Nshe abami urubanza.

  410. Nicariye inkoni

  Nkomere nkomereho

  Ndagiye imfizi itari ubwoba

  Iziri ubwoba zirayihunga

  Iziyishyamiye irazishyambya

  415. Irashyira ku mutima zigatemba

  Imfizi ya Kirira

  Yarazuriye irazirambika

  Biru b’imirama

  Muhimbye imiriri

  420. Muvugirize imirenge

  Turamye iyi ngoma yacu

  Yagomoroje imihana

  Mbasenge mwese,

  Mbasobanure, murasigiye

  425. Ntimuvuka igisumbane

  Muri Abagabe b’i Bukomasinde na Busakarirwa

  Ngizo impundu mbahaye

  Nzihaye abageni b’i Ngange

  No mu Bugamba n’Abanyakayanza

  430. No mu Nyazi za Kavumu

  Zatubyariye Imfizi n’insumba

  Mugasanura iyi miryango

  Mpumurize Nyamarembo

  Induba nzivuze

  435. Nzigeze i Butara kwa Nyirantare,

  N’iwa Ntagawe, mu mirinzi ya Kinyoni,

  Muragahorana uruyundo

  Rubyara izi nyonga

  Izi nyundo zejeje imana

  440. Ko muhora mubyarira ingoma

  Mukazayibyirurira.

  Bifatiye ku byavuye mu gitabo k’Ikinyarwanda, umwaka wa Gatandatu, 2008, urup. 18-24

  II. 3.1. Gusoma no gusobanura umwandiko

  Igikorwa

  Soma umwandiko “Ukwibyara”, ushakemo amagambo udasobanukiwe 

  hanyuma uyasobanure ukurikije inyito afite mu mwandiko wifashishije 

  inkoranyamagambo. 

  Imyitozo

  1. Uzurisha interuro zikurikira amwe mu magambo/inyunge z’amagambo 

  akurikira avuye mu mwandiko: ubushongore, ubwanza, sinijanye, 

  impenzi, amahano, umuhozi, agasongoro k’ubugabo, imisumba.

  a) ................... z’umwami Kigeli II Nyamuheshera zatsinze abahunde.

  b) Gisanura yari umwami utagira ................... ni yo mpamvu bamwitaga 

  Rugabishabirenge.

  c) Ruganzu II Ndoli yabaye umwami w’ ................... kuko yahoreye ingoma 

  ya se Cyamatare.

  d) Ingabo zitwaraga neza ku rugamba zahabwaga ................... zitabarutse.

  2. Simbuza amagambo atsindagiye ari mu nteruro zikurikiye impuzanyito 

  zayo kandi ukore isanisha rikwiye aho ari ngombwa.

  a) Mu karere kacu haguye imvura y’amahindu yangiza imyaka.

  b) Yamuvuriye umwana amuhigura inka y’insumba.

  c) Intiti z’iwacu zigira umuco.

  3. Simbuza amagambo atsindagiye ari mu nteruro imbusane zayo.

  a) Yashoreye inka y’insumba agiye kuzigororera uwamugiriye neza.

  b) Mu muryango wabo ntibagira igisasa.

  c) Mu biganza bye ntihabamo ubwanza.

  d) Mu muco nyarwanda umukobwa yagombaga gushaka umugabo ari isugi.

  4. Koresha amagambo akurikira mu nteruro ku buryo wumva ibisobanuro 

  byayo: amaziri, gusenda, impenda, abakaraza.

  5. Andika igwizanyito z’ijambo “isugi”

  II.3.2. Gusoma no kumva umwandiko

  Igikorwa

  Ongera usome umwandiko “Ukwibyara” hanyuma usubize ibibazo 

  byawubajijweho.

  1. Umwami uvugwa ku mukarago wa gatandatu ni nde? Kuki uwo mwami 

  bamwita umuhozi?

  2. Iyo usomye igisigo “Ukwibyara” kuva ku mukarago wa mbere kugeza ku 

  wa mirongo kenda wumva havugwamo iki?

  3. Mu mwandiko bagaragaza ko ari iki cyatumye Mibambwe II Sekarongoro 

  II Gisanura bamwita Rugabishabirenge? Byerekanwa n’uwuhe 

  mukarago?

  4. Ni iki umusizi avuga ko yazigamiye umwami wari wimye ingoma?

  5. Ni iki umusizi avuga cyatumye atinda gutambira ishimwe Umwami?

  6. Muri iki gisigo hari aho bavuga akamaro k’umugore, bigaragaza ko kera 

  umugore yahabwaga agaciro. Andika imikarago ivugwamo abagore, 

  maze uvuge abo bagore bavugwaga.

  II. 3.3. Gusoma no gusesengura umwandiko 

  Igikorwa

  Ongera usome umwandiko “Ukwibyara” hanyuma usubize ibibazo bikurikira:

  Urugero rw’ibibazo n’ibisubizo byanogejwe:

  1. Ukurikije ibivugwa ku bami batandukanye, vuga umwami wagushimishije 

  kurusha abandi n’impamvu yagushimishije.

  2. “Ukwibyara gutera ababyeyi ineza”. Sobanura uyu mukarago werekeza 

  ku muco nyarwanda hanyuma utange n’urugero rw’umugani 

  w’umugenurano wemeza igisubizo utanze.

  3. Mukore ubushakashatsi ku mateka abafasha gusobanura igisigo 

  “Ukwibyara” mugaragaze ubwoko bw’igisigo, umuhanzi wacyo n’ibindi 

  bisigo yaba yarahanze.

  4. Ni iki umusizi ashima muri rusange abami bavugwa mu gisigo 

  “Ukwibyara”? Bihuriye he n’ibikwiye gukorwa mu buzima busanzwe?

  II. 3.1. Kungurana ibitekerezo ku ngingo z’amateka zo mu 

  gisigo “Ukwibyara”

  Igikorwa

  Mwungurane ibitekerezo ku ngingo z’amateka zikurikira zo mu gisigo: 

  “Ukwibyara”.

  Ingingo z’amateka zo mu gisigo: “Ukwibyara”.

  Imwe mu mikarago y’igisigo “Ukwibyara” n’amateka ayirimo.

  1. Waturiha ibyo yagurwa i Kiganda Kigeli cya Ngerekera 

  (umukarago 7-8): Biributsa ko Nyirangabo nyina wa Ndahiro wa II 

  Cyamatare wari umugabekazi, abaja be n’abandi bagore bafatiwe mu Rubi 

  rw’inyundo (i Kiganda) bakicwa urubozo. Kuva ubwo aho biciwe hitwa “Mu 

  miko y’abakobwa”.

  2. Mpangarije kure (...) Yari yagishiye i Bunyambo Nyarume 

  (umukarago 21, 23): Uvugwa aha ni Ruganzu II Ndoli. Mu mateka 

  biributsa ko Ruganzu II Ndoli yari yarahungishirijwe i Karagwe kwa Karemera 

  I Ndagara umugabo wa nyirasenge Nyabunyana. Icyo gihe Nsibura Nyebunga 

  yari yayogoje u Rwanda,

  Ndahiro II Cyamatare se wa Ruganzu II Ndoli aricwa ndetse n’ingoma Rwoga 

  iranyagwa.

  3. Nyamugisha wandururaga imigisha y’abandi bami, Yasanze 

  bahinze arasarura (umukarago 101-102): 

  Uvugwa aha ni Cyilima I Rugwe. Cyilima I Rugwe yari yaragurije umugeni 

  uzatuma agira amahirwe akanakomera. Bamuraguriye Nyanguge ya Sagashya 

  Umwami w’u Bugufi maze asanga yarasabwe na Nsoro I Bihembe Umwami 

  w’u Bugesera. Ubwo bamugiriye inama yo kuzakora uko ashoboye kugira ngo 

  abe ari we umurongora mbere. Ubwo yashatse ubucuti kuri Nsoro Bihembe 

  abifashwamo n’umukono witwa Nkima wari utuye i Nyamweru, mwene wabo 

  wa rwihishwa. Nsoro yabanye na Nyanguge ariko yaratewe inda na Cyilima 

  I Rugwe. Nyanguge ageze igihe cyo kubyara inda y’uburiza yacitse Nsoro 

  Bihembe asanga Cyilima I Rugwe. Iyo nda yavutsemo Kigeli I Mukobanya, 

  wazunguye Cyilima I Rugwe.

  4. Nabanze mugabo mu nka nyirazo azirimo (umukarago 108-

  109): biributsa ko Kigeli I Mukobanya se Cyilima I Rugwe yamuraze ingoma 

  ku mugaragaro igihe yari amaze kwica Murinda wategekaga hakurya ya

  Nyabarongo. Icyo gihe ni bwo Cyilima I Rugwe yahaye Mukobanya izina rya 

  Kigeli.

  5. Bazindukira intambara Bitambara nyiri urutete (umukarago 111- 

  112): Kigeli I Mukobanya yari umunyentambara. Yagabye ibitero byinshi: 

  Yateye Nkuba ya Nyabakonjo wari utuye i Jabana rya Kabuye n’i Nyamisanga 

  ya Jari, atera Kigina watwaraga mu Buriza atera Sambwe rya Cyabugimbi 

  watwaraga u Bumbogo n’u Busigi, anatera Ruyenzi na Kinyambi.

  6. Uwatanyaga umunyabutatu Umushi yatambitse ingabo mu nzira 

  (umukarago 114-115): Umushi uvugwa nanone ni Mulinda wishwe na 

  Kigeli I Mukobanya.

  7. Nabanze Mabarabiri Nkovu imbere, Mbogoye Nyiri imbuga mu 

  mbone (umukarago 125-127): Uvugwa muri iyo mikarago ni Mibambwe 

  I Sekarongoro I Mutabazi wakomeretse mu gahanga mu gitero Abanyoro 

  bateye mu Rwanda maze amaraso agashoka, akagira amabara abiri, 

  iry’umubiri n’iry’amaraso. Yagize inkovu mu gahanga kubera kuraswa, bivuga 

  ko batamurashe ahunga. Muri icyo gitero Mibambwe I yagerageje kwitabaza 

  u Bugesera, i Gisaka n’i Nduga ariko ibyo bihugu byanga kumutabara. 

  Mibambwe ahitamo guhungana n’ingabo, abaturage ndetse n’amatungo. 

  Yahungiye mu Bushi kuri ubu ni Bukavu. Mibambwe I Sekarongoro I Mutabazi 

  n’ abantu be bahungutse bumvise ko Cwa I, Umwami w’Abanyoro yatanze.

  8. Nkomyurume ya Misaya: Nkomyurume ni Yuhi II Gahima 

  Wadusendera inkundwakazi ya Nkozurugendo (umukarago 148-

  149): inkundwakazi ivugwa hano ni Shetsa wari umugore wa Mibambwe 

  I Sekarongoro I Mutabazi. Yari yaramukundwakaje cyane maze bimutera 

  kwigira igishegabo kugera ubwo yategetse umwami ko banywana kandi 

  bitabaho, ahubwo ari ukugira ngo umuhungu we Hondi azabe ari we uragwa 

  ingoma. Mibambwe I Sekarongoro I Mutabazi I abibonye atyo yashatse undi 

  mugore rwihishwa ari we Matama ya Bigega w’i Buha, umusizi yita Misaya. 

  Yamutungiye kure ya Shetsa ariko abiziranyeho n’abiru. Matama rero ni we 

  wabyaye Gahima. Mibambwe yaje gutanga Shetsa n’urubyaro rwe baricwa.

  9. Wagira ingoma z’ingombe (umukarago 160): Uyu mukarago 

  uributsa ko Ndahiro II Cyamatare yagize ubwami burimo ibibazo byinshi: 

  Abavandimwe be Bamara, Juru, Bwimba, Karangane, Mutezi, na Binama 

  wari waravutse kwa Samukende, Umwami w’i Bungwe barwaniye ingoma 

  banga kuyoboka Ndahiro wa II Cyamatare, u Rwanda rucikamo ibice 

  bibiri: Juru yigarurira igice cyo hakurya ya Nyabarongo (u Buriza), naho 

  uburengerazuba buyoboka Ndahiro II Cyamatare. Juru amaze gupfa, kimwe 

  na Mutezi na Bwimba, Bamara ashaka gusimbura uwo Juru. Kugira ngo 

  abigereho, yiyemeza gutatira abavandimwe, yitabaza Nsibura Nyebunga, 

  Umwami w’umushi wari umaze kwigarurira Ijwi. Nsibura Nyebunga yateye u

  Rwanda Ndahiro II Cyamatare ari ku ngoma, urugamba rukomeye ruremera 

  i Gitarama. Ingoma y’Ingabe Rwoga iranyagwa. Ndahiro II Cyamatare agwa 

  ahitwa Rugara amaze kwambuka umugezi wa Kibirira aho bise i Rubi rw’i 

  Nyundo.

  10. Watugirira ibambe, avuye iw’abandi (umukarago 171-1710): 

  Ruganzu II Ndoli yimye ingoma avuye i Karagwe kwa nyirasenge Nyabunyana 

  aho yari yarahungishirijwe.

  11. Nyabuzima, umuzimurura w’ibyari byazimiye (umukarago 178-

  179): Biributsa ko Ruganzu II Ndoli ari we wahanze ingoma y’ingabe Karinga 

  ngo isimbure Rwoga yari yaratwawe na Nsibura Nyebunga umushi.

  12. Nyabuzima, umuzimurura w’ibyari byazimiye; Umuzahura w’ibyo 

  asanze (umukarago 178-180): Bavuga ko Ndahiro II Cyamatare amaze 

  gutanga, amapfa yateye, imvura ikanga kugwa, inka zikanga kubyara, inkoko 

  zikanga guturaga. Ruganzu II Ndoli ageze mu Gihugu imvura yaraguye, inka 

  zirabyara, imbyeyi ziravumera, imfizi zirivuga, inkoko ziraturaga. Ni we 

  wagaruye ubuzima mu Gihugu.

  13. Ko yahoreye se ashishikaye Ingabo ye akayagagaza mu Bugara? 

  (umukarago 187-188): Igitero cya mbere cya Ndoli ni icyo yagabye 

  i Bunyabungo kwa Nsibura Nyebunga ahorera se Ndahiro II Cyamatare. 

  Yahereye ku mpugu z’umweya w’i Kivu uteganye n’Ijwi nyuma na ryo 

  ararinesha. Icyo gihe yishe Nsibura Nyebunga Umwami w’u Bunyabungo 

  ahorera se atyo. Ruganzu II Ndoli ntiyarekeye aho, yarakomeje atera Nzira 

  ya Muramira Umwami w’u Bugara wari waratabaye Nsibura atera Ndahiro. 

  Amaze kwica Nzira ni bwo abasizi bamwise izina rya Cyambarantama, 

  kigaruriye u Bugara. Yateye abami b’igihugu cy’u Buhoma cyategekwaga 

  n’ Ababanda b’abahinza. Icyo gihugu yagihinduye umusaka, anyaga 

  inka, abagore n’abana. Ingoma y’ingabe yabo Nkandagiyabagome na yo 

  arayinyaga, ingoma y’u Buhoma izima ityo. Ibyo bitero byose Ruganzu II 

  Ndoli yagabye yabifatanyije n’ingabo ze zitwa Ibisumizi. Amateka avuga ko 

  Ruganzu II Ndoli ari we mwami wa mbere watangiye kugaba ibitero byinshi 

  byo kwagura Igihugu.

  14. Nabanze rwirabanzarwe (umukarago 196): Uyu mukarago uributsa 

  ko ba Mutara bari abami b’inka, ni bo bakoraga umuhango w’ubwiru w’Inzira 

  y’ishora.

  15. Wa Mwami wahabwa Karinga: Akayambika karindwi 

  (umukarago 201-202): Biributsa ko Mutara I Nsoro II Semugeshi ari we 

  wanyaze Abenengwe igihugu k’i Bungwe. Icyo gihe u Bungwe bwari bugizwe 

  n’u Busanza bw’amagepfo, u Bufundu, Nyaruguru, Bashumba, Nyakare, u 

  Buyenzi.

  16. Nyiri icumu ryica Abahunde (umukarago 214): ibi biributsa ko Kigeli 

  II Nyamuheshera yateye u Buhunde akabuvogera.

  17. Nyiri iminyago cumi (umukarago 215): ibi biributsa ko mu minyago 

  y’ibitero bya Kigeli II Nyamuheshera hatarimo inka gusa; hajemo n’ihene 

  zari ndende cyane zisumba izari zisanzwe mu Rwanda. Izo hene yazizanye 

  ibwami baziha umushumba bazita n’izina “Akamenesho.” Mu minyago 

  hajemo n’ibishyimbo bivuye i Bushengere ho muri Kigezi. Ibyo bishyimbo 

  byasimbuye ibiharo. Mu mateka kandi Kigeli II Nyamuheshera afatanyije 

  n’ingabo ze zitwa Inkingi yabaye umurwanyi cyane.Yaguye u Rwanda 

  yigarurira uturere twinshi: Kinyaga cya Bukunzi na Busozo; u Bwanacyambwe 

  bwari bwarajyanywe n’i Gisaka.

  18. Rugabishamaguru Maboko atanga atagabanya (umukarago 

  256-127): Umwami Mibambwe II Sekarongoro II Gisanura azwiho kugira 

  ubwitonzi, kugira ubuntu, guha amata abakene begereye ibwami. Azwiho 

  no kuba umucamanza utabera kandi wangaga ibihano bidakwiriye umuntu.

  19. Ubwo akangiye icyanya Cyanwa azanye ikeyi Inkoni zimwasa 

  agahama (umukarago 232-234): Iyi mikarago iributsa ko Ntare III 

  Kivimira w’i Burundi yigeze gutera u Rwanda ari kumwe n’abantu bake 

  agashaka kunyaga inka ziragiwe n’uwitwaga Rugaju. Icyo gihe Rugaju 

  yamukubise inkoni ku gakanu yitura hasi. Ibyo Rugaju yakoze umusizi 

  abyitirira Mibambwe II Sekarongoro II Gisanura

  20. Mukuraho ubushongore n’ubushami (umukarago 236): Yuhi III 

  Mazimpaka yabaye ikirangirire bitewe n’ubwiza bwe.

  21. Yakandagiye Nyiri i Nkoma Yamwikoreje (umukarago 244-245): 

  mu mateka Yuhi III Mazimpaka yishe Ntare III Kivimira, Umwami w’i Nkoma 

  (i Burundi).

  22. Mutazibwa yica Mazuba (umukarago 261): Mu mateka, ingabo 

  za Cyilima II Rujugira zishe Umwami w’i Burundi Mutaga II Sebitungwa, 

  zamutsinze i Nkanda (mu Karere ka Nyaruguru). Icyo gihe hari hakiri ah’u 

  Burundi; ni na ho hari umurwa wa Mutaga III Sebitungwa.

  23. Watunyagira impenda i Bugabe bwa Muruzi (umukarago 273-

  274): Twabonye ko impenda ari inka nyinshi. Mu mateka, iyo mikarago 

  iratwibutsa ko Kigeli Ndabarasa yateye i Bugande, mu Ndorwa anyagayo 

  inka nyinshi ndetse aturayo.

  24. Yahanuye Nsoro Atunyagira inka i Bwongera, Yongeramo 

  n’izo mu Bugote N’izo yavana mu Bwiriri (umukarago 290-

  293): Mibambwe Mutabazi Sentabyo yazinyaze Nsoro IV Nyamugeta. 

  Rukombamazi n’iyo mfizi ni byo byarangaga ubwami bw’i Bugesera. Muri

  ibyo bihe Nsoro Nyamugeta yabanje guhungira i Gisaka kwa Kimenyi IV 

  Getura. Bari bafitanye isano. Nyuma yashatse kugaruka n’ingabo ze ngo 

  yigarurire igihugu ke ariko ntibyamuhira kuko yafashwe akicwa. Icyo gihe ni 

  bwo u Bugesera bwegamye burundu ku Rwanda ariko igice cy’amagepfo y’u 

  Bugesera Ntare IV Rugamba w’i Burundi yari yaragifashe, kikanahera gityo.

  25. Nabanze zingazinywe shoza yuhire (umukarago 299-300): 

  Biributsa ko ba Yuhi ari abami b’inka.

  26. Yica Nyiri u Buzi Nyina amuzana aho mpiri (umukarago 303-304): 

  Biributsa ko Yuhi IV Gahindiro yishe Karinda umutegeka w’u Buzi, agahugu 

  ko mu Buhunde mu majyaruguru y’ikiyaga cya Kivu maze nyina Nyirakarinda 

  akamuzana mu minyago ari muzima.

  27. Abo bahinza yabateyemo umukenya Yayanganiye n’amahari 

  (umukarago 305, 311): Mu mateka, Gatarabuhura wari mwene se wa 

  Sentabyo yohereje intumwa ngo zice Yuhi IV Gahindiro ngo ahereko yime 

  mu Rwanda; ubwo Sentabyo yari amaze gutanga maze umwiru Rusuka 

  aramuhungisha. Uyu Gatarabuhura yari yarigometse kuri Sentabyo amaze 

  kwima ashaka gufata ubutegetsi ariko ntibyamuhira ahungira i Burundi. 

  Ikindi amateka atubwira kuri Yuhi IV Gahindiro ni uko yimye ari muto se 

  Sentabyo amaze gutanga maze ategekerwa na nyina Nyiratunga.

  28. Ko wandikiye ubutwari ukiri muto Ukaba uhotoye uruti ukiri 

  umutavu ( umukarago 321-324): Biributsa ko Mutara II Rwogera yimye 

  akiri muto. Icyo gihe ni bwo u Rwanda rwagabye igitero i Burundi kiswe 

  “Igitero cya Rwagetana”(kugeta bivuga gutema ugakuraho). U Rwanda 

  rwayoborwaga n’umugabekazi Nyiramavugo Nyiramongi. Ariko igitero 

  kitiriwe Mutara II Rwogera.

  29. Mpumurize Nyamarembo: Nyamarembo uvugwa hano ni nyina wa Yuhi 

  III Mazimpaka Nyirayuhi III Nyiramarembo. Uyu Nyirayuhi III yari umukono. 

  Yicishije abana b’umwami babiri b’impanga, bituma umuhungu we atanga 

  itegeko ryo kurimbura Abakono. Nyamarembo na we ubwe yariyahuye. 

  Umusizi arahumuriza Abakono ababwira ko na bo bazakomeza kubyara 

  abami.

  II.4. Ibisigo nyabami

  II.4.1. Inshoza, ibiranga ibisigo nyabami n’amako yabyo

  Igikorwa

  Ongera usome umwandiko “Ukwibyara” ugereranye ibiwuvugwamo 

  n’ibyavugwaga mu yindi myandiko wize, maze ukore ubushakashatsi utahure 

  inshoza y’ibisigo nyabami, ubwoko bwabyo n’ibibiranga.

  1. Inshoza y’ibisigo nyabami

  Ibisigo nyabami ni imivugo yasingizaga abami n’ingoma zabo ikoresheje amagambo 

  y’indobanure. Byatangiriwe n’ibyo bitaga ibinyeto. Ijambo ibinyeto riva ku nshinga 

  kunyeta bivuga gusingiza cyangwa kurata. Abahanzi b’ibinyeto babitaga abenge. 

  Ibinyeto byabaga ari imivugo irata buri mwami ukwe. Bikaba bigufi, muri rusange 

  bitarengeje imikarago makumyabiri.

  Ku ngoma ya Ruganzu II Ndoli nibwo umugabekazi we w’umutsindirano Nyirarumaga 

  yahurije ibinyeto mu gisigo kimwe yise “Umunsi ameza imiryango yose”.

  Kuva ubwo ibinyeto ntibyongera kubaho, ahubwo hatangira ibisigo. Ni ukuvuga ko 

  umuntu wa mbere wemewe mu Rwanda nk’umusizi ari Nyirarumaga. 

  Ibisigo nyabami rero byatangiwe n’umugabekazi Nyirarumaga ku ngoma ya 

  Ruganzu II Ndoli. Icyo gihe igisigo cyabaga ari kirekire gisingiza umwami umwe 

  cyangwa benshi. Abenge batangiye ubwo na bo bakajya bahimba ibisigo birebire 

  bisingiza abami, noneho bahabwa agaciro gakomeye ibwami ndetse barema 

  umutwe wabo (inteko y’abasizi) uyoborwa n’intebe y’abasizi.

  2. Amoko y’ibisigo nyabami

  Ibisigo nyabami bigabanyijemo amoko atatu: ikobyo (ikungu), ibyanzu n’impakanizi.

  a) Ibisigo by’ikobyo/ikungu

  Ibisigo by’ikobyo cyangwa ikungu ni ibisigo bigufi (ugereranyije n’impakanizi 

  cyangwa ibyanzu) bihurutuye, bigiye umujyo umwe kuko bitagira ibika. 

  Bigira interuro (intangiriro) n’umusayuko. Igisigo k’ikobyo gisingiza umwami umwe.

  Ingero

  - None imana itumije abeshi, cyasizwe na Mutsinzi agitura Kigeri IV Rwabugiri.

  - Umpe icyanzu cyasizwe na Gahuriro ku ngoma ya Mutara III Rudahigwa.

  b) Ibisigo by’ibyanzu

  Ibisigo by’ibyanzu ni ibisigo bigira ibika. Ibyo bika bitandukanywa n’inyikirizo. Mu 

  bisigo by’ibyanzu umusizi avuga amateka y’abami ariko ntabakurikiranya uko bagiye

  basimburana ku ngoma. Ibisigo by’ibyanzu ni bigufi ugereranyije n’impakanizi. 

  Ibyanzu na byo bigira ibice bitatu: interuro, igihimba n’umusayuko.

  Ingero: - Naje kubara inkuru cya Sekarama ka Mpumba, cyatuwe 

  Kigeri IV Rwabugiri. 

   - Ndi intumwa y’abami cya Ngorane.

  c) Ibisigo by’impakanizi

  Ibisigo by’impakanizi ni ibisigo bivuga amateka y’abami bibakurikiranya uko bagiye 

  bazungurana ku ngoma, hagaheruka umwami utuwe igisigo. Ibisigo by’impakanizi 

  bigira ibice bitatu: Interuro, impakanizi n’umusayuko.

  Interuro

  Mu nteruro, umusizi avuga muri make abami agiye gusingiza atabakurikiranya, 

  ndetse atanabavuga amazina ahubwo agenda akomoza ku bikorwa byabo, 

  akanagaragaza ko aje kurabukira umwami uriho.

  Impakanizi

  Mu mpakanizi, umusizi asingiza abami abavuga amazina uko bagiye bakurikirana ku 

  ngoma, bose bagahurira ku nyikirizo imwe itangirira igisingizo cyabo. Iyo nyikirizo 

  na yo yitwa impakanizi.

  Umusayuko

  Mu musayuko, umusizi asingizamo umwami atuye igisigo kandi aba ari we uri 

  ku ngoma. Mu musayuko kandi umusizi atura umwami ubukene bwe kugira ngo 

  agororerwe. Ibi ni byo bamwe bitaga «kwisabira umuriro».

  Ibisigo by’impakanizi rero birangwa no kuba bikurikiranya abami uko bagiye 

  basimburana ku ngoma no kuba bigira inyikirizo ari yo yitwa impakanizi.

  Ingero: - Ukwibyara cya Nyakayonga ka Musare, cyatuwe umwami Mutara II 

  Rwogera.

   - Bantumye kubaza umuhigo cya Nyabiguma bya Sanzige, cyatuwe 

  umwami Kirima II Rujugira.

  3. Ibiranga ibisigo nyabami

  Ibisigo nyabami birangwa no gusingiza abami n’ingoma zabo. Birangwa kandi 

  n’indezi. Indezi ni ijambo cyangwa agatsiko k’amagambo asingiza cyangwa ataka 

  umwami. Indezi ni nk’umutako umusizi ashyira mu gisigo kugira ngo kiryohere 

  abacyumva.

  Urugero rw’indezi mu gisigo “Ukwibyara”: Ny’ebisu by’emisango (umukarago wa 

  Ibisigo nyabami kandi birangwa n’imikeshamvugo/iminozanganzo

  itandukanye. Iminozanganzo ikoreshwa mu bisigo ni ishingiye ku njyana, imizimizo/

  imivugo n’imigoronzoranganzo itandukanye.

  Injyana iboneka iyo umusizi yakoresheje amajwi asa mu magambo yegeranye 

  mu nteruro, kugira ngo igire inshurango inogeye amatwi kandi yoroshye kuyifata 

  mu mutwe. Injyana nk’uko twabibonye ishobora kuba isubirajwi/isubiramugemo 

  cyangwa isubirajambo.

  Imizimizo/Imivugo ni amagambo avugitse ku buryo bujimije, ku buryo 

  bw’amarenga umusizi akoresha mu kuboneza imvugo ye atitaye ku byerekeranye 

  no kuboneza amajwi cyangwa iyubakanteruro; ahubwo agashishikazwa no guha 

  inyito isanzwe indi ntera (urundi rwego) bituma ihinduka inyito yindi. 

  Imigoronzoranganzo: Ishingiye mu gukina n’interuro n’amagambo aho umusizi 

  ahinduranya amagambo y’interuro, arondora, akomora ijambo ku rindi n’ibindi.

  Imyitozo

  1. Ibisigo nyabami birimo ubwoko bungahe? Bugaragaze werekane 

  n’itandukaniro riri hagati y’ubwo bwoko bw’ibisigo.

  2. Erekana bimwe mu biranga ibisigo nyabami

  II.4.2. Abasizi n’ibisigo byabo n’akamaro k’ibisigo nyabami

  Igikorwa

  Kora ubushakashatsi ugaragaze abasizi n’ibisigo byabo maze usobanure 

  n’akamaro k’ibisigo nyabami.

  1. Abasizi n’ibisigo byabo

  
  

  
  

  
  

  
  

  
  

  
  

  

  

  

  

  

  

  

  

  Imyitozo

  1. Ibi bisigo byasizwe na nde? a) Naje kubara inkuru, b) Bantumye kubaza 

  umuhigo.

  2. Tanga urugero rw’igisigo kuri buri musizi muri aba bakurikira: 

  a) Musare, b) Mutsinzi

  3. Sobanura akamaro k’ibisigo nyabami.

  Imyitozo

  II.5. Iminozanganzo

  Igikorwa

  Ongera usome umwandiko “Ukwibyara” witegereze imikoreshereze y’imvugo 

  n’imyubakire y’interuro, maze ukore ubushakashatsi ugaragaze inshoza 

  n’amwe mu moko y’iminozanganzo ikoreshwa mu buvanganzo nyarwanda.

  II.5.1. Inshoza y’iminozanganzo

  Iminozanganzo ni uburyo bw’imvugo bukoreshwa mu buhanzi mu rwego rwo kunoza 

  igihangano kugira ngo kiryohere abazacyumva cyangwa abazagisoma. Ni nk’imitako 

  itatse igihangano. Iminozanganzo ishobora kuba ishingiye ku mikoreshereze 

  y’amajwi, imyubakire y’interuro cyangwa se ku nshoza (igisobanuro).

  II.5.2. Amwe mu moko y’iminozanganzo

  1. Iminozanganzo ishingiye ku njyana

  a) Injyana ishingiye ku isubirajwi/isubiramugemo

  Isubirajwi ni isubiramo rya hafi ry’ijwi rifite irindi riribanziriza bisa cyangwa bijya 

  gusa ku buryo bibyara ikintu cy’urujyano mu kuryohera amatwi. Hari ingeri nyinshi 

  z’isubirajwi: Isubirajwi ritagenerwa buri gihe umwanya runaka, isubirajwi ku 

  ntangiro y’imikarago, isubirajwi ryo mu bice bihera, isubirajwi ry’umushumi. Mu 

  gisigo «Ukwibyara», umusizi Nyakayonga ka Musare akoresheje izo ngeri z’injyana 

  ishingiye ku isubirajwi.

  Ingero:

  Biru b’imirama 

  Muhimbye imiriri

  Muvugirize imirenge. (umukarago 418-420)

  Mwitwa ingendutsi

  Mwatubereye imbyeyi

  Muri abami b’akamazi (umukarago 37-39)

  Mumuhe urubanza

  Mureke abanze

  Nabanze Nyamugenza

  Umwami w’i Muganza (umukarago 222-225)

  Cyungura Umwami wo ku Cyuma

  Azanye Cyubahiro

  Yitwa kihabugabo. (Umukarago184-185)

  b) Injyana ishingiye ku isubirajambo

  Umusizi akoresha isubirajambo iyo isubirajwi rigaruka mu ijambo bihuriye

  ku gicumbi kimwe n’iryaribanjirije cyangwa se ijambo ryose uko ryakabaye

  rikagaruka.

  Ingero:

  Ukwibyara gutera ababyeyi ineza

  Batambira b’ineza. (umukarago 1-2)

  Ntibagira amavu

  Ntibagira amajyo

  Ntibagira imbuto izaberera (umukarago 403-405)

  2. Imizimizo/imivugo

  a) Igereranya

  Umusizi afata ibintu bifite icyo bihuriyeho akabisobanuza ikindi agereranya 

  akoresheje uko bisangiye imisusire, imigenzereze, umumaro n’ibindi. Igereranya 

  rikoresha amagambo: nka, boshye, kimwe na... Ashobora kugereranya ikintu kimwe 

  n’ikindi, cyangwa ikintu kimwe n’ibindi byinshi.

  Ingero:

  Wadukamiye amata angana imvura (Umukarago 54)

  Yadutunze nka Nyiratunga (umukarago 78)

  b) Imibangikanyo

  Umunozanganzo w’umubangikanyo urakoreshwa cyane mu bisigo. Umusizi

  akurikiranya amabango (imikarago) nibura abiri cyangwa se amagambo abiri 

  yuzuzanya, avuguruzanya cyangwa akurikiranya ibitekerezo bisa ku buryo

  bw’umusubizo. Habaho umubangikanyo w’umusubizo, umubangikanyo wuzuza/

  nsobanuzi n’umubangikanyo w’inshyamirane/imbusane.

  - Umubangikanyo w’umusubizo: umusizi akurikiranya imikarago ku buryo 

  ikivugwa kiri mu mukarago ubanza cyangwa mu gice kimwe cy’umukarago 

  gisubirwamo mu mukarago ukurikira cyangwa mu gice gikurikira cy’uwo 

  mukarago.

  Urugero:

  Winyita impezi

  Sindi uwo guhera. (Umukarago wa 359-360)

  - Umubangikanyo wuzuza/nsobanuzi: Umusizi akurikiranya imikarago 

  cyangwa ibice by’imikarago ku buryo ikintu yavuze mu mukarago wa mbere 

  cyangwa mu gice cy’umukarago cya mbere agisobanura cyangwa se akavuga 

  impamvu yakivuze mu mukarago ukurikira cyangwa mu gice cy’umukarago 

  gikurikira.

  Urugero:

  Ndi umupfumu wa Nyamurorwa

  Mpora nkwereza nkaburengwa. (Umukarago 381-382)

  Umusizi aratanga ingingo mu mukarago ubanza ukurikiyeho agatanga impamvu.

  - Umubangikanyo w’inshyamirane: umusizi akurikiranya imikarago 

  cyangwa ibice by’imikarago ibitekerezo biri muri iyo mikarago cyangwa ibyo 

  bice by’imikarago bivuguruzanya.

  Ingero:

  Umuhinza wari uhanze

  Yuhi aramuhangamura (Umukarago wa 249-250)

  Umwanzi agucira akobo

  Imana igucira akanzu.

  c) Iyitirira

  Umunozanganzo w’iyitirira ufata ikintu ukakitirira ikindi kubera ko bifitanye 

  isano. Icyo gihe ijambo rifata umwanya w’irindi rikagira inyito nshya kandi n’iyo 

  ryari risanganywe ritayitakaje. Ukoresha iyitirira ashobora gufata agace kamwe 

  k’ikintu akakitirira icyo kintu cyose, gufata ikintu cyabaye akakitirira impamvu 

  yacyo, gufata ikintu akakitirira igikoresho kirimo n’ibindi. Mu gisigo «Ukwibyara» 

  Nyakayonga ka Musare yakoresheje iyitirira cyane.

  Ingero:

  Cyungura umwami wo ku Cyuma (umukarago 183)

  Ku Cyuma: ni ku Nyundo. Inyundo iba ari icyuma. Bayitiriye icyo ikozemo maze

  ahantu hitwa i Nyundo bahita ku Cyuma.

  Mutazimbwa yica Mazuba (umukarago 261)

  Mazuba: ni Umwami Mutaga III Sebitungwa w’i Burundi. Umutaga bivuga umunsi 

  (amanywa); noneho bigashyirwa ku zuba kuko izuba riva ku manywa maze Mutaga

  akitwa Mazuba. I Bugabe bwa Muruzi (umukarago 274)

  Muruzi: ni mu Ndorwa. Kurora bivuga kimwe n’igicumbi k’inshinga nkene -ruzi.

  Harimo umuzimizo w’iyitirira kuko “-rora” na “-ruzi” bifite igisobanuro kijya kuba 

  kimwe.

  d) Ihwanisha

  Ihwanisha rijya kumera nk’igereranya. Mu ihwanisha ikigereranywa n’ikigereranyo 

  biba bihuje maze ugasa n’ubinganyisha. Kimwe gishobora gufata umwanya w’ikindi 

  cyangwa kikagisimbura. Mu gisigo “Ukwibyara”, umunozanganzo w’ihwanisha 

  warakoreshejwe cyane:

  Urugero:

  Muri imanzi z’uburezi

  Muri ibirezi byamye i Buriza na Buremera

  Muri abaremere b’i Tanda

  Muri abature b’i Tenda (umukarago 41-44)

  Muri iyo mikarago ikigereranywa ni abami. Abami barahwanishwa n’imanzi 

  z’uburezi n’ibirezi byamye i Buriza na Buremera, n’abaremere b’i Tanda, n’abature

  b’i Tenda.

  e) Ishushanya

  Iyo urebye usanga ishushanya ari ryo rigize umutima wo gusiga kuko ari ryo rikoreshwa 

  cyane. Ni uburyo bwo gusobanura cyangwa kwerekana ikintu wifashishije imvugo 

  isa n’ica amarenga ukurikije uko icyo usobanura giteye cyangwa se uko ukiyumvisha.

  Ingero:

  Mumera amaboko arabakamira (umukarago 15)

  Muri uyu mukarago harimo ishushanya: amaboko ntamera. Bishushanya ko

  bagize umuryango.

  Kurya mucurwa n’inyundo ziramye (umukarago 30)

  Ni ishushanya kuko abantu badacurwa ahubwo barabyarwa. Bishatse kuvuga

  ko babyarwa n’ibihangange”.

  Abagusigaranye imbuto n’intanga (umukarago 62)

  Bishushanya abagusigiye kubyara no kororoka…

  f) Igerura cyangwa impirike

  Ni ukuvuga ikintu ugabanya cyangwa wongera agaciro kacyo usa n’ushyiramo

  ikinyabupfura. Urugero, aho kugira ngo uvuge ko ikintu ari kibi, ukavuga ngo si

  kiza, ikintu kinuka ukavuga ngo gihumura nabi, umuntu wangana ukavuga ngo

  agira urukundo ruke. Nyakayonga ka Musare, mu gisigo “Ukwibyara” yakoresheje

  igerura.

  Urugero:

  Bwobabuke, bwanzabuke (umukarago 228)

  Umusizi ashaka kuvuga ko Mibambwe II Sekarongoro II Gisanura atagira ubwoba,

  atagira ubugugu ahubwo agira ubuntu.

  g) Itizabuntu

  Ni umunozanganzo ufitanye isano cyane n’ishushanya. Gusa mu itizabuntu umusizi 

  aha ishusho ibintu cyangwa inyamaswa, imyumvire, imikorere nk’iy’umuntu:

  Urugero:

  Adusendera imisaka ya rusenge (umukarago 28)

  Imisaka ntishobora gusendwa. Ubundi hasendwa umugore. Harimo itizabuntu.

  Harimo kandi n’ishushanya. Birashushanya ko Umwami Ruganzu II Ndoli yabakuye 

  mu bwirabure.

  h) Umusarabiko: 

  Ni umunozanganzo ukoresha interuro ku buryo agace gatangira intondeke ya mbere 

  usanga ari ko gasoza intondeke ya kabiri, agasoza intondeke ya mbere kakaba ari 

  na ko gatangira iya kabiri. (Ku buryo usanga izo ntondeke zombi zisa n’izikora ikintu 

  kimeze nk’umusaraba cyangwa ikimenyetso cyo gukuba). 

  Urugero:

  Kera isake yari isaha

  Kera isaha yari isake

  i) Ikabya: 

  Ni uburyo bwo gukabiriza igitekerezo ku buryo umuntu yumva ibivuzwe bisa n’aho 

  bitashoboka cyangwa se birengeje urugero.

  Urugero:

  Wadukamiye amata angana imvura.

  3. Imigoronzoranganzo

  a) Umubirinduro

  Umusizi aba yakoresheje umubirinduro iyo yahinduye uko amagambo asanzwe

  akurikirana mu nteruro nk’iryari iburyo rikaza ibumoso.

  Urugero:

  - Bukurirwe umwami ubwatsi (umukarago 335):

  Mu bisanzwe yagombye kuvuga: “Ubwatsi bukurirwe Umwami”.

  - Yaramutse umuvumbi imvura. 

  Mu bisanzwe yagombye kuvuga: “ Imvura yaramutse umuvumbi ”.

  b) Iyambukanya

  Aho kugira ngo interuro irangirane n’umukarago, irangirira ku mukarago

  ukurikiyeho.

  Ingero:

  - Ge wasanze ingoro y’umwami

  Isetse, isusurutse

  Isa n’ingwa yera (umukarago 346-348)

  - Akwikiye mu nti z’imyifuzo

  Y’amaberuka atarakora hasi.

  - Kigasanga barageze

  Imigerwa myinshi.

  c) Irondora

  Umusizi avuga ibintu abikurikiranya kimwe ku kindi nta cyungo kirimo.

  Ingero:

  Muri intwari zitarutana,

  Muri bene iteka ritahava,

  Muri bene umutungo mwiza (Umukarago 47-49)

  d) Ikomora

  Abasizi bakoresha ikomora barema amagambo bahereye ku yandi, bakongeraho

  cyangwa bagakuraho uturemajambo. Inyito ishobora guhinduka cyane cyangwa

  buhoro.

  Ingero:

  Umuhinza wari uhanze

  Yuhi aramuhangamura (umukarago 249-250)

  Inshinga guhangamura (-hang-am-ur-a) ikomoka ku nshinga guhanga (-hang-a)

  kuko igicumbi ari kimwe. Ikomora rikoresheje ingereka –am na -ur-. Muri uru

  rugero inyito ntabwo yahindutse cyane

  Imyitozo

  Garagaza ubwoko bw’iminozanganzo dusanga muri iyi mikarago uvuge n’icyo 

  umuhanzi yashakaga kuvuga muri iyo mvugo shusho. 

  1. Umwami uhawe uruharo

  Arwigiza imbere.

  2. Wadukamiye amata angana imvura

  3. Kurya mucurwa n’inyundo ziramye

  

  Umuganura uturuka muri Kanama

  Uturukijwe no kwa Myaka

  Ari bo bo kwa Musana

  Bakaza kwaka amasuka

  5. Bakabwira Umutsobe ubatwara

  Akaza n’ibwami

  Umwami akicara ikambere

  Ari kwa se cyangwa kwa sekuru

  Akicara mu kirambi

  10. Ku ntebe y’inteko

   Umutsobe akazana amasuka

  Akwikiye mu nti z’imyifuzo

  Y’amaberuka atarakora hasi

  Ahambiriye mu kirago

  15. Maze Umutsobe akayahambura

  Umwami akayenda

  Akayafatira imbere ye

  Akayahereza Umutsobe 

  Ati: “ Genda uhinge weze”.

  20. Uwo kwa Musana akayasubiza mu kirago

  Akayasohokana mu nzu

  Yagera ku karubanda

  Akayaha ubonetse wese

  Akagenda ubwo

  25. Yagera iwabo i Bumbogo

  Ingoma zikayasanganira n’impundu

  Bagacanira ngo amasuka yaje  

  Abo kwa Musana rero

  Bakajya mu nkuka bakabiba

  30. Bagasubya imbuto bukeye

  Nuko bagahinga

  Ubwo ni muri Nzeri

  Bakabibana n’uburo 

  Mu kwezi kwa Mutarama

  35. Amasaka aba yeze

  Maze mu myijima yako

  Umurorano ukazana

  Amasaka mu nshuro y’agakangara

  Harimo uturo duke

  40. Bikaza ikambere 

  Umutsobe agatereka mu nzugi

  Umwami akaza gusohoka

  Bagaheza abari mu nzu bose

  Umwami akicara ku ntebe

  45. Umutsobe akamuhereza ya nkangara

  Umwami akayikora

  Umugabekazi akayikora

  Bakayijyana mu nzu

  Yo mu gikari yiherereye

  50. Bakazana urusyo bagasya

  Ifu yaboneka bakarika

  Bakavuga mu byibo bibiri

  By’ingore bitoya 

  Bukira bagatumiza mu nyubahiro

  55. Bakazana amata mu nkongoro z’imirinzi

  Bikaza ikambere 

  Bagaheza abatari abiru

  Umwami akarora akagira kane

  60. N’umugore we w’Umwega

  Utari mu mugongo akarora akagira kane 

  Twa twibo bakadushyira mu gicuba

  Bagatereka ku musego

  65. Inyuma ya Nyarushara

  Bukira umwami akakira

  Umugabo w’intarindwa

  Agahengera ingoma zitarabambura

  Agatindura cya gicuba

  70. Akijyanira umutsima akirira

  Bikaba aho

  Ukwezi kukajya gushira 

  Bakabariranya n’igihe

  Ukwezi kwa Gashyantare kuzabonekera

  75. Bakajya guhagurutsa igitenga 

  Akaza uwo kwa Musana

  Akabwira Umutsobe

  Ati: “Nje kwenda igitenga”.

  Bati: “Nuko”.

  80. Umutsobe akabivuga ibwami  

  Bakareba umukobwa wo mu 

  Bega akajya kwa Cyirima

  Ikambere amavuta y’inturire

  Wa mugeni wo mu Bega

  85. Akenda ya mavuta

  Akayabumbira mu ndiba y’igitenga

  Akagiha umugabo akagisohokana

  No mu rugo umwami arimo

  Ari kwa se ari kwa sekuru

  90. Ntibagombere aherewe  

  Umwami akicara mu kirambi

  Ku ntebe y’inteko

  Iserereyeho intama

  Yerejwe akiri umworozi 

  95. N’aho yimiye

  Kuko iyo yimye

  Atongera kwambara intama

  Yambara inka gusa  

  Bakakimushyira imbere

  100. Akagifata ku rugara rwacyo

  Afatanyije n’Umutsobe

  N’uwo kwa Musana

  Umutsobe akakibanzamo umutwe

  Hanyuma akagihereza uwo kwa Musana

  105. Na we akagishyiramo umutwe

  Bakirenza ku nzugi

  Bakagiha umugabo ubonetse wese

  Maze akakiremerwa 

  Ubwo impundu zigacura

  110. Abaja bakagiherekeza

  Ku mpundu nsa nta ngoma

  Kikagenda ubudasibira

  Ntikirare mu kiraro cy’Umutsobe 

  Gihaguruka ubwo kigenda

  115. Aho kiraye hose

  N’aho kinyuze ku gasozi

  Bakagiha impundu

  Kikambuka uruzi

  Kigasanga barageze

  120. Imigerwa myinshi 

  Ingoma n’impundu

  Bikagisanganira mu Bumbogo

  Bakakigera uwo munsi kikuzura

  Imigerwa bakayicuranura

  125. Kigahindukira uwo munsi

  Bavuza impundu inzira yose

  Abambogo bambura

  Bakubita rubanda 

  Bakaza barara mu bakungu

  130. Ku Bagesera no ku Bazigaba

  Aho kiraye bakazimana

  Utazimanye bakarusenya 

  Ndetse bahura n’amakoro

  Ajya ibwami

  135. Cyangwa ingemu z’abatware

  Bakabyambura ntibirengerwe  

  Kikarara ku Mutsobe

  Kigasanga barasigaye batora abakwe

  Uwatahaga akarorera

  140. Abatware bagatumira amata bose

  Ibicuba by’ibwami bigatindwa

  Cyagera ku Mutsobe

  Ingoma yabo yo ku kiraro ikagisanganira

  Bakarara aho

  145. Mu gitondo akazana ikimasa

  Akazimana Abambogo

  Ingoma z’imivugo z’ibwami

  Zikaza ku kiraro

  Zikimara kubambura

  150. Zahagera zikavuga

  Kigahaguruka ku manywa hakeye  

  Ubwo amavuta y’inturire

  Bakayashyira mu kidakombwa

  Bakagishyira mu njishi y’igisabo

  155. N’urugata rw’ibikangaga by’ibishikurano

  Amavuta aba yuzuye abumbiriye

  Akajya kwa Cyirima

  Akaba ari ho bayakorera

  Agaterekwa mu gicuba

  160. Umuganura ugahaguruka

  Abahungu bambaye impu

  Ab’abakwe bagisanze ku Mutsobe

  Umugeni wo mu Bega

  N’uwo mu Batsobe

  165. Bari kwa Cyirima

  Ingoma bakazishyira mu ngobyi zigahekwa

  Uko zisumbana

  Wa mugeni wo mu Bega

  Agahekwa azikurikiye

  170. N’uw’Umutsobe agataho

  Na cya gicuba kigataho

  Bikaza no ku karubanda

  Ingoma igahura n’umuganura

  Bakazana amaboko ya Karinga

  175. Bakazana n’ay’umuganura

  Bakabisanganya bigakorana 

  Karinga igahita

  N’izindi ngabe

  Ingoma zikavunura

  180. Zikajya mu rugo umwami arimo

  Na za ngobyi z’abageni

  Cya gicuba kigasigara ku karubanda

  Kigakurikira insyo

  Zavuye ku Mutsobe

  185. N’intango z’i Buhanga ebyiri

  Zigakurikira cya gicuba n’umwuko

  Ingobyi z’abageni

  Bakazururukiriza mu nkike 

  Ikambere umwami agaherezwa 

  Inyundo n’urushingo

  190. Akicara mu muryango

  Ku ntebe y’inteko

  Akambara inganji

  Umuheto ukamujya imbere

  Akaramutswa akambara igikondo

  195. Ingabe zigataha

  Zigaherezwa ateyeho ibihubi

  Zikajya ku ruhimbi

  Umuganura ugataha

  Yambaye inyonga z’umuganura mu nda 

  200. N’igikondo n’ishyira 

  Umuganura wajya kugera

  Ku nkingi ya kanagazi

  Bakareba uwo kwa Myaka

  Agashyira injishi ku mutwe 

  205. Agashyira igitenga ku mutwe

  Agatirimuka ku nkombe y’igitabo akavamo

  Bakagitereka imbere y’umwami 

  Bakazana Rugina

  Ni iy’ubuki yo kwa Myaka

  210. Bagasuka mu ruho runini

  Bagarura mu kabindi

  Umutsobe agapfukama inyuma yacyo

  Umwami atetse imbere yacyo

  Bakagisokoza bombi

  215. Bakazana ibyibo bine by’ingore

  Umwami akabishyirishamo amashyi

  Adaha mu gitenga

  Afatanyije n’Umutsobe

  Bakabyuzuza uko ari bine

  220. Igitenga kikajya haruguru

  Mu ruhimbi hino y’ingoma

  Bagateraho insyo ebyiri

  Bagasya berekeje mu ruhimbi 

  Bakazana Rugina

  225. Umwami n’Umutsobe bakayibyirura

  Bakagira kane

  Umwami akayisogongera

  Bakayitera ku musego 

  Uwo mu Ntarindwa akajya hanze

  230. Akazana amashyiga

  Agashyigikira ageraho inkono

  Byatungana umwami akaza

  Bakazana imirembe n’ishyoza 

  Bagafatira mu mutwe wa rwa ruho

  235. Bagasuka amazi muri rwa ruho 

  Umwami agapfukama

  Imbere ya ya nkono

  Agasukamo ya mazi

  Rimwe kabiri gatatu kane gatanu

  240. Gatandatu karindwi

  Umunani ikenda

  Akarundura atyo  

  Nyina akaza

  Akagenza atyo

  245. N’umugore w’umwami 

  N’Umutsobe 

  N’uwo kwa Musana 

  Bakazana inkwi z’imirama

  Umuntu wese agacanira

  Iburyo bw’iyo nkono

  250. Yamara gushya bagaturira

  Umwami akaza n’imbere yayo

  Akayikomera mu mashyi apfukamye

  Yarangiza agahaguruka  

  Nyina akagira atyo 

  255. N’umugore we

  N’Umutsobe 

  N’uwo kwa Mumbogo

  Bikitwa ngo ireze

  Bakazana bya byibo

  260. Byuzuye ifu uko ari bine

  Umuja akadahanura

  Umwami agafatanya n’mugore n’Umutsobe 

  Bagaturira bakagira kane

  Umugore akaza akarangirizamo

  265. Bagafatanya bose kandi

  Bagashyiramo umwuko

  Barangiza bagahaguruka

  Bagahereza umuja akavuga  

  Umuja yamara guhisha

  270. Umugore w’umwami agahaguruka agahakura

  Akabanza mu kibo cy’umwami 

  Bagahakura bakacyuzuza

  Bakakireka

  Bagahakurira no mu bindi

  275. Bajya kurangiza

  Wa mugore akagaruka

  Agafatanya na wa muja

  Umutsima munini ugasigara ku mwuko 

  Ubwo hanze umwami yamara guturira

  280. Ajya kurima amasuka

  N’abakwe n’Abambogo 

  Hakazabanza umwami n’Umutsobe 

  N’uwo kwa Mumbogo bakarima

  Abandi bakabona kurima

  285. Barangiza kuvuga

  Ibyo kurima bikarorera

  Ubwo bakazana amata y’inyubahiro

  Mu nkongoro z’imirinzi ebyiri

  Umwami akambara igikondo

  290. N’inyonga zawo

  Akicara ku ntebe y’inteko 

  Bakazana cya kidakombwa

  Mu njishi y’igisabo 

  Umutsobe akazana umwuko

  295. Uriho wa mutsima

  Agapfukama imbere ye

  Umwami akendaho

  Yabanje kunywa kabiri

  Ku mata y’inyubahiro 

  300. Umutsima akawukoza mu kidakombwa

  Akagira kane agahaguruka

  Akongera agasoma amata

  Umugabekazi akaza

  Akazanirwa ikibo ke 

  305. Agakoza mu kidakombwa

  Akagira kane

  Umugore w’umwami akaza

  Akenda ku kibo cy’umwami

  Akabigenza atyo

  310. Umutsobe akenda ike kibo

  Akagira kane

  Uwo kwa Mumbogo

  Akenda ku ke kibo

  Bakavanaho ibyo

  315. Umwami akajya ku buriri

  Kwakirana na wa mugore w’Umwega

  Wa mugeni w’Umutsobekazi

  Agahagarara mu rwuririro

  Akamuha impundu

  320. Ntihagire Umutsobe urara mu rugo

  Kabone n’uw’akana 

  Bose bagataha 

  lngoma zikarara aho

  Zikazinduka zijya kwa Cyirima

  325. Igitenga bakidashye

  Kikajyayo n’ikidakombwa 

  Amavuta akajya mu kavure k’indembere 

  Wa mugeni wo mu Bega

  N’uwo mu Batsobe

  330. Bakajya kwa Cyirima bakicarayo

  Ikoro ry’i Bumbogo rigahita

  Rijya kwa Cyirima mu gikari

  Amakoro y’amata y’abatware agahita  

  Bakazana ibicuba

  335. Bibiri bya Rwimana

  Bakazana amavuta y’inturire

  Akabanza mu gicuba kibanza

  Bakuzuzaho andi

  Igisigaye bagashyiramo amata

  340. Ayo babonye yose

  Bakagaburira Abambogo

  Hakabanza ab’impuzu

  Bakisiga ya mavuta

  N’abanywa ayo mata

  345. Bakagumya kuyakomera 

  Bakahabikirira imfizi

  Ivuye mu Ndwanyi

  Ab’imyanya y’inzoga n’amata

  Bo mu banyamihango aho

  350. Inka zigataha z’inyambo

  Z’Abanyansanga n’amabara

  Ibirori bikirirwa aho

  Bikarara aho

  Bikarangirizwa n’uko ingoma

  355. Zisigwa wa mukamo wa ya Ndwanyi

  Ibirori by’umuganura bikarangira bityo 

  Ku ngoma y’abami b’inka

  Iyo igitenga gitashye ku Mutsobe

  Ingoma imwe n’ishako biragisanganira

  360. Bwacya mu gitondo

  Ingabe n’abageni bombi

  Bikaza ku kiraro cy’umutsobe

  Karinga n’ingabe zindi

  Zikagenda imbere

  365. Abakobwa inyuma

  Hagaheruka ikidakombwa 

  Bagasanga babaze imfizi

  Iturutse mu Ndwanyi

  Ingoma n’abageni bikinjira mu nzu

  370. Zikajya mu ruhimbi

   Abagore mu kirambi  

  Umutsobe akazana inzoga n’amata 

  Agatereka imbere y’ingoma 

  Agasogongera agaha Umwenenyabirungu

  Umwenenyabirungu akaziterura

  375. N’amata byose n’inyama 

  Bikagaburirwa abiru 

  Ingabe zigasohoka

  Zigateza urugamba ku gitabo

  Umwenenyabirungu akaziraba

  380. Umukamo wa ya mfizi mu ruhanga

  Yamara kuzisiga

  Bakazishyira mu ngobyi

  Igitenga kigasohoka

  Kigahekwa na cyo

  385. Kikajya imbere y’ingabe 

  Bagasanga umwami ikambere.

  II.6.1. Gusoma no gusobanura umwandiko

  Igikorwa

  Soma umwandiko “Inzira y’umuganura”, ushakemo amagambo 

  udasobanukiwe hanyuma uyasobanure ukurikije inyito afite mu mwandiko 

  wifashishije inkoranyamagambo.

  Imyitozo

  1. Koresha mu nteruro amagambo akurikira dusanga mu mwandiko: 

  a) Ku karubanda

  b) Gusanganira 

  c) Kurora

  d) Bakarika

  e) Abambogo

  2. Uzuza interuro zikurikira ukoresheje amagambo akurikira: 

  a) hakura, b) barabyirura, c) inkongoro z’imirinzi, d) ikidakombwa.

  Imyitozo

  II.6.2. Gusoma no Kumva umwandiko

  Igikorwa

  Ongera usome umwandiko “Inzira y’umuganura” hanyuma usubize ibibazo 

  bikurikira.

  1. Inzira y’umuganura yatangiraga mu kuhe kwezi?

  2. Umuganura watangizwaga n’uwuhe muhango? Waberaga he? 

  Ugatangizwa n’uwuhe muryango?

  3. Ni uwuhe muhango wakorwaga n’umwami mbere yo guhinga?

  4. Ukurikije umwandiko, n’uko usanzwe uzi umuhango w’umuganura, 

  wavuga ko umuganura watangiraga gutegurwa ryari? 

  5. Inzira y’umuganura yarangiriraga he? Yarangiraga ite?

  6. Ibirori by’umuganura nyirizina byatangizwaga na ba nde?

  II.6.3. Gusoma no gusesengura umwandiko

  Igikorwa

  Ongera usome umwandiko “Inzira y’umuganura” hanyuma usubize ibibazo 

  bikurikira:

  a) Inzira y’umuganura iri mu buhe bwoko bw’ubuvanganzo? Sobanura 

  igisubizo cyawe.

  b) Umwandiko “Inzira y’umuganura” uvuga ku bijyanye n’amafunguro. 

  Ugendeye kuri uwo mwandiko, wavuga iki ku muco wo kunywesha 

  imiheha mu kibindi?

  c) Gereranya ibyo twabonye byakorwaga mu nzira y’umuganura mu 

  Rwanda rwo hambere n’uko ibirori by’umuganura byizihizwa kuri ubu. 

  Sobanura akamaro k’umuganura.

  d) Hanga umuvugo wigana imwe mu ngeri z’ubuvanganzo wize maze 

  ukoreshemo iminozangazo inyuranye, uzawuvugire mu ruhame imbere 

  ya bagezi bawe.

  II.7. Ubwiru 

  Igikorwa

  Ongera usome umwandiko “Inzira y’umuganura, witegereza imiterere yawo. 

  Uhereye ku miterere yawo n’ibivugwamo, kora ubushakashatsi utahure 

  ishoza y’ubwiru n’inzira z’ubwiru zabagaho mu Rwanda.

  II.7.1. Inshoza y’ubwiru 

  Ubwiru ni urusobe rw’imihango/amategeko yakorwaga n’umwami n’abiru. Iyo 

  mihango yakorwaga mu ibanga kandi ikagira amagambo yihariye agendana na yo. 

  Iyo mihango bayitaga inzira z’ubwiru.

  II.7.2. Inzira z’ubwiru

  Inzira z’ubwiru zari 18 ariko izashoboye gutahurwa ni 17 kuko iya 18 ari yo “Inzira 

  y’imfizi y’ibwami” itashoboye kuboneka.

  Izabonetse ni izi zikurikira:

  1. Inzira ya rukungugu: yavugaga ibyerekeye amapfa; igihe nyine habaga 

  hateye amapfa. Yakorwagamo imihango ijyanye no gusaba imvura.

  2. Inzira ya kivu: igihe habaga hateye umwuzure; iyo nzira yari iyo gutsirika 

  imyuzure no gusaba umucyo.

  3. Inzira y’inzuki: yari igamije irumbuka ry’inzuki mu gihe ubuki bwagumye, 

  igakorwa igihe cyo kwagika imizinga no guhakura.

  4. Inzira ya muhekenyi: yari igamije gutsemba indwara z’ibyorezo z’inka 

  n’ibindi byonnyi.

  5. Inzira y’umuhigo: ni igihe cyakorwagamo imihango yo guhiga inyamaswa.

  Izi nzira uko ari 5 zari zigize imihango ikorwa igihe ikenewe gusa; nta gihe 

  gihamye yari ifite.

  6. Inzira y’umuriro: yari igamije kubyarira umuriro. Ni ukuvuga ko bacanaga 

  bundi bushya umuriro wa Gihanga wibutsaga iyimikwa ry’abami b’umuriro 

  ari bo ba Yuhi. Iyo nzira yari igamije kongera inka n’abantu mu Rwanda, 

  igakorwa n’umwami witwa Yuhi.

  7. Inzira ya Gicurasi: habaga igisibo cyo kwibuka urupfu rwa Ndahiro II 

  Cyamatare; umwijima wa Gicurasi washushanyaga urupfu, naho iboneka 

  rya Kamena rigashushanya uburumbuke n’ubuzima. Iyi nzira yarangizaga 

  imihango yo kwirabura no kwera ngo u Rwanda rurumbuke.

  8. Inzira y’umuganura: yari inzira igenga imihango yo kuganura. Habaga 

  umuhango wo kuganuza umwami ku mbuto zeze mu Gihugu.

  9. Inzira y’ishora: yari inzira igenga imihango yo gushora. Yibutsaga iyimikwa 

  ry’abami b’inka ari bo ba Mutara na Cyilima.

  10. Inzira y’inteko: yari inzira igenga imihango yo gukora inteko zo gutabara 

  igihe cyo kurwanirira ingoma.

  11. Inzira yo kwambika ingoma: Iyo ingabo z’u Rwanda zatsindaga igihugu 

  runaka, bambikaga ingoma ibinyita (ibishahu).

  12. Inzira yo kwasira: iyo mihango yagengaga uburyo bunyuranye bwo 

  kwambika ingoma.

  13. Inzira y’inkiko yabyaye umugaru: yagengaga iby’inkiko z’u Rwanda 

  yakorwaga igihe cyo kwagura imipaka.

  14. Inzira y’urwihisho: yibutsaga igihe k’ibitero bikaze by’u Rwanda n’u 

  Burundi; iyo umwami w’u Burundi yabaga yapfuye, umwami w’u Rwanda 

  yagombaga kumara iminsi 8 ahantu atabonana n’umugore kandi akiragiza 

  abakurambere.

  15. Inzira y’ikirogoto: yari ikubiyemo ibijyanye n’umuhango wo gutabariza 

  umwami w’u Rwanda (kumushyingura) igihe yabaga yatanze.

  16. Inzira y’urugomo: yakorwaga igihe cyo kugaba ibitero ku bantu bagomeye 

  ingoma.

  17. Inzira y’iyimika: yavugaga uburyo umwami yimikwa igihe umwami 

  yatangaga, bagiye kwimika undi.

  18. Inzira y’imfizi z’i Bwami: iyo nzira y’imfizi z’i Bwami ntirashobora 

  kuboneka.

  Inzira z’ubwiru zirangwa n’uko zifite iminozaganzo itandukanye byerekana ko ari 

  ubuvanganzo, uturango twerekana ko ari umwandiko wo mu buvanganzo nyemvugo 

  n’ibikorwa by’umwami n’abiru byerekana ko ari ubuvanganzo nyabami. 

  II. 7.3. Akamaro ko kwiga ubwiru

  Kwiga ubwiru bifite akamaro kuko bituma Abanyarwanda bamenya amateka yabo, 

  bigatuma bubaka ejo hazaza. Harimo kumeya amabanga y’imitegekere y’Igihugu, 

  imihango inyuranye yakorwaga ibwami n’uturango tw’ubusizi nyarwanda. Umuntu 

  kandi ashobora guhera kuri iyo nganzo agahanga agendeye ku nsanganyamatsiko 

  zo muri iki gihe

  Imyitozo

  1. Garagaza inzira eshatu mu nzira z’ubwiru zabayeho mu Rwanda 

  usobanure n’icyo zavugagaho.

  2. Sobanura akamaro k’ubwiru mibereho y’Abanyarwanda.

  Imyitozo

  II.8. Ubucurabwenge

  Igikorwa

  Kora ubushakashatsi utahure inshoza y’ubucurabwenge, ugaragaze 

  urutonde rw’abami n’abagabekazi babo kandi ugaragaze n’akamaro ko kwiga 

  ubucurabwenge.

  II.8.1. Inshoza y’ubucurabwenge

  Ni umuvugo muremure wavugaga ibisekuru by’abami n’abagabekazi. Abawufataga 

  mu mutwe bitwaga abacurabwenge. Ubucurabwenge bwarangwaga n’uko buvuga 

  ibisekuru by’abami n’abamikazi mu buryo buryoheye amatwi.

  II.8.2. Urutonde rw’abami b’u Rwanda n’abagabekazi babo

  Ubucurabwenge bwigisha ko u Rwanda rwimye abami 44, kuva ku ngoma za mbere 

  kugeza ku ya Mutara Rudahigwa, kuko Alexis Kagame yabwiwe Ubucurabwenge ku 

  ngoma y’uwo mwami, aba ari we aheraho. Ayo mazina yose yarondorwaga mu gihe 

  k’imihango yo kwimika umwami. Bavugaga amazina y’umwami n’ay’umugabekazi 

  bamaze kwimika, bakarondora n’aya ba se na ba nyina, n’ibisekuruza byabo bombi, 

  bagakomeza batyo ku bami bose, kuzageza kuri Nkuba, ari we Shyerezo, akaba 

  inkomoko y’Abami b’u Rwanda. Ayo mazina murayasanga mu gice kiyarondora 

  nk’uko Alexis Kagame yayanditse mu Nganji Kalinga (Amasekuruza y’Abami 

  b’u Rwanda). Reka dufate ay’abami n’abagabekazi gusa, tutavuze ibisekuruza 

  by’abagabekazi, maze tuyakurikiranye, dukurikije bya bihembwe tumaze kuvuga: 

  Abami b’Ibimanuka, Abami b’Umushumi, Abami b’Ibitekerezo.

  a) Abami b’ibimanuka

  Duhereye ku nkomoko y’Abanyiginya, Shyerezo, Nkuba, dore amazina y’Ibimanuka:

  
  

  b) Abami b’Umushumi, n’Abagabekazi babo:

  1. GIHANGA Ngomijana + Nyiragihanga

  Nyirarukangaga

  2. Kanyarwanda Gahima + Nyirakanyarwanda Nyamususa

  3. Yuhi Musindi + Nyirayuhi Nyamata

  4. Rukuge + Nyirarukuge Nyirankindi

  5. Nyarume + Nyiranyarume Nyirashyoza

  6. Rumeza + Nyirarumeza Kirezi

  7. Rubanda + Nyirarubanda Nkundwa

  8. Ndahiro Ruyange + Nyirandahiro Cyizigira

  9. Ndoba Samembe + Nyirandoba Monde

  10. Nsoro Samukondo + Nyiransoro Magondo

  11. Ruganzu Bwimba + Nyiraruganzu Nyakanga

  C). Abami b’Ibitekerezo n’Abagabekazi babo:

  1. Cyirima Rugwe + Nyiracyirima Nyakiyaga

  2. Kigeri Mukobanya + Nyirakigeri Nyankuge

  3. Mibambwe-Mutabazi Sekarongoro + Nyiramibambwe Nyabadaha

  4. Yuhi Gahima + Nyirayuhi Matama

  Ndahiro Cyamatare + Nyirandahiro Nyirangabo

  Ruganzu Ndori + Nyiraruganzu Nyirarumaga

  5. Mutara Semugeshi + Nyiramavugo Nyirakabogo

  6. Kigeri Nyamuheshera + Nyirakigeri Ncenderi

  7. Mibambwe-Mutabazi Gisanura + Nyiramibambwe Nyabuhoro

  8. 8. Yuhi Mazimpaka + Nyirayuhi Nyamarembo

  Karemera Rwaka + Nyirakaremera Rukoni

  9. Cyirima Rujugira + Nyiracyirima Kirongoro

  10. Kigeri Ndabarasa + Nyirakigeri Rwesero

  11. Mibambwe Sentabyo + Nyiramibambwe Nyiratamba

  12. Yuhi Gahindiro + Nyirayuhi Nyiratunga

  13. Mutara Rwogera + Nyiramavugo Nyiramongi

  14. Kigeri Rwabugiri + Nyirakigeli Murorunkwere

  15. Mibambwe Rutarindwa + Nyiramibwambwe Kanjogera

  16. Yuhi Musinga + Nyirayuhi Kanjogera

  17. Mutara Rudahigwa + Nyiramavugo Kankazi

  18. Kigeri Ndahindurwa + Nyirakigeri Mukashema

  Ikitonderwa: Muri uru rutonde, amazina y’abami adafite inomero ni amazina 

  yagize ibyo anengwa bituma atarakomeje kwitwa n’abami b’u Rwanda. Ayo mazina 

  ni: 

  - Ndahiro: Iri zina ryakuwe mu rutonde rw’amazina y’abami b’u Rwanda kuko 

  Ndahiro Cyamatare yishwe na Nsibura Nyebunga, Umwami w’U Bunyabungo 

  akanamunyaga ingoma y’ingabe “Rwoga”. 

  - Ruganzu: Iri zina ryakuwe mu rutonde rw’amazina y’abami b’u Rwanda 

  kuko Ruganzu Ndori na we yaguye ku Rugamba. 

  - Karemera: Iri zina ryakuwe mu rutonde rw’amazina y’abami b’u Rwanda 

  kuko ryari izina ry’abami b’i Karagwe (muri Tanzaniya). Binaturuka kandi 

  ku mpamvu y’uko umwami Karemera Rwaka yatanze imburagihe bakavuga 

  ko iryo zina ry’amahanga ryamuteye umwaku rigatuma ingoma imurasa 

  agatanga. Kandi ngo yari yanayibye Cyilima Rujugira wari warahunze se 

  Mazimpaka na byo bimutera umwaku. 

  II.8.3. Akamaro ko kwiga ubucurabwenge

  Kwiga ubucurabwenge bifite akamaro kuko bituma Abanyarwanda bamenya 

  amateka yabo. Harimo kumenya uko abami n’abagabekazi bagiye bakurikirana, 

  ibijyanye n’imitegekere y’Igihugu cyacu n’uturango tw’ubusizi nyarwanda. Umuntu 

  yabwigiraho kumenya igisekuru ke kandi ashobora guhera kuri iyo nganzo agahanga 

  agendeye ku nsanganyamatsiko zo muri iki gihe.

  Umwitozo

  Sobanura ubucurabwenge n’akamaro ko kubwiga.
  

  II.9. Umwandiko: Isabwa rya Mukandahiro
  

  
  

  Hari mu gitondo, mu rugo rwo kwa Rugendo biteguye isabwa ry’umukobwa wabo 

  Mukandahiro. Nyuma yo gutegura ibyicaro no kwicaza abasangwa, abashyitsi baba 

  barahasesekaye babukereye. Bahabwa ibyicaro n’ababishinzwe, maze baratangira 

  baraganira: 

  Umuhuza w’imisango: Nk’uko mubibonye, mu kanya haje umushyitsi. 

  Ntaratwibwira nubwo nge mbona amaso atari aya, icyakora yahindutse, uko yari 

  asanzwe atemberera muri uru rugo ndabona atari ko yaje. Yaje agaragiwe n’imbaga, 

  kandi ubundi yazaga wenyine cyangwa akazana n’abandi bantu nka babiri gusa. 

  Nyakubahwa umukuru w’umuryango wa Rugendo rero, aba bashyitsi baje si nge 

  wabaha ikaze mu rugo rwawe kandi uhibereye, reka nguhe umwanya ubahe ikaze 

  nibiba ngombwa uraza kubaha umwanya batubwire ikibagenza. 

  Umusangwa mukuru: Tubahaye ikaze bashyitsi bahire. Mu muryango wa Rugendo 

  dukunda gusabana, mudusanze twibereye mu busabane busoza umwaka. Amazimano 

  arahari, abahungu bange nibabazimanire. Simbise abavumba n’ubundi ibiryoha ni 

  ibisangiwe, nimwumva mushize inyota muritahira dusigare mu busabane bwacu.

  Umuhuza w’imisango: Nyamara nubwo ntasoma ku mitima y’abantu, ariko uyu 

  mushyitsi ndabona asa n’urimo gusaba ijambo, reka tumuhe umwanya ndabona 

  asa n’ushakaga kutubwira ikimugenza.

  Umukwe mukuru:

  Murakoze, mbere na mbere mbanje kubashimira uko mwatwakiriye muri ubu 

  busabane bwanyu. Abo twazanye nimumfashe tubashimire. (Amashyi ngo 

  kacikaci!) Muragahorana amazimano! Uwenze iyi nzoga mutwakirije, igikatsi 

  yagitsikamiye neza ntiyashakiye ubwinshi mu mazi. Nshimye uko unzimaniye 

  uretse ko bitanantunguye, buri gihe iwawe n’iwange turazimanirana. Hambere 

  twagize umugisha, Imana itanga iwacu ndetse n’iwanyu iraturemera, iduhangamo 

  urukundo, imaze kutwita amazina tuvuye mu ngaragu, iduha kubyara hungu na 

  kobwa, iduha gutunga no gutunganirwa. Mu bana rero bavutse mu muryango 

  wa Bazinura, ari na wo mpagarariye, harimo abahungu n’abakobwa, ariko umwe 

  mu bahungu yaraje aransanga angezaho ikifuzo ko atagishaka gukomeza kwitwa 

  ingaramakirambi, ko twamushakira akitwa umugabo. Tumushakira umuranga, 

  araza aha iwanyu ararambagiza, aturangira umugeni muri uru rugo. Muri make, 

  twaje kubasaba umugeni witwa Mukandahiro.

  Nge narigenzuye, nsanga nta mpamvu n’imwe ihari yatuma mutampa umugeni, 

  cyane ko atari n’ubwa mbere naba nje gusaba muri uyu muryango. Nzi neza ko 

  ntagira ibyaha yewe n’iyo haba hari igicumuro natanga ikiru, ariko ibyaha byatuma 

  munyima umugeni

  byo nta byo.

  Umusangwa mukuru:Ko hano tugira ba Mukandahiro benshi, urifuza 

  Mukandahiro wuhe? Dufite Karine,Viviyana, Suzana na Virijiniya. Abo bose ni ba 

  Mukandahiro.

  Umukwe mukuru: Ndasaba Mukandahiro Virijiniya.

  Umusangwa mukuru: Nabitegereje, nsanga izo mfura ndeba mwazanye 

  zicaye ku ntebe eshatu zibanza nta cyo nazivugaho, ni abantu b’indahemuka. 

  Cyakora abicaye kuri izo z’inyuma aho ntareba niba hari abantu bo mu muryango 

  wacu bajya batemberera ku Mugote no muri izo nshe zihegereye uwagira icyo 

  yabavugaho akivuge.

  Umwe mu basangwa:

  Murakoze kumpa ijambo. Hari umukobwa wacu waje ku Mugote ahamara 

  iminsi agaruka baramuteye inda. Ku bw’iyo mpamvu nge numva tutabashyingira 

  umukobwa wacu.

  Umukwe mukuru:

  Arakoze uriya ugaragaje icyo yita ko ari ikibazo. Cyakora ndagira ngo mbamare

  impungenge. Uwo mukobwa ndamuzi. Yaje mu muryango wacu tumufata neza, 

  turamugaburira, agaruka abyibushye mukeka ko bamuteye inda. Si inda yatewe,

  ahubwo yarahageze ibiryo by’iwacu biramuyoboka, anywa inshyushyu, anywa

  ikivuguto arabyibuha. Ahubwo ubu na Virijiniya tubasaba naza akahamara kabiri

  azabyibuha abatazi uko tugabura bazavuga ko yaje atwite.

  Umusangwa mukuru:

  Umugeni uramuhawe ariko ni umukobwa. (Ako kanya amashyi ngo kacikaci!) 

  Umukobwa wacu ni Mutumwinka. Nta kindi narenzaho, ibindi nawe urabyibwiriza. 

  Umukwe mukuru:

  Uhawe inka akura ubwatsi ariko uhawe umugeni arashimira. Ndagira ngo 

  ngushimire

  mbikuye ku mutima. Uragahore ubyara abakobwa. Nzanira iyo nzoga mwana wange

  mushimire! Uyu muryango mpagarariye uzira kurongora abakobwa tutakoye. Ndi 

  imbere yawe kandi n’imbere y’umuryango, reka nisubirire mu mwanya wange 

  munkoshe.

  Umusangwa mukuru:

  Ngira ngo wabyivugiye ko atari ubwa mbere ukwa muri uyu muryango. Harya niba 

  ubyibuka, nyibutsa izo dukosha.

  Umukwe mukuru:

  Ntabwo ari wowe wibagiwe inkwano ukosha kandi ari wowe ubyara abakobwa.

  Ikindi, sinakwibutsa uko nakoye. Uwazicaniye ni nyirasenge w’umwana wawe,

  hanyuma zimaze kubyara nawe urazikama. Gusa, nzikwa zari umunani ariko ubu

  zabaye amashyo.

  Umusangwa mukuru:

  Yeee! Ndumva koko uko twagukosheje ubyibuka. N’ubu tugukosheje inyana 

  umunani.

  Inyana umunani zirara imfizi mu mahembe. Ngira ngo urabyumva. (Amashyi ngo 

  kacikaci! Abagore bavuza impundu).

  Umukwe mukuru:

  Abakirana batangana berekana aheza kugira ngo hatagira uvunika. Uyu munsi

  ndagira ngo ngukwere nk’uko nsanzwe ngukwera. Hirya aha mpagira urwuri.

  Nazanye n’umutahira wange Kanuma, haguruka sha! Ngwino unyegere. Uyu 

  mwana w’umuhungu, ni umugabo ariko ndamwita umwana kuko namubyaye. 

  Ni umutahira w’izacu. Icyo bashaka ni inyana umunani. Nkubwira kuzihanagura 

  nakubwiye izo nshaka uko zimeze. Jyana n’umushumba wabo, undebere imigongo 

  yazo, ingeso zazo n’ibibero byazo ari byo bibyara amata. Muzishorerane n’izindi 

  barobanure mu ishyo inyana umunani.

  

  Umushumba:

  Nk’uko yabibabwiraga ni ko nabisanze. Inyana umunani nazishimye nzigejeje mu

  rwuri rwacu. Ni inyana nziza, zifite imigongo miremire n’ibibero byiza; mbese 

  nazishimye.

  Umusangwa mukuru:

  Ubwo inkwano zawe zashimwe, umugeni uramuhawe. Wicare ugubwe neza, ariko

  nge mfite impungenge. Ko mbona imbere aho wicaranye n’abasaza bafite 

  uruhanga

  ruharaze imvi nk’izange, sinzi niba uwo usabira ari umwe muri abo ngabo!

  Umukwe mukuru: Ndasabira umuhungu wa Bazinura witwa Karinda. Nubwo 

  tutazanye, naketse ko muri bunsabe ko abaramutsa mutumaho nkoresheje 

  ikoranabuhanga. Munkundiye rero, mwanyemerera akaza akabaramutsa. Tebuka 

  sha! (Umusore aze agaragiwe n’abamuherekeje, asuhuze Umusangwa mukuru.) 

  Hanyuma se ko umusore wacu maze kumukwereka, wowe ntiwanzanira uwo 

  mukazana wacu akaturamutsa?

  Umusangwa mukuru: Yewe, ni byo koko, reka ba nyirasenge bamumpamagarire 

  aze, dore ko aba ari mu gikari ahugiye mu mirimo. (Umugeni aze agaragiwe 

  n’abaherekeza be barimo ba nyirasenge na ba nyina wabo… asuhuze umusangwa 

  mukuru, maze amushyikirize umukwe mukuru, na we amushyikirize umukwe 

  w’ukuri. Amashyi n’impundu biba uruhurirane!)

  Umukwe mukuru: Mu gihe wanyakiraga nkiza, nari mfite ubutumwa maze 

  kubagezaho natumwe na Bazinura. Ariko kandi, yambwiye ati: “Ngaho genda 

  ungire mu Kivugiza ubandamukirize, usabe umugeni, nange nsigaye aha n’abasaza 

  n’abakecuru tugutegereje. Nuza kugabana, ucyuye umunyafu, ugaruke umbwire 

  niba urugendo wagize kwa Rugendo rwaguhiriye”. Ndagira ngo munyemerere 

  ngende hakibona nsange abo basaza n’abakecuru, mbabwire ko mwampaye 

  umugeni. Mbafashe kwitegura kugira ngo ejo cyangwa ejobundi nzagaruke 

  gutebutsa. Muragahorana Imana.

  Umusangwa mukuru: Wazanye n’abagore b’amajigija, wazanye n’abagabo 

  b’ibikwerere, wazanye n’ababyeyi bonsa, wazanye n’abagabo b’ibihame, 

  wazanye n’abasore n’inkumi, wazanye n’abana. Reka nguhe impamba yabo, 

  ariko iyi nkwihereye yo uyigeze mu rugo ni iya Bazinura wagutumye. Ugende 

  uyimushyikirize, kibe nk’ikimenyetso cy’uko wageze aho yagutumye. 

  Umukwe mukuru: Sinongera kwicara kuko burya uhawe impamba arahaguruka 

  akagenda. Ariko reka mbanze nsabe umuhungu wange aherekeze umugeni we. 

  Umva sha! Uherekeze uwo mukobwa umugeze ku muryango wa se. Hari inkingi 

  yitwa kanagazi, ufite uburenganzira bwo guhita kuri iyo nkingi yonyine. Ku rusika 

  rw’umugendo ni ho abashyitsi bagarukira. Mu ndaburano ni aha se kuko imbere ari 

  aha nyina. Mu ruhimbi ni ah’abakobwa. Namara kukwereka intebe uzajya wicaraho 

  waje kwa sobukwe, uhite ugaruka uze dutahe, ejo cyangwa ejobundi nzazana 

  inzoga yo gutebutsa baduhekere. (Umusore aherekeze umugeni we, amugeze aho 

  yasabwe kugera hanyuma agaruke batahe).

  II.9.1. Gusoma no gusobanura umwandiko

  Igikorwa

  Soma umwandiko “Isabwa rya Mukandahiro”, ushakemo amagambo 

  udasobanukiwe hanyuma uyasobanure ukurikije inyito afite mu mwandiko 

  wifashishije inkoranyamagambo.

  Imyitozo

  1. Koresha amagambo akurikira mu nteruro wumvikanisha icyo ashaka 

  gusobanura:

  a) Umutahira 

  b) Igikatsi

  c) Uruhimbi

  d) Ishyo 

  2. Simbuza amagambo atsindagiye ari mu nteruro zikurikira impuzanyito zayo:

  a) Uyu mwana yabyirutse afite imbaraga.

  b) Yakoze uko ashoboye kose nta cyo namugaya.

  c) Kera umushumba si we wahamagaraga umwisi ngo aze kwita inka

  amazina, ahubwo yatumirwaga n’umutahira.

  3. Mu kinyatuzu gikurikira harimo amagambo makumyabiri n’abiri (22) 

  y’imihango cyangwa y’ibikoresho byo mu bukwe. Tahuramo ayo 

  magambo, uva hasi ujya hejuru, uva hejuru ujya hasi, uva iburyo ujya 

  ibumoso, uva ibumoso ujya iburyo, uberamye

  

  II.9.2. Gusoma no kumva umwandiko 

  Igikorwa

  Ongera usome umwandiko “Isabwa rya Mukandahiro” hanyuma usubize 

  ibibazo bikurikira.

  1. Umukwe mukuru ageze kwa Rugendo yasanze bakoranyijwe n’iki? Ese 

  koko icyo bavuga mu mwandiko ni cyo cyari cyabakoranije? Sobanura 

  igisubizo cyawe.

  2. Ni iyihe nteruro igaragaza ko umukwe mukuru yishimiye amazimano?

  3. Uwavuga ko uyu mwandiko ufitanye isano no gucyocyorana mu buryo 

  bwa gipfura yaba yibeshye? Tanga ingero ebyiri ziherekeza igisubizo 

  cyawe.

  4. Ni iyihe mihango y’ubukwe bwa Kinyarwanda ivugwa muri uyu 

  mwandiko? Yandike uyikurikiranya uko ikurikirana.

  5. Ni he mu mwandiko bagaragaza ko uwo muhungu yari ageze mu gihe 

  cyo gushaka koko?

  6. Uyu mwandiko urangira batubwira ko hazakurikiraho uwuhe muhango 

  uzwi mu bukwe bwa kinyarwanda? Uwo muhango uba ugamije iki? 

  II.9.3. Gusoma no gusesengura umwandiko

  Igikorwa

  Ongera usome umwandiko “Isabwa rya Mukandahiro” hanyuma usubize 

  ibibazo bikurikira:

  1. Ni iyihe mihango y’ubukwe itavuzwe mu mwandiko “Isabwa rya 

  Mukandahiro” ?

  2. Garagaza ingingo z’umuco nyarwanda ziri mu mwandiko.

  3. Gereranya uko imisango y’ubukwe yakorwaga kera n’uko ikorwa muri 

  iki gihe.

  4. Hariho abantu basesagura umutungo mu gihe cy’ubukwe. Ibi birakwiye? 

  Sobanura igisubizo cyawe. 

  II.9.4. Kujya impaka 

  Igikorwa

  Kurikirana amajwi/amajwi n’amashusho ku misango y’ubukwe, nurangiza 

  uyijore. Hanyuma uge impaka na bagenzi bawe ku kamaro k’imisango 

  y’ubukwe muri iki gihe.

  II.10. Umwandiko: Kamana yitwa izina

  
  

  Hari ku munsi wa munani Nyiramana yibarutse. Yari amaze iminsi ku kiriri. Kagabo, 

  umugabo we, atumira abaturanyi ndetse ararika abana b’abahungu n’abakobwa 

  ngo bitabire umuhango wo kwita umwana izina. 

  Bamaze kuhagera, baha abana inkonzo bajya mu murima. Umurima wari wabanje 

  gutabirwa n’abakuru kugira ngo worohe. Abana b’abahungu barahinga. Bamaze 

  guhinga, ab’abakobwa batera intabire imbuto y’uburo n’inzuzi. Barangije gutera, 

  nyirabukwe wa Nyiramana azana amazi mu gacuma, ayasuka ku rushyi rwe 

  ayabamishaho, agira ati: “Nimuhingure imvura iraguye”. Abana bose baherako 

  barataha.

  Bageze mu rugo, Nyiramana asohokana icumu, ingabo, umuheto n’ishinge hanyuma 

  yicara ku ntebe bateye hagati y’imyugariro. Bari bateguye ubunnyano: hari 

  urutaro bashasheho urukoma rubabuye, ruriho ibishyimbo bicucumiyemo imboga 

  kandi babumbabumbyemo utubumbe twinshi maze buri mwana bamugenera 

  akabumbe ke. Abana babazaniye amazi barakaraba. Buri mwana agafata akabumbe 

  kageretseho agasate k’umutsima akarya. Bamaze kurya bazana amata y’inshyushyu 

  n’ay’ikivuguto, barabahereza baranywa. Umwe mu bana bari aho aranyegera, 

  ambaza anyongorera:

  - Ko baduhamagaye ngo twite izina ibi bindi badukoresheje ni ibiki?

  - Mu muco nyarwanda, mbere yo kwita izina habanza igikorwa cyo guhinga, 

  hagakurikiraho kurya ubunnyano, bakabona kwita izina. Ubu turangije 

  igikorwa cyo kurya ubunnyano. 

  - None se ko iyo iwacu turangije kurya dukaraba, bakaba bataduhaye amazi 

  ngo dukarabe?

  - Itonde, ibikurikira uraza kubibona.

  Abana bose barangije kurya, bahamagara umwumwe, bamusaba kugenda 

  ahanaguriza intoki ze ku mabere ya Nyiramana, avuga ati: “Urabyare abana benshi, 

  abahungu n’abakobwa”. Bamaze guhanaguriza intoki zabo ku mabere, babasaba 

  kwita umwana amazina.

  Nuko abana batangira kwita amazina. Umwe ati: “Mwise Bwerere.” Undi ati: “ Mwise 

  Bwuzuzu”. Undi ati: “ Mwise Bwarike”. Barakomeza bose barahetura. Barangije 

  kwita amazina bababuza gutaha. Iyo batahaga umwana atarituma, byabaga ari 

  ukumusurira nabi akaba yapfa. Nyiramana na we bamubuza guhaguruka aho yari 

  yicaye bategereza ko umwana annya cyangwa anyara. Umwana ntiyatinda, ahita 

  annya kuko nyina yari yamwonkeje bihagije. Iyo byatindaga, bamutapfuniraga itabi 

  cyangwa bakamwina. 

  Umwana amaze kwituma, bahamagara abana umunani, bane b’abahungu na bane 

  b’abakobwa b’amasugi. Baraza bakikiza urutaro bayoreyeho ibyo ku kiriri, basaba ba 

  bana kuruterurira icyarimwe, bagenda urunana baririmba bati: “Bwerere yavutse, 

  Bwerere yakura, Bwerere yavoma, Bwerere yasenya, Bwerere yatashya, Bwerere 

  yahinga…” Bageze mu rutoki, babasaba kubisuka ku nsina bavuga bati: “Dore aho 

  nyoko yakubyariye.” Bajya ku yindi nsina babyina kwa kundi”. Babikora ku nsina 

  zirenga ebyiri.

  Wa mwana arongera aranyegera maze arambaza ati: “Ibi ni ibiki dusutse kuri izi 

  nsina?” Ndamusobanurira nti: “Ibi musutse ku nsina ni ibyo ku kiriri, mu muco 

  nyarwanda kirazira kubisohora mbere y’igikorwa cyo kurya ubunnyano. Insina 

  mwabisutseho ni iz’umwana wavutse, ababyeyi bazira kuzimunyaga. Iyo ari 

  umukobwa, agashyingirwa kure bamugemurira igitoki cyazo cyangwa inzoga yazo”.

  Barangije bazana ingobyi ebyiri iyo mu ruhu rw’intama n’iyo mu ruhu rw’inyana 

  bazimukozaho. Wa mwana arongera ambaza anyongorera ati: “Ibi byo bakoze 

  bisobanura iki?” Ndamusubiza nti: “Ni ukugira ngo ingobyi imwe nibura bazamuheke 

  mu yindi. Iyo batabigenjeje batya, bukeye bakamuheka mu yo batamukojejeho 

  bimusurira inabi agapfa”. Wa mwana amatsiko akomeza kumuganza arongera 

  arambaza ati: “Ubu se hagiye gukurikiraho iki?” Ndamusobanurira nti: “Ubu bagiye 

  gufata mukuru we bamumuhekeshe kugira ngo bazahore barutana, umukuru 

  ntazarutwe n’umukurikira bitewe n’uko yazingamye. Ikindi, ririya cumu, ingabo 

  n’umuheto n’iriya shinge Nyiramana yasohokanye bagiye kubimanika mu ruhamo 

  rw’umuryango hanyuma baze kubijugunya”.

  Bumaze kwira ba bana barataha. Bigeze mu museke, Kagabo abwira Nyiramana ati: 

  “Cyono duterure umwana”! Barabanza bubaka urugo. Barangije Kagabo arasohoka 

  ajya hanze, avuyeyo asanga Nyiramana yamutereye intebe mu irebe ry’umuryango. 

  Mu muco nyarwanda ngo iyo umugabo yateruraga umwana atavuye hanze byabaga 

  ari ukumuvutsa amahirwe, akazaba imbwa, akazapfa atagize icyo yimarira. Nuko 

  Kagabo araza yicara ku ntebe ati: “Mpa uwo mwana”. Aramusimbiza agira ati: 

  “Kura uge ejuru nkwise Kamana”. Amuhereza nyina na we aramusimbiza agira ati: 

  “Itume aha, nyara aha, kura uge ejuru, nge nkwise Irakiza”. Izina ryahamaga ni iryo 

  umwana yiswe na se. Icyakora kuri ubu, umwana ahabwa amazina ababyeyi be 

  bumvikanyeho.

  Bifatiye kuri, Myr. BIGIRUMWAMI.A, Imihango n’Imigenzo n’Imiziririzo mu Rwanda, Troisième 

  édition. Nyundo, 1984

  II. 10.1. Gusoma no gusobanura umwandiko

  Igikorwa

  Soma umwandiko “Kamana yitwa izina”, ushakemo amagambo udasobanukiwe 

  hanyuma uyasobanure ukurikije inyito afite mu mwandiko wifashishije 

  inkoranyamagambo

  Imyitozo
  

  1. Koresha mu nteruro amagambo akurikira dusanga mu mwandiko:

  a) Yibarutse

  b) Inkonzo

  c) Guhetura

  d) Kunyaga

  2. Huza amagambo yo mu ruhushya A n’ayo mu ruhushya B ukurikije 

  ibisobanuro byayo.

  
  

  II.10.2. Gusoma no kumva umwandiko

  Igikorwa

  Ongera usome umwandiko “ Kamana yitwa izina” hanyuma usubize ibibazo 

  byawubajijweho:

  1. Kamana yiswe izina ryari? Nyina yari amaze iminsi he mbere y’uko bita 

  izina?

  2. Sobanura uko umuhango wo kwita izina wakorwaga.

  3. Umuhango wo kwita izina wahuzaga ba nde? 

  4. Erekana uko igikorwa cyo kurya ubunnyano kivugwa muri uyu 

  mwandiko cyari cyateguwe n’uko cyakozwe.

  5. Abana bari bafite uruhe ruhare mu muhango wo kwita izina?

  6. Mu muco nyarwanda ni izihe ngaruka zashoboraga kuba ku mugabo 

  uteruye umwana atavuye hanze?

  II.10.3. Gusoma no gusesengura umwandiko

  Igikorwa

  Ongera usome umwandiko “Kamana yitwa izina” hanyuma usubize ibibazo 

  bikurikira:

  1. Wifashishije umwandiko “Kamana yitwa izina” gereranya uko 

  umuhango wo kwita izina wakorwaga kera n’uko ukorwa muri iki gihe.

  2. Vuga ingingo z’ingenzi n’iz’ingereka zikubiye mu mwandiko.

  3. Wavuga iki ku buziranenge bw’ibyakorerwaga mu muhango wo kwita 

  izina?

  4. Hina umwandiko ukoresheje amagambo yawe kandi wubahiriza 

  imyandikire yemewe y’Ikinyarwanda.

   II.11. Imyitozo y’ubushobozi ngiro bw’umunyeshuri

  Mutegure imisango y’ubukwe nyarwanda nimurangiza muyikine. 

  Ubu nshobora:

  - Gusobanurira abandi inshoza y’ibisigo by’ubuse, uturango twabyo 

  n’akamaro ko kubyiga.

  - Gusobanurira abandi inshoza y’ibisigo nyabami, amoko yabyo, 

  uturango twabyo n’akamaro kabyo.

  - Gusobanurira abandi ubwiru n’inzira z’ubwiru zabagaho mu Rwanda.

  - Gusobanurira abandi ubucurabwenge n’akamaro kabwo.

  - Gusobanurira abandi ibijyanye n’imisango y’ubukwe mu muco 

  nyarwanda no kuyikina.

  - Gusobanurira abandi ibyerekeranye n’umuhango wo kwita umwana 

  izina.

  Ubu ndangwa no:

  Gukoresha neza Ikinyarwanda, guha agaciro ibyiza bikubiye mu muco 

  nyarwanda, gukoresha ndetse no gusigasira uturango tw’ubusizi nyarwanda.

  II.12. Isuzuma risoza umutwe wa kabiri

  Umwandiko: Utabusya abwita ubumera

  Uyu mugani bawuca iyo babonye umuntu wese umara gushira impumu akiyibagiza 

  amagorwa azahutsemo; ahubwo agatsikamiza agahato abo bahoze bayasangiye; 

  nibwo bavuga bati: “Koko utabusya abwita ubumera”! Wakomotse kuri Karake ka 

  Rugara w’i Bumbogo bwa Huro (mu Karere ka Gakenke, Intara y’Amajyaruguru); 

  ahasaga umwaka wa 1600.

  Guhera ku ngoma za kera kugeza kuri Kigeli Rwabugiri, abanyamuhango 

  b’umuganura bagatura i Bumbogo; ndetse bakaba ari na bo batware babwo bwose. 

  Inteko yabo yari ku musozi witwa Huro (ubu ni mu Karere ka Gakenke). Bukeye 

  umutsobe Nyamwasa wari umutware w’abasyi icyo gihe, asaba umukobwa wo mu 

  ngabo za Mibambwe Gisanura yise Abambogo b’umuganura. Abakobwa babo ni 

  bo basyaga umutsima w’umuganura nyine. Uwo mukobwa yitwaga Karake, akaba 

  mwene Rugara w’Umusegege. Agasyana n’abandi bakobwa b’urungano; ni na ho 

  Nyamwasa yamuboneye aramushima aramusaba. Amaze kumurongora, Karake 

  aranezerwa kuko noneho aho gusya agiye kujya ahagarikira abasyi. Ahimbarwa 

  n’ubutwarekazi; abakobwa baje gusya akabahagarikirana urutoto abisyigingiza 

  yitotomba ngo barizenutsa ntibasyana umwete.

  Abo bakobwa babyirukanye bakamubwira bamwenyura, bati: “Mbese ntuzi ko 

  uburo bukomera”? Karake akabasubizanya izenezene, ati: “Ubu na bwo ni uburo si 

  ubumera”? (ntiburuhije). Abakobwa bagatinya kumuseka ngo bitabakorera ishyano; 

  bagasekera mu bipfunsi. Biba aho bityo. Bukeye Karake yubura ingeso yo gusinda. 

  Nyamwasa yaza agasanganirwa n’umugono agasanga umugore yasinziriye uburiri 

  ari ibirutsi gusa: Karake si ugusinda arasayisha! Bituma umugabo we amwanga 

  aramuzinukwa aramusenda asubira iwabo. Rubanda bari bazi ubukundwakare bwe 

  baratangara.

  Haciyeho iminsi igihe cy’umuganura w’ibwami kiragera. Bakoresha Abambogo 

  b’umuganura bose ngo baze gusya kwa Nyamwasa. Ubwo Rugara se wa Karake yari 

  afite umugore w’umukecuru kandi nta n’umukobwa wundi afite wo kumucungura. 

  Biramushobera; ati: “Ibi mbigenje nte! Ko nta wundi mwana mfite; kandi ko 

  kohereza Karake kwa Nyamwasa ngo asyane n’abo yahoze ahagarikiye byamutera 

  ipfunwe ribi”?. Abandi b’amacuti ye bati: “Nutamwohereza bizakugwa nabi”. Abuze 

  uko abigira apfa kumwohereza ajya mu basyi; ati: “Jya gusya uburo bw’ibwami nta 

  kundi twabikika”!

  Karake arashoberwa ariko aremera apfa kugenda; agenda aseta inzira ibirenge. 

  Ageze kwa Nyamwasa abakobwa baranzika barasya, Karake abajyamo afata urusyo 

  rwe. Agize ngo arapfukama biramutonda, agize ngo arasya biramunanira; kuko 

  yari amaze guhuga hashize igihe kirekire ari mu mukiro. Noneho ba bakobwa 

  baramwubahuka baramuseka baramukwena; mbese baramukwenura bamuhinyora; 

  bati: “Nyabusa shikama usye vuba dore ubwo si uburo ni ubumera”! Bamucyurira 

  ko igihe yakinaga n’umurengwe yari yariyibagije ko gusya uburo ari impingane.

  Nuko mu mataha abakobwa batahana Karake bamuhinyora, ijambo riba gikwira i 

  Bumbogo risakara u Rwanda riba umugani. Bawinjiza mu yindi yigisha gukora iki 

  cyangwa kudakora kiriya. Kuva ubwo rero umuntu wese umaze gushira impumu 

  akirengagiza amagorwa azahutsemo ntacire abo bari bayasangiye akari urutega, 

  bakamuciraho uwo mugani, bagira bati: “Utabusya abwita ubumera”! 

  Baba bamugereranya na Karake wiyibagije ko gusya uburo ari impingane bikura 

  amakwabasi.

  Byavuye muri: Minisiteri y’Amashuri Makuru n’Ubushakashatsi mu by’Ubuhanga, Ibirari 

  by’insigamigani. Igitabo cya Kabiri, Kigali, 1986

  I. Ibibazo byo kumva no gusesengura umwandiko

  1. Uyu mwandiko uri mu buhe bwoko bw’imyandiko? Sobanura ibiranga bene 

  ubwo bwoko bw’imyandiko. 

  2. Uyu mwandiko uravuga ku yihe nsanganyamatsiko? Sobanura igisubizo 

  cyawe. 

  3. Rondora abakinankuru bavugwa muri uyu mwandiko. 

  4. Karake yasezerewe kwa Nyamwasa azira iki? Ese iyo witegereje neza usanga 

  yararenganye? Sobanura igisubizo cyawe. 

  5. Ni uwuhe murimo uvugwa cyane muri uyu mwandiko? Ese uyu murimo wari 

  uhuriye he na gahunda z’ubuyobozi bw’Igihugu muri icyo gihe? 

  6. Karake yongeye gusubira mu basyi bitewe n’iki?

  II. Inyunguramagambo

  1. Shaka ibisobanuro by’amagambo cyangwa amatsinda y’amagambo akurikira 

  ukurikije uko yakoreshejwe mu mwandiko.

  a) Abisyigingiza

  b) Ubukundwakare

  c) Guseta inzira ibirenge

  d) Baramwubahuka.

  2. Shaka impuzanyito z’amagambo akurikira:

  a) Inteko yabo

  b) Urutoto

  c) Baramukwena

  3. Shaka imbusane z’amagambo akurikira:

  a) Baranzika ≠...

  b) Arasayisha ≠ ...

  4. Koresha amagambo akurikira mu nteruro ngufi kandi ziboneye: 

  a) Umuganura

  b) Kumucungura

  c) Guhuga

  III. Ibibazo by’ubuvanganzo

  1. Soma iki gice k’igisigo “Ukwibyara” nyuma usubize ibibazo 

  byakibajijweho.

  Ku Rutambamitavu,

  Muri intwari zitarutana,

  Muri bene iteka ritahava, 

   Muri bene umutungo mwiza 

  50. Mwaraduhatse muraturemaza,

   Mutwubakira amarembo y’intungane

   Tubita inturarwanda

   Nta byikamize urakimana 

   Wadukamiye amata angana imvura, 

   55. Ntitugira umuvuro 

   Tubyuka dusenga

   Ugasukiranya urugwiro 

   Sango, ba so na ba sogokuru,

   Bakwangiye isange

   60. Ngo abazakwanga

   Uzabakuze umusanzu n’umuganda,

   Abagusigaranye imbuto n’intanga

   Bakuraze izi ntarama

   Zo ku Rutambamyato 

   65. No ku Rutambabiru

  Ibibazo 

  a) Tahura imwe mu minozanganzo iri muri icyo gice k’igisigo kandi uyisobanure. 

  b) Igisigo “Ukwibyara” kiri mu buhe bwoko bw’ibisigo? Kubera iki? Andika 

  ubundi bwoko bw’ibisigo uzi.

  c) Igisigo “Ukwibyara” kiri mu buhe bwoko bw’ubuvanganzo? Kubera iki? Andika 

  izindi ngeri ziri muri ubwo buvanganzo.

  2. Tandukanya ubwiru n’ubucurabwenge mu buvanganzo nyarwanda.

  3. Ihangamwandiko

  d) Hanga umuvugo utarengeje imikarago cumi n’itanu, ku nsanganyamatsiko 

  wihitiyemo, ugerageza gukoreshamo iminozanganzo itandukanye.

• UMUTWE 3:UBURINGANIRE N’UBWUZUZANYE

  Ubushobozi bw’ingenzi bugamijwe 

  - Gusesengura imbwirwaruhame hagaragazwa ingingo z’ingenzi 

  ziyikubiyemo n’imbata yayo.

  - Guhanga no kuvuga imbwirwaruhame ku nsanganyamatsiko yahawe. 

  - Gusobanura no gutahura mu mbwirwaruhame amafatizo y’ubwumvane 

  n’imimaro y’ururimi.

  Igikorwa cy’ umwinjizo

  Ushingiye ku bumenyi ufite, sobanura mu magambo yawe bwite uburinganire 

  n’ubwuzuzanye mu muryango, ugaragaze uko bumeze mu muryango 

  nyarwanda utanga n’ingero zifatika.

  

  Bayobozi b’utugari n’imidugudu igize Umurenge wa Munanira,

  Baturage mutuye mu Murenge wa Munanira,

  Nongeye kubasuhuza, nimugire amahoro! Nyuma y’iki gikorwa cy’umuganda cyari 

  cyaduteranyirije hano, ndagira ngo mbamenyeshe ko uyu munsi hateganyijwe 

  kuganira ku buringanire n’ubwuzuzanye mu muryango. 

  Nkaba ngira ngo mbamenyeshe ko icyo kiganiro tugiye kukigezwaho 

  n’Umunyarwandakazi wishimira ibyiza Leta y’u Rwanda yagejeje ku bakobwa 

  n’abagore.

  Madamu Ushinzwe Imibereho Myiza y’Abaturage mu Murenge wa Munanira, uyu 

  mwanya ni uwanyu kugira ngo mugeze ku baturage ikiganiro mwabateguriye.

  Murakoze!

  Nyakubahwa Muyobozi w’Umurenge wa Munanira, 

  Bayobozi b’utugari n’imidugudu,

  Baturage b’Umurenge wa Munanira, nimugire amahoro!

  Nk’uko byari biteganyijwe, nyuma y’igikorwa cy’umuganda cyabaye uyu 

  munsi, tugiye kuganira ku buringanire n’ubwuzuzanye mu muryango. Sintwara 

  umwanya munini, ngiye kubaganiriza iminota mike. Ndabanza nsobanure ihame 

  ry’uburinganire n’ubwuzuzanye, mbabwire impamvu Leta y’u Rwanda yashyizeho 

  ihame ry’uburinganire n’ubwuzuzanye, mbahe n’ingero zinyuranye zigaragara mu 

  muryango nyarwanda, nsoreze ku ngamba zo gukomeza gukora ubukangurambaga 

  kugira ngo iri hame rirusheho kumvikana neza.

  Bayobozi bo mu Murenge wa Munanira,

  Baturage b’Umurenge wa Munanira,

  Uburinganire n’ubwuzuzanye bugaragara igihe abagore n’abagabo bafite 

  uburenganzira bungana n’amahirwe angana mu byo bakora no mu byo 

  bagenerwa n’amategeko. Leta y’u Rwanda yashyizeho gahunda yo kwimakaza 

  ihame ry’uburinganire n’ubwuzuzanye kugira ngo hashimangirwe uburenganzira 

  bungana ku bagize umuryango nk’uko biteganywa n’itegeko no 51/2007 ryo ku 

  wa 20/09/2007 rigena inshingano, imiterere n’imikorere by’urwego rushinzwe 

  kugenzura iyubahirizwa ry’uburinganire n’ubwuzuzanye bw’abagabo n’abagore mu 

  iterambere ry’Igihugu. 

  Impamvu Leta y’u Rwanda yashyizeho ihame ry’uburinganire n’ubwuzuzanye hagati 

  y’abagore n’abagabo ni ukubera ko abagore bahezwaga mu iterambere ry’umuryango 

  n’iry’Igihugu muri rusange. Hari ingero nyinshi zigaragaza ko abagore bahezwaga.

  Wasangaga nko mu muryango, umugore ataragiraga uburenganzira ku mitungo, 

  ari aho yavutse ari n’aho yashatse. Ntiyari yemerewe gutanga igitekerezo cyangwa 

  kugira uruhare ku myanzuro yafatwaga mu rugo. Bityo rero, umugabo ni we 

  wari ishingiro ry’iterambere ry’umuryango. Iyo umugore yageragezaga gutanga 

  igitekerezo gishobora gutuma umuryango utera imbere hacibwaga imigani 

  inyuranye yo kumukandamiza ngo: “Uruvuze umugore ruvuga umuhoro, ingabo 

  y’umugore iragushora ntigukura, nta nkokokazi ibika isake ihari, umugore arabyina 

  ntasimbuka… ”. Ibi biragaragaza ko nta buringanire n’ubwuzuzanye bwariho icyo 

  gihe. 

  Mu mirimo yo mu rugo, wasangaga abahungu n’abakobwa badafatwa kimwe. 

  Hari imirimo yaharirwaga abakobwa nko gukora isuku yo mu rugo, guteka, kurera 

  abana, gusenya, gutera intabire, kwita ku matungo… Hari n’imirimo yaharirwaga 

  abahungu nko kwasa inkwi, guhinga no kuragira... Ibyo bigaragaza ko mu muryango 

  nyarwanda, nta hame ry’uburinganire n’ubwuzuzanye ryarimo. Aho amashuri 

  aziye, umuryango ntiwahaga ibitsina byombi uburenganzira bungana. Wasangaga 

  umubare munini w’abakobwa batarangiza amashuri kuko bagombaga gufasha 

  ababyeyi imirimo yo mu rugo. N’aho wasangaga biga, wasangaga ari bake. Iyo mu 

  rugo hatsindaga umuhungu n’umukobwa, ababyeyi boherezaga umuhungu gusa. 

  Mu iterambere ry’Igihugu na ho, abagore ntibashyirwaga mu nzego zifata 

  ibyemezo. Mu myanya ya poritiki, ubutabera n’umutekano, umubare w’abagore 

  wari muto cyane. Mu burezi, wasangaga amashuri y’abakobwa ari make, n’ayabaga 

  ahari, yashyirwagamo amashami abategurira gufata neza umugabo, kurera abana, 

  kudoda, kuba abanyamabanga n’indi mirimo mbonezamubano. Uku kudahabwa 

  uburenganzira bungana, byadindizaga iterambere ry’Igihugu.

  Imyaka yabaye myinshi abantu b’igitsina gore bibera mu buzima bw’ikandamizwa 

  bigera aho biramenyerwa biba nk’ibisanzwe. Nyuma ya Jenoside Yakorewe Abatutsi 

  mu mwaka wa 1994, Leta y’Ubumwe bw’Abanyarwanda yashyizeho itegeko 

  ry’umuryango rigena imicungire y’umutungo w’abashakanye, impano n’izungura 

  ryo mu 1999. Mu rwego rw’amategeko, ibi byatumye abagabo n’abagore bagira 

  uburenganzira bungana ku mitungo no mu izungura. Nta busumbane buri hagati 

  yabo mu byerekeye uruhare rwabo, amahirwe bahabwa no ku burenganzira muri 

  rusange.

  Umugore agira uruhare mu igenamigambi ry’Igihugu, ibitekerezo bye bihabwa 

  agaciro. Imvugo zikandamiza umugore, zatakaje agaciro, himakazwa imvugo 

  zihesha agaciro umugore: “Umugore ni mutima w’urugo, umukobwa ni nyampinga, 

  ukurusha umugore akurusha urugo …” Ubwo burenganzira abagore bahawe 

  bwaguye ibitekerezo byabo. Ubu umugore afife ijambo n’uruhare mu iterambere 

  ry’Igihugu. 

  Nyakubahwa Muyobozi w’Umurenge wa Munanira, 

  Bayobozi b’utugari n’imidugudu,

  Baturage b’Umurenge wa Munanira, 

  Nababwiye ko ntari bwizimbe mu magambo. Nubwo tubona ko hari umusaruro 

  ugaragara mu Rwanda kubera kwimakaza ihame ry’uburinganire n’ubwuzuzanye mu 

  muryango, haracyari urugendo kuko ntiturabugeraho ijana ku ijana nkuko byifuzwa. 

  Igisabwa rero ni ugukomeza ubukangurambaga bugakorwa n’inzego zitandukanye 

  kuko hakiri abantu babifata uko bitari ku mpande zombi. Mu bigaragara, hari 

  imiryango imwe n’imwe ikirangwamo amakimbirane ashingiye ku kudasobanukirwa 

  ihame ry’uburinganire n’ubwuzuzanye. Urugero ni nk’aho usanga umugore ajya 

  mu kabari, agataha igicuku amena inzugi cyangwa akumva ko ikemezo ke ari 

  ntavuguruzwa. Hari n’abagabo kandi usanga biyambura zimwe mu nshingano zabo 

  bakazegeka ku bagore babo. Iyo usesenguye ibi, usanga abenshi babikora bitwaza 

  ihame ry’uburinganire n’ubwuzuzanye. Inama nagira abanyumva, ni ukumenya ko 

  uburinganire n’ubwuzuzanye atari ugusuzugurana no gupyinagazanya, ahubwo ni 

  ukudatandukira ibiteganywa n’amategeko n’indangagaciro z’umuco nyarwanda. 

  Murakoze, mbashimiye uburyo mwanteze amatwi nkaba nizera ko twese hamwe 

  tugiye guharanira kwimakaza ihame ry’uburinganire n’ubwuzuzanye mu muryango 

  nyarwanda.

  Mugire amahoro!

  III. 1.1. Gusoma no gusobanura umwandiko

  Igikorwa

  Soma umwandiko “Uburinganire n’ubwuzuzanye mu muryango”, ushakemo 

  amagambo udasobanukiwe hanyuma uyasobanure ukurikije uko yakoreshejwe 

  mu mwandiko, wifashishije inkoranyamagambo.

  IMYITOZO

  1. Koresha amagambo/itsinda ry’amagambo akurikira dusanga mu 

  mwandiko, mu nteruro wihimbiye: 

  a) ihame ry’uburinganire n’ubwuzuzanye

  b) gupyinagazanya

  c) impano

  d) bahezwaga

  e) izungura 

  2. Tanga impuzanyito z’aya magambo:

  a) Umutegarugori

  b) Ubukungu 

  c) Igicuku

  d) Umwana

  3. Urebye mu merekezo yose, garagaza amagambo ari muri iki kinyatuzu 

  afitanye isano n’umwandiko “Uburinganire n’ubwuzuzanye mu muryango”:

  

  III.1.2. Gusoma no kumva umwandiko

  Igikorwa

  Ongera usome umwandiko “Uburinganire n’ubwuzuzanye mu muryango”, 

  hanyuma usubize ibibazo bikurikira:

  1. Iyo bavuze uburinganire n’ubwuzuzanye wumva iki?

  2. Wifashishije itegeko no 51/2007 ryo ku wa 20/09/2007, sobanura 

  ihame ry’uburinganire n’ubwuzuzanye. 

  3. Ni inde wagejeje ijambo ku mbaga y’abaturage yari iteraniye ahabaye 

  umuganda?

  4. Ni iyihe impamvu Leta y’u Rwanda yashyizeho ihame ry’uburinganire 

  n’ubwuzuzanye hagati y’abagore n’abagabo?

  5. Rondora imirimo yaharirwaga abakobwa n’imirimo yaharirwaga 

  abahungu uburinganire butaratangira kubahirizwa mu Rwanda. 

  6. Ese mu Rwanda hari imiryango ikirangwamo amakimbirane aterwa no 

  kutumva neza ihame ry’uburinganire n’ubwuzuzanye? Sobanura kandi 

  utange n’urugero.

  III.1.3. Gusoma no gusesengura umwandiko

  Igikorwa

  Ongera usome umwandiko “Uburinganire n’ubwuzuzanye mu muryango”, 

  hanyuma usubize ibibazo bikurikira:

  1. Uyu mwandiko ni bwoko ki? Sobanura igisubizo cyawe.

  2. Ni irihe somo uyu mwandiko ugusigiye?

  3. Uramutse uhawe kuyobora ahantu ugasanga abaturage baho batazi 

  ihame ry’uburinganire n’ubwuzuzanye, wakora iki? 

  4. Ni izihe ngingo zigaragaza ko umugore agira uruhare mu iterambere 

  ry’Igihugu? 

  III.2. Imbwirwaruhame 
  

  Igikorwa

  Ongera usome umwandiko “Uburinganire n’ubwuzuzanye mu muryango” 

  , witegereze imiterere yawo. Uhereye ku miterere y’uwo mwandiko, kora 

  ubushakashatsi utahure inshoza y’ imbwirwaruhame, ugaragaze imbata yayo 

  kandi utahure amabwiriza agenga imbwirwaruhame.

  III.2.1. Inshoza y’imbwirwaruhame

  Imbwirwaruhame ni ijambo umuntu ategura neza akarigeza ku bantu benshi (mu 

  ruhame) bakirinda kumurogoya, ahubwo bakamutega amatwi. Imbwirwaruhame 

  ishobora kuba ndende cyangwa ngufi bitewe n’intego yayo. Uvuga imbwirwaruhame 

  agomba kuyitegura agahuza ibitekerezo bye bwite n’insanganyamatsiko y’umunsi, 

  kandi akiyubaha ubwe, akubaha n’abamuteze amatwi. Imbwirwaruhame zivuga 

  ku nsanganyamatsiko zinyuranye: izibwiriza iby’idini, izivuga ibya poritiki, izo 

  kwizihiza iminsi mikuru, izikangurira abantu igikorwa runaka... Ni yo mpamvu 

  imbwirwaruhame zishobora kuvugirwa ahantu hanyuranye nko mu nsengero, mu 

  mashuri, mu nzu mberabyombi n’ahandi.

  III.2.2. Imbata y’imbwirwaruhame

  Imbwirwaruhame iba igizwe n’ibice bine by’ingenzi: umutwe, intangiriro/interuro, 

  igihimba n’umwanzuro/umusozo.

  1. Umutwe:

  Umutwe ni igice kibanza k’imbwirwaruhame kigaragaza insanganyamatsiko iyo 

  mbwirwaruhame iri bwibandeho.

  2. Intangiriro / interuro

  Mu ntangiriro uvuga imbwirwaruhame abanza kuvuga abanyacyubahiro bari aho 

  n’abo ubutumwa bugenewe ahereye ku w’imena muri bo akurikije ibyubahiro 

  byabo, gusa akirinda kubavuga mu mazina yabo bwite. Uvuga imbwirwaruhame 

  kandi ageza indamukanyo ku bo abwira. 

  Urugero:

  Nyakubahwa Muyobozi w’Umurenge wa Munanira, 

  Bayobozi b’utugari n’imidugudu,

  Baturage b’Umurenge wa Munanira,

  Nimugire amahoro!”

  Aka ni na ko karango ka mbere k’imbwirwaruhame. Mu ntangiriro kandi ni ho 

  utanga ikiganiro agaragaza ibyo ari buze kuvugaho, akabivuga mu buryo bwihuse 

  cyangwa butatuye, asa n’utera amatsiko abamuteze amatwi ndetse no kubumvisha 

  akamaro k’icyo kiganiro agiye kubagezaho. Iki gice ntikigomba kuba kirekire.

  3. Igihimba

  Iki gice ni cyo gice fatizo k’imbwirwaruhame. Ni muri iki gice utanga ikiganiro avuga 

  ingingo yateguye kuvugaho. Ni ngombwa ko izo ngingo azikurikiranya neza ashingiye 

  ku buremere bwazo. Ibi bituma abamutega amatwi batarambirwa kuko aba 

  yahereye ku ngingo zibafitiye akamaro cyane. Iyo bibaye ngombwa ko hari ingero 

  zitangwa, uvuga imbwirwaruhame akoresha ingero zijyanye n’abo abwira cyangwa 

  aho avugira. Kubera ko iki gice gishobora kuba kirekire, utanga ikiganiro mbere yo 

  kujya ku yindi ngingo ashobora kugenda akoresha amagambo yo gukangura abo 

  abwira (urugero: bayobozi, babyeyi, nshuti, bavandimwe...)

  4. Umwanzuro/ Umusozo

  Muri iki gice uvuga imbwirwaruhame asoza yibutsa abamuteze amatwi ingingo 

  z’ingenzi baganiriyeho kugira ngo basigarane ishusho y’ikiganiro. Ni muri iki 

  gice kandi ashobora kugaragaza ibyifuzo, ingamba, inama... bitewe n’imiterere 

  y’ikiganiro. Niba yashishikarizaga abantu kurwanya ibiyobyabwenge arasoza 

  agaragaza ingamba zafatwa mu kubirwanya. Muri iki gice kandi utanga ikiganiro 

  asoza ashimira abari bamuteze amatwi.

  III.2.3. Amabwiriza agenga imbwirwaruhame

  1. Uko imbwirwaruhame itegurwa n’uko isomwa

  Mbere yo gutanga ikiganiro mbwirwaruhame, ugitegura agomba kumenya ibi 

  bikurikira:

  - Ni ngombwa kumenya abo agiye kubwira imbwirwaruhame abo ari bo n’aho 

  ababwirira.

  - Ni iki bashobora kumva? Bari mu kihe kigero k’imyaka? Bakora iki? Ni iki 

  bahuriyeho?

  - Gutegura imbwirwaruhame.

  - Kumva neza insanganyamatsiko y’imbwirwaruhame byaba ngombwa 

  akanasoma ibitabo binyuranye bivuga kuri iyo nsanganyamatsiko.

  - Gukusanya ibyo azavuga mu ngingo zinyuranye z’imbwirwaruhame ashingiye 

  ku byo yasomye cyangwa yabajije abandi.

  - Gushaka intego z’ikiganiro ke akanakora imbata y’ikiganiro ke.

  2. Imyifatire n’imyitwarire y’uvuga imbwirwaruhame

  Utanga ikiganiro mbwirwaruhame agomba kuba:

  a) Yambaye imyambaro idakojeje isoni.

  b) Kumenya guhagarara neza imbere y’abandi nta mususu.

  c) Kuvuga imbwirwaruhame ye adategwa.

  d) Kuraranganya amaso mu bo abwira, kirazira kubatera umugongo no kuba 

  imbata y’urupapuro.

  e) Kurangurura ijwi kugira ngo imbwirwaruhame yumvikane.

  f) Kuvuga atarandaga cyane kugira ngo abamuteze amatwi batarambirwa kandi 

  ntiyihute cyane mu mvugo kugira ngo ibyo avuze birusheho kumvikana.

  g) Kwirinda imvugo nyandagazi.

  h) Kugenda atanga ingero zihuye n’ikigero cy’abo abwira cyangwa se icyo bakora.

  Ikitonderwa: 

  Utegura imbwirwaruhame ayitegura yandika, akazayivuga asoma ibyo yanditse, 

  mu rwego rwo kwirinda kuvuga ibiterekeranye no kwisubiramo bya hato na hato. 

  Hashobora kuvugwa imbwirwaruhame ihanitse cyangwa idahanitse, umuntu 

  akayivuga atayiteguye. Ibyo ni iby’abafite iyo mpano si ibya buri wese kuko bigira 

  abahanga babyo. Ibyo bigaragarira cyanecyane nko mu misango y’ubukwe, ku minsi 

  mikuru, mu birori runaka... 

  Umwitozo

  Sobanure ibice bigize imbata y’imbwirwaruhame

  

  Keza ni mubyara wa Kagabo. Bize ku kigo kimwe cy’amashuri abanza mu cyaro. 

  Keza yaje kujya gukorera mu mujyi wa Kigali, Kagabo aguma mu cyaro. Nyuma 

  y’imyaka isaga irindwi baje guhurira i Kigali. Kagabo yari agiye kuhakorera 

  iyimenyerezamwuga. Yibazaga uko azakora imirimo ye akabura igisubizo, kuko 

  atari azi indimi bakoresha bitewe n’uko hakora Abanyarwanda n’abanyamahanga. 

  Mbere yo kuhagera ariko, yari yarabanje kuganira na Keza kuri terefone cyane 

  ko yari kuzakorera iyimenyerezamwuga aho Keza asanzwe akorera nuko Keza 

  amwizeza ko azamwigisha amwe mu magambo azakoresha mu gihe azaba ahuye 

  n’umuntu utavuga Ikinyarwanda bakumvikana neza. Mu gihe Kagabo yerekezaga i 

  Kigali yahamagaye Keza kuri terefone maze bagirana ikiganiro giteye gitya: 

  Kagabo: Allooo! Mwaramutse Ke? Ni Kagabo. Mbega we! Ntuzi noneho ibyo 

  mbona! Ndabona aha tugeze noneho wagira ngo nageze i Kigali pe!.

  Keza: Eee! Mwaramutse Kaga? Ubu se ushatse kuvuga ko aka kanya waba uhageze? 

  Kereka niba atari imodoka ikuzanye!

  Kagabo: Naje n’ikimodoka kinini sinzi neza aho tugeze. Gusa mbonye hari …Allo! 

  Allooo ! Allo ! uranyumva se?

  Ubwo mu gihe Kagabo yari akivugira kuri terefone, ihuzanzira ryagize ikibazo 

  ntibakomeza kumvikana neza. Keza yahise amwoherereza ubutumwa bugufi 

  bwanditse mu rurimi rw’Igifaransa. Mu kanya gato bongeye guhamagarana noneho 

  birakunda maze bongera kugirana iki kiganiro:

  Keza: Numvise tutumvikana neza, ubanza aho mugeze hari ihuzanzira rike. Harya 

  wahagurutse iyo saa ngahe? 

  Kagabo: Erega sinzi gusoma no kwandika Igifaransa? Ibyo unyandikiye byambereye 

  inshoberamahanga. Abo twicaranye bambwiye ko dusigaje iminota mike tukagera 

  muri gare. 

  Keza: Noneho reka nge kugutegerereza aho zihagarara. Si byo Kaga?

  Kagabo: Yego sha Ke. Umbabarire rwose ntuhave kuko ntahazi. 

  Keza: Humura nuhagera urahibwira. Nimurenga ikiraro kinini cyane, muraba 

  musigaje nk’iminota itanu mukahagera.

  Kagabo: Eee! Ubwo se amazu yaho ameze ate? Icyampa nkaza kugera i Kigali 

  amahoro!

  Keza: Yewe, nuhagera nawe urayibonera. Amazu yaho ni meza cyane… harimo 

  ageretse n’atageretse. Hari imodoka nyinshi, urusaku rw’ibintu binyuranye n’urujya 

  n’uruza rw’abantu… 

  Keza: Ko mbonye ikimodoka kinini kinjira ubwo si icyo mujemo?

  Kagabo: Urabona ari kirekire kandi gifite amabara y’ubururu n’icyatsi?

  Keza: Yego.

  Kagabo: Noneho turahageze. 

  Keza: Yego rwose!

  Kagabo acyururuka imodoka yahise yumva Keza amuhamagaza umunwa, akebutse, 

  amubona iburyo amurembuza, ahagaze inyuma y’aho ya modoka yari iri. Yahise 

  amusanganira aramuramutsa nuko bakomeza baganira muri aya magambo:

  Keza: Muraho neza Kaga? Iminsi myinshi.

  Kagabo: Muraho neza Ke? Yewe, iminsi myinshi koko. Ndabona warakuze cyane. 

  Ndetse wabaye n’ikizungerezi. Bivuze ko wahindutse cyane.

  Keza: Reka kubeshya se sha!

  Kagabo: Ni ukuri ntawamenya ko ari wowe. 

  Keza: Harya ngo uje kwimenyereza umwuga aho nkora? Ko mbona abahakora 

  bavuga indimi zinyuranye? Hari abavuga Icyongereza, Igifaransa, Igiswayire ndetse 

  n’Igishinwa. Ubwo se muri izo ndimi zose uzi izihe? 

  Kagabo: Igiswayire cyo wenda nagerageza kuko ari cyo niyigiraga gusa, izindi 

  ndimi nkazisuzugura. Mbese nshaka kuvuga ko izindi ndimi ntazizi pe!

  Keza: Yewe, nge nta giswayire na gike nzi rwose! Cyakora nzi Igishinwa, Icyongereza 

  n’Igifaransa. Muri izo nta cyo wambeshya. 

  Kagabo: Ubwo rero nange uvuze rumwe muri izo waba ungurishije. 

  Keza: Sinabikora. Ibintu ni magirirane. Mu minsi tuzamarana, nzakwigisha izo utazi 

  nawe unyigishe Igiswayire. Kumenya indimi zinyuranye ni ingenzi. 

  Ubwo Keza yahise abwira Kagabo ngo bagende amushakire ibikoresho bitandukanye 

  azifashisha mu gihe azaba arimo gukora iyimenyerezamwuga. Kagabo ati: “Ahwi! 

  Singe warota ngeze i Kigali !”

  III.3.1. Gusoma no gusobanura umwandiko

  Igikorwa

  Soma umwandiko “Yagiye ayoboza”, ushakemo amagambo udasobanukiwe 

  hanyuma uyasobanure ukurikije uko yakoreshejwe mu mwandiko wifashishije 

  inkoranyamagambo.

  Imyitozo

  Koresha mu nteruro buri jambo muri aya akurikira ukurikije inyito afite mu 

  mwandiko:

  a) Iyimenyerezamwuga 

  b) Ihuzanzira

  c) Inshoberamahanga

  d) Urujya n’uruza 

  III.3.2. Gusoma no kumva umwandiko

  Igikorwa

  Ongera usome umwandiko “Yagiye ayoboza”, hanyuma usubize ibibazo 

  byawubajijweho.

  1. Ni nde uyoboza muri uyu mwandiko? Sobanura igisubizo cyawe.

  2. Ni nde uyobozwa muri uyu mwandiko? Sobanura igisubizo cyawe.

  3. Kagabo ayoboza yifashishije ikihe gikoresho k’itumanaho?

  4. Muri uyu mwandiko, hari aho uyoboza agaragaza impungenge ko ataza 

  kugera aho agiye? Ni ayahe magambo avuga abigaragaza? 

  5. Ni izihe ndimi zavuzwe mu mwandiko zigishwa mu mashuri yisumbuye 

  mu Rwanda? 

  6. Keza yemereye Kagabo kuzamufasha iki?

  III.3.3. Gusoma no gusesengura umwandiko

  Igikorwa

  Ongera usome umwandiko “Yagiye ayoboza”, hanyuma usubize ibibazo 

  bikurikira:

  1. Ni izihe ngingo z’ingenzi dusanga mu mwandiko? 

  2. Ni iyihe mpamvu ituma abanyeshuri bimenyereza umwuga mbere yo 

  kurangiza amashuri yisumbuye?

  3. Iyo Kagabo atagira terefone yari gukora iki kugira ngo ahure na Keza?

  4. Uyu mwandiko ukwigishije iki mu buzima busanzwe? 

  III.4. Ururimi n’ubwumvane

  III. 4.1. Inshoza y’ururimi n’ubwumvane n’amafatizo y’ubwumvane

  Igikorwa

  Ongera usome ikiganiro “Yagiye ayoboza” , witegereze imiterere yacyo 

  n’uko abanyarubuga baganira maze ukore ubushakashatsi, utahure inshoza 

  y’ururimi n’ubwumvane, ugaragaze kandi usobanure amafatizo y’ururimi 

  n’ubwumvane.

  1. Inshoza y’ururimi n’ubwumvane

  Ururimi ni igikoresho cy’ubwumvane k’ingenzi abantu 

  bifashisha mu gusabana bahanahana ubutumwa. Ururimi 

  rutuma abaruvuga iyo bava bakagera bumvana, umwe

  yavuga, undi agasobanukirwa n’ibyo avuze. Ibyo bituma kandi umuntu abasha kugeza

  ku bandi ibyo atekereza, ibyo yaba azi bo batazi cyangwa se akabashushanyiriza

  amagambo, ibyo yabonye ariko bo batabona n’amaso yabo muri ako kanya 

  bavugana.

  Ni uburyo abantu bakoresha kugira ngo bashobore kumvikana, gutumanaho, 

  bakoresheje amagambo, amarenga cyangwa ibimenyetso. Ubusanzwe ururimi 

  ruba ruteye ukwarwo rukavugwa n’abantu batuye igihugu iki n’iki cyangwa akarere 

  aka n’aka. Ururimi rero ruvugwa n’abantu benshi naho imvugo ni iy’abantu bake 

  cyangwa umuntu ku giti ke.

  Ururimi n’ubwumvane bishobora kwigwa mu mpushya enye z’ingenzi: amafatizo 

  y’ubwumvane, indanguruzi y’ubwumvane, imimaro y’ururimi n’amategeko 

  ngombwa agenga ubwumvane.

  2. Amafatizo y’ubwumvane

  Mu mibanire y’abantu ku isi, ururimi ni ingenzi mu gushyigikira ubusabane 

  n’umushyikirano w’abantu. Kugira ngo abantu babane, bavugane, bashyikirane 

  kandi bahuze urugwiro, hagomba kubaho ubwumvane ari bwo bushobozi bwo 

  gutanga amakuru no kuyakira. 

  Kugira ngo amakuru ahererekanywe hari amafatizo y’ubwumvane ya ngombwa ari 

  yo: uvuga, ubwirwa, inzira, ingambo, ikivugwa n’inkurikizo.

  a) Uvuga: Umuntu uvuga ni we ntangiriro akaba n’inkomoko y’ubwumvane. 

  Ni we ugira igitekerezo cyangwa ubutumwa noneho agashaka uburyo bwo 

  kubigeza ku bandi.

  b) Ubwirwa: Ubwirwa ni uwakira ibyo agejejweho n’uvuga. Ubwirwa agomba 

  kumva no gusobanukirwa neza ibyo yabwiwe mbere y’uko atanga igisubizo. 

  Iyo yumvise ibyo yabwiwe, ashobora gusubiza mu magambo, mu nyandiko, 

  ashobora gukoresha ibimenyetso cyangwa ibikorwa. 

  c) Ingambo: Ingambo ni ubutumwa cyangwa inkuru nyirizina uvuga ageza ku 

  wo abwira. Ubwo butumwa ni bwo bwitwa ingambo. 

  Urugero: Umwarimu wigisha inteko z’amazina hari icyo aba ashaka 

  ko umunyeshuri we asobanukirwa. Nubwo umwarimu yavuga byinshi 

  akanabishyira no mu ndirimbo, umunyeshuri akayifata, icyo ashaka kugeza ku 

  bo yigisha ni “inteko z’amazina”, ari yo ngambo.

  d) Inzira: Kugira ngo inkuru igere ku wo igenewe, igomba kugira aho inyura, 

  aho ni ho hitwa “inzira”. Duhereye ku buryo ibivugwa bigenda bikagera ku 

  ubwirwa, habaho inzira mbona nkubone cyangwa inzira mbonera iyo uvuga 

  avugana n’uwo abwira amaso ku yandi banahuza amajwi. 

  Iyo uvuga yumvikanye n’uwo abwira haciyemo akanya, cyangwa se hakoreshejwe 

  ibikoresho bitandukanye nk’ibitabo, ibaruwa, radiyo, tereviziyo, terefone... inzira 

  ikivugwa cyaciyemo iba ibaye inzira iziguye kuko ntibyoroha kumenya ko ubutumwa 

  bwumvikanye cyangwa butumvikanye. Ariko iyo ibikoresho byifashishijwe 

  bituma uvuga n’ubwirwa bahana ubutumwa imbona nkubone, icyo gihe inzira 

  iba ibaye inzira itaziguye /mbonera. (Urugero: Igihe hakoreshejwe ibikoresho 

  by’ikoranabuhanga nka terefone, mudasobwa... abahana ubutumwa bavugana 

  bakanarebana icyarimwe.)

  e) Ikivugwa: kugira ngo uvuga adafatwa nk’indondogozi agomba kugira icyo 

  yerekezaho “ikivugwaho” cyangwa ingingo agushaho. ikivugwa ni icyo 

  abavugana baba bavuganaho kandi bagihuriyeho ndetse bakiziranyeho. 

  f) Inkurikizo/ interamvugo: Ururimi cyangwa imvugo ya nyakuvuga 

  byumvikanisha mu buryo bufatika inshoza y’ahantu cyangwa y’igihe 

  by’ikivugwaho. Inkurikizo cyangwa interamvugo ni ururimi (imvugo cyangwa 

  inyandiko), ibimenyetso cyangwa amarenga uvuga ashobora gukoresha. Iyi 

  mvugo cyangwa inyandiko bitangwa na nyakuvuga kugira ngo byumvwe 

  cyangwa bisomwe na nyakubwirwa. Ibi twabigereranya n’ibyapa byo ku 

  muhanda biyobora gusa ababiziranyeho. Ni bo baba basobanukiwe neza 

  ubutumwa butangwa cyangwa ikivugwa na byo. 

  Urugero: Abanyarwanda bakoresha Ikinyarwanda nk’ururimi rwabo rubafasha 

  kungurana ibitekerezo. Bararuvuga, bakoresha amarenga ndetse n’ibimenyetso 

  byose bigatuma bagezanyaho ubutumwa bafite.

  Imyitozo

  Tekereza ku munyamakuru runaka urimo kunyuza ikiganiro kuri radiyo Rwanda 

  avuga ku kwimakaza uburinganire n’ubwuzuzanye maze ugaragaze amafatizo 

  y’ubwumvane akurikira: uvuga, ubwirwa, inzira, ingambo, ikivugwa n’inkurikizo.

  III. 4.2. Indanguruzi y’ubwumvane, imimaro y’ubwumvane 

  n’amategeko agenga ubwumvane

  Igikorwa

  Ongera usome umwandiko “Yagiye ayoboza” maze ukore ubushakashatsi 

  usobanure kandi ushushanye indanguruzi y’ubwumvane, utahure imimaro 

  y’ubwumvane n’amategeko agenga ubwumvane.

  1. Indanguruzi y’ubwumvane

  
  

  Indanguruzi ni uburyo bwo gusobanura ubwumvane bushushanyije. Dore uko 

  ubwumvane bugenda bukurikije indanguruzi yabwo.

  Ibisobanuro ku ndanguruzi

  Ubwumvane muri rusange burimo amoko atatu:

  a) Ubwumvane mbonera: Ni ubwumvane buboneka hagati y’abantu 

  bavugana barebana. Icyo gihe umwe aravuga, undi akamusubiza. 

  b) Ubwumvane nziguro: Igihe abantu bavugana begeranye cyangwa 

  bategeranye bakifashisha ibikoresho byo kubahuza kugira ngo bashyikirane. 

  c) Ubwumvane mberebyombi: Ubu bwumvane bukusanyiriza hamwe 

  ubwumvane mbonera n’ubwumvane nziguro kugira ngo ubwumvane 

  burusheho kugenda neza. 

  2. Imimaro y’ubwumvane

  Ururimi ni igikoresho k’ingenzi mu buzima bw’umuntu. Abantu bose iyo bava 

  bakagera iyo bashyikirana mu biganiro, mu mbwirwaruhame, mu ikinamico, mu 

  misango y’ubukwe... bakoresha ururimi. Uwagize ikibazo akagira ubumuga bwo 

  kutavuga, bwo kudasohora ijwi, agira uburyo yihariye acishamo ubutumwa bwe 

  bukagera ku bo ashaka ko bamwumva. Abahanga mu iyigandimi, basanze ururimi 

  rugira imimaro myinshi, ariko iy’ingenzi ni umumaro nyakuvuga, umumaro 

  nyakubwirwa, umumaro nkurikizo, umumaro nyanzira, umumaro nyangambo.

  a) Umumaro nyakuvuga

  Uvuga yifashisha ururimi cyangwa imvugo kugira ngo avuge, yumvikanishe mu 

  buryo butaziguye akamuri ku mutima. Bamwe bawita kandi umumaro nsesekaza 

  cyangwa nsesekazamutima.

  Ingero:

  - Kagabo ati: “Ahwi! Singe warota ngeze i Kigali!”

  - Mbega we! Ntuzi noneho ibyo mbona!

  - Icyampa nkaza kugera i Kigali amahoro!

  b) Umumaro nyakubwirwa

  Izingiro ry’uyu mumaro ni nyakubwirwa. Wumvisha ubwirwa ko ari we shingiro, ko 

  ari we urebwa n’ubwumvane. Hakoreshwa ngenga ya kabiri hagamijwe:

  Gusobanura ubwirwa mu bandi, kumutegura cyangwa kumuhwitura kugira ngo 

  yakire ibyo agiye kubwirwa…

  Uyu mumaro ugaragarira cyanecyane mu nteko no mu mvugo yumvikanisha 

  guhamagara. 

  Ingero:

  Igihe utanga ikiganiro kuri SIDA, ugasobanura uko yamenyekanye, uko yandura, uko 

  ivurwa, ubushakashatsi ku miti n’inkingo… Noneho ukarangiza wereka abo ubwira 

  ko ruriye abandi rutabibagiwe ko na bo ishobora kubageraho baramutse batirinze.

  c) Umumaro nkurikizo

  Ni ibimenyetso byose byerekana icyo ubutumwa bwerekejeho. Amagambo 

  akoreshwa aha uyabwirwa n’ishusho y’ahantu cyangwa y’ibihe ibivugwa 

  bihererejweho. Bamwe bawita kandi umumaro ndengarurimi cyangwa nsobanuzi.

  Ingero

  - Ubu se ushatse kuvuga ko aka kanya waba uhageze?

  - Mbese nshaka kuvuga ko izindi ndimi ntazizi pe!

  - Bivuze ko wahindutse cyane.

  d) Umumaro nyabusizi (nyaburanga/nyangambo)

  Mu bwumvane, inzira yose igira uburyo bwayo. Nyakuvuga yifashisha ururimi, 

  bityo agakoresha imvugo cyangwa inyandiko. Imiryohere y’inganzo yose uzayisanga 

  muri uyu mumaro. Injyana, isubirajwi, isubirajambo, amoko y’imizimizo cyangwa 

  inyandiko inogeye amaso ndetse n’amagambo y’ikivugwa uko yakabaye hatitaweho 

  ibisobanuro byayo, ibyo byose bigaragaza umumaro nyangambo w’ururimi bita 

  kandi nyabusizi.

  Urugero:

  «Nsanze ari ijuru ry’umwezi

  Nange mpimbiraho umwato

  Ni ko kumwita umwanga kurutwa

  Nsubiye mwita Marebe yera

  Kandi atembaho amaribori

  Ni umutako w’urutanisha

  Ni ubutijima bw’urukundo

  Ni urukenyerero rw’inkindi

  Nkunda inkesha ze z’umukwira. »

  (Rugamba C., Amibukiro, pp.34).

  e) Umumaro nyanzira

  Uyu mumaro tuwusanga mu magambo ya nyakuvuga mu gihe atangiye, akomeje 

  cyangwa se asubitse ubwumvane cyangwa se agenzura ko umuyoboro (inzira) 

  ari ntamakemwa. Iyi nzira y’ubwumvane ishobora kuba umurongo wa terefone, 

  ishusho, igishushanyo cyangwa se n’ibindi bikoresho by’itumanaho byakora nka 

  terefone. Aha rero ururimi rugira umumaro wo gutangira, gukomeza, gusigasira, 

  gusubika, gusubukura cyangwa se guhagarika ubwumvane.

  Ingero:

  Allo!

  Allo ! uranyumva se ?

  Si byo Kaga?

  Mwaramutse ke?

  f) Umumaro nyakivugwa

  Iyo umuntu avuga hari ubutumwa cyangwa amakuru aba ashaka gutanga, akaba ari 

  amakuru afitiye gihamya.

  Dore uko imimaro y’ubwumvane igaragara ku ndanguruzi y’ubwumvane:

  

  Ikitonderwa:

  Nta nyandiko cyangwa umwandiko wiharirwa n’umumaro w’ururimi umwe gusa.

  Imimaro myinshi ishobora kugaragarira icyarimwe mu mwandiko cyangwa 

  mu kivugwa kimwe mu buryo no mu bwiganze butandukanye. Cyakora kugira 

  ngo itumanaho ribe ryuzuye imimaro yose igomba kuba irimo akaba ari na byo 

  bitandukanya imvugo y’umuntu n’iy’inyamaswa.

  3. Amategeko agenga ubwumvane

  Kugira ngo ubwumvane bushoboke, hari amategeko ngombwa agomba kubahirizwa.

  Uvuga n’ubwirwa bagomba:

  a) Guhuza inkurikizo: uvuga n’ubwirwa bagomba kuba bahuje ururimi 

  cyangwa ibimenyetso bakoresha.

  b) Guhurira ku kivugwa: uvuga n’ubwirwa bagomba kuba baziranye ku 

  kivugwa. Iyo bataziranye ku kivugwa ntibashobora kumvikana.

  c) Guhuza inzira: uvuga n’ubwirwa bagomba guhuza uburyo bakoresha 

  kugira ngo bumvikane. Niba ari terefone bombi bagomba kuba bayifite, yaba 

  ari ibaruwa, bombi bakaba bazi gusoma.

  1. Mu Rwanda, iyo Abanyarwanda bashyikirana, bakoresha inzira 

  zitandukanye.

  Andika inzira zose ubona zishoboka zaba zikoreshwa n’uvuga kugira ngo 

  ikivugwa kigere ku ubwirwa.

  2. Wifashishije indanguruzi y’ubwumvane, garagaza amasano agenga 

  ubwumvane mu kiganiro “Yagiye ayoboza”

  Imyitozo

   III.5. Imyitozo y’ubushobozi ngiro bw’umunyeshuri

  Tegura imbwirwaruhame ku nsanganyamatsiko wihitiyemo, uyibwire 

  abanyeshuri bagenzi bawe.

  Ubu nshobora:

  - Gusobanurira imbaga ibijyanye n’uburinganire n’ubwuzuzanye 

  bw’ibitsina byombi. 

  - Gukoresha imvugo yimakaza ihame ry’uburinganire n’ubwuzuzanye. 

  - Kuvuga nshize amanga imbere y’abantu kandi numvikanisha 

  ibitekerezo byange. 

  - Kwandika no kuvugira mu ruhame imbwirwaruhame.

  - Gusesengura ubutumwa butandukanye ngaragaza amafatizo 

  n’indanguruzi by’ubwumvane. 

  Ubu ndangwa no:

  - Gutoza abandi uburinganire n’ubwuzuzanye mu muryango. 

  - Kugaragaza imyitwarire iteza imbere uburinganire n’ubwuzuzanye.

  - Kugira uruhare mu kunga imiryango igaragaramo amakimbirane

  III.6. Isuzuma risoza umutwe wa gatatu

  Umwandiko: Bamumaze amatsiko

  Muneza ni umwana warererwaga kwa sekuru. Yigaga mu mashuri abanza. 

  Yarangwaga no kugira amatsiko ndetse no kubaza ibibazo binyuranye ku byo 

  adasobanukiwe.

  Umunsi umwe avuye ku ishuri asanga sekuru yicaye mu ruganiriro asoma 

  ikinyamakuru. Muneza ahageze aramusuhuza yicara iruhande rwe maze batangira 

  kureba tereviziyo. Harimo ikiganiro cy’umunyamakuru waganiraga n’abanyeshuri 

  bo mu mwaka wa gatandatu w’amashuri yisumbuye bavuga ku buringanire 

  n’ubwuzuzanye mu iterambere ry’Igihugu.

  Nyuma yo kumva ibyavugwaga muri icyo kiganiro, Muneza araterura abaza sekuru 

  ibibazo binyuranye ku buringanire n’ubwuzuzanye. Sekuru yamuhaye rugari maze 

  bagirana ikiganiro gikurikira:

  Muneza: Ariko sogoku! Ko muri iki gihe ibiganiro byinshi bivuga ku buringanire

  n’ubwuzuzanye, kera ntibwabagaho?

  Sekuru: Kera uburinganire n’ubwuzuzanye byahozeho ariko ntibyabuzaga ko 

  bimwe mu biranga uburinganire n’ubwuzuzanye muri iki gihe bikumirwa kubera 

  umuco w’Abanyarwanda.

  Muneza: Ni nk’ibihe mwambwira se byagaragazaga uburinganire n’ubwuzuzanye?

  Sekuru: Nko mu buyobozi umwami yimanaga n’umugabekazi, birumvikana 

  ko umwami atafataga ibyemezo wenyine ahubwo yabifataga agishije inama 

  umugabekazi. Ikindi kandi hari n’abategarugori banyuranye bagaragaraga mu mirimo 

  ikomeye y’ibwami. Urugero naguha ni abasizi b’abategarugori nka Nyirarumaga na 

  Nyirakunge babaye abasizi bakomeye.

  Umurimo w’ubusizi, wari umwe mu mirimo ikomeye yagengwaga n’ibwami, 

  kuba butarahezaga abategarugori, ni ikimenyetso gikomeye cy’uburinganire 

  n’ubwuzuzanye.

  Muneza: Biragaragara ko mu muco nyarwanda ubuyobozi bwarangwagamo 

  uburinganire n’ubwuzuzanye. None se ko mwambwiye ko hari bimwe mu biranga 

  uburinganire muri iki gihe byakumirwaga kubera umwihariko w’umuco nyarwanda. 

  Uwo mwihariko ni nk’uwuhe?

  Sekuru: Umuco nyarwanda hari imirimo imwe n’imwe wageneraga abagore 

  hakaba n’indi mirimo wageneraga abagabo, ku buryo cyaziraga ko ukora imirimo 

  itakugenewe. Nta mugore wagombaga kubaka, kujya ku itabaro, gukama inka, 

  korora inzuki n’ibindi. Nta mugabo washoboraga koza ibikoresho byo mu rugo 

  cyangwa se guheka umwana, guteka n’ibindi.

  Birumvikara ko hari umwihariko wa buri muntu mu mirimo yo mu rugo.

  Ikindi kandi aho amashuri aziye mu Rwanda, ababyeyi bahaga umwanya wa mbere 

  abana b’abahungu ngo bage ku ishuri naho abakobwa bo, basigaraga mu rugo 

  bafasha ba nyina imirimo yo mu rugo.

  Muneza: Sogoku! Ko twize ko Ndabaga yari umukobwa kandi ko yagiye gukura se 

  ku rugerero hari icyo ubiziho?

  Sekuru: Ibyo byabayeho ariko uzabisome neza, kugira ngo abikore yabanje 

  kwiyoberanya ku buryo yagiye ku rugerero yitwa ko ari umuhungu. Hejuru y’ibyo 

  nkubwiye hari imwe mu migani ya Kinyarwanda igaragaza ko hari aho umuco 

  nyarwanda wakumiraga umugore mu buringanire n’ubwuzuzanye.

  Bakiganira haza akana kiganaga na Muneza kamubwira ko igihe cyo gusubira ku 

  ishuri kigeze. Muneza ashimira sekuru, ajyana na wa mwana ariko Muneza agenda 

  agifite amatsiko menshi ku byo sekuru yari amaze kumubwira. Bageze ku ishuri mu 

  karuhuko ka saa kenda, Muneza yegera umwarimu we, atangira kumubaza ku byo 

  sekuru yari yamubwiye.

  Muneza: Sogokuru yambwiye ko hari imigani y’imigenurano yagaragazaga ko 

  umuco nyarwanda wakumiraga bimwe mu bigaragaza uburinganire n’ubwuzuzanye 

  muri iki gihe ni nk’iyihe?

  Umwarimu: Ibyo sogokuru wawe yakubwiye ni byo, umuco nyarwanda wo 

  hambere wagaragazaga ko umugore nta cyo yakora ngo kige imbere nk’uko 

  umugabo yagikoraga. Ni yo mpamvu bacaga umugani utajyanye n’igihe tugezemo 

  bavuga ngo: “Umugore arabyina ntasimbuka”. Mu rugo, nta mugabo wagombaga 

  kumva ibitekerezo by’umugore, urugo rwatekererezwaga n’umugabo gusa. 

  Baravugaga ngo: “Uruvuze umugore ruvuga umuhoro” bakongera ngo: “Umugore 

  abyara uwawe ntaba uwawe”, “Umugore ntajya kurarika, iyo araritse abuza n’uwari 

  kuza.” Cyakora ubu muri iki gihe, si ko bimeze kuko umugore ahabwa ubushobozi 

  nk’ubw’umugabo, akagira ijambo nk’iry’umugabo, akagira uruhare muri byose.

  Mu gihe umwarimu we yari akimusobanurira, inzogera yo kwinjira iravuga, 

  Muneza aramushimira, asubira mu ishuri. Agenda atekereza ku bisobanuro yahawe 

  na sekuru ndetse n’ibyo yahawe n’umwarimu we, yiyemeza kujya abiganiriza 

  bagenzi be kugira ngo barusheho kwimakaza uburinganire n’ubwuzuzanye. 

  Nyuma y’amasomo ataha mu rugo ari na ko agenda yibaza ku byo yakora kugira 

  ngo aharanire kwimakaza uburinganire n’ubwuzuzanye. Mu mutima aribwira ati: 

  “Kuva ubu, nge ngiye guharanira uburenganzira bwa buri wese; sinzongera guharira 

  mushiki wange imirimo imwe n’imwe ngo ni we igenewe, tuzajya dufatanya mu byo 

  dukora byose.”

  I. Ibibazo byo kumva no gusesengura umwandiko

  1. Ni uwuhe munyarubuga mukuru muri uyu mwandiko? Kubera iki?

  2. Tanga ingero nibura ebyiri zigaragaza ko uburinganire n’ubwuzuzanye hari 

  aho bwagaragaraga ku ngoma ya cyami.

  3. Ese umuco nyarwanda wimakazaga ihame ry’uburinganire n’ubwuzuzanye 

  bw’ibitsina byombi? Sobanura igisubizo cyawe.

  4. Ni gute Ndabaga yabashije kujya gukura se ku rugerero? Sobanura igisubizo 

  cyawe wifashishije ubundi bumenyi wasomye cyangwa wabwiwe.

  5. Mu ishuri mwigamo ni iki kerekana ko uburinganire n’ubwuzuzanye ndetse 

  n’uburezi budaheza byubahirizwa ?

  6. Ni irihe somo uyu mwandiko ugusigiye?

  II. Ibibazo by’inyunguramagambo 

  1. Koresha amagambo akurikira mu nteruro:

  a) Gukumira

  b) Guterura ikiganiro

  c) Kwiyoberanya 

  d) Gukura se

  2. Simbuza amagambo atsindagiye ayo mu mwandiko bihuje inyito:

  a) Umugore ntiyahabwaga agaciro kangana n’ak’umugabo mu muco 

  nyarwanda.

  b) Mu Rwanda, nyina w’umwami yategekanaga n’umwami.

  III. Ibibazo ku mbwirwaruhame no ku rurimi n’ubwumvane

  1. Imbwirwaruhame ni iki?

  2. Vuga ibyitabwaho mbere yo gutanga imbwirwaruhame.

  3. Sobanura uko umuntu yifata n’uko yitwara avuga imbwirwaruhame. 

  4. Kugira ngo ubwumvane bushoboke ni ibiki bigomba kubahirizwa hagati 

  y’uvuga n’ubwirwa?

  5. Vuga amafatizo y’ubwumvane unayasobanure mu magambo make.

  IV. Ihangamwandiko

  Ishyire mu mwanya w’umunyeshuri uhagarariye abandi, maze utegure 

  imbwirwaruhame ku buringanire n’ubwuzuzanye, uzavuga ku itariki ya 8 Werurwe 

  ku munsi w’abari n’abategarugori.

• UMUTWE 4:IMIYOBORERE MYIZA

  Ubushobozi bw’ingenzi bugamijwe :

  - Gusesengura umuvugo ku miyoborere myiza, hagaragazwa ingingo 

  z’ingenzi ziwukubiyemo. 

  - Gusesengura no kwandika neza inyandiko z’ubutegetsi n’izindi nyandiko 

  zinyuranye.

  Igikorwa cy’umwinjizo

  Ushingiye ku bumenyi bwawe bwite, sobanura bimwe mu biranga imiyoborere 

  myiza n’ akamaro kayo ku Gihugu.

  

  Karame Rwanda nje nisanga,

  Nsanze ukwiye biransaba, 

  Nkuvuge uko uri ukuri kuganze,

  Nsanze hose ukwiye ijambo,

  Bituma nshaka kukuririmba.

   Dore n’ubwehe bwo kukurata,

   Imyato yawe irakuririmba,

  Nange nunge mu ry’abahanga,

  Ngane n’inganzo mbivuge nemye, 

  Indongozi yo ku isi hose.

   Mpanike nitse nsubire ibwonko,

   Nkomeza nibariza abahanga,

   Iby’ubukombe wubatse ku isi,

   Babimbwira imvano yabyo,

   Demokarasi y’Abanyarwanda

  Byo birema Umunyarwanda ukwiye.

  Nsanze u Rwanda rufite Imana,

  Imari yisuka buri munsi, 

  Gukunda umurimo bikatubera,

  Kuko hari ubuyobozi bwiza, 

  Buhora iteka buduha ijambo.

  Inama zubaka ziratangwa, 

  Gukura ayo maboko mu mifuka,

  Twihangira imirimo yacu,

  Tukanihaza no mu biribwa,

  Igihe cy’akanda tukagicyaha. 

  Torero ry’u Rwanda karame,

  Ubereye u Rwanda wuje abeshi,

  Intore utoza umuco nyarwanda, 

  Harimo agaciro na kirazira,

  Uyobora neza atanga ijambo,

  Akajya inama n’abo ayobora,

  Bakesa imihigo bikamubera, 

  Ari wo musingi w’ubwo bukire 

  Wo kwiyubakira kino Gihugu. 

  Kwiha agaciro biturange, 

  Ingamba zigamije kwivuza,

  Ubwisungane ni kuri bose,

  Bwasesekaye mu Rwanda,

  Ku bw’iyo miyoborere myiza. 

  Amazi meza n’amashanyarazi,

  Abashoramari barisukiranya,

  Kuko boroherezwa imishinga,

  Bagaha imirimo n’Abanyarwanda

  Inzara ikagenda nka nyomberi!

  Amashuri makuru na kaminuza, 

  Umutako mu rwatubyaye,

  Bigaca uwo mwijima w’ubujiji,

  Bigaha ijambo abashoboye,

  Kuko na ruswa yimwe ijambo. 

  Umutekano inkingi y’amahoro,

  Wabaye indahiro ku isi hose,

  Tuwusigasire twesetwese, 

  Twime icyuho abawutokoza, 

  Twiyubakire urwatubyaye. 

  Ubumwe ubwiyunge ku isonga,

  Bikadutoza kuba umwe twese,

  Ntawuhezwa urwatubyaye,

  Kuko amarembo yuguruye, 

  Uje wese aza yisanga.

  Ubumenyi bwimbitse kuri bose,

  Abakuru n’abato ntawuhezwa,

  Gusoma kwandika no kubara,

  Ubujiji bwimwe intebe mu Rwanda,

  Ku bw’iyo miyoborere myiza.

  Akarengane ko kimwe ijambo,

  Imanza zihera mu midugudu, 

  Bagaca imanza nta kubogama,

  Ntaretse umuganda wa buri kwezi,

  Wo kwiyubakira Igihugu cyacu. 

  Ubuyobozi bwegereye rubanda,

  Inzego zose zikora neza,

  Zishyiriweho n’abarutuye, 

  Binyuze mu mucyo wa buri wese,

  Maze umuturage agira ijambo. 

  Ruswa ni umwanzi w’amajyambere ,

  Ari uyitanga n’uyihabwa,

  Bahanwa bose ntawusigaye,

  Kuko imunga ubukungu bwacu,

  Tuyirandure n’imizi yayo.

  Ndate amatora akozwe mu mucyo, 

  Nta kimenyane kinaharanzwe,

  Keretse kwemezwa n’abayoborwa,

  Mukajya inama mu bibagenerwa,

  Intero kwigira igasagamba. 

  Ubwuzuzanye buri ku isonga,

  Aho nyampinga ahawe ijambo,

  Mu buyobozi ntawuhezwa,

  Kuko bashoboye nk’abo bagabo,

  Iyo ni ya miyoborere myiza.

  Komeza wubake ejo hazaza,

  U Rwanda rwawe ruragukunda, 

  Ni umubyeyi uguhora hafi, 

  Ngo utere intambwe zijya aheza,

  Ntiwiheze mu by’ahazaza.

  Umuhanzi: JYAMUBANDI Déo

  IV.1.1. Gusoma no gusobanura umwandiko

  Igikorwa

  Soma umwandiko “Karame Rwanda” ushakemo amagambo udasobanukiwe, 

  hanyuma uyasobanure ukurikije inyito afite mu mwandiko wifashishije 

  inkoranyamagambo.

  1. Uzuza izi nteruro ukoresheje aya magambo ari mu mwandiko, ashobora 

  guhindura intego: igihe cy’akanda; ubukombe, ubwehe, gusaba. 

  a) Imvura yaguye ari nyinshi amazi……….. ibibaya. 

  b) Muhoza yatoye inka none ibyishimo …………

  c) Kamandwa yapfushije abana be bose n’umugore none yabikurijeho …… 

  bwo gusara. 

  d) Ujya kwica………….. arabwagaza. 

  e) Ubusanzwe Nkurunziza ntanywa amarwa keretse ………………. 

  2. Andika imbusane y’ijambo ryanditse mu mukara tsiri, ukoreshe 

  amagambo ari mu muvugo:

  a) Kiriya gihugu gifite ubutegetsi bw’igitugu.

  b) Wa mugabo yaje yikandagira.

  c) Abo bagabo niba bandi bashishikajwe no kwisenyera igihugu.

  3. Andika inyito z’amagambo yanditse mu mukara tsiri mu nteruro 

  zikurikira.

  a) Karake yakoze mu nganzo aradushimisha cyane.

  b) Uyu mugabo yivuga imyato ubudasiba. 

  Imyitozo y’inyunguramagambo

  Igikorwa

  Ongera usome umwandiko “Karame Rwanda”, maze usubize ibibazo bikurikira. 

  1. Ni iki gituma umuhanzi ashaka kuririmba u Rwanda? 

  2. Erekana inkomoko y’ubuhangange bw’Igihugu cy’u Rwanda ukurikije 

  uyu muhanzi.

  3. Ni iyihe mikarago igaragaza ko Abanyarwanda badakangwa n’inzara?

  4. Ni iki kerekana ko ihohotera ryambuwe ijambo mu Rwanda?

  5. Ni iki umuhanzi avuga ko gitoza uburere bwiza?

  6. Muri uyu mwandiko, ni gute uburinganire bwahawe ijambo?

  IV.1.3. Gusoma no gusesengura umwandiko

  Igikorwa

  Ongera usome umwandiko “Karame Rwanda” maze usubize ibibazo bikurikira:

  1. Vuga insanganyamatsiko nyamukuru iri muri uyu mwandiko.

  2. Garagaza ingingo z’ ingenzi zavuzwe mu mwandiko ku miyoborere 

  myiza.

  3. Vuga izindi ngingo zivuga ku miyoborere myiza zitavuzwe mu mwandiko.

  4. Ni utuhe turango tw’ umuvugo ukurikije uko umwandiko umeze?

  IV. 2. Umwandiko: Kagabo na Kamariza mu nama 

  y’akagari

  
  

  
  

  Kagabo na Kamariza ni abaturage bo mu mudugudu wa Amahoro dutuyemo. 

  Bakunda kuganira kuri gahunda za Leta. Iyo hari amakuru Kagabo amenye yihutira 

  kuyamenyesha Kamariza. Gusa ni umugabo w’umunyamashyengo. Umunsi umwe 

  yazindukiye kwa Kamariza kumumenyesha inama mpuzamahanga ku miyoborere 

  myiza yagombaga kubera mu Rwanda.

  Kagabo: Waramutse Kamari? 

  Kamariza: Waramutse! 

  Kagabo: Cyono igira hino ngire icyo nkwibariza. 

  Kamariza: Naje wokagira inka we! 

  Kagabo: Nashakaga kukubaza niba wamenye amakuru agezweho uyu munsi. 

  Kamariza: Habaye iki kidasanzwe? Nayamenya nyakuye he?

  Kagabo: Ariko nawe sigaho gukabya! Wabura uyakura he? Hari amaradiyo 

  atandukanye, hari tereviziyo, hari ibinyamakuru byandikwa, hari imbuga 

  nyinshi wakwifashisha kuri interineti, waburira he amakuru wayashatse 

  muri iki gihe mu Rwanda rwacu? Ahubwo hari n’itangazo ryaciye kuri 

  tereviziyo ritwibutsa umuganda rusange uzaba mu mpera z’uku 

  kwezi.

  Kamariza: Ni byo koko birakwiye ko twiyubakira igihugu. Ngaho se mbwira icyo 

  umpamagariye wikomeza kunyicisha amashyushyu! 

  Kagabo: Ariko wagiye ugira ukwihangana? Nashakaga kugusobanurira icyabaye. 

  Kamariza: Yego di! Ntiwumva ahubwo? 

  Kagabo: Abanyamahanga baje mu nama mpuzamahanga ku miyoborere myiza 

  iri kubera mu Rwanda. Igihugu cyacu ni cyo bahisemo kubera kuba 

  intangarugero mu miyoborere myiza kandi kikaba gifite umutekano 

  uhamye. Kandi natwe tutabasha kwitabira iyo nama, baduteguriye 

  kuyikurikiranira hafi kuri bya byuma binini kabuhariwe mu kwerekana 

  amashusho no gusakaza amajwi ku bantu benshi bari hamwe.

  Kamariza: Yewe burya koko dufite ubuyobozi bwiza! Amahanga yose aza 

  kutwigiraho? 

  Kagabo: Abayobozi bacu ni intore nziza. Ni ba nkore neza bandebereho. 

  Imiyoborere myiza y’Igihugu cyacu yabaye ubukombe none ibaye 

  akarusho n’urugero rw’ikitegererezo imbere y’amahanga yose. 

  Kamariza: Reka nguherekeze tuge kumva ibivugirwamo, nituvayo turategura 

  ikegeranyo tuzageza ku bandi. Tuzasaba akanya mu mugoroba 

  w’ababyeyi cyangwa nyuma y’ibikorwa by’umuganda tuyababwire. 

  Kagabo: Reka ahubwo dukubite tubangura, tugende kare tugire igihe tugarukira 

  maze twitabire inteko y’abaturage iba ku gicamunsi. Ni ho tuza gusaba 

  Umunyamabanga Nshingwabikorwa akanya tubibabwire. 

  Kamariza: Ni byo koko di! Ni na ho haba hari umwanya wo kuganira n’abandi ku 

  buryo burambuye no guhanahana amakuru ku buryo bworoshye. 

  Nyuma y’iki kiganiro Kagabo na Kamariza bitabiriye inteko y’abaturage. Basanze 

  Umunyamabanga Nshingwabikorwa w’Akagari k’Amahoro dutuyemo agiye 

  kudusomera ibaruwa yaturutse mu buyobozi bw’umurenge. Yasomye ibaruwa 

  agira ati:

  

  Nyuma yo gusoma iyo baruwa, Umunyamabanga Nshingabikorwa w’akagari 

  yasabye komite ishinzwe gahunda ya Gira inka Munyarwanda mu kagari gukubita 

  ibangura igakemura icyo kibazo mu maguru mashya.

  Umunyamabanga Nshingabikorwa w’Akagari k’ Amahoro atizimbye mu magambo 

  yadusobanuriye ibyiza byo kwakira neza abatugana no gutanga serivisi inoze kandi 

  yihuse. 

  Amaze kudusobanurira, Umunyamabanga Nshingwabikorwa asaba ituze ku 

  bari aho, maze aha ijambo Kagabo na Kamariza ngo na bo batugezeho ibyo bari 

  baduteguriye ku nsanganyamatsiko yerekeranye n’imiyoborere myiza y’Igihugu 

  cyacu. Kagabo yatangiye aducira umugani ngo: “Uwambaye ikirezi ntamenya ko 

  kera.” Yashakaga kutwumvisha ko hari Abanyarwanda bamwe batabona ibyiza 

  dukesha ubuyobozi bw’Igihugu cyacu, ngo babihe ireme n’agaciro nyabyo. 

  Kagabo akomeza avuga ko amahanga menshi atangarira ibyo u Rwanda rumaze 

  kugeraho nyuma y’igihe gito ruvuye mu marorerwa ya Jenoside yakorewe Abatutsi 

  mu 1994. Bibaza ibanga dukoresha ngo tugire iterambere ryihuta mu gihe gito. Ni 

  yo mpamvu badahwema kugirira mu Rwanda ingendo shuri baje kutwigiraho no 

  gusaba impanuro abayobozi bacu. Uretse kandi gutangazwa n’iterambere ryacu, 

  bishimira ukuntu bagera mu Rwanda bakakiranwa urugwiro, bagahabwa serivisi 

  inoze kandi yihuta. Bishimira ituze n’umutekano biharangwa bakanyurwa n’isuku 

  iranga imigi yacu. Ni muri urwo rwego usanga inama mpuzamahanga nyinshi 

  zitegurirwa kubera mu Rwanda. 

  Kamariza yakurikiyeho afata ijambo arondora bimwe mu biranga imiyoborere 

  myiza. Yagaragaje ko ubuyobozi butangwa n’abaturage binyuze mu matora akorwa 

  mu mucyo no mu bwisanzure, bugakorera abaturage. Ni ubuyobozi bwegerezwa 

  abaturage bakagira uruhare mu igenamigambi ry’ibikorwa bakeneye. Bwumva 

  ibyifuzo by’abaturage, bukabakemurira ibibazo kandi bugashakisha iteka icyabateza 

  imbere ndetse bakagira imibereho myiza n’iterambere mu bukungu. Ubwo buyobozi 

  bubungabunga umutekano w’abantu n’ibyabo ndetse n’umutekano w’igihugu 

  n’akarere kirimo muri rusange. 

  Ntibugira ivangura iryo ari ryo ryose, ahubwo bufata abanyagihugu bose kimwe. 

  Si ibyo gusa, ubuyobozi burangwamo imiyoborere myiza ntiburangwamo ruswa, 

  gushyira inyungu z’abayobozi imbere bigwizaho umutungo no kuwunyereza. Ahubwo 

  abayobozi bashyira inyungu z’abo bayobora imbere, bakamenya abatishoboye 

  n’abafite ibibazo byihariye nk’iby’ubuzima n’imibereho, bakabafasha kubikemura. 

  Ubuyobozi burwanya ikimenyane n’akarengane maze bugaharanira ubutabera kuri 

  bose. Abenegihugu bagira uburenganzira bemererwa n’amategeko bagahabwa 

  n’amahirwe angana bakoresha mu bikorwa binyuranye maze buri wese akishyira 

  akizana. Abayobozi bakorera ku mihigo aho buri muyobozi ahigira abaturage ibyo 

  azabagezaho kandi akesa iyo mihigo. Iyo abaturage basanze adashoboye, basaba ko 

  yasimbuzwa undi ushoboye. 

  Nyuma y’ijambo rya Kamariza, Umunyamabanga Nshingwabikorwa yasoje inama 

  asomera abaturage itangazo ryaturutse mu bunyamabanga bw’umurenge 

  butumira abayobozi b’imidugudu mu nama nyunguranabitekerezo. Iryo tangazo 

  ryagiraga riti: 

  Itangazo

  Mu rwego rwo kunoza imiyoborere myiza mu Murenge wa Gitaha, ubuyobozi 

  bw’Umurenge wa Gitaha bunejejwe no kumenyesha abayobozi b’imidugudu 

  bose bo mu Murenge wa Gitaha ko batumiwe mu nama nyunguranabitekerezo 

  yo kurebera hamwe ikigero abaturage bagezeho mu gutanga ubwisungane mu 

  kwivuza (mituweri) izaba ku Cyumweru tariki ya 25/01/2015, saa tatu za mu gitondo 

  (09h00). Kuza kwanyu ni inkunga ikomeye mu kwita ku buzima bw’abo muyobora. 

  Bikorewe i Gitaha ku wa 20/01/2015

  Ubuyobozi bw’Umurenge wa Gitaha.

  Nyuma y’iryo tangazo twese twatashye twishimiye inyigisho nziza twari tumaze 

  kuronka, tunashimira ubuyobozi bwacu burangwa n’imiyoborere myiza. Wumvaga 

  abantu bose bemeza ko bagiye kurushaho gutanga serivisi nziza mu byo bakora 

  byose, kwitabira no gushyigikira gahunda za Leta ngo biteze imbere kandi biyubakire 

  Igihugu. 

  IV.2.1. Gusoma no gusobanura umwandiko

  Igikorwa

  Soma umwandiko “Kagabo na Kamariza mu nama y’ akagari” ushakemo 

  amagambo udasobanukiwe, hanyuma uyasobanure ukurikije inyito afite mu 

  mwandiko wifashije inkoranyamagambo

  Imyitozo

  1. Simbuza amagambo atsindagiye andi magambo cyangwa amatsinda 

  y’amagambo yakoreshejwe mu mwandiko bihuje inyito. 

  a) Kurangiza neza ishingano umuntu yihaye mu kazi ke bituma aba 

  umuyobozi w’indakemwa. 

  b) Kwiba umutungo wa rubanda ni icyaha kitababarirwa. 

  c) Kuvuga ukarambirana bituma abantu binubira ibyo uvuga. 

  d) Abaturage bari mu nama, iyo bagize amatsiko menshi bituma babaza 

  cyane. 

  e) Umuyobozi ugira vuba na bwangu muri serivisi atanga, afasha 

  abaturage benshi.

  2. Koresha amagambo akurikira mu nteruro ziboneye. 

  a) Igenamigambi

  b) Impanuro 

  c) Kuronka

  3. Tahura umugani wakoreshejwe mu mwandiko kandi uwusobanure. 

  IV.2.2. Gusoma no kumva umwandiko
  

  Igikorwa

  Ongera usome umwandiko “Kagabo na Kmariza mu nama y’ akagari” hanyuma 

  usubize ibibazo bikurikira.

  1. . Ese iyo bavuze imiyoborere myiza, wumva iki? 

  2. Imiyoborere myiza igirira abantu akahe kamaro? 

  3. Ni izihe nyungu zo kwakira neza abatugana no kubaha serivisi inoze 

  kandi yihuta? 

  4. Inama nyunguranabitekerezo ivugwa mu mwandiko yari igenewe 

  bande?

  5. Abitabiriye inama batashye bameze bate? Kubera iki?

  6. Ni iki biyemeje gukora inama ikirangira.

  IV.2.3. Gusoma no gusesengura umwandiko

  Igikorwa
  

  Mu mwandiko “Kagabo na Kariza mu nama y’akagari”, harimo ibaruwa 

  umunyamabanga nshingwabikorwa w’ akagari yasomeye abaturage mu nama. 

  Soma kandi witegereze iyo baruwa, ukore ubushakashatsi usubize ibibazo 

  bikurikira: 

  Ibibazo:

  1. Ibaruwa umunyamabanga nshingwabikorwa w’ akagari yasomeye 

  abaturage mu nama ni ubuhe bwoko bw’ibaruwa? Tahura inshoza ya 

  bene ubwo bwoko bw’ibaruwa.

  2. Iyo baruwa iteye ite?

  3. Garagaza imbata y’iyo baruwa.

  IV. 3. 1. Inshoza y’ibaruwa y‘ubutegetsi 

  Ibaruwa y’ubutegetsi ni ibaruwa ngufi kandi ivuga ibya ngombwa birasa ku ntego, 

  ikirinda uburondogozi no kugaragaza amarangamutima. Igituma iba ngufi ni uko 

  uwandika agomba gusa kwibanda ku mpamvu yatumye yandika. Bene iyi baruwa 

  y’ubutegetsi iba igamije gusabwa gutanga serivisi ku bo igenewe, gusaba akazi, 

  gusubiza uwasabye akazi, gusaba ibisobanuro mu kazi, gutanga ibisobanuro, 

  gutanga amabwiriza n’ibindi. Tuvuge niba uwandika asaba akazi, iyo ni yo 

  mpamvu agaragaza ku rupapuro kandi ni yo avugaho muri make agaragaza akazi 

  ashaka ako ari ko, ubushobozi afite bwo kugakora n’uburyo azagakora, kandi 

  byose bikagirwa mu kinyabupfura. Nta gutandukira ngo agaragaze ko yababaye, 

  ko ubukene bumumereye nabi, ko arya rimwe mu cyumweru, ko yari afite akazi 

  bakakamwirukanaho ku maherere n’ibindi. Uwo wandikira usaba akazi ntakeneye 

  ko umurondogoraho cyangwa ko umutera imbabazi. Ibyo nta mwanya abifitiye, 

  icyo akeneye ni icyo ugamije kumukorera, ubushobozi ugifitemo, ibyangombwa 

  bibigaragaza. Bene iyi baruwa yandikwa ku rupapuro rw’umweru

  IV. 3. 2. Imiterere y’ibaruwa y’ubutegetsi

  Ibaruwa y’ubutegetsi igizwe n’ibice binyuranye ari byo:

  a) Aderesi: 

  Aderesi ni igice k’ingenzi kigaragaza uwanditse ibaruwa y’ ubutegetsi. Hagaragaramo 

  amazina ye, aho atuye ndetse n’andi makuru yose yafasha uwo yandikiye kumenya 

  aho yamubariza aramutse amushatse: ashobora kongeramo nimero za terefoni 

  n’aderesi ye ya interineti. Iki gice gifata umwanya wo hejuru ibumoso ku rupapuro.

  b) Itariki

  Itariki ni ngombwa ko hagaragaramo ahantu ibaruwa y’ ubutegetsi yandikiwe 

  n’umunsi iyo baruwa yandikiweho. Iki gice cyo kijya hejuru iburyo ahateganye 

  n’izina. 

  c) Uwandikiwe

  Uwandikiwe ni igice kigaragara munsi y’itariki ibaruwa y’ubutegetsi yandikiweho. 

  Kiba kigaragaza uwo ibaruwa igenewe. Si izina rye bwite rigaragaramo ahubwo ni 

  izina rigaragaza umwanya afite mu kazi. Cyakora hashobora no kugaragazwa izina 

  iyo ibaruwa y’ubutegetsi igenewe umukozi runaka.

  d) Impamvu

  Mu ibaruwa y’ubutegetsi hagomba kugaragaramo impamvu yanditswe. Impamvu 

  y’ibaruwa y’ubutegetsi ishobora kuba: gusaba akazi, gusaba ibisobanuro, kohereza 

  raporo... Ijambo”impamvu” buri gihe ricibwaho akarongo. Iki gice kiba kiri munsi ya 

  aderesi kikabangikana n’umurongo wa nyuma wo mu gice kigaragaza uwo ibaruwa 

  y’ubutegetsi yandikiwe.

  e) Igihimba

  Igihimba ni ibaruwa nyirizina. Igihimba k’ibaruwa y’ubutegetsi kigirwa n’ibika 

  bitatu:

  - Intangiriro: Uwandika avuga muri make impamvu imuteye kwandika igirwa 

  n’igika kimwe kandi ikagaragaza icyo uwandika agamije. Iyo ari nk’ibaruwa 

  isaba akazi agaragazamo ko azi neza ko uwo mwanya uhari.

  - Igihimba: Ni igice kigaragara nk’aho ari kirekire kurusha ibindi, kuko 

  gishobora no kugira ibika birenze kimwe bitewe n’ingingo zigize ubutumwa. 

  Ni cyo gice cyonyine gisobanura mu mugambo arambuye ibyavuzwe mu 

  ntangiriro, kikabisesengura, kikanakurikiranya ibitekerezo. Icyo gihe buri gika 

  kiharira ingingo yacyo, na none ukirinda gusubiramo ibyo wavuze.

  - Umusozo: Uwandika ibaruwa y’ ubutegetsi asoza ashimira uwo yandikiye. 

  Ni cyo gice kirangiza ibaruwa y’ ubutegetsi kandi kigirwa n’igika kimwe. 

  Uwandika arangiza yerekana ikizere afitiye uwo yandikiye cyangwa se 

  icyubahiro amugomba.

  f) Amazina n’umukono: Ni igice gisoza ibaruwa y’ ubutegetsi kigizwe 

  n’amazina ndetse n’umukono wa nyiri ukuyandika.

  Ikitonderwa: Bitewe n’imiterere yayo, ibaruwa y’ubutegetsi ishobora kugira 

  ibindi bice bikurikira: 

  Binyujijwe: Ni igice kigaragara mu ibaruwa y’ubutegetsi munsi y’aderesi 

  y’uwandikiwe. Gishyirwaho iyo hari abo iyo baruwa igomba gucaho mbere yo 

  kohererezwa uwayandikiwe.

  Bimenyeshejwe: ni igice kijya mu mpera z’ibaruwa y’ ubutegetsi ku ruhande 

  w’ibumoso. Kijya mu ibaruwa y’ ubutegetsi iba igomba kugira abandi bamenyeshwa 

  ibyanditswe.

  IV. 3. 3. Imbata y’ibaruwa y’ubutegetsi 

  

  IV. 3. 4. Uturango tw’ibaruwa y’ubutegetsi

  - Mu ibaruwa y’ ubutegetsi hari amagambo yabugenewe agomba gutangira no 

  gusoza ibaruwa y’ubutegetsi. Ayo ni nka:

  Nyakubawa/ Bwana/Madamu/Madamazera,

   Mu gihe ngitegereje igisubizo cyanyu kiza, nyakubahwa, mbaye mbashimiye,

   Mu gihe ntegerezanyije ikizere, mbaye mbashimiye,

   Mbaye mbashimiye Nyakubahwa/ Bwana / Madamu/ Madamazera…

  - Buri gika gitangirira mu cya kabiri cy’urupapuro mu mpagarike yarwo.

  - Ibaruwa y’ubutegetsi igomba kugira impamvu yayo yihariye bitewe n’igitumye 

  yandikwa bagaca akarongo ku ijambo “impamvu”.

  Imyitozo

  1. Ese hari itandukaniro riri hagati y’ibaruwa y’ubutegetsi n’ ibaruwa 

  isanzwe? Niba rihari rivuge.

  2. Andikira umuyobozi w’umurenge utuyemo ibaruwa y’ ubutegetsi 

  umusaba ikemezo cy’amavuko kuko ugikeneye mu kuzuza ifishi 

  izaguhesha uburenganzira bwo gukora ikizamini cya Leta gisoza amashuri 

  yisumbuye. Wubahirize imbata y’ibaruwa y’ ubutegetsi twabonye.

  IV.4. Umwandiko: Ese uri nde?

  Nitwa:MUBERUKA Gaston

  Data: KARIMANYI Joel

  Mama: KABERA Marigueritte

  Igihe navukiye: 2 Nzeri 1984

  Aho navukiye: Intara ya Kumuhigo, Akarere ka Kagano, Umurenge wa Cyabayaga 

  Akagari ka Mwungu.

  Aho ntuye: Intara ya Kumuhigo, Akarereka Burehe, Umurenge wa Mataba, Akagari 

  ka Gaseke.

  Irangamimerere: Ndubatse, mfite abana bane

  Terefoni: 0788881111

  E-mail: muberuka-gaston@yahoo.fr

  Akarere ka Burehe, Umurenge wa Mataba, Akagari ka Gaseke.

  Amashuri nize

  - 2003-2007: Amashuri makuru: Kaminuza nkuru y’ u Rwanda Impamyabushobozi 

  y’ikiciro cya kabiri mu Ndimi n’Ubuvanganzo Nyafurika.

  - 1989-1994: Amashuri yisumbuye muri Seminari ya Runaba Impamyabumenyi 

  y’amashuri yisumbuye mu ishami ry’Ikiratini n’indimi zivugwa. 

  - 1981-1988: Amashuri abanza mu Ishuri Ribanza rya Mataba. Ikemezo k’ikigo 

  cy’Amashuri Abanza cya Mataba.

  Uburambe mu kazi 

  - 2011-2017: Umwarimu w’indimi muri kaminuza y’u Rwanda ishami rya Huye.

  - 2008-2010: Umwarimu w’ Igiswayiri n’Ikinyarwanda mu Iseminari Nto ya 

  Runaba.

  - 2003-2004: Umwarimu w’Igifaransa n’Ikinyarwanda mu ishuri ryigenga 

  APEDER Mataba.

  - 2000-2003: Umwarimu w’Igifaransa n’Ikinyarwanda mu ishuri ryisumbuye 

  rya Gakurazo. 

  Ubundi bumenyi 

  - Nzi mudasobwa porogaramu ya “Word, Excel, Power Point, Access na 

  Publisher

  - Mfite uruhushya rwo gutwara imodoka kategori ya B, nkaba nzi no kuyitwara.

  Indimi nzi kuvuga

  
  

  Ibyo nkunda

  Nyuma y’akazi nkunda gusoma ibitabo. Nkunda umukino wo koga no gukina 

  umupira w’amaguru. 

  Abantu banzi:

  - UMUHIRE Jean: Umwarimu wange muri Kaminuza y’u Rwanda, Tel: 0788..........

  - Padiri KARAKE Samuel: Umukoresha wange igihe nigishaga muri Seninari Nto 

  ya Rubare Tel: 076................................

  - HAKIZIMANA Paul: Umuyobozi w’Ishami ry’Indimi muri Kaminuza y’u Rwanda 

  aho nigisha ubu, Tel: 0789......................

  Ngewe MUBERUKA Gaston ndemeza neza ko ibyo maze kuvuga ari ukuri kandi ko 

  bishobora kugenzurwa.

  Bikorewe i Kagano, ku wa 25 Nyakanga 2017 

  MUBERUKA Gaston 

  IV.4.1. Gusoma no gusobanura umwandiko
  

  Igikorwa

  Soma umwandiko “Ese uri nde?” ushakemo amagambo udasobanukiwe, 

  hanyuma uyasobanure ukurikije inyito afite mu mwandiko wifashije 

  inkoranyamagambo.

  Umwiitozo

  Koresha amagambo akurikira mu nteruro zawe bwite: mudasobwa, ishami 

  impamyabushobozi, umukono.

  IV.4.2. Gusoma no kumva umwandiko

  Igikorwa

  Ongera usome umwandiko “Ese uri nde” hanyuma usubize ibibazo bikurikira.

  1. Ni bande bavugwa mu mwandiko “Ese uri nde”?

  2. MUBERUKA Gaston atuye he?

  3. Ni ubuhe bumennyi Muberuka Gaston afite?

  4. MUBERUKA Gaston akunda iki?

  5. MUHIRE Jean uvugwa mu mwandiko ni muntu ki?

  IV.4.3. Gusoma no gusesengura umwandiko

  Igikorwa

  Ongera usome umwandiko”Ese uri nde” hanyuma usubize ibibazo byo 

  gusesengura umwandiko..

  1. Uyu mwandiko ni bwoko ki?

  2. Amakuru ari muri iyi nyandiko akubiye mu bice bingahe by’ ingenzi?

  3. Uwandika bene iyi nyandiko aba agamije iki?

  4. Urabona iyi nyandiko ifite akahe kamaro? 

  5. Ni nka nde wakenera bene iyi nyandiko?

  IV.5. Inyandiko z’ubutegetsi: Umwirondoro

  Igikorwa

  Ongera usome umwandiko “Ese uri nde” kandi witegereze imiterere 

  yawo. Uhereye ku miterere y’uwo mwandiko n’ibiwugize, tahura inshoza 

  y’umwirondoro, ibiranga umwirondoro n’ibice byawo. 

  IV.5.1. Inshoza y’ umwirondoro

  Umwirondoro ni inyandiko yereka umukoresha ishusho y’umukozi akeneye. Mu 

  buzima busanzwe ari na byo bimenyerewe cyane, umwirondoro ukunze gusabwa 

  n’umuntu wese ushaka gutanga akazi. Bityo mu byangombwa yaka ushaka 

  gupiganirwa uwo mwanya haba harimo n’umwirondoro we. Umwirondoro kandi 

  ushobora kuba ngombwa iyo umuntu asaba ishuri runaka ngo akomerezemo 

  amasomo ye.

  IV.5.2. Ibiranga umwirondoro 

  Umwirondoro unoze ugomba kuba:

  - Wanditse ku rupapuro rwiza nta n’amakosa y’ururimi arimo.

  - Wuzuye kuko uwusaba akeneye amakuru yuzuye kugira ngo arusheho kumenya 

  nyiri umwirondoro niba hari ikiburamo ntibizamutere igihe agishakisha.

  - Usomeka neza wanditswe mu nteruro ngufi.

  - Uvuga ukuri. Ukora umwirondoro ntagomba kugira icyo yibagirwa cyangwa 

  ngo ashyiremo ibidasobanutse cyangwa ibihimbano.

  - Ugomba kuba ugenewe koko abo wandikiwe niba ari aho nyirawo asaba akazi 

  ugomba kuba ujyanye n’aho asaba akazi.

  IV.5.3. Ibice bigize umwirondoro

  Umwirondoro ntukorwa uko nyirawo yiboneye ugomba kuba ufite uburyo 

  buboneye ukorwamo, uko ibice biwugize bikurikirana kuko umwanya wabyo uba 

  ufite icyo usobanura kuri uwo mwirondoro.

  Ibyo bice ni:

  - Umutwe

  - Ibiranga umuntu 

  - Amashuri

  - Uburambe

  - Ubundi bumenyi

  - Indimi avuga

  - Ibyo akunda 

  - Abantu bamuzi

  - Kwemeza ko ari ukuri no gushyiraho umukono we.

  1. Umutwe

  Umutwe w’umwirondoro wandikwa hejuru ukitwa umwirondoro

  2. Ibiranga umuntu

  Irangamimerere ni igice gitangira umwirondoro, kikaba kigamije kugaragaza muri 

  make uwo ari we. Kigomba kuba cyumvikana kandi kirasa ku ntego.

  Si ngombwa gushyiramo ibintu byinshi nubwo bwose waba ubona umwirondoro 

  ari muto. Mu irangamimerere umuntu avugamo amazina ye. Ni byiza kwandika 

  izina ry’umuryango mu nyuguti nkuru z’icyapa maze iry’idini rikajya mu nyuguti 

  nto, ariko ritangiwe n’ inyuguti nkuru. 

  Nyuma y’amazina hagaragazwa aho umuntu aherereye, ni ukuvuga aho atuye 

  (aha iyo afite agasanduku k’iposita ni byiza kugashyiraho). Aho umuntu atuye 

  hiyongeraho n’uburyo uwamushaka yamubonamo; umurongo wa terefoni na 

  aderesi ya interineti ku buryo uwabishaka yahita amwandikira. Ikindi kigomba kujya 

  mu irangamimerere ni imyaka umuntu afite. Aha ariko ntawandika umubare ibyiza 

  ni ugushyiraho umwaka yavukiye. 

  Iyo yanditse amatariki, ukwezi ukwandika mu izina ryako.

  3. Amashuri 

  Iki gice kigaragaza aho nyiri umwirondoro ahagaze mu rwego rw’ubumenyi ni yo 

  mpamvu uwandika agomba guhera ku mpamyabumenyi nini afite. Mu kwandika 

  umwirondoro, amashuri ntatandukana n’impamyabumenyi. Ugaragaza amashuri 

  yize avuga umwaka, aho yigaga, ibyo yigaga n’impamyabumenyi yahakuye. Hari 

  igihe amashuri ajyana n’ibitabo umuntu aba yaranditse. Icyo gihe si ngombwa 

  kubishyiraho keretse iyo bigira icyo byongera ku kizere umuntu ashobora kugirirwa 

  n’abo ashyikiriza umwirondoro.

  4. Uburambe 

  Uburambe mu kazi ni igice cyo kwitonderwa. Aha ni ho uwandika umwirondoro aba 

  agomba kwereka uwo yandikiye icyo azi gukora n’igihe amaze agikora. Iyo yakoze mu myanya myinshi, ayishyiraho ahereye ku wa nyuma aherukaho agenda agaragaza 

  igihe yagiye ayimaraho. Hari igihe umuntu aba yarakoze iyimenyerezamwuga ni 

  ngombwa ko abishyiraho cyanecyane iyo ataramara 

  igihe kinini akora cyangwa se ari bwo bwa mbere yatse akazi. Ibyo bishobora 

  kumwongerera amahirwe imbere y’uwo aha umwirondoro. 

  5. Ubundi bumenyi

  Kumenya ibintu byinshi nta cyo bitwaye kuko ibyo umuntu azi byose bishobora 

  kumugirira akamaro mu buzima bwe bwa buri munsi. Iyo rero umuntu azi ubundi 

  bumenyi ntashidikanya kubigaragaza ku mwirondoro we cyanecyane iyo bifitanye 

  isano n’akazi asaba.

   Urugero: Kuba azi mudasobwa, kuba afite uruhushya rwo gutwara ikinyabiziga...

  6. Indimi 

  Hari igihe umwanya umuntu ashaka uba usaba kumenya indimi z’amahanga. Ni 

  ngombwa rero ko uwandika umwirondoro ashyiramo indimi zose azi. 

  Mu kazi ako ari ko kose kumenya indimi z’amahanga byongerera amahirwe ugasaba. 

  Ukora umwirondoro agaragaza urwego aziho urwo rurimi atabeshya (nduzi neza 

  cyane, nduzi neza, nduzi bihagije, biciriritse) kuko kubeshya byamugiraho ingaruka 

  mu gihe k’ikizamini k’ibiganiro.

  7. Ibyo akunda 

  Umuntu ntabaho akora akazi ashinzwe gusa. Na nyuma y’akazi ubuzima burakomeza. 

  Ibyo umuntu akunda rero biza nyuma y’akazi. Bigizwe n’ibyo umuntu akora kandi 

  bimushimisha. Ariko na none ukora umwirondoro ntiyiyibagize ko ibimushimisha 

  bishobora kumubera imbogamizi yo kutabona umwanya yifuza. Nk’urugero niba 

  ari umuntu ukunda kumva indirimbo kuri radiyo, bikaba byerekana ko ari umuntu 

  ukunze kuba ari wenyine ko kubana n’abandi byamugora, mu gihe umuntu ukunda 

  gukina umupira aba agaragaza ko abana n’abandi neza ko no mu kazi byagenda 

  bityo.

  8. Abantu bamuzi cyangwa abahamya

  Iyi ngingo y’abantu bazi nyiri umwirondoro si ngombwa buri gihe. Ariko hari 

  ababisaba mu mwirondoro bikaba ngombwa ko ijyamo. Abantu bakunze gukenerwa 

  si abaturanyi bawe cyangwa se bene wanyu bakomeye. Abazi umuntu baba 

  bakenewe ni abarimu bamwigishije cyangwa abakoresha bamukoresheje kuko 

  ukeneye umwirondoro wawe aba ashobora kubabaza ku bijyanye n’ubumenyi ufite 

  cyangwa se ubushobozi n’imyitwarire byawe mu kazi. 

  9. Kwemeza ko ibyo uvuze ari ukuri no gushyiraho umukono

  Iki ni cyo gice gisoza umwirondoro. Nyiri ukuwandika agomba gusoza yemeza ko 

  amakuru yatanze ari ukuri ko anashobora kugenzurwa. Hanyuma agashyiraho itariki 

  n’umukono we.

  Ibi ni byo by’ingenzi biba bikubiye mu mwirondoro. Cyakora ntibibujijwe ko hari 

  andi makuru yakongerwamo igihe nyiri ukwandika abona ko hari amahirwe 

  yamwongerera kugira ngo abone akazi yasabaga. 

  Umwitozo

  Ubu urangije mu mwaka wa gatandatu w’amashuri yisumbuye. Andika 

  umwirondoro wawe ukurikije ingingo twabonye zigize umwirondoro. 

  Igikorwa

  Mu mwandiko “Kagabo na Kariza mu nama y’akagari”, harimo itangazo 

  umunyamabanga nshingwabikorwa w’ akagari yasomeye abaturage mu 

  nama. Soma iryo tangazo maze utahure ubwoko bwaryo ukurikije ubutumwa 

  buririmo. Kora ubushakashatsi utahure inshoza n’uturango tw’itangazo kandi 

  utahure ubundi bwoko bw’amatangazo. 

  1. Inshoza y’itangazo 

  Itangazo ni inzira cyangwa uburyo ukoresha igihe cyose ufite icyo ushaka kugeza 

  ku bandi ukibamenyesha ugicishije mu itangazo.Urugero nk’ iyo banki zambuwe 

  cyangwa se ibindi bigo biciriritse by’imari bihemukiwe na ba bihemu bakambura 

  inguzanyo hatangazwa amatangazo, aba ba bihemu bagashyikirizwa inkiko 

  batsindwa ibyabo bigatezwa cyamunara. Iyo hari imitungo izagurishwa abahesha 

  b’inkiko b’umwuga batanga amatangazo bahamagarira abaturage kuzaza kwigurira. 

  Bibaho kandi ko iyo umuryango watakaje umuntu atambutsa itangazo mu 

  bitangazamakuru cyangwa kuri radiyo bahamagarira abantu gutabara umuryango 

  wagize ibyago.

  Itangazo rero ni inyandiko irimo ubutumwa bamanika ahantu, buca mu kinyamakuru 

  cyangwa kuri radiyo kugira ngo bumenyekane hagamijwe kwamamaza, kurangisha 

  cyangwa kumenyesha.

  2. Uturango tw’itangazo

  Mu itangazo hagomba kubonekamo ibi bikurikira: 

  - Umutwe w’itangazo.

  - Utanze itangazo. 

  - Uwo rigenewe.

  - Ahantu igikorwa rimenyesha kiri, cyabereye cyangwa kizabera.

  - Itariki igikorwa rimenyesha cyabereyeho cyangwa kizabera.

  3. Ubwoko bw’amatangazo

  Amatangazo arimo amoko anyuranye: amatangazo yo kubika, amatangazo yo 

  kumenyesha, amatagazo yo kwamamaza, amatangazo yo kurangisha n’ubutumire.

  a) Amatangazo yo kubika

  Amatangazo yo kubika ni amatangazo atabaza agamije kumenyesha abantu ko hari 

  umuntu witabye Imana akanavuga igihe azashyingurirwa.

  Urugero:

  Itangazo

  Umuryango wa Mporanyi Claudien ubarizwa mu Murenge wa Gashwi uramenyesha 

  inshuti n’ abavandimwe ko umubyeyi wabo Kanamugire Roger wari urwariye mu 

  bitaro bikuru bya Kinihira yitabye Imana none Ku wa gatatu tariki ya 23/5/2017. 

  Bimenyeshejwe inshuti n’ abavandimwe batuye mu murenge wa Gishamvu, 

  abakirisitu basengana na nyakwigendera muri paruwasi ya Mukingo n’ abo 

  bakoranaga ku bitaro bya Munini. Itariki yo gushyingura ni Ku wa gatandatu tariki 

  ya 26/5/2017. Inshuti n’ abavandimwe bihutire gutabara

  Bikorewe Gashwi ku wa 23/05/2017

  b) Amatangazo yo kumenyesha

  Amatangazo yo kumenyesha ni amatangazo amenyesha abayumva amakuru 

  atandukanye nk’inama, akazi, isoko ry’ibintu, cyamunara...

  Urugero:

  Itangazo ryo kumenyesha

  Mu rwego rwo kwizihiza icyumweru cyahariwe ubuzima kizatangira ku wa 12 kugeza 

  ku wa 15/8 ,Ubuyobozi bw’Umurenge wa Gasenyi bunejejwe no kumenyesha 

  abaturage bose bo mu Murenge wa Gasenyi ko batumiwe mu gikorwa cyo 

  kwipimisha ku bushake indwara ya Sida kizabera mu busitani bw’ uwo umurenge. Iki 

  gikorwa cyateguwe ku bufatanye bwa Minisiteri y’ ubuzima n’ umuryango utabara 

  imbabare Croix-rouge. Muri ki cyumweru cyahariwe ubuzima, iki gikorwa kizajya 

  gitangira saa mbiri z’ igitondo gisoze saa kumi n’ imwe z’umugoroba. Abaturage 

  basabwe kwitabira kuko burya amagara araseseka ntayorwa.

   Bikorewe i Gitaha ku wa 6/08/2015

  Ubuyobozi bw’Umurenge wa Gasenyi.

  c) Amatangazo yo kwamamaza 

  Amatangazo yo kwamamaza ni amatangazo atangwa agamije kwamamaza 

  ibikorwa by’umuntu ku giti ke, by’ishyirahamwe, by’inganda, amashuri, kugira ngo 

  bimenyekane bibone ababigana mu buryo bwo kubiteza imbere.

  Urugero:

  Itangazo ryo kwamamaza

  Uruganda rukora amasabune ruherereye mu cyanya k’ inganda i Masoro 

  ruramenyesha abantu bose ko rubafitiye amasabune ya “Urakeye” y’ ubwoko 

  bwose: ay’ amazi, ay’ ifu n’ ay’ imiti ku ngano yose wakwifuza. Ayo masabune 

  murayasanga mu masoko hose , mu maduka no ku ruganda . Ushaka kurangura 

  cyangwa utwara byinshi turagutwaza tukakugeza iwawe. 

  Gana uruganda rw’ amasabune“Urakeye” uce ukubiri n’ umwanda.

  d) Amatangazo yo kurangisha

  Amatangazo yo kurangisha ni amatangazo atangwa igihe umuntu yatakaje ikintu, 

  yabuze umuntu kugira ngo ababimuboneye babimuhe cyangwa yatoye ibintu kugira 

  ngo nyirabyo abashe kubibona.

  Urugero:

  Itangazo ryo kurangisha

  Nzirorera Jemus utuye mu murenge wa Kinyoni ararangisha ibyangombwa 

  bye yabuze ku wa mbere tariki ya 01/11/2015, saa tatu za mu gitondo (09h00). 

  Ibyo byangobwa byaburiye mu mu muhanda Kigali- Butare. Bikaba ari ikarita 

  ndangamuntu, uruhushya rwo gutwara imoboka n’uruhushya rwo kujya mu 

  mahanga. Uwabibona yabimugereza ku buyobozi bw’ umurenge wa Kinyoni 

  cyangwa agahamagara kuri izi numero za telefoni 078.......akazahabwa ibihembo 

  bishimishije. 

  Bikorewe Kinyoni ku wa 2/11/2015

  e) Amatangazo atumira/ubutumire

  Ubutumire ni inyandiko ngufi itumira umuntu cyangwa abantu kwitabira umunsi 

  mukuru runaka. Bene izi nyandiko twazigereranya n’amabaruwa y’ubucuti nubwo 

  zo zidakurikiza imiterere y’ayo mabaruwa. Ubutumire bukoreshwa mu minsi 

  mikuru inyuranye nko gushyingirwa, kubatirisha, kwizihiza isabukuru runaka, 

  gutaha igikorwa runaka, gusangira ku meza, kwishimira kugera ku gikorwa runaka 

  nko gufata impamyabumenyi...

  Ubutumire burangwa n’imiterere yabwo yo kuba hagaragaramo ibintu by’ingenzi 

  bikurikira: 

  - Umutwe w’ubutumire

  - Amazina y’utumira,

  - Utumirwa,

  - Igikorwa umutumiramo, 

  - Aho igikorwa kizabera. 

  - Umunsi n’isaha kizaberaho

  

  Imyitozo

  1. Andika amatangazo akurikira wubahiriza imiterere yayo:

  - Itangazo ryo kubika

  - Itangazo ryo kumenyesha

  2. Ishyire mu kigwi cy’umuyobozi w’ishuri ryisumbuye wigamo, wandike 

  ubutumire bw’umuhango wo gutanga impamyabumenyi ku banyeshuri 

  barangiza no kwizihiza isabukuru y’ imyaka 25 ikigo kimaze gishinzwe.

  IV.7. Imyitozo y’ubushobozi ngiro bw’umunyeshuri

  Ubu nshobora:

  - Gusesengura umuvugo cyangwa umwandiko usanzwe ngaragaza 

  ingingo z’ingenzi ziwukubiyemo. 

  - Gukoresha mu nteruro amagambo nungutse. 

  - Gusobanura ingingo zisobanura imiyoborere myiza.

  - Gusesengura no kwandika ibaruwa y’ubutegetsi. 

  - Gusesengura no gukora umwirondoro wange.

  - Kwandika amatangazo anyuranye.

  Ubu ndangwa no:

  Kubahiriza no gushishikariza abandi gahunda za Leta nshimangira 

  imiyoborere myiza, harimo kwimakaza umuco w’amahoro, kwakira neza

  IV. 8. Isuzuma risoza umutwe wa kane

  Umwandiko: Ikiganiro ku miyoborere myiza

  Ba nyakubahwa bayobozi b’imirenge muteraniye hano mugire amahoro! 

  Mbere na mbere mbanje kubashimira ubwitabire bwanyu muri iyi nama. Tudatinze 

  rero, nk’uko mwabisomye mu butumire mwahawe, uyu munsi turagirana ikiganiro 

  n’umuyobozi waturutse muri Minisiteri y’Ubutegetsi bw’Igihugu, ushinzwe 

  imiyoborere myiza. Hashize igihe havugwa ko muri aka Karere hari abayobozi 

  batakira neza abo bashinzwe kuyobora ni yo mpamvu twatumiye uyu muyobozi ngo 

  abagezeho ikiganiro ku miyoborere myiza. Ntabatindiye rero reka muhe umwanya 

  atuganirize.Nyakubahwa Muyobozi umwanya ni uwanyu.

  Nyakubahwa Muyobozi w’Akarere ka Runoni,

  Ba nyakubahwa bayobozi b’imirenge inyuranye,

  Nimugire amahoro! 

  Nasabwe kubagezaho ikiganiro ku miyoborere myiza. Ariko iyo tuvuze imiyoborere 

  myiza twumva ibintu byinshi. Uyu munsi turaganira ku miyoborere myiza muri 

  rusange twibande ku buryo bwo kwakira neza abatugana, kugira ngo twitwe ba 

  Rugwirorusa mu mikorere yacu ya buri munsi.

   Imiyoborere myiza ni iteme abayoborwa n’abayobozi bahuriraho bagafatana 

  urunana bagakemurira hamwe ibibazo bihari. Bibaye na ngombwa kuri iryo teme 

  bahashinga intebe bakiga kuri gahunda ziteza imbere Igihugu n’isi muri rusange. 

  Imiyoborere myiza ni uburyo buboneye bwo guhuza abayobozi n’abayoborwa, buri 

  wese akagira kandi akamenya uburenganzira bwe n’inshingano ze. Imiyoborere 

  myiza ni iyimakaza ubuyobozi bwiza, ukuzuzanya mu bitekerezo kw’abayobora 

  n’abayoborwa hagamije iterambere ry’Igihugu. 

  Igihe cyose umuturage atazaba afite uburenganzira bwo kwishyiriraho abayobozi 

  binyuze mu matora no kugira uruhare mu kubakuraho igihe batujuje inshingano zabo, 

  nta miyoborere myiza izaba irangwa mu Gihugu cyangwa mu gace runaka kacyo. 

  Imiyoborere myiza igira amahame igenderaho. Ingero ni nyinshi. Muri rusange, 

  guha abaturage uruhare mu buyobozi, gukorera mu mucyo, kumenyekanisha no 

  kwisobanura ku byo ushinzwe gukora, kugira ubuyobozi buri wese yibonamo, 

  kubaha igitekerezo cy’undi, guharanira ubwigenge mu bwuzuzanye hagati y’inzego 

  z’ubuyobozi, kumenya kugira abandi inama kimwe no kutabogama, ukita ku nyungu 

  rusange byinjira mu mahame y’ingenzi y’imiyoborere myiza.

  Mu miyoborere myiza hagomba kubonekamo gutanga ikaze. Ntibikwiye ko 

  umuturage uje abagana aza yikandagira atazi niba muri bumwakire. Iyo bigenze bityo 

  buri gihe ahora abunza imitima yumva ko abayobozi bose ari bamwe. Umuyobozi 

  ubwira nabi abamushyize ku ntebe yaba ameze nka wa wundi utema ishami 

  ry’igiti yicayeho. Umuyobozi mwiza yakira abaje bamugana bagahuza ibitekerezo, 

  ahakenewe gukoreshwa amategeko agakoreshwa, uhanwa agahanwa, ukeneye 

  kungwa mu bahanganye bigakorwa nta ruhande ubuyobozi bubogamiyemo.

  Ibiranga imiyoborere myiza ni byinshi. Imiyoborere myiza igomba gushingira ku 

  mahame ya demukarasi. Abahanga basobanura ko demukarasi ari ubutegetsi 

  bwa rubanda, butangwa n’abaturage, bukorera abaturage kandi bugakurwaho 

  n’abaturage. Ibi bisobanura ko ubuyobozi mufite ari indagizo mugomba gufata 

  neza, mugahora mwiteguye, igihe icyo ari cyo cyose, kuyimurikira rubanda 

  rwayibaragije imeze neza, ishimishije. Ni yo mpamvu abayobozi batashoboye 

  kurangiza neza inshingano baragijwe, rubanda rubakuraho ikizere bagasimbuzwa 

  abandi babishoboye.

  Igihe abaturage bazaba bafite uburenganzira bwo kubashyiraho kugira ngo 

  mubahagararire mu nzego zinyuranye z’ubuyobozi babinyujije mu matora, bafite 

  uburenganzira bwo gukurikirana imikorere yanyu, ndetse bafite uburenganzira bwo 

  kubagira inama no gushobora kubakuraho cyangwa kubasimbura igihe bigaragaye 

  ko mutashoboye kuzuza inshingano zanyu. Umuyobozi agomba kwakira neza 

  abaturage, akabatega amatwi yicishije bugufi, agakemura ibibazo atabogamye 

  agakurikiza amategeko. Iyo umuyobozi abigenje atyo usanga yubahwa kandi agace 

  aherereyemo kagatera imbere. Igihugu gifite abayobozi nk’abo gitera imbere.

  Nyakubahwa Muyobozi w’akarere,

  Ba nyakubahwa bayobozi muteraniye hano, kirazira ko umuyobozi yicara mu biro 

  ngo avugire kuri terefone ibijyanye n’inyungu ze bwite abaturage bamutegereje ku 

  muryango. Ntibikwiye ko muca ku baturage baje babagana mutababajije ikibagenza 

  ngo mubakemurire ibibazo. Birashoboka ko yenda bamwe muri mwe musohoka mu 

  biro mugaca ku baturage babategerereje hanze mutabasuhuje mukinjira mu modoka 

  zanyu mukagenda. Umuyobozi nk’uwo ntazi kwakira abamugana. Niba muri mwe 

  harimo umuyobozi nk’uwo ndamumenyesha ko yahinduka akareka kubangamira 

  uwo muco w’amahoro, akareka kudusebya dore ko burya ngo umukobwa aba 

  umwe agatukisha bose. Mu kwakira ababagana mugomba kurangwa n’amagambo 

  nka “muraho, murakaza neza murisanga, tubafashe iki? N’ayandi nk’ayo.”

  Murakoze, murakarama. 

  I. Ibibazo byo kumva no gusesengura umwandiko

  1. Uyu mwandiko ni bwoko ki? Ugamije iki? 

  2. Garagaza uko uyoboye ikiganiro asobanura imiyoborere myiza muri rusange? 

  3. Ni ibiki tubwirwa mu mwandiko biranga umuyobozi mwiza? 

  4. Ni iyihe nsanganyamatsiko ivugwa mu mwandiko?

  5. Rondora izini mvugo waba uzi zikoreshwa mu kwakira neza abakugana.

  6. Ni iki wungukiye muri iki kiganiro mbwirwaruhame?

  II. Ibibazo by’inyunguramagambo

  1. Tanga ibisobanuro by’ amagambo akurikira ari mu mwandiko: 

  a) Ubwitabire: 

  b) Ba Rugwirorusa: 

  c) Aza yikandagira: 

  d) Kubunza imitima: 

  e) Abamushyize ku ntebe: 

  2. Soma buri jambo rivuye mu mwandiko hanyuma urihuze n’ igisobanuro 

  cyaryo ukoresheje akambi.

  

  3. Sobanura icyo iyi mvugo ishaka kuvuga: umukobwa aba umwe agatukisha 

  bose

  VI. Ibibazo ku ibaruwa y’ubutegetsi, ku mwirondoro no ku matangazo

  1. Ushingiye ku ishami wize, andike ibaruwa isaba akazi kajyanye n’ibyo wize. 

  Ku mugereka w’ibaruwa wanditse, ushyireho umwirondoro wawe.

  2. Ishyire mu mwanya w’umubyeyi, maze wandikire inshuti yawe uyitumira mu 

  bukwe bw’ umwana wawe ugiye gushyingirwa.

  3. Andika itangazo rirangisha ibyangombwa byawe byabuze harimo 

  irangamuntu, uruhushya rwo gutwara ibinyabiziga n’ ubwishingizi 

  bw’ubuzima. Urikore ku buryo bizakugeraho neza wubahiriza uturango 

  twose tw’itangazo.

• UMUTWE 5:UBWIKOREZI

  Ubushobozi bw’ingenzi bugamijwe

  - Gusesengura umwandiko ku bwikorezi mu iterambere ry’igihugu, 

  hagaragazwa ingingo z’ingenzi ziwugize. 

  - Kugaragaza imimaro y’amagambo mu nteruro. 

  - Gusesengura no gukoresha mu nteruro inyangingo zinyuranye.

  Igikorwa cy’umwinjizo

  Ushingiye ku bumenyi ufite, sobanura isano iri hagati y’iterambere ry’ubwikorezi 

  n’iterambere ry’igihugu muri rusange.

  

  Ubwikorezi ni uburyo bwo gukura abantu cyangwa ibintu ahantu hamwe bijyanwa 

  ahandi. 

  Abakurambere bacu baragotse mu gihe batwaraga ibintu byose ku mutwe, baheka 

  mu ngobyi abanyacyubahiro, abageni ndetse n’abarwayi. 

  Uko ibihe byagiye bihita, abantu bakomeje gutekereza uburyo buboneye kandi 

  bwihuse bwo gutwara abantu n’ibintu. Ubwikorezi buteye imbere bugira uruhare 

  runini mu kuzamura ubukungu, bwaba ubw’umuntu ku giti ke, ubw’igihugu 

  n’ubw’isi muri rusange. Uburyo bunoze, bwihuse kandi buhendutse bwo gutwara 

  abantu n’ibintu ni kimwe mu bipimo by’iterambere. 

  Ubwikorezi bukorwa mu nzira zinyuranye: hari ubwikorezi bwo ku butaka, 

  ubwikorezi bwo mu mazi ndetse n’ubwikorezi bwo mu kirere. Mu bwikorezi bwo ku 

  butaka, hakoreshwa amagare, amapikipiki, imodoka z’amoko atandukanye ndetse 

  ku buryo bwisumbuyeho hakoreshwa gariyamoshi. Mu bwikorezi bwo mu mazi, 

  hakoreshwa amato atandukanye mu gutwara abantu n’ibintu. Mu bwikorezi bwo 

  mu kirere hakoreshwa indege zinyuranye.

  Abahanga baravuze bati: “Igihe ni amafaranga.” Ubwikorezi burushaho gutanga 

  umusanzu mu iterambere, iyo butwara ibintu byinshi kandi vuba. Iyo ubwikorezi 

  bwihuta, abantu babona igihe gihagije cyo gukora ibindi bikorwa. Urugero, uburyo 

  bwo gutwara abantu n’ibintu butaratezwa imbere mu Rwanda, umuntu yashoboraga 

  kuva i Rusizi ajya i Kigali akaba yakoresha iminsi itanu mu nzira nyamara ubu 

  ashobora kuhakoresha amasaha atanu cyangwa atandatu mu modoka, yakoresha 

  indege akaba atarenza iminota mirongo itatu. 

  Ubwikorezi bwambukiranya ibihugu ndetse n’imigabane. Nk’uko babivuze ngo: 

  “Akanyoni katagurutse ntikamenya iyo bweze.” Ni muri urwo rwego, abantu 

  bagera mu bihugu bitandukanye bakoresheje uburyo bunyuranye bw’ubwikorezi 

  bikabafasha guhahirana, kwiga, gushyikirana no gutsura umubano.

  Iterambere ry’ubwikorezi rigendana n’iterambere ry’ibikorwa remezo. Iyo ibikoresho 

  by’ubwikorezi cyangwa se inzira z’ubwikorezi ziyongereye, iyoherezwa n’itumizwa 

  ry’ibicuruzwa mu mahanga no mu gihugu imbere ririyongera, rigakorwa ku buryo 

  buhendutse ndetse na serivisi zikihuta kandi zikanoga. Igihugu rero nticyatera 

  imbere kidashyize imbaraga mu kubaka ibikorwa remezo bijyanye no gutwara 

  abantu n’ibintu.

  Ikindi kandi iterambere ry’ubwikorezi rituma abantu ku giti cyabo biteza imbere. 

  Abafite inganda zikorerwamo ibikoreshwa mu bwikorezi, usanga ari abaherwe. 

  Abakozi b’izo nganda, abakora mu gutwara abantu n’ibintu babaho neza kandi 

  bakazigamira imiryango yabo. Abacuruzi bagezwaho ibicuruzwa byabo bidatinze 

  bakabasha guhaza amasoko kandi bakinjiza akayabo k’amafaranga. 

  Uko abantu bazamuka mu bukungu ni ko batanga imisoro igira uruhare mu 

  iterambere ry’igihugu. 

  Ubwikorezi rero ni inkingi ya mwamba mu iterambere, kuko bworoshya urujya 

  n’uruza rw’abantu n’ibintu. Abantu bagera aho bifuza mu gihe gito, bakabona igihe 

  gihagije cyo gukora indi mirimo. Ibintu bigera ku babikeneye bitagoranye kandi 

  bihagije ndetse bikinjiriza igihugu amafaranga gikenera mu gukora ibindi bikorwa 

  by’iterambere. 

  V. 1.1. Gusoma no gusobanura umwandiko

  Igikorwa

  Soma umwandiko “ Uruhare rw’ubwikorezi mu iterambere”, ushakemo 

  amagambo udasobanukiwe hanyuma uyasobanure ukurikije inyito afite mu 

  mwandiko wifashishije inkoranyamagambo.

  Imyitozo

  1. Koresha mu nteruro amagambo akurikira dusanga mu mwandiko: 

  a) Ingobyi 

  b) Guhahirana 

  c) Guhenduka 

  d) Inkingi ya mwamba

  e) Kuzigama

  f) Akayabo 

  g) Ibikorwa remezo

  2. Tanga imbusane z’amagambo akurikira yakoreshejwe mu mwandiko

  a) Kugoka 

  b) Guheka 

  c) Abanyacyubahiro 

  d) Abageni 

  e) Ubukungu

  V.1.2. Gusoma no kumva umwandiko

  Igikorwa

  Ongera usome umwandiko “Uruhare rw’ubwikorezi mu iterambere”, hanyuma 

  usubize ibibazo bikurikira:

  1. Ubwikorezi ni iki?

  2. Iterambere ni iki?

  3. Ni ubuhe buryo butandukanye bukoreshwa mu gutwara abantu 

  n’ibintu?

  4. Ni uruhe ruhare rw’ubwikorezi mu iterambere ry’igihugu?

  5. Garagaza urugero bw’ibikoreshwa mu gutwara abantu n’ibintu 

  byavuzwe mu mwandiko bitaratangira gukoreshwa mu Rwanda.

  6. Garagaza kandi usobanure ibikorwa remezo bijyanye no gutwara 

  abantu n’ibintu.

  V.1.3. Gusoma no gusesengura umwandiko

  Igikorwa

  Ongera usome umwandiko“ Uruhare rw’ubwikorezi mu iterambere”, hanyuma 

  usubize ibibazo bikurikira:

  1. Ni izihe ngingo z’ingenzi zigaragara muri uyu mwandiko?

  2. Kuri wowe uyu mwandiko ugusigiye irihe somo?

  3. Vuga ibindi byifashishwa mu gutwara abantu n’ibintu bitavuzwe mu 

  mwandiko.

  4. Sobanura uko ubwikorezi bukwiye kutabangamira ibidukikije nuko 

  bwakwimakaza umuco w’ubuziranenge. 

  V.2. Iyiganteruro

  V.2.1. Inshoza n’ubwoko bw’interuro

  Igikorwa

  Ushingiye ku bumenyi ufite, sobanura interuro n’iyiganteruro. Hanyuma ukore 

  n’ubushakashatsi ku bwoko bw’interuro ushingiye ku mubare w’amagambo 

  n’uw’inshinga zizigize, unatange ingero.

  V.2.1.1. Inshoza y’interuro n’iyiganteruro

  1. Interuro 

  Interuro ni ijambo cyangwa urukurikirane rw’amagambo umuntu avugamo 

  cyangwa yandikamo igitekerezo cyuzuye. Interuro ni igice k’imvugo umuntu yatura 

  akakirangiza aruhuka bihagije, kigatanga igitekerezo cyuzuye. 

  2. Iyiganteruro

  Iyiganteruro ni ubumenyi bugamije gusesengura imiterere y’ibinyabumwe bigize 

  interuro ari byo magambo. Ni ubuhanga bwiga isanisha ry’amagambo mu kurema 

  interuro, amoko, imimaro n’imikurikiranire byayo mu nteruro. Iyiganteruro ryiga 

  kandi inyangingo zigize interuro, amatsinda yazo n’imimaro yazo.

  Mu iyiganteruro, ijambo ni cyo kinyabumwe fatizo nk’uko mu iyigantego 

  ikinyabumwe fatizo ari akaremajambo. 

  V.2.1.2. Amoko y’interuro 

  Hashingiwe ku mubare w’amagambo n’uw’inshinga zitondaguye bigize interuro, 

  interuro z’Ikinyarwanda zirimo amoko atatu: interuro jambo, interuro yoroheje 

  n’interuro y’urusobe.

  1. Interuro jambo 

  Interuro jambo ni interuro igizwe n’ijambo rimwe. Interuro jambo zishobora 

  gushingira ku magambo y’ubwoko hafi ya bwose. Interuro jambo ni interuro 

  idasanzwe kuko iba ihagarariye interuro igizwe n’amagambo menshi.

  Ingero: 

  Ibi mwabitundishije iki? Ikamyo. (Izina)

  Ni iki mwifuriza Abanyarwanda bose? Amahoro n’iterambere. (Amazina)

  Ibi bitabo mwabitundishije amakamyo angahe? Atatu. (Ikinyazina)

  Mwagenze urugendo rureshya rute? Rurerure. (Ntera)

  Murateganya iki muri iki gihembwe? Gutsinda. (Inshinga iri mu mbundo)

  Uraza? Ye! (Irangamutima) 

  Mwageze ku ishuri ryari? Kare. (Umugereka)

  Ndagiye. (inshinga itondaguye)

  Taha. (inshinga itondaguye)

  2. Interuro yoroheje cyangwa interuro shingiro 

  Interuro yoroheje, interuro shingiro cyangwa interuro fatizo ni interuro igizwe 

  n’amagambo abiri cyangwa arenga ahuriye ku nshinga imwe itondaguye 

  yumvikanisha ubutumwa bumwe, budasobekeranye. Ruhamwa ariko ishobora 

  no kuba itagaragara mu nteruro tukayibwirwa n’indanganshinga. Iyo nteruro iba 

  ifite ruhamwa imwe igizwe n’ijambo rimwe cyangwa itsinda ry’amagambo ahuriye 

  ku gikorwa, imico cyangwa imimerere bivugwa mu nshinga. Interuro yoroheje 

  bayita kandi inyabumwe kuko ifite inshinga imwe itondaguye. Interuro yoroheje 

  kandi ishobora kuba ifite icyuzuzo kigizwe n’ijambo rimwe cyangwa urujyano 

  rw’amagambo ariko ishobora no kuba nta cyuzuzo ifite.

  Interuro yoroheje ishobora no kutagira inshinga ariko n’ubundi ikumvikanisha 

  igitekerezo kimwe.

  Ingero: 

  - Igihe ni amafaranga.

  - Ubwikorezi bwambukiranya ibihugu ndetse n’imigabane.

  3. Interuro y’urusobe 

  Interuro y’urusobe cyangwa interuro y’inyunge iba igizwe n’inshinga zitondaguye 

  zirenze imwe buri nshinga ikaba ari izingiro ry’inyangingo. Ni interuro igizwe 

  n’inyangingo ebyiri cyangwa zirenzeho.

  Ingero: 

  - Iyo ubwikorezi bwihuta, abantu babona igihe gihagije cyo gukora ibindi bintu.

  - Akanyoni katagurutse ntikamenya iyo bweze

  Imyitozo

  1. Mu kiganiro gikurikira, tahuramo amoko atandukanye y’interuro.

  - Yewe wa mugabo we! Ino hari ikibazo k’ibicanwa. Abantu batemye 

  amashyamba 

  - Barayatsemba. None Leta ntikemerera abantu gupfa gutema amashyamba 

  asigaye. 

  - Dukore iki?

  - Ntitwakibura. Reka turebe uburyo twakwihangira umurimo dukemura 

  ikibazo k’ibicanwa.

  - Ni byiza cyane.

  - Reka dutangire umushinga.

  - Uwuhe?

  - Uwo gukora imbabura za canamake. 

  - Zizagurwa n’abantu benshi kubera ko inkwi zihenda.

  2. Garagaza ibintu bine iyiganteruro ryibandaho.

  V.2.2 Isanisha 

  Igikorwa

  Uhereye ku nteruro zikurikira garagaza amagambo afitanye isano, uvuge 

  n’ubwoko bw’isanisha bwakoreshejwe kandi ukore n’ubushakashatsi ku 

  isanisha mu nteruro.

  - Ubwikorezi buteye imbere buzamura ubukungu.

  - Iki gisubizo cyashubije umuhanga.

  - Gusoma inkuru birakunzwe.

  - Abantu bagera aho bifuza mu gihe gito. 

  - Bihogo ikamwa menshi.

  - Biraro bya Murema azadusura.

  1. Inshoza y’isanisha

  Isanisha ni uburyo bwo guhuza amagambo mu irema ry’interuro ku buryo ijambo 

  ry’ibanze riha amagambo aryungirije akarango karyo.

  Urugero: 

  Bano bana bato barashonje. Ijambo ry’ibanze ni abana.

  Isanisha rikunze kugaragaza amasano nyantego aba ari hagati y’amagambo agize 

  interuro. Muri uru rugero isano ni inteko ya 2 ba.

  2. Amoko y’isanisha

  Mu Kinyarwanda hari amoko anyuranye y’isanisha.

  a) Isanisha nyantego

  Mu isanisha nyantego, ijambo ry’ibanze riha amagambo aryungirije intego ya 

  kamwe mu turemajambo twaryo. 

  Ingero: 

  - Iki gikamyo kinini gitwara imizigo myinshi.

  - Icyambu kinini gifasha mu bwikorezi.

  b) Isanisha nyanyito

  Isanisha nyanyito rishingira ku kivugwa n’ijambo ry’ibanze. Rikoreshwa akenshi ku 

  magambo adafite indomo n’indanganteko cyangwa afite indanganteko zumanye 

  (zidatandukana) n’igicumbi (Mugabo, Bahizi, Rukundo, mukecuru…). Iyo ikivugwa 

  ari umuntu umwe isanisha ribera mu nteko ya mbere; baba benshi kimwe no mu 

  irondora rikabera mu nteko ya kabiri. Iyo ikivugwa ari inyamaswa cyangwa ikindi 

  kintu isanisha rikorwa mu nteko ya 9 cyangwa iya cumi.

  Ingero: 

  - Mugabo akora ubwikorezi.

  - Ba Kanyana bahahirana n’amahanga.

  - Indege itwara imizigo myinshi.

  c) Isanisha nyurabwenge

  Isanisha nyurabwenge rikorwa iyo ibivugwa ari inshinga iri mu mbundo, uruvange 

  rw’abantu n’ibintu cyangwa uruvange rw’abantu n’inyamaswa n’urw’amagambo 

  adahuje inteko. Isanisha nyurabwenge rikorerwa mu nteko ya 8.

  Ingero: 

  - Umugabo, ihene n’igare byahuriranye.

  - Gutwarana abantu n’ibintu birabujijwe.

  - Kurya, kunywa no kubyina birashimisha.

  - Bakame n’impyisi birazirana.

  d) Isanisha nyazina

  Isanisha nyazina ni isanisha rishingira ku ndanganteko yumanye n’igicumbi.

  Ingero: 

  - - Rutegaminsi rwa Tegera yari inyangamugayo. (Nt 11, Nt 1)

  - - Bikungero bya Murema afite ibihangano byiza. (Nt 8, Nt 1)

  - - Nyakayonga ka Musare.

  e) Isanisha mpisho

  Isanisha mpisho rikorwa igihe ikivugwa kitazwi cyangwa kitagaragajwe. 

  Ingero: 

  - Karabaye noneho.

  - Umugore n’umugabo rwambikanye.

  - Karahanyuze twarabyinnye biratinda.

  f) Uruvange rw’isanisha

  Uruvange rw’isanisha ni isanisha rigengwa n’inteko zitandukanye kandi rigengwa 

  n’ijambo rimwe. 

  Ingero: 

  - Igisonga cya Papa arahagurutse. (nt7 na nt1)

  - Nyina w’iki kimasa irashaje. (nt1, nt9)

  Imyitozo

  1. Garagaza ubwoko bw’isanisha bwakoreshejwe muri buri nteruro mu 

  zikurikira:

  a) Uyu mugabo mugufi afite imbaraga.

  b) Amatungo n’ibikoresho byahashiriye.

  c) Karababonye. 

  2. Tanga urugero rw’interuro ikoreshejwemo:

  a) Uruvange rw’isanisha.

  b) Isanisha nyazina.

  c) Isanisha nyanyito.

  V.2.3. Imimaro y’amagambo mu nteruro 

  Igikorwa

  Uhereye ku nteruro zikurikira, garagaza imimaro y’amagambo azigize kandi 

  ukore ubushakashatsi ku mimaro y’amagambo mu nteruro.

  - Mukamana arwanya isuri.

  - Mugabe n’abana be bateye ibiti neza.

  - Amashyamba atuzanira umwuka mwiza.

  1. Imimaro y’ingenzi

  Imimaro y’ingenzi y’amagambo mu nteruro ni itatu: ruhamwa, inshinga (ipfundo/ 

  izingiro) n’icyuzuzo.

  a) Ruhamwa 

  Ruhamwa ni ijambo rigaragaza ukora igikorwa cyangwa uwerekezwaho imimerere 

  n’imico n’inshinga bivugwa n’inshinga iri mu nteruro. Ruhamwa ishobora kuba 

  izina, urujyano rw’amazina cyangwa urw’amazina n’imfutuzi zayo, ntera, ikinyazina, 

  inshinga iri mu mbundo cyangwa itondaguye mu buryo bw’insano. Ruhamwa 

  nanone ishobora kujyana n’inshinga imwe cyangwa nyinshi, gukurikira inshinga 

  cyangwa kuyibanziriza.

  Ingero:

  Abana barakina umupira.

  Umuhungu n’umukobwa bakuru baze.

  Bake barabona ibihembo.

  Niyonkuru yicaye ku ntebe.

  Uyu natahe.

  Kwiga birananiza. 

  Usakuza arasohoka.

  Karisa ariga, agahinga ndetse akanacuruza.

  Haragenda abahinzi gusa.

  Ruhamwa zigira amoko atandukanye:

  - Ruhamwa mboneranteko / mboneranteruro

  Ruhamwa mboneranteko/ mboneranteruro ni ijambo cyangwa urujyano 

  rw’amagambo bishingirwaho isanisha nyantego. 

  Urugero: 

  Abana batarangara babona amanota meza. 

  - Ruhamwa mboneramvugo

  Ruhamwa mboneramvugo ni ijambo rishingirwaho isanisha ry’inshinga ariko 

  hakurikijwe icyo inshinga ivuga iryo jambo rikaba ari ryo cyuzuzo k’inshinga.

  Ingero: 

  Imineke irya abana naho inzoga ikanywa abakuru.

  Imboga zibona abana.

  - Ruhamwa nyurabwenge

  Ruhamwa nyurabwenge ni ijambo ridashingirwaho isanisha rikaba icyuzuzo 

  k’inshinga ariko hakurikijwe icyo inshinga ivuga ukumva iryo jambo ari ryo ruhamwa.

  Ingero: 

  Imboga zibona abana. (Abana babona imboga)

  Igisoro gikina abahanga. (Abahanga bakina igisoro)

  - Ruhamwa mpisho/ mburabuzi

  Ruhamwa mpisho/ mburabuzi ni ruhamwa itagaragara mu rukurikirane 

  rw’amagambo ikagaragazwa n’akaremajambo ko mu nshiga gusa, kaboneka mu 

  nteko ya 8, 12,14 n’iya 16.

  Ingero: 

  Karabaye. (agaki?)

  Biracitse. (ibiki?)

  Burije. (ubuki?)

  Nta cyo bitwaye. (ibiki?) 

  Harabaye ntihakabe. (hehe?)

  b) Inshinga (izingiro / ipfundo)

  Inshinga ni ijambo ribumbatiye ingingo yo kugaragaza igikorwa,imiterere, imimerere 

  cyangwa imico byerekeza kuri ruhamwa mu nteruro.

  Ingero:

  - Umurimo utugeza kuri byinshi.

  - Aba bana babereye ubutore.

  - Ibitabo byabo birashaje.

  - Abaporisi benshi baritonda. 

  - Abana be barabyibushye.

  c) Icyuzuzo 

  Icyuzuzo ni ijambo rijyana n’inshinga rikayisobanura cyangwa rikayuzuza. Gishobora 

  kugirwa n’ijambo rimwe cyangwa urujyano rw’amagambo.

  - Icyuzuzo mbonera 

  Icyuzuzo mbonera kigizwe n’ijambo cyangwa amagambo aherekeza inshinga 

  akuzuza igitekerezo cyayo. Icyuzuzo mbonera giherekeza inshinga kitanyuze ku rindi 

  jambo cyangwa ngo kigire ibindi bisobanuro by’umwihariko cyongeraho. Ni ukuvuga 

  ko hagati y’inshinga n’icyuzuzo mbonera nta rindi jambo rizamo. Gishobora kuba 

  kigizwe n’ijambo rimwe cyangwa menshi. Muri rusange icyuzuzo mbonera gisubiza 

  ikibazo iki? Nde? 

  Ingero 

  Kabayiza arubaka inzu.

  Inyamaswa zirya ibyatsi. 

  Urukwavu rurya kimari. 

  Kanyana avuza umwana we.

  - Icyuzuzo nziguro 

  Icyuzuzo nziguro cyuzuza inshoza y’inshinga kivuga uko igikorwa, imimerere 

  cyangwa imiterere biba, aho bibera, igihe bibera, inshuro biba n’ibindi. Gishobora 

  kugirwa n’ijambo rimwe cyangwa urujyano rw’amagambo.

  Ingero: 

  Wa mugabo arahinga cyane. 

  Uyu mwana yiga mu gitondo. 

  Karera akora imirimo ye vubavuba.

  Namubonye kabiri.

  Batuye i Kabgayi.

  Ibyuzuzo nziguro bigira amoko atandukanye bitewe n’inshoza yabyo. 

  - Icyuzuzo nziguro cy’uburyo

  Icyuzuzo nziguro cy’uburyo ni icyuzuzo cyuzuza inshinga kikavuga uko igikorwa 

  cyangwa imimerere bivugwa n’inshinga bigenda. Akenshi usanga ibyuzuzo 

  nziguro by’uburyo bigizwe n’imigereka y’uburyo, bigasubiza ikibazo kibajijwe 

  n’ingirwanshinga «-te? »

  Ingero: 

  Abakora cyane mubahembe. 

  Kagabo avuga buhoro cyane.

  Bagenda amaterekamfizi.

  - Icyuzuzo nziguro cy’ahantu

  Icyuzuzo nziguro cy’ahantu kivuga ahantu ibivugwa n’inshinga bibera cyangwa 

  biherereye. Gisubiza ikibazo hehe?

  Ingero: 

  Uze kunsanga haruguru. 

  Umwana yabaye mu nzu biratinda.

  Dutuye i Kamembe. 

  Nabibonye munsi y’umuhanda.

  - Icyuzuzo nziguro k’igihe

  Icyuzuzo nziguro k’igihe kivuga igihe imimerere cyangwa igikorwa bivugwa 

  n’inshinga bibera. Gisubiza ibibazo « ryari?” cyangwa « gihe ki?» 

  Ingero:

  Igihunyira gihiga nijoro. 

  Ajya ku kazi mu gitondo. 

  Baje ku manywa. 

  Yagiye kera.

  - Icyuzuzo nziguro k’inshuro

  Icyuzuzo nziguro k’inshuro kivuga inshuro igikorwa kiba cyangwa kigahamya ingano. 

  Gisubiza ikibazo kibazwa n’ijambo « kangahe? »

  Ingero: 

  Nagiyeyo kenshi.

  Ibyo bintu twabyumvise rimwe. 

  Uri busome kangahe?

  Babirya rimwe na rimwe.

  2. Imimaro yungirije

  Mu nteruro, hari amagambo ajyana n’andi bigakora urujyano rufite umumaro 

  umwe ariko ugasanga afite imimaro yayo muri urwo rujyano.

  a) Impuza

  Impuza ni amagambo afite umumaro wo guhuza amagambo n’andi. Ayo magambo 

  ni ibyungo n’ibinyazina ngenera.

  Ingero: 

  - Ubwikorezi bw’abantu n’ibintu bwateye imbere. (bw’ na na:ni impuza)

  - Abahungu n’abakobwa buriye indege bajya kwiga. (na: ni mpuza)

  b) Imfutuzi

  Imfutuzi ni amagambo asobanura andi aherekeje, ndetse n’ indangahantu.

  Ingero:

  - Uyu mwana muremure yiga neza. (uyu, muremure: ni imfutuzi)

  - Twigira mu ishuri. (mu: imfutuzi)

  Imyitozo

  1. Garagaza imimaro y’ibanze n’imimaro yungirije ku magambo agize 

  interuro zikurikira :

  a) Aba banyeshuri n’abarezi babo bakora ibikorwa byiza.

  b) Sekarama yasize ibisigo n’ibiganiro.

  2. Mu nteruro zikurikira erekana ruhamwa uvuge n’amoko yazo:

  a) Imineke irya abana.

  b) Igikombe k’ibihugu kizakinirwa he?

  3. Tanga urugero rw’interuro ifite:

  a) Icyuzuzo mbonera

  b) Icyuzuzo nziguro cy’uburyo

  c) Icyuzuzo nziguro k’inshuro.

  V.2.4. Ibice by’interuro n’igiti k’interuro yoroheje 

  Igikorwa

  Ukurikije uko amagambo agendanye n’uko asangiye inyito, garagaza ibice 

  by’interuro zikurikira, unatekereze uko buri nteruro wayubaka nk’igiti uhereye 

  ku bice wabonye kandi ukore ubushakashatsi ku bice by’interuro yoroheje 

  n’igiti cyayo.

  - Iyi modoka ikora ubwikorezi. 

  - Bwiza n’abana be basomye ibitabo byinshi. 

  V.2.4.1. Inshoza y’interuro yoroheje 

  Interuro yoroheje bita iy’inyabumwe ni interuro ifite inshinga imwe itondaguye 

  yumvikanisha ubutumwa bumwe, budasobekeranye.

  V.2.4.2. Inshoza y’isesengura nteruro 

  Mu gusesengura interuro hari inzira nyinshi zishobora gukoreshwa ariko iz’ingenzi 

  ni izi zikurikira: Imisesengurire isanzwe n’imisesengurire igaragaza ruhamwa na 

  ruhamya (imvugaruhamwa).

  a) Imisesengurire isanzwe

  Imisesesengurire isanzwe ni imisesengurire igaragaza ibice bitatu bigize interuro: 

  ruhamwa, inshinga n’icyuzuzo. 

  Urugero: Abanyeshuri bakunda kwiga. 

   Ruhamwa: abanyeshuri 

   Inshinga: bakunda

   Icyuzuzo: kwiga 

  b) Imisesengurire ya ruhamwa na ruhamya (imvugaruhamwa)

  Iyi misesengurire ica mu nteruro ibice bibiri by’ingenzi ari byo: ruhamwa na ruhamya 

  ikagenda ibisesengura igaragaza ibindi bice bibigize. 

  V.2.4.3. Ibice by’ingenzi by’interuro

  Ibice by’ingenzi by’interuro ni bibiri: Ruhamwa na ruhamya (itsinda ry’inshinga/

  imvugaruhamwa). 

  a) Ruhamwa

  Ruhamwa ni igice bagira icyo bavugaho mu nteruro. Itsinda rya ruhamwa rishobora 

  kuba rigizwe n’ijambo rimwe cyangwa urujyano rw’amagambo. Itsinda rya ruhamwa 

  rigizwe n’itsinda rw’izina hashingiwe ku moko y’amagambo agize interuro. Ni 

  ukuvuga ko itsinda ry’izina rifite umumaro wo kuba ruhamwa.

  Ikitonderwa: 

  Ruhamwa ishobora kuba igizwe n’izina, itsinda ry’izina, ikinyanshinga, inshinga, izina 

  ntera, interuro… Iyo igizwe n’ijambo rirenze rimwe yitwa itsinda rya ruhamwa.

  b) Ruhamya

  Ruhamya ni igice k’interuro kigira icyo kivuga kuri ruhamwa. Hashingiwe ku moko 

  y’amagambo agize interuro, itsinda ry’inshinga ni ryo rigira umumaro wo kuba 

  imvugaruhamwa cyangwa ruhamya. Imvugaruhamwa igizwe n’ibice bibiri by’ingenzi 

  ipfundo cyangwa izingiro ry’ubutumwa n’icyuzuzo.

  Mu nteruro yoroheje inshinga itondaguye ni yo ifite umumaro wo kuba 

  ipfundo ry’ubutumwa hanyuma andi magambo ajyanye na yo akaba icyuzuzo 

  cyangwa ibyuzuzo.

  Ikitonderwa

  Ruhamya yitwa kandi itsinda ry’inshinga cyangwa itsinda ry’imvugaruhamwa

  Ingero:

  - Abanyeshuri barasohotse. 

  Abanyeshuri: ruhamwa 

  barasohotse: ruhamya

  - Abahungu n’abakobwa bakinnye none. 

  Abahungu n’abakobwa: itsinda rya ruhamwa 

  bakinnye none: ruhamya(itsinda ry’inshinga cyangwa ry’imvugaruhamwa)

  - Uyu mwana muremure yiga neza. 

  Uyu mwana muremure: itsinda rya ruhamwa 

  yiga neza: ruhamya (itsinda ry’inshinga cyangwa ry’imvugaruhamwa)

  Ikitonderwa

  Ruhamya iba igizwe n’inshinga cyangwa se inshinga n’ibyuzuzo byayo. 

  V.2.4.4. Gusesengura interuro yoroheje hakoreshejwe uburyo 

  bw’igiti

  Interuro igira íbice bibiri by’ingenzi (Ruhamwa Rh) na ruhamya yitwa kandi itsinda 

  ry’inshinga (Ts Sh). Muri ibyo bice bibiri kimwe gishobora kugabwamo amashami 

  kigasesengurwamo utundi duce. Ni ukuvuga ko iyo ruhamwa igizwe n’amagambo 

  arenze rimwe yitwa itsinda rya ruhamwa (Ts Rh). Ruhamya na yo igira amashami 

  abiri; inshinga (Sh) n’icyuzuzo (Uz), iyo icyuzuzo kigizwe n’amagambo arenze rimwe 

  gikora itsinda ry’icyuzuzo (Ts Uz). Nyuma yo kugaragaza amatsinda ari muri ruhamwa 

  cyangwa ari muri ruhamya n’imimaro yayo, hakurikiraho ishami rigaragaza amoko 

  y’amagambo mu buryo buhinnye. 

  Izi ni zimwe mu mpine zifashishwa mu gusesengura interuro ku giti:

  F: Imfutuzi 

  F Rh: imfutuzi ya Ruhamwa

  F Uz: Imfutuzi y’icyuzuzo

  Grk: Umugereka

  Imp: Impuza

  Kzn: Ikinyazina

  Nt: Ntera

  ZnNt: Izina ntera

  Rh: Ruhamwa

  Sh/ Pf: Inshinga/ ipfundo

  T: Interuro

  Ts Rh: Itsinda rya Ruhamwa

  Ts Sh: Itsinda ry’inshinga

  Ts Uz: Itsinda ry’icyuzuzo

  Ts Zn: Itsinda ry’izina

  Ung: icyungo

  Uz: Icyuzuzo

  Zn: Izina

  Ikiny: Ikinyanshinga

  Urugero: Uyu mwana muremure yiga neza.

  

  Imyitozo

  Sesengura interuro zikurikira ukoresheje uburyo bw’igiti:

  1. Aba banyeshuri n’abarezi babo bakora ibikorwa byiza.

  2. Umutwe umwe ntiwigira inama.

  Imyitozo

  V.2.5 Inyangingo n’amoko yazo 

  Igikorwa

  Itegereze inyangingo mu nteruro zikurikira maze utahure ubwoko bwazo, 

  hanyuma ukore ubushakashatsi ku moko y’inyangingo.

  - Gashuhe yavomye amazi meza.

  - Mariro yariye, arakina, arataha.

  - Nitubitsinda tuzajyayo.

  1. Inshoza y’inyangingo

  Inyangingo ni interuro cyangwa igice k’interuro kibumbatiye ubutumwa bwumvikana 

  neza. Inyangingo zikoreshwa mu nteruro zinyuranye. Interuro ibumbatiye ingingo 

  imwe ni interuro yoroheje, interuro fatizo cyangwa interuro y’inyabumwe. Interuro 

  ifite inyangingo nyinshi ni interuro y’urusobe. Inyangingo ishobora kuba yigenga 

  cyangwa ifitanye isano n’izindi biri kumwe mu nteruro.

  Ingero:

  - Abana bazadusura ku Cyumweru. (Inyangingo imwe yihagije)

  - Ndaje dutahe. (Inyangingo ebyiri zifitanye isano)

  - Bakunda kwiga bazatsinda. (Inyangingo ebyiri zifitanye isano).

  2. Ubwoko bw’inyangingo

  2.1. Inyangingo yihagije

  Inyangingo yihagije ni inyangingo yigenga kandi na yo ntigire indi igenga. Inyangingo 

  yihagije ishobora kuba yonyine cyangwa igaturana n’izindi nyangingo bibangikanye.

  Urugero : 

  - Uyu munyeshuri arakora imyitozo.

  - Ruganzu yari umukozi, yari umurwanyi, yari igitangaza.

  Inyangingo yihagije ishobora no kuba yunze ku yindi ariko itayigenga cyangwa ngo 

  igengwe na yo.

  Urugero : 

  - Nirere ni mwiza kandi aritonda.

  - Abana bamwe barakina umupira, abandi barasimbuka 

  urukiramende.

  Inyangingo yihagije ishobora no kwihagika mu yindi nteruro ariko ntiyigenge kandi 

  ntigengwe na yo.

  Urugero: 

  Nuko barahaguruka –twese tubareba- bajya kurya. 

  Arasohoka –abana baramwitegereza- atangira kurira.

  2.2. Inyangingo y’ingaragirwa

  Inyangingo y’ingaragirwa ni inyangingo ikenera indi iyiherekeza kugira ngo 

  iyisobanure cyangwa iyuzuze maze ubutumwa itanga burusheho gusobanuka.

  Ingero: 

  - Urwo rusaku numva ni urw’iki? (uruhe rusaku?)

  Urwo rusaku ni urw’iki?: ni inyangingo y’ingaragirwa irasobanurwa n’indi 

  biri kumwe.

  - Bagiye banyerera. (Bagiye bate?)

  Bagiye: ni inyangingo y’ingaragirwa irasobanurwa n’indi biri kumwe.

  - Ndabona bwije. (Urabona iki?)

  Ndabona: ni inyangingo y’ingaragirwa iruzuzwa n’indi biri kumwe.

  2. 3. Inyangingo y’ingaragira

  Inyangingo y’ingaragira ni inyangingo ijyana n’indi nyangingo igatuma yumvikana 

  neza. 

  Ingero: 

  - Nasanze bahinga. (ingaragira yuzuza)

  - Agenda yihuta. (ingaragira isobanura)

  - Abanyarwanda bavuga ko ikoranabuhanga rifite akamaro. (ingaragira 

  yuzuza)

  Ikitonderwa 

  Inyangingo ngaragira zigira amoko anyuranye. Aya akurikira ni amoko y’inyangingo 

  ngaragira. 

  1. Inyangingo y’insobanuzi cyangwa nyensano

  Isobanura izina ryo mu nyangingo ngaragirwa cyangwa irindi jambo ririhagarariye. 

  Ikoresha inshinga iri mu buryo bw’insano.

  Ingero:

  Ikoranabuhanga dukoresha ryaturutse mu mahanga.

  Amasomo twiga arashimishije.

  Urwo rusaku numva ni urw’iki?

  Ibishyimbo bahinze biraraye.

  Ibyo baguze birahenze.

  Inkoni ikubise mukeba uyirenza urugo.

  2. Ingaragira mbonera

  Isubiza ikibazo iki? Ishobora guterurwa n’ibyungo: ko, ngo, yuko...

  Ingero:

  Ndabona ko akoresha interineti.

  Yavuze ngo azaza ejo.

  Numvise bamukubita.

  Barashaka yuko mwigana.

  Urasanga batashye.

  3. Ingaragira y’uburyo

  Ingaragira y’uburyo ivuga uko igikorwa k’ingaragirwa gikorwa. Isubiza ikibazo 

  kibajijwe n’ingirwanshinga « –te? » Ishobora guterurwa n’ikinyazina mbanziriza 

  cyangwa mbanziriza ikoranye n’igereranya:uko, nkuko, nkaho… 

  Ingero: 

  Aryama acuramye.

  Bagenda bunamye. 

  Amanutse yiruka. 

  Bagiye bagiye.

  Aracyagira uko abonye. 

  Ushaka uko nyina yashatse amara amazu. 

  Ubikore nk’uko nakweretse. 

  Iyi nzu ikomeye nk’aho yubakishije amabuye.

  4. Ingaragira y’igihe

  Ingaragira y’igihe ivuga igihe igikorwa cyangwa imimerere bivugwa n’ingaragirwa 

  bibera. Ishobora guterurwa n’impuza. Ishobora kubanziriza ingaragira cyangwa 

  ikayikurikira. 

  Ingero: 

  Uzahabwa impundu utabarutse. 

  Impyisi ishira amerwe yapfuye. 

  Iyo antuka sinumva. 

  Aho ndyamira ndasinzira. 

  Aza uko bwije. 

  5. Ingaragira y’impamvu

  Ingaragira y’impamvu ivuga igitera igikorwa k’ingaragirwa kubaho. Ishobora 

  guterurwa n’impuza kuko cyangwa kubera ko, ko, ngo na kugira ngo. 

  Ingero:

  Taha urananiwe. 

  Ishiime waratsinze. 

  Urankize ndakennye. 

  Ararya kuko ashonje.

  Ntaramesa kuko atarabona isabune. 

  Yariyuhagiye kubera ko yari afite imbyiro. 

  Yahinze ngo azatere.

  Ararya kugira ngo azabyibuhe.

  6. Ingaragira y’ingaruka

  Ingaragira y’ingaruka ivuga icyo igikorwa k’ingaragirwa kibyara cyangwa icyo 

  kiganishaho. Iyi ngaragira ishobora no kuvuga inkurikizi. Akenshi inshoza yayo 

  yegeranye n’iy’impamvu ku buryo zombi zishobora guhinduranya umwanya. 

  Ishobora guterurwa n’impuza. 

  Ingero:

  Buzura cyane bazahana inka. 

  Ashishikariye kwiga azatsinda. 

  Imbwa yarihuse ibyara ibihumye. 

  Yagiriye abantu neza maze baramukunda. 

  Uranywa usinde. 

  Uzakora cyane unanirwe. 

  7. Ingaragira iteganya

  Ingaragira iteganya ivuga igikorwa gishingirwaho ik’ingaragirwa. Akenshi ibaziriza 

  ingaragirwa. Ishobora guterurwa n’impuza iyo, niba, iyaba, naho, nubwo, 

  niyo.

  Ingero: 

  Mumpaye inkwi nateka. 

  Abizanye nabigura. 

  Umuhaye yazakwitura. 

  Wakora mu muriro washya. 

  Nimumpa inkwi ndateka. 

  Nibakora nzabahemba. 

  Iyo arwara aba aryamye. 

  Niba mushonje murarya ibijumba. 

  Iyaba yariho mba nkize. 

  Iyaba yarazigamye ntiyari kuzasonza. 

  Naho yarya ntiyabyibuha.

  Nubwo wampa inka sinaguha insina zange. 

  Niyo wantuka useka nababara.

  8. Ingaragira ihuriranya

  Ingaragira ihuriranya ivuga igikorwa gikorerwa rimwe n’ikindi. Ishobora guterurwa 

  n’icyungo cyangwa ikabamo inyibutsacyungo –naIngero: 

  Imfizi y’impongo ihotora ihigwa. 

  Inyana y’ingwate yabira ireba iwabo.

  Ahwera kandi zikamwa. 

  Yakuburaga anatetse. 

  9. Ingaragira y’inkurikizo cyangwa ikurikizaho

  Ingaragira y’inkurikizo cyangwa ikurikizaho ivuga igikorwa giherekeza ik’ingaragirwa. 

  Ishobora guterurwa n’impuza. Iteka ikurikira ingaragirwa. Isubiza ikibazo 

  “hanyuma?” 

  Ingero:

  Bararya bakaryama. 

  Babyukaga bakavoma.

  Warasabaga ugahabwa. 

  Yaravuwe arakira. 

  Bakubuye bayora ibishingwe. 

  Yaguye arakomereka. 

  Kabyare uheke. 

  Ntiwiyuhagira ngo uke. 

  Ntazapfa ngo abure gihamba.

  Sasa ahasigaye uryame. 

  Uhinge maze utere.

  Ndabivuga hanyuma nsheceke. 

  Rya ubundi uryame

  10. Ingaragira izibukiranya

  Ingaragira izibukiranya igira ingingo y’igikorwa kibusanye n’ik’ingaragirwa. Akenshi 

  ingaragira izibukiranya iterurwa n’icyungo.

  Ingero:

  Ibuguma y’ihene yona iziritse.

  Genda naho uyu asigare. 

  Ntakora nyamara arakize. 

  Bakunda inkwi bakanga abashenyi.

  Imyitozo

  1. Garagaza inyangingo mu nteruro zikurikira uvuge n’amoko yazo:

  a) Abaturanyi bacu bakora umuganda.

  b) Iterambere ry’ibihugu rigaragarira mu mibereho y’abaturage babyo 

  rikanagaragazwa n’ibikorwa remezo.

  c) Twaramusuye hanyuma aratwakira.

  d) Amazi anyobwa ntagira ibara.

  e) Yandika ibintu bisomeka.

  2. Garagaza inyangingo ngaragira mu nteruro zikurikira uvuge n’amoko 

  yazo:

  a) Uyu musore agenda atera isekuru.

  b) Twasoma tubonye ibitabo.

  c) Ibyo byabaye nge nagiye.

  d) Kingura amadirishya kuko hashyushye.

  e) Ndashaka ko mutaha.

  3. Tanga urugero rw’interuro irimo:

  a) Inyangingo ngaragira y’insobanuzi

  b) Inyangingo ngaragira y’inkurikizo

  c) Inyangingo ngaragira y’ingaruka.

  V.3. Imyitozo y’ubushobozi ngiro bw’umunyeshuri

  Uhereye ku nsanganyamatsiko y’ubwikorezi, andika umwandiko uri hagati 

  y’imirongo mirongo itatu na mirongo ine, wemeranywa n’uyu mugani “Akanyoni 

  katagurutse ntikamenya iyo bweze.” Mu mwandiko wawe hagaragaremo 

  amoko anyuranye y’interuro n’inyangingo.

  Ubu nshobora:

  - Gusobanurira abandi uruhare rw’ubwikorezi mu iterambere ry’igihugu. 

  - Gusobanurira abandi amoko atandukanye y’interuro.

  - Kugaragaza imimaro y’amagambo agize interuro.

  - Gusesengura interuro yoroheje nkoresheje uburyo bw’igiti.

  - Kugaragaza inyangingo zitandukanye mu nteruro z’Ikinyarwanda. 

  Ubu ndangwa no:

  - Gukoresha neza Ikinyarwanda no gushishikariza abandi ibijyanye 

  n’iterambere rishingiye ku bwikorezi.

  - Gushishikarira no gushishikariza abandi gukoresha neza isanisha mu 

  nteruro.

  V.4. Isuzuma risoza umutwe wa gatanu

  Umwandiko: Igihugu cy’u Rwanda kitaye ku bwikorezi

  Ubwikorezi ni kimwe mu bifata umwanya ntagereranywa mu iterambere ry’Igihugu 

  kuko buri mu byinjiza umusoro munini igihe bohereza cyangwa batumiza ibintu 

  mu mahanga no mu ngendo z’abantu zaba iz’imbere mu Gihugu n’izambukiranya 

  imipaka ndetse bukanatanga akazi ku bantu benshi. Umusoro ni amafaranga Leta 

  isaba umuturage ku mutungo we hashingiwe ku itegeko, hakurikijwe ubushobozi 

  bwa buri wese, ukayifasha kurangiza inshingano zayo. Ibyo bituma buri gihugu kita 

  ku bwikorezi kubera uruhare bufite mu kwinjiza imisoro.

  Imirimo y’ubwikorezi ni myinshi, harimo gutwara abantu ku nzira y’ubutaka 

  hifashishijwe amapikipiki, amatagisi n’amabisi byabiherewe uruhushya n’itegeko 

  rigenga ibinyabiziga binyura mu muhanda, kandi bifite ubushobozi bwo gutwara 

  abantu. Mu bihugu bimwe batwara abantu n’imitwaro muri gariyamoshi kuko 

  zihuta kandi zigatwara abantu benshi n’ibintu byinshi kurusha amabisi n’amakamyo. 

  Hari kandi gutwara abantu n’ibintu mu ndege haba imbere mu gihugu ndetse no

  mu ngendo mpuzamahanga; mu biyaga ndetse no mu nyanja ngari na ho batwara 

  abantu cyangwa imizigo mu mato agezweho ashobora gutwara abantu ibihumbi 

  n’amatoni atabarika y’ibicuruzwa aho abantu bambara imyambaro yabugenewe 

  ishobora gutuma batarohama mu mazi mu gihe habaye impanuka. 

  Mu guteza imbere ubwikorezi mu Rwanda hari gutunganywa inyigo y’umuhanda wa 

  gariyamoshi nk’uko bitangazwa n’ubuyobozi. Umuhanga mu by’ubwubatsi ushinzwe 

  itunganywa ry’inyigo y’umuhanda wa gariyamoshi muri Minisiteri y’Ibikorwa 

  Remezo ni we wabitangaje nyuma y’inama yabereye Arusha muri Tanzaniya. Muri 

  iyo nama harebwe aho ibikorwa byo kubaka uwo muhanda wa Daresalamu (Dar es 

  Salaam)-Isaka-Kigali-Keza-Musongati (DIKKM) bigeze. Yabwiye ikinyamakuru “The 

  New Times” ko Tanzaniya, u Burundi n’u Rwanda bakomeje gufatanyiriza hamwe 

  gutunganya umushinga w’umuhanda wa gariyamoshi DIKKM. Iyi nama yabereye 

  Arusha, yari igamije kongera amasezerano muri serivisi z’ubujyanama muri uyu 

  mushinga ku wa 31 Ukuboza 2015.

  Iyo nama yitabiriwe n’abayobozi mu nzego zinyuranye, harimo iz’imari, iz’ibidukikije 

  no gucunga ubutaka zaturutse mu bihugu bitatu, banemeza amabwiriza Ikigo 

  k’Igihugu Gishinzwe Iterambere ry’Ubwikorezi mu Rwanda (RTDA) kizagenderaho 

  gitanga isoko ry’ubwubatsi ku ruhande rw’u Rwanda, Tanzaniya n’u Burundi.

  Imirimo y’ibanze ku bikorwa by’uyu muhanda yanaganiriweho n’abaminisitiri bafite 

  ubwikorezi mu nshingano zabo, mu nama yabereye i Mwanza muri Tanzaniya, ku 

  wa 13 Gashyantare mu mwaka wa 2015. Mu itangazo ryashyizwe ahagaragara 

  nyuma y’inama yabo, rivuga ko biyemeje kurushaho gukorana kugira ngo bateze 

  imbere inyungu z’ibihugu uko ari bitatu kimwe n’ababituye. Hari aho rigira riti: 

  “Abaminisitiri bashimye ubushake ibihugu bitatu bihurira kuri uyu mushinga bifite 

  kugira ngo ubashe gushyirwa mu bikorwa n’akamaro uzagira ku guhuza ibihugu 

  by’akarere mu buryo bw’ubwikorezi, iterambere ry’ubukungu n’izamuka rya serivisi 

  z’imibereho rusange”.

  Iyo nama y’i Mwanza kandi yemeje ko nyuma y’inkunga ya Banki Nyafurika Itsura 

  Amajyambere, ibihugu bihuriye kuri uwo mushinga bigomba gufatanya ku kiguzi 

  gikenewe kugira ngo inyigo yawo irangizwe neza; aho bibarwa ko hagikenewe 

  amadorari y’Amerika ibihumbi magana atatu (U$ 300 000). Umwe mu bari bitabiriye 

  inama avuga ko ibihugu byose byiyemeje kongeramo ingufu ku buryo uyu mushinga 

  urangizwa mu gihe cya vuba, aho biteganyijwe ko mu minsi iri imbere bazatangira 

  guhatanira kubaka uyu muhanda binyuze mu bufatanye bwa za Leta n’abikorera. 

  Kubaka iyi nzira ya gariyamoshi byari biteganyijwe gutangira hagati mu mwaka wa 

  2017. 

  Mu Gushyingo mu mwaka wa 2015 ni bwo hashyizwe ahagaragara ibigo 

  byatoranyijwe mu rwego rw’ibanze, nk’ibizahatanira gutunganya no gushyira mu 

  bikorwa umushinga wo kubaka ibirometero igihumbi na magana atandatu na

  mirongo irindwi na bibiri (km1 672) bihuza Daresalamu (Dar es Salaam) yo muri 

  Tanzaniya, Kigali mu Rwanda na Musongati mu Burundi. Biteganyijwe ko kubaka 

  uyu muhanda bizatwara miriyari eshanu na miriyoni ebyiri z’amadorari y’Amerika.

  Mu rwego rwo guteza imbere ubwikorezi Leta y’u Rwanda kandi yashyizeho ikigo 

  gishya kitwa ATL kizita ku bikorwa bijyanye n’ingendo z’indege kugira ngo urwo rwego 

  rw’ubwikorezi rurusheho gutera imbere. Iki kigo kigamije kugabanya amafaranga 

  menshi yagendaga muri urwo rwego no gucunga ibikorwa byo ku bibuga by’indege. 

  ATL yemejwe n’Inama y’Abaminisitiri, ikaba yarahawe inshingano zo gucunga 

  ingendo z’indege, imizigo n’ibibuga ndetse na serivisi zijyanye na byo. Hemezwa 

  ko ikibuga k’indege cya Bugesera kizageza u Rwanda ku rwego mpuzamahanga mu 

  bwikorezi bwo mu kirere. Iki kigo gishya kikaba kigamije guteza imbere urwego 

  rw’ubwikorezi bwo mu ndege; bigafasha u Rwanda kuba intangarugero muri Afurika 

  y’Uburasirazuba. Nibigenda bityo, imari ya “Rwanda Air” iziyongera kandi bitume 

  u Rwanda ruba ikitegererezo cy’ubwikorezi bwo mu kirere mu karere, mu gutwara 

  abagenzi n’imitwaro kandi bizongera ubukungu bw’u Rwanda.

  Iyi gahunda nshya izatuma Ikigo k’Igihugu Gitwara Abantu n’Ibintu mu Ndege 

  kigabanya umubare w’amafaranga yatangwaga na Leta. Ubu Komisiyo Ishinzwe 

  Ivugururwa ry’Amategeko irimo kwiga ku itegeko rishya rishyiraho Ikigo k’Igihugu 

  Gishinzwe Ingendo za Gisiviri nyuma rikazagezwa ku Nteko Ishinga Amategeko 

  ngo iryemeze. U Rwanda rwamaze kuvugurura Ikibuga Mpuzamahanga k’Indege 

  cya Kigali (Kanombe). N’imirimo yo kubaka Ikibuga k’Indege Mpuzamahanga cya 

  Bugesera yaratangiye.

  Ubwikorezi buzanira u Rwanda imisoro myinshi ariko hari ibintu n’imirimo bisonewe 

  umusoro ku nyongeragaciro. Muri yo harimo ubwikorezi bujyanye n’imirimo 

  yo gukwirakwiza amazi; imirimo yo gutunganya no gukwirakwiza amazi meza; 

  gutunganya amazi yanduye mu rwego rwo kutangiza ibidukikije iyo bitagamije 

  gucuruzwa. Ibirebana n’ibintu n’imirimo bijyana no kubungabunga ubuzima; 

  imirimo yo kubungabunga ubuzima n’imirimo ikorwa mu buvuzi; ibikoresho 

  bigenewe abafite ubumuga na byo birasonewe. Hari kandi ibintu n’imiti bihawe 

  ibitaro n’amavuriro; ibintu n’imiti bitanzwe cyangwa bitumijwe mu mahanga 

  n’ababyemerewe, n’ibikoresho bihabwa abarwayi, byagenewe gukoreshwa mu 

  buvuzi cyangwa insimburangingo. Ibigo bigaragara ko bishobora gusonerwa, 

  bigomba kuba bizwi n’amategeko akurikizwa mu Rwanda nk’ibigo bya Leta, 

  imiryango igamije imibereho myiza y’abaturage, n’ibindi bigo ibyo ari byo byose 

  bikora ibikorwa byo gufasha bidaharanira inyungu. 

  Mu by’ukuri rero, ubwikorezi bufite uruhare runini mu iterambere ry’Igihugu 

  kuko haturuka ibintu bikoreshwa mu buzima bwa buri munsi bwaba ubwa Leta 

  cyangwa abantu ku giti cyabo. Ubwikorezi kandi ni hamwe mu haturuka imisoro 

  Leta ikoresha mu gukusanya amafaranga agenda ku mirimo rusange yayo, guteza

  imbere ubukungu bw’Igihugu, imibereho myiza y’abaturage no mu butabera. Ni 

  ngombwa rero ko ibikorwa remezo bivugururwa, ibindi bigashingwa kandi bikaba 

  bijyanye n’iterambere mu bufatanye n’ibindi bihugu n’imiryango mpuzamahanga. 

  Bifatiye kuri: www.igihe.com/amakuru/

  I. Ibibazo byo kumva no gusesengura umwandiko

  1. Sobanura icyo umusoro uva ku bwikorezi ari cyo. 

  2. Ni ikihe gikorwa kivugwa mu mwandiko kigaragaza ko u Rwanda n’ibindi 

  bihugu bishishikajwe no guteza imbere ubwikorezi? 

  3. Ushingiye ku mwandiko, sobanura iyi mpine “DIKKM”.

  4. Uretse ibikorwa bivugwa mu mwandiko, tanga ibindi byerekeye izindi nzira 

  z’ubwikorezi u Rwanda rwashyizemo ingufu?

  5. Ni gute umuhanda uvugwa mu mwandiko uzagira uruhare mu buzima 

  bw’Igihugu? 

  6. Garagaza insanganyamatsiko rusange ivugwa muri uyu mwandiko n’ingingo 

  z’ingenzi ziyishamikiyeho. 

  II. Inyunguramagambo

  1. Kora interuro ku magambo akurikira, ukurikije uko asobanura mu mwandiko:

  a) Gusora 

  b) Ubukungu

  c) Gusonera

  d) Insimburangingo

  e) Imizigo

  2. Tanga amagambo ari mu mwandiko afite inyito inyuranye n’iy’aya akurikira: 

  a) Igihombo 

  b) Imbere mu gihugu

  c) Batumiza

  d) Umuswa

  III. Ibibazo ku kibonezamvugo

  1. Kora interuro zigaragaramo:

  a) Isanisha nyantego

  b) Isanisha nyanyito

  c) Isanisha nyurabwenge

  d) Isanisha nyazina

  2. Garagaza imimaro y’amagambo mu nteruro zikurikira:

  a) Iyi nama yabereye Arusha.

  b) Ubwikorezi buzanira u Rwanda imisoro myinshi. 

  3. Sesengura interuro ikurikira ukoresheje uburyo bw’igiti: 

  Inzira z’ubwikorezi zariyongereye cyane.

• UMUTWE 6:KUBUNGABUNGA IBIDUKIKIJE

  Ubushobozi bw’ingenzi bugamijwe

  - Gusesengura umwandiko ku kubungabunga ibidukikije hagaragazwa 

  ingingo z’ingenzi ziwugize. 

  - - Kugaragaza imvugo z’uturere zitandukanye n’indimi shami z’Ikinyarwanda.

  Igikorwa cy’umwinjizo

  Shingira ku bumenyi bwawe usanganywe maze uvuge icyakorwa kugira ngo 

  ibidukikije birusheho kubungabungwa.

  

  Amapfa yibasiye amajyaruguru y’Afurika, abimukira bakajya bava mu bihugu 

  binyuranye bakambuka ubutayu bwa Sahara berekeza ku mugabane w’i Burayi.

  Muri urwo rugendo bambuka ubutayu, bagendaga bahura n’ibizazane bikomeye. 

  Umuryango wa Gahigi ni umwe mu miryango yahuye n’akaga muri urwo rugendo. 

  Umugabo Gahigi, umugore we Nyiramana n’abana babo Kariza na Ngabo babaga 

  muri kimwe mu bihugu by’amajyaruguru ya Afurika. Uyu muryango, wari umaze 

  imyaka isaga makumyabiri ubayeho neza, hanyuma mu gihugu haza gutera amapfa. 

  Aho amapfa atereye, bafashe umwanzuro wo gusuhukira mu bihugu by’i Burayi. 

  Mbere yo gufata urugendo, biteguye uko bashoboye kuko bagombaga kunyura 

  mu butayu bunini butagira amazi n’ibiribwa. Bazindutse mu ruturuturu, bafata 

  utwangushye, bashyira nzira baragenda. Mu nzira, bahahuriye n’abandi bimukira 

  bavaga hirya no hino, bafatanya urugendo, bagenda basangira ibyo bari bafite. 

  Bacagashije urugendo, impamba bari bitwaje yarashize maze Gahigi atangira 

  kuzenguruka ubutayu ashakisha aho yabona amazi n’icyatunga umuryango we. Yaje 

  kubona akazenga k’amazi mabi. Mbere yo kuvoma ngo ashyire umugore n’abana, 

  yagotomeye amazi menshi bimuviramo urupfu kubera ko umwuma wari umugeze 

  habi. Umuryango wategereje ko Gahigi agaruka, uraheba.

   Bukeye, umuhungu we Ngabo afata umwanzuro wo kujya gushaka irengero rya 

  se. Akomeza kugenda arorongotana, cyane ko nta n’imbaraga yari agifite. Burya 

  koko arimo gishegesha ntavura, yaje guhura n’inkubi y’umuyaga iramuzibiranya, 

  umusenyi umurenga hejuru, inzogera irirenga. 

  Nyiramana amaze kubura umugabo n’umuhungu we, arashoberwa. Akomeza 

  gukurikira abandi afite intege nke n’agahinda kenshi. Bakomeza urugendo ariko 

  rubabana rurerure dore ko hari n’igihe basubiraga aho bavuye kubera ko kubona 

  amerekezo mu butayu bigoranye. 

  Hashize icyumweru kimwe, kubera agahinda, gucika intege no kubura amazi 

  n’ibiryo, Nyiramana na we apfa azize umwuma n’inzara. Hasigara wa mukobwa 

  Kariza, yisunga umuryango bari kumwe, bakomeza urugendo. Baje kwambuka 

  ubutayu bagera hafi y’Inyanja ya Mediterane, bahasanga ibiribwa n’amazi, bararya, 

  baranywa, barahembuka. 

  Kariza amaze gutora agatege, atangira kuganira n’umugabo wo mu muryango 

  yisunze. Yamubajije ibibazo byinshi ashaka kumenya impamvu aho banyuze hose 

  nta mazi bigeze bahabona. Uwo mugabo yari umuhanga, agwa neza kandi agakunda 

  kuganira. Yamusobanuriye birambuye bimwe mu biranga ubutayu n’impamvu 

  zibutera. 

  - Ahantu twanyuze ni mu butayu. Nk’uko wabyiboneye, mu butayu ni ahantu 

  h’umucanga, hataba amazi, ntihabe ibinyabuzima, byaba ibimera cyangwa 

  inyamaswa. Nta mvura ihagwa, n’iyo ihaguye, iba ari nke cyane. 

  - Kubera iki se mu butayu haba ibyo bibazo byose birimo no kubura amazi ? 

  - Uretse imiterere kamere y’ahantu, abantu na bo bagiye bafata nabi 

  amashyamba, barayatsemba, imvura irabura, amasoko n’imigezi birakama, 

  amapfa aratera. Abari bahatuye barasuhuka, berekeza ishyanga. Abashatse 

  kugundira ngo bigumire mu bikingi byabo barapfa, bazira umwuma no kubura 

  umwuka mwiza wo guhumeka. Aho bari batuye, hahinduka ubutayu hatyo. 

  - Ushatse se kuvuga ko amazi ari yo soko y’ubuzima bw’ibinyabuzima byose ?

  - Ni byo rwose wabimenye. Amazi ni ubuzima. Wabonye ko abantu bagiye 

  bapfira mu butayu kubera kubura amazi. Nyamara, aho tuboneye amazi, 

  abantu barazanzamutse ntihagira abongera kwicwa n’umwuma. Iyo imvura 

  iguye, abantu bahinga imyaka ikera. Ibiyaga, imigezi n’inzuzi bifatiye 

  runini abaturiye isi. Amazi yabyo akoreshwa mu kuhira imyaka mu turere 

  tutabonekamo imvura ihagije. Mu biyaga n’inzuzi kandi habamo ibinyabuzima 

  bifitiye abantu akamaro kanini nk’amafi, inyamaswa zitandukanye ndetse 

  n’ibimera. Amazi kandi afasha abantu mu kubaka ibikorwa remezo binyuranye. 

  Abubaka bifashisha amazi, ingufu nyinshi z’amashanyarazi zikoreshwa ku isi, 

  zikomoka ku mazi. Mu kamaro k’amazi kandi ntitwakwibagirwa ko hamwe na 

  hamwe, amazi ari yo mipaka y’ibihugu n’imigabane.

  Wa mugabo, yakomeje gusobanurira Kariza ibijyanye n’ubutayu, avuga no ku 

  kamaro k’amashyamba. 

  - Amashyamba ni isoko y’umwuka mwiza duhumeka, ni na yo akurura imvura. 

  Amashyamba afata ubutaka ntibutwarwe n’isuri, bigatuma hataba ubutayu. 

  Amashyamba ni intaho y’ibindi binyabuzima binyuranye birimo inyamaswa 

  n’ibiguruka. Amashyamba kandi ni isoko y’ubukerarugendo buzanira ibihugu 

  amadovize. Ibiti bimwe na bimwe biboneka mu mashyamba, cyanecyane aya 

  kimeza, bivamo imiti inyuranye ikoreshwa mu buvuzi. 

  - Burya byose byicwa no kutabimenya. Urakoze cyane ku bisobanuro umpaye. 

  Ubu se koko ni iki twakora kugira ngo tubungabunge ibidukikije? 

  - Birakwiye ko buri muntu wese, agira uruhare mu kubungabunga ibidukikije. 

  Nk’uko bikunze kuvugwa ngo: nutema kimwe uge utera bibiri, ni ngombwa 

  kongera amashyamba dutera ibiti aho bitari, twirinda gusarura amashyamba 

  ateze kandi twamagana ba rutwitsi. Ni byiza ko abantu bose babungabunga 

  ibiti, amashyamba na za pariki.

  - Ubwo rero ndumva ari ngombwa ko buri muntu wese abungabunga amasoko 

  y’amazi, imigezi, inzuzi, ibiyaga n’inyanja. 

  - Ni byo koko, amazi akwiye kubungabungwa twirinda kubaka hafi yayo, 

  kuyasesagura no kuyajugunyamo imyanda inyuranye. Tugomba kandi 

  kuyasukura tuyavanamo ibimera biyangiza nk’amarebe. 

  Muri iki kiganiro, Kariza yasobanukiwe akamaro ko kubungabunga ibidukikije. 

  Bakomeza urugendo, bambuka inyanja, bagera i Burayi.

  Bageze i Burayi, Kariza yakomerejeyo amashuri maze ahitamo kwiga ibijyanye no 

  kurengera ibidukikije. Yabitewe n’uko yari yarababajwe cyane no kuba ababyeyi 

  be n’abandi bantu, baraguye mu butayu biturutse ku ngaruka z’uko ibidukikije 

  bitabungabunzwe uko bikwiye. Mu myigire ye, yahuye n’imbogamizi z’indimi 

  kuko, baba abanyeshuri biganaga, ndetse n’abarimu bamwigishaga, bakoreshaga 

  indimi zitandukanye bitewe n’ibihugu bakomokamo. N’abavaga mu gihugu 

  kimwe, wasangaga bakoresha imvugo zitandukanye bitewe n’uturere babaga 

  baraturutsemo. 

  VI. 1.1. Gusoma no gusobanura umwandiko

  Igikorwa

  Soma umwandiko “Kariza mu butayu”, ushakemo amagambo udasobanukiwe 

  hanyuma uyasobanure wifashishije inkoranyamagambo.

  Imyitozo

  1. Simbuza amagambo yanditse atsindagiye andi bivuga kimwe dusanga 

  mu mwandiko, wite ku mategeko ngengasano mu nteruro nshya 

  wubatse.

  a) Ukuva kw’izuba ryinshi kandi rikabije byateye ikama ry’ibiyaga 

  n’ibishanga.

  b) Amage arisha umugabo ikivuza, inzara se ntiyatumye duhunga tukerekeza 

  i Bushi!

  c) Amazi yarabuze mu mudugudu wacu icyaka gikabije gituma benshi 

  batakaza ubuzima. 

  d) Gahigi na Mpwerazikamwa bamaze iminsi bijajaye basubiye mu kibuga. 

  e) Amazi n’amashyamba bidufitiye akamaro kanini, ntawarota yangiza 

  ibyo bidukikije. 

  f) Amazi n’amashyamba bidufitiye akamaro kanini, ntawarota yangiza 

  ibyo bidukikije.

  g) Amafaranga y’amahanga dusigirwa na ba mukerarugendo afasha 

  Igihugu cyacu muri byinshi. 

  h) Ni byiza kuvana ibyatsi bimera mu mazi mu rwego rwo kuyabungabunga 

  no kuyarinda umwanda. 

  2. Koresha amagambo akurikira mu nteruro wihimbiye ukurikije uko 

  yakoreshejwe mu mwandiko.

  a) Gusuhuka 

  b) Ubutayu 

  c) Amapfa 

  d) Pariki 

  e) Igikingi

  VI.1.2. Gusoma no kumva umwandiko

  Igikorwa

  Ongera usome umwandiko “Kariza mu butayu” maze usubize ibibazo bikurikira:

  1. Ni ubuhe butayu abimukira bambukaga buri mu majyaruguru ya 

  Afurika?

  2. Utekereza ko ari iki cyatumye ibyo kurya n’ibyo kunywa bishira 

  bataragera iyo bajya kandi barahagurutse biteguye uko bashoboye? 

  3. Ni akahe kamaro k’amazi kagaragara mu mwandiko?

  4. Ushingiye ku byavuzwe mu mwandiko, garagaza akamaro 

  k’amashyamba.

  5. Aba bimukira bafashe umwanzuro wo gusuhuka, berekera i Burayi. Ni 

  iyi he nyanja bambutse mbere yo kugerayo?

  6. Ni iki cyatumye Kariza ahitamo kwiga ibijyanye no kurengera ibidukikije? 

  VI.1.3. Gusoma no gusesengura umwandiko

  Igikorwa

  Ongera usome umwandiko “Kariza mu butayu” maze usubize ibibazo bikurikira:

  1. Garagaza ingingo z’ingenzi ziri mu mwandiko.

  2. Abantu benshi muri Afurika basuhukira i Burayi. Urakeka ko bose baba 

  bajyanywe no gushaka amaramuko?

  3. Sobanura wifashishije ingingo ziri mu mwandiko imvugo igira iti: 

  “Nutema kimwe uge utera bibiri.”

  4. Sobanura muri make impamvu bavuga ko amazi ari ubuzima.

  VI. 2. Imiterere y’iby’indimi mu Rwanda

  U Rwanda kimwe n’ibindi bihugu byo muri Afurika, usanga hari ururimi abenegihugu 

  bose bavuga baruhuriyeho, indimi zemewe zikoreshwa mu buyobozi n’izindi ndimi 

  zivugwa n’abantu runaka bitewe n’akarere cyangwa agace batuyemo. Ni muri urwo 

  rwego mu Rwanda hakoreshwa ururimi rw’Igihugu, indimi zikoreshwa mu buyobozi 

  ndetse n’imvugo cyangwa indimi zishamikiye ku Kinyarwanda zivugwa mu turere 

  cyangwa uduce runaka tw’Igihugu.

  VI.2.1. Inshoza y’ururimi, ururimi rw’igihugu n’indimi zikoreshwa mu buyobozi

  Igikorwa

  Soma iki gika hanyuma ukore ubushakashatsi, ubwifashishe usubiza ibibazo 

  byakibajijweho.

  Kariza yamaze kugera muri kimwe mu bihugu by’i Burayi, ahabona byinshi 

  byamutangaje mu rurimi. Yasanze abaturage baho, bakoresha Icyongereza mu 

  mirimo inyuranye. Nyuma yo gutangira ishuri, yasanze amasomo atangwa 

  mu rurimi rw’Icyongereza kandi ntibyamugoye cyane kuko yari asanzwe akizi. 

  Iyo yabaga atashye, akareba amakuru n’ibiganiro kuri tereviziyo na radiyo 

  y’igihugu, yarabikurikiraga kuko byatangwaga mu Gifaransa n’Icyongereza.

   Ibibazo

  1. Kariza yasanze abaturage baho bakoresha Icyongereza. Ushingiye kuri 

  iyi nteruro, sobanura ururimi

  2. Mu Rwanda ni uruhe rurimi rukoreshwa nk’ururimi rw’Igihugu?

  3. Garagaza indimi zose zikoreshwa mu buyobozi bw’Igihugu. Izo ndimi 

  zitandukaniye he n’ururimi rw’Igihugu?

  1. Inshoza y’ururimi 

  Ururimi ni igikoresho nyamuryango cy’ubwumvane gishingiye ku gukoresha 

  ubushobozi kamere abantu bifitemo bwo kumvikana bakoresheje amajwi abantu 

  bagize umuryango nyarurimi umwe baba baremeranyijeho. Ku rwego rw’abantu 

  hagati yabo, ururimi rubafasha gushyikirana, kugezanyaho amakuru, kuranga 

  ibibakikije, gushyira ku murongo ibitekerezo no kubigaragaza, kugaragaza 

  imbamutima n’ibindi. 

  Ku rwego rw’umuryango nyarurimi cyangwa rw’igihugu, ururimi rugira uruhare 

  runini mu mibereho y’abantu n’inzego nyamuryango, mu guhuza no kunga 

  imbaga, mu kubumbatira, gukuza no gusakaza umuco, ndetse no mu guhanga no 

  guhererekanya ubumenyi n’ibindi bitekerezo bifasha umuryango kwiyubaka no 

  kwiteza imbere. 

  Ururimi ni igikoresho ntagereranywa cy’ubwumvane n’ubumwe nyamuryango, 

  rukaba n’umusingi w’iterambere abantu bagenda bageraho. Koko rero, kwita ku 

  rurimi ni imwe mu nzira zo kugeza bene rwo ku iterambere rirambye.

  U Rwanda rufite amahirwe ataboneka henshi muri Afurika yo kugira ururimi rumwe 

  ruhuza abenegihugu bose, ari rwo Ikinyarwanda. Ni rwo rutuma tugira imyumvire 

  imwe kandi tugashobora kugendera mu kerekezo kimwe k’iterambere.

  Nubwo bimeze bityo, iyo umuntu ageze mu bice bitandukanye by’u Rwanda, usanga 

  hari aho agera bikamugora gusobanukirwa ibyo abahatuye bavuga. 

  Akenshi usanga ibyo bikunze kugaragara ku bice byegeranye n’imipaka y’ibindi 

  bihugu. Buri gihugu usanga gifite ururimi rw’igihugu, indimi zikoreshwa mu 

  buyobozi, indimi shami ndetse n’indimi z’uturere. 

  2. Ururimi rw’igihugu

  Ururimi rw’igihugu ni ururimi abategetsi b’igihugu iki n’iki bihitiramo kugira ngo 

  ruhuze abanyagihugu bacyo. Hagomba kujyaho ikibonezamvugo cyarwo. Bisaba 

  ko hashyirwaho amategeko agenga urwo rurimi kugira ngo rube rwemewe koko. 

  Ururimi rw’igihugu rushobora kuba rumwe cyangwa se zikaba nyinshi bitewe 

  n’imiterere y’igihugu runaka. 

  Mu Rwanda, ururimi rwemewe nk’ururimi rw’Igihugu ni Ikinyarwanda. Ni rwo 

  rurirmi Abanyarwanda bahuriyeho mu gihugu cyose. Abarundi na bo bavuga Ikirundi 

  ariko hari ibihugu byinshi bigira ingorane mu guhitamo ururimi bita urw’igihugu 

  kuko baba bavuga indimi nyinshi. Nko muri Repubulika iharanira Demokarasi ya 

  Kongo, bagira iki kibazo kuko harimo indimi nyinshi zihakoreshwa bitewe ahanini 

  n’uko iki gihugu ari kinini cyane. 

  3. Indimi zikoreshwa mu buyobozi

  Ururimi rw’ubuyobozi ni ururimi abayobozi/abategetsi b’igihugu iki n’iki bahitamo 

  kugira ngo ruge rukoreshwa mu butegetsi/ buyobozi. Ni na rwo rukoreshwa mu 

  nyandiko, mu mbwirwaruhame zitandukanye ndetse no mu mirimo itandukanye 

  biturutse ku mubare w’indimi zemewe ko zajya zikoreshwa. Ubu mu Rwanda, indimi 

  zemewe gukoreshwa mu butegetsi/buyobozi ni enye: Ikinyarwanda, Igifaransa, 

  Icyongereza n’Igiswayiri.

  Ibi bishatse kuvuga ko, iyo umuntu agiye gutanga ikirego ke mu nkiko, ashobora 

  guhitamo rumwe muri izi ndimi bitewe n’urwo yisanzuramo. Umuyobozi runaka 

  ushaka gutanga ikiganiro mbwirwaruhame na we, ahitamo rumwe muri izi ndimi 

  bitewe n’abo abwira kugira ngo abagezeho ubutumwa yabateguriye. 

  Umwitozo

  Gereranya ururimi rw’igihugu n’ururimi rukoreshwa mu buyobozi, ugaragaza 

  ihuriro n’itandukaniro ryazo.

  VI. 2. 2. Imvugo z’uturere

  Igikorwa

  Soma iki gika hanyuma ukore ubushakashatsi, ubwifashishe usubiza ibibazo 

  byakibajijweho.

  Uko igihe cyashiraga, Kariza yarushagaho gutembera ibice bitandukanye by’igihugu. 

  Yakomeje kumva hari izindi ndimi zijya kumera nk’Icyongereza ariko akumva 

  zidahuye neza na rwo. Izi ndimi akenshi zavugwaga cyane n’abaturage b’agace yari 

  atuyemo. Yaje gusanga abantu bo mu gihugu kimwe batumvikana bose mu mvugo 

  bitewe n’indimi z’uturere twabo dutandukanye. Byamutwaye igihe kitari gito kugira 

  ngo abashe kumvikana no gushyikirana n’abo banyamahanga.

  Ibibazo

  a) Kariza yakomeje kumva hari izindi ndimi zijya kumera nk’Icyongereza ariko 

  akumva zidahuye neza na cyo. Shingira ku bivugwa muri iyi nteruro maze 

  utahure inshoza y’imvugo z’uturere.

  b) Garagaza isano Ikinyarwanda gifitanye y’imvugo z’uturere.

  c) Tahura imvugo ziboneka mu turere/duce dutandukanye tw’u Rwanda. Izo 

  ndimi zitandukaniye he n’ururimi rw’Igihugu?

  1. nshoza y’ imvugo z’uturere.

  Imvugo z’uturere ni imvugo zikoreshwa mu turere utu n’utu tugize agace gato 

  k’ahantu aha n’aha ubusanzwe bavuga ururimi rumwe. Imvugo y’akarere ikunze 

  gukoreshwa mu karere gato kandi kazwi mu gihugu.

  Ururimi rw’akarere ni ururimi ruturuka ku mihindagurikire y’ururimi nyagihugu 

  bitewe n’imiryango y’abantu cyangwa akarere abaruvuga baherereyemo.

  2. Ikinyarwanda n’imvugo z’uturere

  Mu Rwanda, abantu benshi bahuzwa n’ururimi rw’Ikinyarwanda. Ikinyarwanda ni 

  rumwe mu ndimi nyafurika bita Indimi Bantu. Izo ndimi zivugwa munsi y’ubutayu 

  bwa Sahara. Iyo usesenguye indimi Bantu neza, usanga zifite byinshi zihuriyeho 

  kubera ko bivugwa ko zikomoka ku rurimi rumwe bita Igiporotobantu. 

  Bitewe n’aho urwo rurimi Bantu uru n’uru ruherereye, usanga rugira umwihariko 

  runaka akenshi ruba ruhuje n’izindi ndimi ziri muri ako karere cyangwa se muri ako 

  gace. 

  3. Imvugo z’uturere n’aho zivugwa 

  Abasesenguye indimi, basanze ururimi rutavugwa kimwe ku butaka ruvugwaho. 

  Akarere kamwe kagenda kagira umwihariko wako w’imivugire haba mu majwi, 

  mu masaku no mu magambo. Uko ni ko n’ururimi rw’Ikinyarwanda rutavugwa 

  kimwe mu Rwanda hose. Iyo uzengurutse u Rwanda, usanga hari imvugo z’uturere 

  zitandukanye. Reka turebere hamwe izo mvugo z’uturere uko zihagaze mu Rwanda.

  a) Ikigoyi : Kivugwa mu gice cy’u Rwanda kiri hagati y’ishyamba rya Gishwati 

  n’igihugu cya Repubulika Iharanira Demokarasi ya Kongo. Kivugwa cyanecyane 

  muri Kanama, Nyamyumba no muri Rubavu. Ubu ni mu Karere ka Rubavu.

  b) Ikirera : Kivugwa mu cyahoze ari Ruhengeri hose ukuyemo Ndusu n’akandi 

  gace gato kavugwamo Igikiga. Ikirera kandi kivugwa mu duce twa Mutura, 

  Giciye, Karago n’agace gato ka Cyungo. Ubu ni mu Karere ka Musanze.

  c) Igikiga : Ni imvugo ivungwa mu Karere ka Ngororero ahahoze ari Gaseke, 

  Satinsyi, Kibirira, Ramba, Rutsiro, Kayove na Nyakabanda. Uretse Nyakabanda 

  iri mu Ntara y’Amajyepfo, utwo duce twose turi mu Ntara y’Iburengerazuba. 

  Igikiga kandi kivugwa mu gace ka Mwendo na Gisovu (Kibuye) no ku ishyamba 

  rya Nyungwe mu duce twa Nshiri, Kivu, Mudasomwa na Musebeya. 

  d) Igisozo: Ni ururimi ruvugwa mu gice giherereye hagati y’ishyamba rya 

  Nyungwe n’u Burundi n’umuhanda uhuza Nyakabuye na Bugarama (Ubu 

  ni mu Karere ka Rusizi). Kubera ko Igisozo kijya kumera n’Igikiga, biragoye 

  kuzitandukanya. Igisozo n’igikiga bitangiye gucika kubera Ikinyarwanda 

  rusange. 

  e) Ikinyarwanda cyo hagati: Ni ururimi rwiganje mu gice cyose cyo hagati 

  mu Gihugu. Abanyarwanda bahisemo gukoresha Ikinyarwanda kugira ngo 

  kibe ururimi rubahuza. Ni ururimi rwigwa mu mashuri, rugakoreshwa mu 

  itangazamakuru no mu butegetsi kugira ngo Abanyarwanda bose barusheho 

  kumvikana bakoresheje imvugo imwe. Iyo bitaba ibyo, wari gusanga buri 

  wese akoresha ururimi yishakiye bitewe n’agace aherereyemo. 

  f) Ikigoti : Ni ururimi rukoreshwa ku nkiko z’amagepfo mu Karere ka Gisagara 

  mu Murenge wa Mugombwa.

  g) Igishobyo n’Ikiyaka: Izi ndimi zikoreshwa mu karere kamwe ahahoze ari 

  Kanama na Nyamyumba. Ubu ni mu Karere ka Rubavu.

  h) Urunyagisaka n’Urunyambo: Izi ndimi zikoreshwa ahahoze ari 

  Perefegitura ya Kibungo. Ubu ni mu Karere ka Ngoma no mu Karere ka Kirehe.

  Umwitozo

  Ugeze mu gace runaka ko mu Rwanda, ni iki cyakubwira ko ururimi bavuga ari 

  imvugo y’akarere? Sobanura igisubizo cyawe mu magambo make. 

  VI. 2. 3. Indimi shami z’Ikinyarwanda

  Igikorwa

  Soma umwandiko ukurikira, hanyuma ukore ubushakashatsi, ubwifashishe 

  usubiza ibibazo byawubajijweho.

  Cerimpa we! Uzi ko ari nge na so, twari dutuye i Bushi. Sogokuru yari atuye mu 

  burengerazuba bw’u Rwanda, ubu ni muri Repubulika Iharanira Demukarasi ya 

  Kongo yahoze yitwa Zayire. Twe n’abavandimwe bacu bo ku kirwa cya Nkombo 

  no ku nkengero za Kivu, twavugaga amashi n’ amahavu. Nyamara, aho tugereye 

  hano mu majyaruguru, byaratugoye kumvikana n’abaturage bo muri iyi midugudu, 

  ndetse iyo tugannye mu isoko hari ubwo bidutesha umutwe!

  Tukiba i Bushi, wasangaga tuvuga tuti: “Hari omusale hari ehisale”. Ugira ngo se 

  ntitwashakaga kuvuga ko hari umusare n’ingirwamusare! Umusare w’umwuga 

  yakwambutsaga akujyana ku Ijwi ukishima. Hano ku Mulindi w’intwari twahimukiye 

  bavuga ngo: “Ebirungyi ni ho byeija, rwombeke rugume, ogumire nk’eibare...” 

  nkayoberwa icyo bashatse kuvuga, ariko ubu ntacyo bambeshya! None se Ceri, wari 

  uzi izina ryawe icyo risobanura? Twakubyariye hano ku Mulindi tukwita dutyo!

  Cerimpa bahimba Macibiri yasubije nyina atishisha. Nyina ntiyari azi ko Macibiri 

  yamenye kera igisobanuro k’izina rye. Yasubije mu magambo akurikira: icyo kibazo ni 

  cyo mwarimu yambajije ngitangira mu mashuri y’inshuke. Nzi ko nitwa Ikimanimpaye, 

  ureke urwo Luciga mwantwerereye! Masenge Nyiramatwi yanambwiye ko aho 

  batuye ku Rusumo, ku mbibi z’u Rwanda na Tanzaniya mu burasirazuba, bavuga 

  Ikinyambo; twe tuvuga Oluciga/urukiga atwita Abakiga bavangiye kuko tutahavuka. 

  Muzamusabe kwirinda kuvangura abantu, ibyo bizanshimisha cyane!

  Ibibazo:

  1. Garagaza indimi zose zigaragara mu mwandiko n’aho zivugwa. 

  2. Tahura inshoza y’indimi shami.

  3. Tahura indimi shami z’uturere/duce dutandukanye tw’u Rwanda 

  ziherereyemo.

  4. Shushanya ikarita y’u Rwanda ugaragaza aho indimi shami zivugwa.

  1. Inshoza y’indimi shami

  Indimi shami ni indimi usanga zifitanye isano ya bugufi n’ururimi rw’igihugu. Ururimi 

  shami ruba ruvugwa n’abantu bake ugereranije n’abavuga ururimi rw’igihugu. Izi 

  ndimi zishamikiye ku Kinyarwanda, usanga ahanini ziganje ku nkiko z’Igihugu cyacu.

  2. Urutonde rwa zimwe mu ndimi shami z’Ikinyarwanda

  a) Urukiga/ Oluciga: Mu Rwanda Oluciga ruvugwa n’abantu benshi ariko 

  by’umwihariko ruvugwa cyanecyane mu duce duherereye mu majyaruguru 

  y’u Rwanda ahahoze ari Komini Kiyombe, Muvumba, Cyumba, Kivuye, 

  Mukarange na Butaro. Ubu ni mu Karere ka Gicumbi na Burera. Uru rurimi 

  kandi ruvugwa mu gihugu cy’abaturanyi, cy’u Bugande. 

  b) Amashi n’Igihavu/Amahavu: Abazi izi ndimi bavuga ko zijya gusa cyane. 

  Izi ndimi zivugwa mu burengerazuba bw’u Rwanda ku mupaka w’u Rwanda 

  na Repubulika Iharanira Demukarasi ya Kongo. Igihavu kivugwa ku kirwa cya 

  Nkombo no ku nkombe z’ikiyaga cya Kivu ahahoze ari muri komini Gisuma, 

  Gafunzo na Kagano. Ubu ni mu Karere ka Rusizi na Nyamasheke. Amashi yo 

  avugwa mu gice cyo hepfo y’ikiyaga cya Kivu. Ubu ni mu Karere ka Rusizi.

  c) Ururashi: Ururashi ruvugwa mu burasirazuba bw’u Rwanda mu bice bimwe 

  na bimwe by’ahahoze ari Komini Rusumo na Rukira ku mupaka w’u Rwanda 

  na Tanzaniya, ubu ni mu Karere ka Kirehe na ngoma.

  Ikitonderwa

  N’ubwo bimeze bityo, abantu bo muri utwo turere bakaba bavuga izo ndimi bihariye, 

  Ikinyarwanda ni rwo rurimi rubahuza n’abandi. Uzasanga ari cyo gikoreshwa mu 

  masoko bahaha cyangwa mu nama no mu biganiro bitandukanye.

  3. Ikarita igaragaza Ikinyarwanda n’indimi shami zivugwa mu 

  Rwanda.

  
  

  Imyitozo

  1. Garagaza itandukaniro riri hagati y’indimi shami n’imvugo z’uturere.

  2. Ushingiye ku miterere y’indimi mu Rwanda, vuga indimi shami n’ibice 

  by’u Rwanda zivugwamo.

  VI.3. Imyitozo y’ubushobozi ngiro bw’umunyeshuri

  Hitamo bumwe mu bwoko bw’imyandiko wize maze uhange umwandiko 

  ku nsanganyamatsiko ivuga ku kubungabunga ibyiza bitatse u Rwanda. Ni 

  ngombwa kwita ku turango tw’ umwandiko wahisemo. Mu mwandiko uhanga 

  ukoreshe neza ururimi rw’Igihugu wirinda kuvangamo imvugo z’uturere 

  n’indimi shami.

  Ubu nshobora:

  - Gusesengura umwandiko ku nsanganyamatsiko zivuga ku kubungabunga 

  ibidukikije.

  - Gutandukanya ururimi rw’Igihugu, indimi z’ubuyobozi, imvugo z’uturere 

  n’indimi shami no kugaragaza aho zikoreshwa mu Rwanda. 

  - Gushushanya ikarita y’u Rwanda igaragaza aho indimi shami n’imvugo 

  z’uturere ziherereye.

  Ubu ndangwa no:

  - Kugira umuco wo kubungabunga ibidukikije no kubishishikariza abandi. 

  -Gushishikarira gukoresha neza ururimi rw’Ikinyarwanda. 

  - Gushishikarira kumenya ururimi rw’Igihugu, indimi zikoreshwa mu 

  buyobozi, indimi shami n’imvugo z’uturere. 

  VI.4. Isuzuma risoza umutwe wa gatandatu 

  Umwandiko : Akamaro k’ibidukikije

  Iyo bavuze ibidukikije, abantu benshi ntibasobanukirwa neza n’icyo ibidukikije 

  bivuze. Ikirere n’isi bifite inkiko zizwi n’abahanga cyangwa abandi bajijutse, 

  bemeza ko urusobe rw’ ibinyabuzima n’ibitabufite byose biri muri izo mbibi byitwa 

  ibidukikije. Ikirere kiri hejuru yacu, uwakivogera uko yishakiye yaba yirengagije 

  amategeko agenga ubusugire bw’igihugu gitunze icyo kirere.

  Mbere y’uko hakurikizwa amategeko mashya, mu bushorishori bw’ibiti hitwaga 

  mu gihugu k’inyoni naho ijuru cyangwa ikirere gitambagiramo inyoni zitandukanye, 

  hakaba mu bwami bw’inkuba. Isi bayigereranyaga gusa n’ahaba ubutaka buhingwa, 

  ahashinze imizi y’ibimera, ahadudubiza udusoko tw’amazi, ahatemba imigezi 

  n’inzuzi, ahari ibiyaga binini n’ibito, ahatuye abantu, inyamaswa n’udukoko hakitwa 

  Igihugu cy’umwami Nyirurwanda. 

  Ibidukikije bidufitiye akamaro kanini kandi kanyuranye. Iyo duhereye ku bimera, 

  abashakashatsi bemeza ko imiti myinshi ituruka mu bimera. Ibitangazamakuru 

  binyuranye, bijya bihitisha ibiganiro ku buvuzi bushingiye ku bimera bitandukanye. 

  Nuca ku muravumba, ku ndabo z’umuko, ku gihondohondo, ku gikakarubamba, 

  akanyamapfundo..., uzibuke gusobanuza akamaro kabyo kuko burya ngo « utazi 

  nyakatsi arayinera. »

  Ibiribwa byinshi bihingwa mu butaka. Ibijumba, amateke, ibikoro tubisanga 

  mu bidukikije. Hari imboga zimwe na zimwe, zerera mu butaka harimo karoti, 

  ibitunguru, tungurusumu... Iyo umuntu ariye imboga zinyuranye nka dodo, isogi, 

  imbwija, amashu, ibihaza na kayote ku mafunguro ye ya buri munsi, aba arwanyije 

  indwara nyinshi. Hari ubwoko bw’imboga zitwa nyiragasogereza ndetse n’indarama 

  zizwiho kuba zimera mu bishanga kandi zikarura cyane. Bamwe bumva ko ziribwa 

  ku bw’amage, nyamara si ko bimeze ahubwo ziba zifitemo ubushobozi bwo kurinda 

  indwara zimwe na zimwe. Ibiti bimwe na bimwe bitanga imbuto ziribwa. Muri 

  byo twavuga nka avoka, amapera, amacunga, indimu n’ubundi bwoko bw’imbuto 

  buduha umutobe mwiza ku buzima bwacu.

  Abantu batita ku bidukikije birimo amazi n’amashyamba, batuma ingaruka nyinshi 

  zikomeza kwiyongera ku isi nko guhura n’akaga k’amapfa, kubura umwuka mwiza 

  duhumeka, kubura imvura imeza kandi igakuza ibihingwa n’ibindi. Byongeye kandi, 

  amashyamba acumbikiye inyamaswa nyinshi, inyoni n’udukoko by’amoko menshi. 

  Ishyamba rya Pariki y’Akagera ribamo inyamaswa nyinshi umuntu yakwifuza 

  kureba. Zimwe muri izo nyamaswa ni impara, imparage, amashyo y’inzovu, imbogo 

  Rwarikamavubi n’intare Rwabwiga, ingwe ari yo Rwara, isha, ifumberi...

  Imisozi y’ibirunga, ifite umwihariko wo kugira ingagi zitwinjiriza amadovize 

  menshi. Ishyamba rya Nyungwe ryo rigaragaramo inyoni zitandukanye zituma ba 

  mukerarugendo badusura bakadusigira akayabo k’amadovize. Amashyamba kimeza 

  nka Mukura na Cyamudongo na yo afite byinshi afashamo abayaturiye ndetse 

  n’Igihugu muri rusange.

  Amashyamba kandi atanga imbaho zikorwamo ibikoresho bitandukanye. Ababaji 

  babaza imbaho mu mizonobari, ribuyu, imisave, sipure n’ibindi, ni bo bakubwira 

  ibanga ry’ishyamba. Ishyamba rifite akamaro cyane : gutinda ibiraro aho bishoboka, 

  gutwikwamo amakara, mu bwubatsi bukenera ibikwa. Akamaro k’amashyamba ni 

  intarondoreka, ariko twibuke ko niba utemye igiti kimwe, ugomba gutera bibiri.

  Ku rundi ruhande, isi yacu ibuze amashyamba, yahinduka ubutayu nka Karahari, 

  Sahara cyangwa ubutayu bwo muri Namibiya. Ishyamba ritariho, imvura yabura 

  maze hagahinduka ubutayu. Inyamaswa zo mu gasozi, izo mu mazi nk’amafi, 

  indagara n’utundi dusimba byabura ibibitunga maze bikicwa n’umwuma n’inzara. 

  Mutekereze amazi akamye ! Ingomero zitanga ingufu z’amashanyarazi zubatse 

  ku migezi, ku nzuzi n’ibiyaga, zahagarara maze isi igacura umwijima. Mu yandi 

  magambo “nta mazi nta buzima”. 

  Ni ngombwa ko abantu bahindura imyumvire bakamenya ko bagomba 

  kubungabunga ibidukikije uko bashoboye. Nibititabwaho, isi yacu izasenyuka vuba, 

  izagera ku mperuka imburagihe bitewe no kutumva inama zitangwa n’inzobere 

  ku kubungabunga no kwita ku bidukikije. Ni yo mpamvu, ba rutwitsi badakwiye 

  gukomeza gutwika amashyamba kuko bituma ashya agahinduka ururimbi. Inkongi 

  y’umuriro ubwayo, yica kandi ikirukana inyamaswa z’ishyamba. Imyotsi na yo, 

  ihumanya ikirere kandi ikirere ni indiri y’umwuka duhumeka. Iyo ikirere cyahumanye, 

  amazi yose y’ibiyaga, ay’imigezi, ay’inzuzi, n’ayo tuvoma, arahumana maze 

  ubuzima bwacu bukahangirikira. Ibinyabuzima byo mu mazi na byo bihura n’akaga, 

  ntibyongere kororoka ndetse bikaba byacika burundu. Umuntu ugira uruhare rwo 

  kwangiza ibidukikije, ameze nka wa wundi utema ishami ry’igiti yicayeho kubera 

  ko uko yangiza ibidukikije, ni ko na we, aba yiyangiza buhorobuhoro. Ba rushimusi 

  na bo bagomba guhagarika ibyo bikorwa bibi bitumaraho inyamaswa, ugasanga ya 

  madovize twavanaga mu bukerarugendo, turayabuze burundu. 

  Kwita ku mashyamba ni ingenzi cyane. Ni yo mpamvu, abantu bose bagomba 

  gushishikarira no gusobanukirwa akamaro n’ubusugire bw’ibidukikije. Twitabire 

  gutera amashyamba aho atari ariko kandi n’aho ari, asazurwe. Si byiza ko abantu 

  bahinga basatira imigezi, inzuzi n’ibiyaga kugira ngo hirindwe ibitaka bishobora 

  kujya mu mazi bikayangiza ari na ko bishobora gutuma amazi akama. Hagomba 

  kubahirizwa amabwiriza agenga imikoreshereze y’ibishanga. Ni ingenzi gusukura 

  imigezi, inzuzi n’ibiyaga bigaragaramo icyatsi bita amarebe kuko byangiza cyane 

  amafi n’ibindi binyabuzima biba mu mazi. 

  I. Ibibazo byo kumva no gusesengura umwandiko

  1. Ibimera bifitiye abatuye isi akamaro. Ni ibihe byiza abantu babona biturutse 

  ku bimera ? 

  2. Ni ayahe mashyamba ya kimeza avugwa mu mwandiko ?

  3. Ibimera bibuze twaba mu butayu. Vuga ubutayu bwatanzweho ingero mu 

  mwandiko 

  4. Abantu batitonze isi yacu yasenyuka ikazagera ku mpera yayo imburagihe. 

  Ni iki cyakorwa kugira ngo ibyo bitabaho ? 

  5. Sobanura ingaruka zaterwa no kubura amazi.

  6. Ushingiye ku kamaro k’ibidukikije byavuzwe mu mwandiko, vuga ingamba 

  ufashe zo kubibungabunga.

  II. Inyunguramagambo

  1. Sobanura amagambo akurikira ukurikije uko yakoreshejwe mu mwandiko 

  umaze gusoma.

  a) Urusobe rw’ ibinyabuzima

  b) Uwakivogera

  c) Imburagihe

  d) Rutwitsi 

  e) Rushimusi 

  2. Koresha amagambo cyangwa imvugo zikurikira mu nteruro wihimbiye

  a) Imperuka

  b) Gushya ururimbi

  c) Gutema ishami wicayeho

  d) Inkongi y’umuriro

  e) Ibidukikije

  3. Simbuza ijambo cyangwa itsinda ry’amagambo atsindagiye irindi/andi bivuga 

  kimwe usanga mu mwandiko. 

  a) Akamaro k’amazi n’amashyamba ni kenshi cyane.

  b) Intare mwita umwami w’ishyamba irivuga abantu bagakangarana. 

  c) Imbogo zifitanye isano cyane n’inka zororwa n’Abanyarwanda n’abandi bantu 

  batuye iyi si.

  d) Utazi akamaro k’ikintu ntakitaho na gato. 

  e) Ubu bwoko bw’ibyatsi bwangiza ibinyabuzima bisanzwe biba mu mazi. 

  4. Uzuza interuro zikurikira ukoresheje ijambo rikwiye ukuye mu mwandiko.

  a) …………… amashyamba turimbura ibiti bishaje dutera ibishya.

  b) Abiba inyamaswa ari bo…………… ntibagomba kwihanganirwa.

  c) Ibiriho byose bizashira ku …………… hasigare urukundo.

  d) …………… zirura kurusha imitanga.

  III. Iyigandimi

  Tandukanya ururimi rw’Ikinyarwanda, indimi shami n’indimi z’uturere wifashishije 

  ingero zitandukanye.

  IBITABO N’INYANDIKO BYIFASHISHIJWE

  1. IKIGÔ CY’ÛBUSHAAKASHAATSI MU BY’ÛBUHAÂNGA 

  N’ÎIKÔRANABÛHAÂNGA (n.d), Inkoranya y’Îkinyarwaanda mu 

  Kinyarwaanda, IRST Butare, Igitabo cya 1

  2. IKIGO K’IGIHUGU GISHINZWE INTEGANYANYIGISHO NCDC (2008). 

  Imyandiko mfashanyigisho, Umwaka wa gatanu w’amashuri yisumbuye. 

  3. IKIGO K’IGIHUGU GISHINZWE INTEGANYANYIGISHO NCDC (2008), 

  Imyandiko mfashanyigisho, Umwaka wa gatandatu w’amashuri yisumbuye.

  4. INTEKO NYARWANDA Y’URURIMI N’UMUCO (2014). Amabwiriza ya 

  Minisitiri no 001/2014 yo ku wa 08/10/2014 agenga imyandikire yemewe 

  y’Ikinyarwanda, Kigali.

  5. NSANZABERA, J.D. (2013) Ikeshamvugo mu Kinyarwanda: imvugo isukuye, 

  ikeshamvugo ry’amagambo akwiye n’inshoberamahanga zisobanuye. Kigali

  6. JACOB I. (1983). Dictionnaire Rwandais-Français en 3 volumes, Tome 

  premier, Kigali.

  7. JACOB I. (1985). Dictionnaire Rwandais-Français en 3 volumes, Tome 

  troisième, I.N.R.S,Butare.

  8. Mgr BIGIRUMWAMI, A. (1984). Imihango n’Imigenzo n’Imiziririzo mu 

  Rwanda, Nyundo, Troisième édition.

  9. MINISTRY OF EDUCTION-RWANDA EDUCATION BOARD (2019), 

  Ikinyarwanda,

  10. Amashuri y’isumbuye, umwaka wa 4, Amashami yiga ikinyarwanda 

  nk’isomo rusange. MINISTRY OF EDUCTION-RWANDA EDUCATION BOARD 

  (2019), Ikinyarwanda, Amashuri y’isumbuye, umwaka wa 5, Amashami yiga 

  ikinyarwanda nk’isomo rusange. 

  11. RWANDA EDUCATION BOARD (2015) Integanyanyigisho y’Ikinyarwanda 

  mu mashuri nderabarezi (TTC) umwaka 1, amashami ya siyansi 

  n’imbonezamubano. 

  12. COUPEZ, A. 1980. Abrégé de Grammaire Rwanda, Tome 1,2. Butare : INRS.

  13. BIZIMANA, S., 1998, Imiteêrere y’Ikinyarwaanda I, IRST, Butare.

  14. BIZIMANA, S., 2002, Imiteêrere y’Ikinyarwaanda II, IRST, Butare.

  15. MINISITERI Y’AMASHURI ABANZA N’AYISUMBUYE: Ikinyarwanda: umwaka 

  wa munani Gashyantare 1988.

  16. RWANDA EDUCATION BOARD . (2019). Iteganyanyigisho y’Ikinyarwanda 

  mu mashuri nderabarezi (TTC) uwamaka wa 1,2&3 Ishami ry’indimi. Kigali, 

  REB.

  17. RWANDA EDUCATION BOARD . (2017). Ikinyarwanda-Amashuri yisumbuye, 

  umwaka wa 6, Igitabo cy’umunyeshuri. Kigali-Rwanda.

  18. RWANDA EDUCATION BOARD . (2017). Ikinyarwanda - Amashuri 

  yisumbuye, umwaka wa gatatu, igitabo cy’umunyeshuri. Kigali-Rwanda.

  19. RWANDA EDUCATION BOARD, 2017. Ikinyarwanda - Amashuri yisumbuye, 

  umwaka wa gatanu, Twumve Tuvuge Dusome, Igitabo cy’umunyeshuri. 

  Kigali-Rwanda.

  20. MUTAKE, T., 1990, Ikibonezamvugo k’ Ikinyarwanda: Iyigamajwi 

  n’iyigamvugo les Editions de la Regie de l’Imprimerie scolaire.

  21. RUGAMBA, C., 1985. Chansons Rwandaises ; INRS/BUTARE

  22. RWANDA EDUCATION BOARD, 2018. Ikinyarwanda-Amashuri yisumbuye 

  umwaka wa kane, igitabo cy’umunyeshuri. Kigali- Rwanda.

  23. MBONIMANA G. Na NKEJABAHIZI J.C, 2011. Amateka y’ubuvanganzo 

  nyarwanda, kuva mu kinyejana cya XVII kugeza magingo aya, Editions 

  de l’Université Nationnale du Rwanda.

  Imbuga nkoranyambaga zifashishijwe

  1. www.irembo.gov.rw 

  2. www.imirasire.com

  IMIGEREKA

  Twiyungure amagambo

  Ababuzaga: biva ku kubuza bivuga guceceka kugira ngo ubanze urebe iyo ibintu

  Ababyazi bawe bombi: ni Mibambwe III Mutabazi II Sentabyo na Yuhi IV

  Abacukuza umuriro: abarimbuza umuriro.

  Abagusigaranye imbuto n’intanga: abaguhaye kuzabyara, kuzororoka.

  Abahayi b’ishyanga narabohereje: abanyamahanga bakwanga

  Abakaraza: abiru (abavuzi b’ingoma).

  Abakoni barakuya: abashorezi barakurubana (gushorera, gukurura ibintu

  Abami b’akamazi: abami b’ingirakamaro.

  Abarenzi: imfura zisingizwa.

  abiri ni ukwibutsa ko yakomerekeye muri cya gitero cy’Abanyoro. Ubwo ibara

  Abisyigingiza: Abagaragariza agasuzuguro. 

  Abizingazingira hamwe: abitsindira byose icyarimwe. Turabona ko ari

  Aduhaka nk’umugabo: adutegeka nk’umugabo. Biributsa ko Nyiramavugo

  Agahama: ubundi bivuga akagezi kamanuka mu muhaga. Hano bivuga uruguma

  Agasongoro k’ubugabo: ingororano y’ubutwari. Agasongoro ubundi ni

  Agatinda cya gicuba: akanywa amata yose yo muri cya gicuba.

  Aha bivuga abishimiye ibyiza byabaye, inkuru nziza.

  Aho yaherewe iminyago irishya: kuva aho aherewe ingoma iminyago

  ahungira mu Gisaka kwa Kimenyi II Getura.

  akabazingazinga.

  Akaga: Ibibazo bikomeye bishobora no gutera urupfu.

  Akarundura atyo: akarangiza atyo.

  akava amaraso akamwuzura mu maso, ibyo bikavamo imitsindo.

  Akavure k’indembere: akavure gato bashobora gutaramo urwagwa cyanwa 

  kwengeramo udutoki duke.

  Akayabo: ibintu bihagije umuntu abona.

  Akayambika karindwi: kwambika Karinga ni ukuyishyiraho ibinyita (ibishahu)

  Amaboko ya Karinga: imijishi abahetsi bafataga bahetse Karinga.

  Amagambo y’Imana: ni ibitekerezo bihanitse by’ubuhanuzi umusizi asa n’aho

  amagomerane akagarura Igihugu.

  Amahanga atagukeje kare: ibihugu bitakuyobotse, bitaguhatsweho hakiri

  Amahano: ibyago.

  Amahindu: ni urubura; aha ni igitero cy’ Abanyoro cyaje nk’amahindu.

  Amakuba: ibyago bitungura umuntu kandi bikamukangaranya, umutima ugakuka.

  Amapfa: Icana cyane ry’izuba rituma ibimera byuma, amazi gakama mu bishanga,

  mu migezi n’inzuzi. 

  Amaraso ya ya Ndwanyi: amaraso ya ya mfizi yo mu Ndwanyi babikiriye (bishe). 

  Amarebe: ubwoko bw’ibimera biba mu mazi adatemba cyangwa se atemba buhoro. 

  amarushywa.

  Amashyushyu: Amatsiko. 

  Amaso si aya: si ubwa mbere nkubonye.

  Amasugi yanyu azira igisasa: abagore banyu ntibajya babyara ibigwari,

  amaturo.

  Amavuta y’inturire: amavuta akuze, agenewe gutekwa (barungisha).

  amazi atemba mu mabanga yose.

  Amaziri: amata adashobora kuvura, acikagurika. Bavuga ko inka ikamwa bene

  Arazihumbiririza: biva ku guhumbiriza. Biributsa ko Sekarongoro yakomeretse

  ari mu Kivu rwagati).

  ari nk’ishashi.

  ashinzwe gutura igisigo).

  ataba mabi. Ibi biributsa ko Cyilima yari Umwamiw’inka.

  Atambe imyato: avuge ibikorwa bye by’akataraboneka, bitangaje kandi byo

  Ayabamishaho: Agenda ayabanyanyagizaho dukeduke.

  ayo mata bayihumanyije. Aca inka mo amaziri: atuma inka zikira ubuhumane

  Azanye ikeyi: aje afite agasuzuguro. Ubundi ikeyi hari ubwo bivuga ikimwaro.

  Azigire Ndoli: ateganyirize Ndoli, amutegurire.

  Azihungiye: azitunguye.

  Baduhekere: batuzanire umugeni. Aha twibuke ko kera bamuhekaga mu ngobyi 

  akaba ari ho iyo mvugo ikoreshwa mu misango y’ubukwe ikomoka.

  Bagacanira: bagacana umuriro mu rugo nk’abacanira inka.

  Bagenda urunana: Bagendera icyarimwe, buri wese afashe kuri rwa rutaro.

  Bahezwaga: Nta mwanya bahabwaga. 

  Bakabyirura: bagasogongera. Ni ugusogongera kuri Rugina.

  Bakagisokoza: bakagishyiraho amahundo. Bashyiraga amahundo ane mu gitenga 

  cy’umuganura. 

  bakora) amasinde yo kwitwikira.

  Bakuraze izi ntarama: baguhaye umurage w’izi nka zigukamirwa.

  Bamutapfuniraga itabi: Bararikanjakanjaga bakamutamika amazi yaryo mu kanwa 

  akamira.

  banyuzaga hagati y’amaguru n’ikibuno bakagashumikira mu rukenyerero.

  Baramukwena: Baramuseka .

  Baramwubahuka: Baramutinyuka; baramusuzugura.

  barindwi bashahuye bakambika Karinga.

  barindwi. Ni cyo rero yambikiwe uwo mudende.

  basangira Igihugu, basangira ubutegetsi.

  bashyizemo ibyatsi ngo byo gusenda (kwirukana) abazimu. Hano bivuga insinzi,

  Batambira: biva ku nshinga gutamba ari byo bivuga kubyina kubera ibyishimo.

  bavuga ko yimye ingoma ari umwana utangiye kwambara.

  Bazigama ingoma: umurengezi w’ingoma ayibuza kunyagwa n’abandi, 

  n‘abanyamahanga.

  Bazigura se ku ngoma: yahagaze kuri se bateye mu mahanga. Yaramurwaniriye.

  Bazindukira intambara: ni umuzindukira kurwana. Abyuka iteka abyukiye

  Bene iteka ritahava: abatanga itegeko ntirikuke.

  Bicuba: ibicuba ni ibyansi binini baterekamo amata. Ibicuba nanone babikoresha

  bigana; umuntu aba yinumiye.

  Bihubi: uwatumye ingoma zisukira rimwe kubera ibyishimo. Haba umurishyo

  Bimwanga mu nda: ntiyashobora kubyihanganira.

  Birasana: ni Ndabarasa.

  Biru b’imirama: abavuzi b’ingoma (mufate imirishyo).

  Bitambara nyiri urutete: umurwanyi utwara icumu. Urutete ni uruti rw’icumu,

  Bityo zikagenda zisimburanwa.

  bivuga umuntu ufite indoro ibengerana, ibikorwa bihanitse by’agatangaza.

  bo babyara abami).

  Bugabo burimo ubugongo: Intwari itagira ikigereranyo.

  Bugiri: uwigize igihangange.

  Buhanzi: umwami ukuze, ufite uruhara.

  Buhatsi bw’impundu n’imposha: utunze kandi agatanga ibyishimo n’ituze.

  Burankenkemura: buranshimisha cyane. Ibyo byose byanteye ibyishimo

  Burega bwa Mutima: Nyabwenge wa Nyabuhoro, izina rya Nyiramibambwe

  Buriza burese ubugabo: uwari wuzuye ubutwari akiri muto.

  Buyumbu: Bumbogo. Bumbogo ni umurwa w’ubuhungiro.

  Buzamagana amacwa: uzadukiza imize, ibyago byokamye Igihugu.

  bw’abanyamahanga ba Nsibura Nyebunga.

  Bwagiro: buhungiro (aho umuntu yagira, ahungira umukeno).

  Bwambaramigezi: ni imvugo ijimije ishaka kuvuga “Ijuru rya Kamonyi.” Ijuru

  Bwanza buke: ubwanza bivuga ubugugu. Bwanza buke ni umuntu utagira

  bwirabure”.

  by’umunyamahanga bishe bakamushahura. Kuvuga karindwi ni ukuvuga abantu

  byabayeho, abantu bari mu munezero.

  byibutsa ko na we yari yarabaye impabe kuko yari yarahunze Yuhi Mazimpaka,

  byinshi).

  byinshi.

  cyangwa abapfumu).

  Cyanwa: ni Ntare. Umusizi avuze Ntare ku buryo buzimije (intare igira icyanwa).

  Cyubahiro: ni Karinga. Yashyizweho na Ruganzu II Ndoli kugira ngo isimbure

  Cyungura: uwunguye Igihugu.

  Cyurira: Umwami uzamuka agasumba abandi (mu butwari).

  Data: ntibivuga se umubyara, ahubwo ni nk’igihamagaro cyo kwaka umutegetsi

  Duhorana inshungu: mutubereye abatabazi. Ni mwe muducungura muturinda

  Dukurire umwami ubwatsi: tuyoboke umwami kuko yimye; tumushimire

  Gacamukanda: uwatuvanye ku ngoyi (y’abanyamahanga).

  Gahindiro. (bivuga sokuru na so).

  Gashirabwoba: umwihare, umuntu utagira ubwoba.

  gihe Gahindiro yari akiri umwana, hanyuma yamara gukura akamwegurira

  Gisamamfuke: gusama ni ugusamira hejuru ikintu cyari kwitura hasi. Imfuke

  Gucanganyikirwa: gusara.

  Gucisha ruguru: Kuruka.

  Gucuma amabondo: kuringaniza amabondo.

  gucunda inka ziba zatetse. Inka zitaranza ni izikamwa buri gihe zitajya ziteka.

  Gufatira runini: kugirira umuntu cyangwa ikintu akamaro. 

  Guhahirana: kugurana ibintu umwe agaha abandi ibyo bakeneye

  Guhakura: gukura umutsima mu nkono ivuga.

  Guhanga umuntu amaso: kwitegereza umuntu cyane.

  Guhenduka: kugira igiciro kiza kidahanitse

  Guhezera: kuba umuntu afite inda yagutse cyane bitewe n’umubyibuho cyangwa 

  n’uko atwite.

  Guhiga: kwiyemeza ibintu uzakora mu gihe runaka.

  Guhora babyara.

  Guhotora uruti: ubundi bivugwa ku nka, bavuga ko imaze guhotora amahembe

  Guhungabana: gukangarana bitewe n’ibyo wabonye cyangwa ibyagubayeho.

  Guhunja: kurya ibintu bikocoka mu kanwa.

  Gukorera umuntu ibya mfura mbi: kumuhohotera cyane ukamugirira nabi bikabije.

  gukoresha ijambo guhunga.

  Gukuza umusanzu n’umuganda: gusenyera umuntu.

  Gupyinagazanya: Gukandamizanya.

  Gusaba: Kuzura mu muntu by’ikintu kimutera ibyishimo cyangwa ububabare 

  cyangwa kumutaha by’indwara; gukwirakwira ahantu hose kw’amazi, umunuko 

  n’ibindi. 

  Gusenda imisaka: ubusanzwe ijambo “gusenda” rikoreshwa bashaka kuvuga

  Gusenda: kwirukana umugore.

  Guseta inzira ibirenge: Kugenda wanga, utabishaka.

  Gushinyagurira umuntu: kongerera ububabare uwari asanzwe abufite.

  Gusindagiza umuntu: kumwiyegamiza ukumufasha kugenda.

  Gusubira ibwonko: Kwibaza.

  Gusubya imbuto: kongera guhinga mu murima bari babibyemo ubwa mbere

  Gusuhukira: Kwimukira ahandi hantu uhunga inzara.

  Guta umutwe: kubura icyo ukora n’icyo ureka kubera ibibazo

  Gutebutsa: kujya mu muryango mwasabyemo umugeni mukumvikana ku munsi 

  w’ubukwe. 

  gutengerana).

  Gutiga: guha ibintu agaciro ubikomatanyirije hamwe.

  Guturira (inkono): Gushyira ifu mu nkono ivuga (bavugiramo umutsima).

  hano ariko bikavuga icumu ryose. Icumu rya Mukobanya ryitwaga Nsinzumusazi.

  Hano biravuga ko mu gihe yagiye ku ngoma nta rugomo cyangwa amahane

  hareremba, hatagwa hasi.

  hejuru y’ijisho.

  I Butazika: i Rwoga. Ubwo kuhita i Butazika ni ukuvuga ahantu hahora hejuru

  I Buziga: i Nyundo ho mu Karere ka Ruhango.

  I Bwongera: i Burundi.

  I Rutambamitavu: aho inyana zitamba, zisimbagurika. Ni ahantu hakize, hari

  I Shunga: ni mu Busanza, aho Nyamuheshera yahoze atuye.

  Ibicuba bigatindwa: ibicuba bakabyuzuzamo amata.

  Ibikingi by’amarembo: ibiti bibiri biba bishinze ku marembo aho umuntu yinjirira 

  ajya cyangwa ava mu rugo, babbyita 

  Ibikingi: isambu nini cyane y’umuntu ahinga akayibyaza umusaruro. 

  Ibintu ni magirirane: nta muntu uba wihagije mu buzima, ahora akeneye abandi.

  Ibirezi byamye: imfura zisingizwa.

  ibyago.

  ibyangwe.

  Ibyibo by’ingore: ibyibo biboshye mu ntamyi z’urufunzo.

  Ibyo se bishoboka bite? Birashoboka kuko zimwe iyo zatetse izindi ziba zabyaye.

  Igenamigambi: Gahunda y’itegurwa ry’ibikorwa abantu biyemeza kuzageraho 

  mu gihe runaka. Uburyo bwo gutekereza cyangwa gutegura ikintu uzakora mbere 

  y’igihe. 

  Igikari: imbuga y’inyuma y’inzu ikikijwe n’iyo nyubako. Muri uyu muvugo , umuhanzi 

  arashushamya imyanya myibarukiro y’umugore cyangwa umukobwa.

  Igikatsi: ibyatsi bengesheje ibitoki maze bakabikamuramo umutobe wose. Bivugwa 

  kandi ku kintu cyose cyashizemo amazi.

  Igikondo: imana yeze.

  Igisoka: ikintu gitimbagura umuntu mu mubiri kikamutera kumererwa nabi, umuntu 

  usanga abandi bameze neza akabatanya.

  Igisumizi: umuntu utwara iby’abandi ku ngufu cyangwa ku buryarya. 

  Igitambambuga: umwana ukiri muto ukambakamba. 

  Igitenga: igiseke kinini cyane.

  Ihame: Ukuri kudakuka, ikintu kemejwe burundu.

  Ihuzanzira: Umurongo uhuza abantu mu itumanaho bakoresheje ikoranabuhanga. 

  II Rwogera.

  II.

  Ikambere: inzu y’ingenzi mu rugo rufite amazu menshi nk’ibwami. Muri uyu muvugo 

  , umuhanzi arashushamya imyanya myibarukiro y’umugore cyangwa umukobwa.

  Ikambere: mu nzu ya mbere, ari yo nkuru kandi nini ifite izindi zo mu gikari.

  ikazinyanyagiza.

  Ikidakombwa: urwabya rufite urugara rwagutse, bashyiramo amavuta y’umuhango 

  w’umuganura ibwami.

  Ikimenyane: Uburyo umuntu aha amahirwe abantu bamwe akirengagiza abandi 

  bitewe n’ impamvu runaka.

  ikintu gituma abantu basimbuka ibyago byari hafi gutuma bashira.

  Ikirambi: umwanya wo mu nzu ya kinyarwanda, uri hagati, umwanya wicarwamo 

  na nyiri urugo.

  ikiranga bwami.

  Ikirezi: Ubwiza, uburanga, ihoho. Bishatse kuvuga na none akazu keza kaba ku 

  dusimba tumwe na tumwe tuba mu yanja abantu badukoramo imitako myiza 

  cyane.

  ikizinzo (udushami dufite amababi) ukayihungura isazi. Ibyo gufata inka

  Ikoro: ituro (igisigo)

  Imanga: inzara.

  Imanzi z’uburezi: intwari zitagira uko zisa, nziza (ku mubiri).

  Imbonezamubano: Ikintu kerekeranye n’imibanire myiza y’abaturage. 

  Imfizi itari ubwoba: itagira ubwoba (Ni Umwami).

  Imfizi ya Bicaniro: imfizi y’igicaniro k’inka (watumye dutunga).

  Imirembe: imitobotobo itagira amahwa.

  Imisumba: abantu b’ikirenga.

  Imoko: akenge ko mu ibere amata aturukamo.

  Impamba: Ibyo kurya umuntu yitwaza kugira ngo bimutunge ku rugendo. 

  Impano: Ikintu kiza Imana iba yarateganyirije umuntu cyangwa umuntu aba 

  yarateguriye undi akazakimuha kikamubera urwibutso. 

  Impenda: inka nyinshi cyane, inka zitabarika.

  Impenzi: ingabo.

  indagu zari zarabyemeje.

  Induba nzivuze: mvuze impundu.

  Ineza yawe intaha mu nda: kukwishimira byanguye ku mutima.

  Inganji: igihaha cyangwa igitabazi k’imana yeze. (iby’intama, inkoko cyangwa inka 

  baraguye).

  Ingaramakirambi: umusore watinze gushaka.

  Ingendutsi: abagenda bikabahira (ku rugamba) abantu b’ingirakamaro.

  Ingeso: imico, amatwara.

  Ingobyi: ibikoresho bikoreshwa mu guhekamo abantu

  ingoma nyinshi zindi yanyaze.

  Ingoma yawe yandajeho umuzindu: ukwimika kwawe kwatumye mbona

  Ingoma z’ingombe: ubwami buruhanyije busaba imirimo iruhije, ingoma ifite

  Ingoma zikavunura: ingoma zikarangiza guhita, gutambuka.

  Ingoma zikayasanganira: abantu bakayakira ingoma zivuze.

  ingororano y’igisigo nagutura.

  Ingundu: ikimera gishibutse ku gishyitsi. 

  Inkingi ya mwamba: inkingi yo hagati ibiti bigize igisange bishamikiraho.

  Inkingi yitwa kanagazi: inkingi yo mu nzu ya kinyarwanda yashyigikiraga uruhamo 

  rw’umuryango.

  Inkongoro z’imirinzi: inkongoro zibaje mu giti cy’umuko.

  Inkonzo: Agati gafite amashami abiri babaga bakonze. Bafataga ishami rimwe irindi 

  bakarihingisha mu muhango wo kwita izina. 

  Inkori: udushyimbo duto duteye nk’iminyeganyege dukunze guhingwa muri za 

  Nyamagabe, Rusizi na Karongi.

  Inkubito: imbaraga

  Inkundwakazi: umugore ukunzwe n’umugabo we kurusha bakeba be.

  Inshoberamahanga: Ikoraniro ry’amagambo avuga icyo adasanzwe avuga. 

  Inshuke: umwana muto umaze kuva ku ibere atacyonka

  Insumba: inka itari imfizi, itari ikimasa.

  Intebe y’inteko: untebe ya cyami, y’ubutegetsi

  Inteko yabo: Ikicaro cyabo.

  Inteko: Abantu benshi bari hamwe.

  Intiti zo kwa Mutaga ndazitetereza: abahanuzi bo kwa Mutaga mbakoza isoni,

  intumwa.

  Intwari y’igisaga: intwari y’ikirenga.

  intwari. Ikimenyetso k’ibyo ni uko i Bwami hari umuriro utazima.

  inyama y’igitigita bongeraho ururimi rw’inka bakabiha umutware (inyama

  Inyana zirara imfizi mu mahembe: inyana zigeze igihe cyo kwima. 

  Inyangabirama: umugizi wa nabi.

  Inyanja: amazi magari 

  Inyifuzo: ubwoko bw’ibiti byitwa bityo.

  Inyundo: ni icyo bakubitisha ibyuma mu gihe bacura amasuka, imihoro, amashoka 

  n’ibindi. (Ibwami habaga inyundo y’umwami nubwo atacuraga).

  Inyundo: urunigi rw’amagufa bambaraho impigi.

  Inzego bwite: Ni imirimo n’imikorere idasangiwe n’abantu abo ari bo bose 

  ishyirwaho ikanagenzurwa na leta by’umwihariko.

  Inzimu: amahano, ibyago by’ibivakuzimu (Abanyoro).

  inzobe cyane si n’igikara cyane. Ni nk’umuntu uzize usigirije. Ubundi bavuga

  Inzogera irirenga: Gupfa k’umuntu cyangwa ikintu.

  Iragushora: Irakuyobya.

  Irashyira ku mutima zigatemba: iyo izihamije ihembe ku mutima zitura hasi.

  Irebe ry’umuryango: Imbere mu nzu hafi y’aho basohokera.

  Isango: biva ku gusangira. Bivuga ko abakurambere be banze ko hagira undi

  Isererejwe intama: iteyeho uruhu rw’intama.

  Ishavu: agahinda gakomeye umuntu aterwa no kwibuka inabi yagiriwe cyangwa 

  ibibi yabonye. 

  Ishyo: ikoraniro ry’inka nyinshi zororerwa hamwe zigasangira imfizi./Umubare 

  w’inyamaswa zimwe na zimwe nk’inzovu, imbogo cyangwa imparage ziba hamwe 

  ari nyinshi zihuje ubwoko. 

  Ishyoza: ubwoko bw’ikimera.

  Isugi: inziramakemwa.

  Isuka yinkura ku ngeso: guhinga byimvana ku mwuga wange (w’ubusizi).

  Iw’abandi: mu mahanga. Ni i Karagwe.

  Iyimenyerezamwuga: ni igikorwa cy’ubumenyi ngiro umuntu akora yimenyereza 

  gukora neza umurimo runaka. 

  iyo badahira inka (iyo bavoma amazi mu iriba bayasuka mu bibumbiro). Kwita

  Iziyishyamiye ikazishyambya: izigerageje kuyigerera ngo zirwane

  Izungura: Gusimbura umuntu mu bye ukabyitungira, yaba abiguhaye, apfuye nta 

  we abiraze cyangwa ubimukuyemo. 

  kandi ko batamurashe inyuma batamurashe ahunga.

  kare zikajya kurisha, zikaza gutaha nko ku gasusuruko kugira ngo zikamwe.

  kare.

  Karuhura: uwatumye abantu bahumeka, baruhuka ingorane barimo.

  Kavunanka: Mutabazi w’inka.

  Kibonwa: uwo imana (inzuzi zo mu ndagu) zereje, zabonye.

  Kigeli cya Ngerekera: ni Kigeli cya Nyirangabo nyina wa Ndahiro II.

  Kigirira cyo mu nzeru: umwigire, uwigize igihangange ubwe nk’uko inzuzi,

  Kihabugabo: ni we wihaye ubutwari (Ruganzu II Ndoli).

  kiranga Umwami.

  Kizima: umuntu uriho kandi utuma n’abandi bagira ubuzima.

  ko amasaka azize neza bashyizemo ivu ku buryo buringaniye neza.

  ko Mukobanya ataraba umwami yahagaze mu ngabo za se akazirwanirira kandi

  ko uwitwa Gatarabuhura yashatse kwigira Umwami hanyuma akabigwamo

  Ko wandikiye ubutwari: ubwo washyikiriye ubutwari.

  Koreza: kubyara abana bakarumba bose, kwica abantu cyangwa ibintu ntihagire 

  agasigara.

  Ku cyuma: ku Nyundo, habaye umurwa wa Ruganzu.

  Ku isi itengerana: i Gasabo (bivuga ku gisabo kuko bagicunda, ni ko

  Ku isonga y’ingabo: ku mutwe w’ingabo, imbere y’ingabo.

  Ku karubanda: ku muharuro w’urugo rw’umwami, aho abonanira na rubanda.

  ku rugamba.

  ku rugamba. Aha ni ukuvuga umuntu uzi gutwara ingabo ye, ni umurwanyi

  Ku Rusumamigezi: ku Ijuru rya Kamonyi.(Ni ukuzimiza). Ni ahantu hirengeye

  Ku Rutambabiru: i Ngoma.

  Ku Rutambamyato: ku Kinanira.

  Kubayagura: kuryana ipfa kandi uvundiranya.

  Kudahanura: kugabanya amazi yo mu nkono ivuga mbere yo gushyiramo ifu.

  Kudashakira ubwinshi mu mazi: kudashyira amazi menshi mu kintu.

  Kufira: kurandura ibyatsi byameze mu myaka. 

  Kuganza: Gutsinda, gutera ubwoba, gutinywa, kubahwa kubera isumbwe urusha 

  abandi. 

  kugera kure cyane).

  Kugira ngo yibutse ko Mutara II yimye ingoma akiri umwana. Abamutekerezaho

  Kugotomera: Kunywa n’ingoga amazi menshi cyangwa ikindi kinyobwa bitewe 

  n’inyota nshinshi cyangwa umururumba umutu afite. 

  Kugwa mu kantu: kumirwa ukabura icyo uvuga.

  kuko yimye; tumushimire kuko yabaye Umwami.

  Kuronka: Kubona ikintu ushaka.

  Kurorongotana: Kugenda utazi iyo ujya. 

  kurwana.

  Kuvugira hejuru: gusakuza, kuvuga cyane.

  Kuvunjagura: kuvubata (gutamira byinshi kandi ukarya vubavuba).

  kuzampaka.

  Kuzanzamuka: guhembuka, koroherwa nyuma y’ikibazo runaka cyari cyakuzahaje 

  nk’indwara, ubukene, inzara n’ibindi. 

  Kuzibiranya: Kubuza guhumeka.

  Kuzigama: gushyira ibintu ku ruhande ugirara ngo uzabikoreshe cyangwa 

  uzabyirengeze mu minsi mibi

  Kuzingama: Gukura nabi kubera imirire mibi.

  Kuzuyaza umuntu: kumucanganyikisha mu mutwe, kumubeshya.

  Kwandurura imigisha y’abandi bami no gusarura aho bahinze: ibi ni amarenga.

  Kwesa imihigo: Kurangiza ibyo wiyemeje gukora mu gihe wihaye. 

  Kwijana: gukora ikintu ushidikanya, gukora ikintu udashyizeho umwete.

  Kwinumira: kutagira icyo uvuga ukicececera. 

  kwirukana umugore. Aha gusenda imisaka bashaka kuvuga “kuvana abantu mu

  Kwisunga abandi: kwegera abandi ngo mugire igikorwa mufatanya gukora.

  Kwisungana: Kwifatanya, kwegeranya imbaraga kugira ngo mubashe gukora icyo 

  umuntu umwe atakwishoboza.

  Kwivuga: kuvuga izina ryawe.

  Kwiyesura: kwiterera hejuru kubera agahinda ufite.

  Kwizimba mu magambo: Kumara umwanya munini uvuga ugatuma abantu 

  barambirwa.

  Kwizimba: Gutinda ahantu cyangwa mu bintu. 

  Mabarabiri: ni Mibambwe Sekarongoro Mutabazi. Umusizi kumwita Mabara

  Maboko atanga atagabanya: birerekana na none ko yagiraga ubuntu. Aha ni

  Matungiro: utunze byose (umwami).

  Mazina, Maza nyiri amazina yanyu: utuma iminsi iri imbere izaba myiza.

  Mazina: uhagarariye umuryango.

  Mazuba: ni Mutaga III Sebitungwa. Harimo kuzimiza.

  mbacisha bugufi.

  Mbasenge: gusenga hano bivuga gusingiza.

  Mbasobanure murasigiye: mbashyire mwese ku murongo umwe, murareshya.

  Mbogoye: biva ku kubogora bivuga kunamura. Yabogoye Igihugu,

  Mibambwe Sekarongoro Gisanura kubera ko ngo yagiraga ubuntu.

  Mihayo y’ingoma: igisingizo k’ingoma.

  Mpangarijekure: guhangaza ni ugutegereza igihe kirekire.

  Mpumurize na Nyamarembo: na Nyamarembo muhe ituze ihumure.

  Mu bitwa bya Muhima: mu mpinga ya Muhima (hafi ya Save).

  Mu bo nasiga: mu bo nsingiza mu bisigo.

  Mu Bugote: mu Mazinga.

  Mu Byaguka: ni i Gisanze ho mu Karere ka Huye aho nyina wa Mutara II Rwogera

  mu kirenge cya Ruganzu.

  Mu mirinzi ya Cyarubazi: mu miko ya Rwamiko.

  Mu mirinzi ya Kinyoni: mu mana (mu miko) ya Kinyoni (iwabo w’Abega na

  Mu murongo uje: mu gitero kigeraga kwaduka.

  Mu Musandura: mu Bwiyando hafi ya Kinyambi ho mu Karere ka Kamonyi.

  Mu Ntaho ndende: i Muremure.

  Mucana umuriro utazima: umuryango wanyu urakomeye, uhora wiyuzukuruza

  Mucurwa n’inyundo ziramye: mubyarwa n’ibihangange.

  Mucuzi: yari inyundo y’ibwami yacuze intwaro ze ntayihemukira.

  Mudahakana: umuntu ugira ubuntu, ukunda gutanga.

  Mudasobwa: umuntu utagira amazinda, utibagirwa, utibeshya.

  Mugabo mu nka nyirazo azirimo: aya magambo ni amarenga ashaka kuvuga

  Mugasanura iyi miryango: mukagura, mukongera iyi miryango.

  Muhanuzi: umuntu uzi gushishoza akareba neza imigendekere y’ibintu.

  Muhe urubanza: muhe ijambo.

  Muhimbye imiriri: nimuhanike ibisingizo.

  Muhishwambuto: umuntu mubi wangiza abana ukwiye kubahungishwa. 

  Muhongerwa: aha si izina bwite, ni izina risingiza Cyilima rivuga ko akwiye

  Muhumuza: uwatanze amahoro, ihumure.

  Mumuhaye (ubugabo): murate ubutwari bwe. Mu mbundo ni “guhaya.”

  Mumuhigure ingoma: mumugororere kuba umwami.

  Mumvune: mumfashe, munduhure.

  Munozandagano: iri ni ijambo ry’inyunge, kunoza: gutunganya, indagano: 

  umugambi; umurage. Munozandagano bivuga utunganya, ukurikiza umurage 

  w’iwabo.

  Munyagampenzi: uwanyaze impenzi.

  Murerampabe: urera, ufata neza abari baragize ibyago. Ibi bishobora kuba

  Muri abagabe b’i Bukomasinde na Busakarirwa: muri abana b’i Bweramvura

  Muri abaremere b’i Tanda: ibihangange by’i Tanda (ruguru ya Muhazi).

  Muri iki gisigo ni Ndoli uvuye mu Gihugu akajya i Karagwe. Umusizi aranga

  Muri inzungu za Bwima: muri imana z’i Bwima.

  Mutambisha batimbo: utuma abavuza ingoma bishima, bazivuza bishimye.

  Mutandi: umurashi urasira imoso.

  mutanga ibyiru (impongano, ibihano).

  Mutazimbwa: kuzimbwa ni ukurushwa n’undi mu bikorwa.

  Mutima w’urugo: Ijambo ry’icyubahiro rivuga umugore usobanukiwe neza 

  n’ibijyane no kubaka urugo. 

  Mutimbuzi nyiri i Ntora: (Gisozi yo mu Karere ka Ruhango yahoze yitwa

  Mutoramakungu: wishyiriraga mu itorero, witoreraga urubyiruko rw’inkubanyi,

  Muvugirize imirenge: muvuze imirishyo irengera ikagera kure (yumvikana

  Muzigirwa: uwo abantu bafiteho ikizere, amahirwe.

  Muzira icyangwe mu minwe: nta mwete muke mujya mugira mu mikorere.

  Mwagagaze: mukube amahugu.

  Mwambereye igisaga: narabitegereje nsanga mufite ubwiza buhebuje.

  Mwameze ibiganza bitatugwabiza: mufite amaboko adutunze.

  n’aho indoro itukuye.

  na Bumbogo. Harimo kuzimiza by’umusizi. Aho imvura igwa cyane (bakoma /

  Nabyukire: kubyukira bivugwa ubundi ku nka ziva mu rugo, mu gitondo cya

  Nabyukuruka: nagaruka, nahindukira.

  Nacuriye amahari: nateze n’amahari nagiye impaka n’ababarwanya turatega,

  narabacecekesheje.

  Ndahiro aruhira: aritanga.

  neza kuri Yuhi biributsa ko ari Umwami w’igicaniro, ubwo akaba na we ari

  neza).

  Ngabo: ni Mutara Semugeshi basingiza bamwita ingabo iyi bakinga bari

  ni ingoma, ingoma isa n’ipfutse (ni umuzimizo w’abasizi). Biravuga rero ko

  ni ryo rivubura imvura; ni nk’aho rifite imigezi.

  Ni uruharo rwambereye ikibuza: guhinga ni byo byambujije kuza.

  Nicariye inkoni: niyicariye ku nkoni nk’umushumba uragiye.

  Nihanure amahanga: nshirikire ikinyoma ibihugu by’amahanga.

  Nimugarishye mwaraganje: nimugabe amashami hose mwaratsinze.

  Nimumburane: ndi uwanyu nimumbuze kugira ibindi mpugiramo bitari ibyo

  Nimumuhe rugari: nimumuhe urubuga.

  nk’aho bavuze ko atanga atitangiriye itama.

  nk’umuntu urwana n’abantu batatu cyangwa babiri kandi mu maboko maze

  nk’umwami w’inka kimwe na Cyilima na Mutara.

  Nkomere nkomereho: nkome akamu nuzurize.

  Nkomyurume: umuzindutsi, utagira ubute utaryamira, utiganda.

  Nkovu imbere: ni ukuvuga ko yasigaranye inkovu mu ruhanga. Ni ukuvuga

  Nkozurugendo: Mutabazi.

  Nsana: biva ku nshinga “gusana” bivuga gusubiranya ibyari byasenyutse. Nsana

  Nshe abami urubanza: mbabwire uko impaka z’abami zimeze, aho zizagarukira.

  nshinzwe (gusiga).

  Nsibura Nyebunga.

  Nsoro: umusizi aributsa ko Rwogera yahoze yitwa Nsoro.

  Nta byikamize urakimana: ibyikamize bivuga umwaga w’inka yanga gukamwa.

  Ntawacaniye: yabamazeho inka.

  Ntigukura: Ntikugarura, ntigukiza.

  Ntitugira umuvuro: nta hagarikamutima dufite kuko dushyigikiwe.

  Ntiwandobanuye mu b’inyuma: ntiwanshyize mu b’inyuma.

  ntizinyagwe (n’ Abanyoro).

  Ntiziranze: kuranza ni ukuranga (kumanika) ibisabo kuko nta mata bafite yo

  Ntizirava inyuma: ziracyaza, ni inka akomeza kunyaga.

  Ntora).

  ntoya cyane itaratangira kurisha. Umusizi akoresha ijambo “muto”; “umutavu.”

  nubwo Gahindiro yari akiri umwana muto.

  Ny’ebisu by’emisango: iyi ni imvugo ya kera cyane bita urunya Cyilima. Aha

  Nyabuzima: inkingi y’ubuzima, uwatanze ubuzima. Biributsa ko yavanyeho

  Nyabwire rwose ntazampaka: nyabwire nta cyo nsize inyuma ntateze

  Nyamashinga: amashinga ni imipaka, imbibi, yashinze imipaka ihamye.

  Nyamuhanza: i Runda rwa Kajara mu Ndorwa. Umurwa wa Kigeli III Ndabarasa.

  Nyemazi: umuntu wagize akamaro.

  Nyina amuzanaho mpiri: nyina (Nyirakarinda) amuzana ari imbohe.

  nyirakuru w’utuwe igisigo (Mutara II Rwogera). Na we yategetse kigabo mu

  Nyiramongi ari we wategekaga Igihugu kuko Rwogera yari akiri umwana.

  Nyiratunga: ni Nyirayuhi IV Nyiratunga nyina wa Yuhi IV Gahindiro akaba

  Nyiri ibizinzo by’inka: uzi gukenura inka (kuzifata neza).

  Nyiri Ikinguge: ni ukuvuga se wa Kigeli cya Nyanguge. Nyanguge ni umugore

  Nyiri imbuga mu mbone: ufite inkovu mu ruhanga (ni nk’intoboro).

  Nyiri inkoni za Rusugi na Rusanga: uhagarikiye Rusugi na Rusanga (imfizi

  Nyiri inyumba: umutegeka w’ingoro (inzu y’umwami).

  Nyiri ishya ry’inka n’ingoma: uwatumye habaho ihirwe ry’inka n’ingoma

  Nyiri u Buzi: umutegeka w’u Buzi (agahugu ko mu Buhunde mu majyaruguru

  Nyiri uburezi: uwavutse neza agahabwa impano nziza.

  Nyunga ya Ruganzu: umuzungura wa Ruganzu; uwunganiye Ruganzu uwateye

  Nzi ko barindiye ku busa: nzi ko nta ho bashingiye, bahagaze ku busa.

  Nzi ko mutazacibwa inka: nzi ko mudateze gutsindwa n’amahanga ngo bitume

  Nzogera: wambaye imidende igenda ivuga nk’amayugi. Byari ikimenyetso

  Nzogoma: umuterabwoba.

  Pariki: agace k’igihugu karimo amashyamba kaharirwe inyamaswa zo mu gasozi 

  kugira ngo zidacika burundu. 

  Raboratwari:inzu bapimiramo indwara z’abantu, iz’amatungo cyangwa ikorerwamo 

  ubushakashatsi bunyuranye hifashishijwe ibikoresho byabugenewe.

  rimwe (zihora zikamwa.

  rimwe ni iryo asanganywe ry’umubiri we irindi ni iry’amaraso yavuye.

  Rubyukirangoma: uzima ingoma, uzaba Umwaminyuma (Ni Ruganzu II Ndoli).

  Rubyutsa: umusizi w’i Burundi.

  Rugababihumbi: utanga inka nyinshi zitagira umubare.

  Rugabishabirenge: utanga imisozi n’ubundi bukire. Ni izina bari barahimbye

  Ruganzu Bicuba ni uko yatumye inka zigaruka nyuma y’iminyago yatewe na

  Rugasira: umudatsindwa.

  Rugina: kimwe mu bibindi by’ubuki magana abiri abiru b’umuganura bajyanaga 

  ibwami.

  Ruhakamiryango: umutegeka w’ibihugu.

  Ruhonga: umuntu utemera guhonga, guhendahenda umuntu ugira ngo agwe

  Ruhugukira mbere: uwo indagu zitayeho cyane. Ni ukuvuga ko kugira ngo abe

  Ruhungurabirwa: uwigaruriye ibirwa byose.

  Rukwizabisiza: uwatumiye inka ziba nyinshi mu Gihugu zigakwira ibisiza.

  rurwana nk’inka z’inkungu.

  Rusagurirandekezi: uhaza inka zishoka: Indekezi ni inka zishoka amariba

  Rusumbamitwe: umuntu w’intwari usumba (urusha) abandi mu ntambara.

  Rutsinda: umutsinzi uwaduhaye gutsinda.

  Rutukuzandoro: umusizi amwita atya kuko yavuye amaraso mu ruhanga agasa

  Ruziga: umuntu ufite umubiri mwiza, umuntu ufite ubwiza bw’umubiri. Si

  Rwarasanaga mu nka za se: urwaniriye inka za se akazihagararamo

  Rwasiye: kwasira ni ugutunga umudende w’uko yishe abanyamahanga

  Rwezamariba: kweza iriba ni ukurigira neza kugira ngo nibadahiramo amazi

  Rwinkindi: intore yambaye neza, iberewe n’ingabo.

  Rwirabanzarwe: uwisize ibyondo ku mabuga akabyisigira aho inka zishoka.

  rwo mu gahanga. (Inkoni zimurema uruguma mu gahanga).

  Rwoga yanyazwe na Nsibura Nyebunga.

  Rwuhanyanzira: umuntu ugenda yihuta. Umuntu ugenda yuhanya ni ugenda

  Samukondo ni Nsoro I Samukondo sekuru wa Cyilima I Rugwe.

  Samukuru wa Samukondo: igihangange gikomoka kuri Samukondo. Uyu

  Sango: Buhungiro; umuntu ukenewe abandi bisunga.

  se akiriho.

  Serukiramapfa: uwatsinze inzara.

  Shebuja wa Nyamiringa: umutware w’Urusengo bitaga Nyamiringa cyari

  Shoza yuhire: uhamagaza inka ngo azuhire zishire inyota. Gushoza inka ni

  Sinagaye umutungo wawe: sinabujijwe kuza n’uko utabona icyo umpaho

  Sinatendwa mu mbare: sinahinyuka. Mu mubare w’abasizi (abazi kureba kure

  Sinijanye: sinashidikanyije.

  So wawe: ari we so.

  Sohoringoma: uwakundaga kuvugirizwa ingoma.

  tugirana intego.

  Ubakobwa b’amasugi: Abakobwa bafite ababyeyi bombi.

  Ubu Rukanira ntungirire urukara: ubu rero nyiri ukuri ntundakarire.

  ubugugu na busa.

  Ubukangurambaga: igikorwa cyo gushishikariza abantu benshi kwitabira ikintu 

  runaka.

  Ubukangurambaga: Inyigisho ku kintu runaka zihabwa abantu benshi ku buryo 

  buhoraho. 

  Ubukombe: Umugabo cyangwa imfizi bikuze kandi bihamye.

  Ubukundwakare: Kuba yubashywe birengeje.

  ubumara bw’inzoka.

  Ubushami: amaboko. (ubuhangange).

  Ubushongore: ishema.

  Ubutayu: - Ahantu hataba amashyamba cyangwa ibindi bimera ngo bihakingirize; 

  hagizwe n’amabuye n’umucanga. Ubutayu kandi ni ahantu hadatuwe kuko 

  ubuzima buba budashoboka. 

  Ubutazadushira: ku buryo bitazatuvamo, tutazabyibagirwa.

  ubutegetsi.

  ubutegetsi.

  Ubwehe: Impamvu y’ibanze, intandaro y’ibyago, umutima wuje ubugwanabi, 

  icyago kirimbura ibintu.

  Ubwo akangiye icyanya: igihe atungutse mu cyanya (ishyamba).

  Ugumye uvunye unyumve: ukomeze umpe akanya unyumve. Kuvunya ni

  Ukaba uhotoye uruti: ukaba uhangaye, ukomeye.

  Ukiri umutavu: ukiri muto, umwana. Umutavu bivuga ubundi inyana ikiri

  ukomeye.

  ukuzihamagaza ngo zisange iriba zinywe.

  ukwinjiza umuntu cyangwa se kumuha ijambo. Kuvunya bibyara kuvunyisha.

  Umuci w’inkamba: uvana abantu mo ubwigomeke.

  Umuci w’inzigo: uwaduhoreye.

  Umugabekazi waduhekeye: ni Nyiramavugo II Nyiramongi nyina wa Mutara

  Umuganda akawigiza mu rumira: akubaka mu mazi rwagati ( ni ku Ijwi kuko

  Umuganura: umuhango wo kurya no kunywa ku musaruro bwa mbere. Kera wari 

  umuhango wo kurya umwaka mushya w’amasaka n’uburo, umwami akaba ari we 

  wagombaga kuganuzwa bwa mbere.

  Umugombozi: umuzungura, umusimbura. Kugombora ni ugusimbura si ugukiza

  Umuhangura bashonji: ugoboka abashonji.

  Umuhozi: uwahoye (guhora) abanzi.

  Umukomeza w’inkuna: uwateraga imbaraga, uwari inkingi y’abamwitangiye,

  Umunyabutatu: uwambaye urubindo. Wari umwambaro w’Abashi. Kari akantu

  Umunyamashyengo: Umuntu ukunda gusetsa cyane . 

  Umunyarukano: umuntu ushinzwe gutanga ikoro iri n’iri ryo gushimira (we

  Umunyotwe: umuriro umeze nk’ivu.

  Umuranga: umuntu w’inyangamugayo, w’inararibonye watorwaga n’umuryango 

  w’umusore akajya kubafatira amakuru mu muryango ufite umukobwa ukwiye 

  gusabirwa uwo musore.

  Umuranzi: inyama batara hanyuma bakazibika.

  Umurasanira w’ingoma: urasanira (urwanira) ingoma.

  Umurorano: amasaka azavamo umutsima.

  Umutanguha: indahemuka.

  Umutsobe: bumwe mu mako yo mu Rwanda. Amateka y’uruhererekane avuga ko 

  avuga ko bakomoka kuri Rutsobe rwa Gihanga.

  umutungo.

  Umuzahura: kuzahura ni ukondora, ukuvura, ugukiza. Ibyo yasanze

  Umuzimura: uwagaruye, uwacyamuye, yagaruye ibyari byazimiye.

  Umwami abashinzwe iby’iyimika bamuragurije babishishikariye.

  Umwami akakira: umwami akaryamana n’umugore. 

  Umwami akarora: umwami akarya.

  Umwami yigaruriye igihugu ni uruharo aba atuye.

  Umwigire: biva ku nshinga “kujya”; ni uwigiriyeyo ubwe, nta bandi atumye.

  Umwogabyano ahaye Rwogera: igihe Nyiratunga/Nyiramavugo yeguriye Rwogera

  Umwuma: inyota y’ikirenga imarwa no kunywa amazi afutse. 

  Ungurishije: waba unzimije.

  Urabahungure ubuhake: bafate bupfubyi ubagire ingabo zawe.

  Uri Biyamiza mu nzoza: uri amizero y’ibihe biri imbere.

  urubyiruko rw’abakubanyi (abarwanyi).

  Uruhamo rw’umuryango: Hejuru y’umuryango ugana ku gisenge.

  Uruhanga ruharaze imvi: umutwe urimo imvi. 

  Uruharo: ubundi bivuga umubyizi, aha bivuga amahugu abami bigaruriye. Uko

  Urujya n’uruza: Ibintu byinshi, abantu cyangwa inyamaswa bigenda binyuranamo 

  cyangwa bigenda bigaruka. 

  Urushingo: ikibaru cy’umuko bashingagamo urushingati bakarukaragiramo 

  babigiranye imbaraga, bakabibyaza umuriro. 

  Urusika rw’umugendo: urusika abantu batari bene urugo batari bemerewe kurenga 

  ngo bakomeze mu nzu.

  Urusika: wari umwanya utandukanya ibice bitandukanye byo mu nzu ya 

  Kinyarwanda. Kuri ubu ni urukuta rutandukanya ibyumba by’inzu.

  Urutoto: Igitugu yabategekeshaga.

  Urutsike: muri iki gisigo bivuga uruhanga; ubundi bivuga agatsiko k’amoya yo

  Urutsizo: ubundi bivuga icyuhagiro bakoresha mu mihango y’imandwa. Babaga

  Uruturuturu: Umuseso, mu gitondo kare.

  Uruyundo: umwanya w’umubiri (ku mugabo) ubyara, umusizi arifuriza abami

  Utari mu mugongo: utari mu mihango y’abagore/abakobwa.

  Uturuka: utangirira. 

  Uturukijwe: biva ku nshinga guturutsa bivuga kubiba amasaka y’amaka ubwa 

  mbere. 

  Utwangushye: Ibintu bike ariko by’ingira kamaro

  uvugwa ni Yuhi IV Gahindiro.

  Uwatanyaga: uwicaga (gutanya). Si ukwatanya.

  Uzagabe nka Gisanura: uzagabe imisozi unyaze abandi bami nk’uko Gisanura

  w’ibihubi. Iyo bawuvuza ingoma zose zisukira (zivugira) rimwe.

  w’ikirenga.

  wa Cyilima I Rugwe akaba nyina wa Kigeli I Mukobanya.

  Wa Misaya: wa Matama nyina wa Yuhi Gahima yitwaga Matama.

  Wa mwami wo mu makungu: wa mwami wari mu rubyiruko rutyaye,

  Wari uhanze: wari warigize akataraboneka.

  Winkeka ubutati: ntunkekeho ubugambanyi.

  Winyita impezi: ntuvuge ko naheze, natinze.

  y’abemeye kumwitangira, kumwihambiraho batarambirwa.

  y’Ikiyaga cya Kivu. Uwo mutegetsi ni Karinda wishwe ku bwa Gahindiro.

  y’ubwami.

  y’umutware).

  Ya Rusenge: y’i Bugamba.

  Yabateyemo umukenya: yabahuyemo urupfu rubakenya (rubica bakiri bato).

  yabigenjeje.

  Yagomoroje imihana: ingoma yemeje andi mahanga, maze ikayategeka.

  yahawe n’lmana.

  Yakandagiye Nyiri i Nkoma: yishe umwami w’i Nkoma. (Ni Ntare III Kivimira).

  yarabyondoye arabizamura.

  yaracyunamuye.

  Yarakwigeze: yaguhaye kuba intwari nka we ntuzamutenguhe.

  yarasendereye (yabaye myinshi cyane).

  Yarayihunze: biva ku nshinga “guhunda” ivuga gutaka ingoma yabo yayitatse

  Yarwaniye Nyamurunga: Yarwaniye ingoma Rwoga.

  yatabaruye ingoma.

  yavukiye. Kwagura no gusanzura bivuga kimwe.

  Yayanganiye n’amahari: yarwanyije abashatse na bo kwigira abami. Ibi biributsa

  Yaziziburiye imoko: yatumye inka zikamwa.

  Yica ingome: yica ingabo zigomye, ingabo z’amahanga zitayoboka.

  yihuta cyane.

  Yinikize inka zikamwa ubutaretsa: atangire akame inka zitajya ziteka na

  Yuhi abakomye ku ngoma: Yuhi abavanye ku ngoma.

  Yuhi anshira imihigo: Yuhi IV Gahindiro yemeza ko natsinze arabimpembera.

  z’ibwami zo mu mihango).

  Zinzazinywe: uhagarikira inka zikanywa neza mu iriba. Kuzinza ni ugufata

  zituruka kure.

  Imyandiko y’inyongera

  Igisigo: Naje kubara inkuru

  Naje kubara inkuru

  Yaraye i Murori

  Kwa Nyiramuyaga na Muhaya

  Murorwa yacyuye amahano

  5. Za busunzu zirayishoka,

  Ikamburwa n’ibihunyira

  Ruhangwambone rwa Ruhoramugambo,

  Umuswa uranyanitse mu kigunda;

  Yapfuye urwa Ruvuzo

  10. Yo yigeraga Mfizi ya Makuka

  Ikayigerera i Buringeri

  Yacitse nka Mushunguzi

  Yaguye mu rukubo nk’impabe

  Yatsinzwe nka Karihejuru.

  15. Naje ntabara impuha

  Impundu ziravuga umurenge

  Mu mirambi ya Kigali

  Ziranamije ku Muturagasani.

  Kandi mbara inkuru ntikuke

  20. Y’uko wakukiye Mutiri, Mutabazi,

  Ugatema ibyaro amajosi.

  Ngiyo ya sugi

  Irasogombwa amahanga,

  Irahinga iz’amakeba,

  25. Nkavuga imyasiro,

  Wasiye Nyamiringa,

  Mirindi ya Rumeza,

  Wayambikiye agashungo

  Iyo ngoma yawe.

  30. Nimuyihe rugari

  Yibonereho Ruhangwambone

  Nyibaze ay’icyo kirara

  Kitagira umuraza

  Mu mirambi ya Rubaho

  35. Cyaroye kikica umukenya

  Kitaramara kabiri

  Kimbwire undi waryiswe iryo zina,

  akazisazira nyuma.

  Na ndetse we Ruhangwambone

  40. Rwa Ruhuzambone

  Uba udateze amarengero

  Ugacurisha imihoro?

  Nimuyihe rugari,

  yibonereho Ruhangwambone!

  45. Nyibaze; ko amazina yari menshi,

  Mu kurora ukisunga iriheze

  Rya Ruhararaburozi rwa Mpinga?

  Yo mu guha impaka uwatwambuye Yuhi,

  Imvano yava kuki?

  50. Ntizi ko Rugaju

  Ari we waduteye imbeho n’isuri.

  Maze tugasanganwa Imana

  Ibura mwabo ikabona twebwe?

  Iyacu ni Rubanguka

  55. Rwacyamuye ibihugu

  Ni we “Rugira” wahonokaga mu Buhinda.

  Nanone niberwe

  Ayigire intindo,

  60. Ayitegeke nka Rwuma

  Maze ive mu rweguriro zirishe

  Niremba ayigire insezo,

  Ayisenyere ijabiro ijabo rishire.

  Izaze akuya kayirenze

  65. Yicuza ayo yakoze,

  Ikungagizwa mu myiri bayinyaze!

  Nimuyihe rugari,

  Yibonereho Ruhangwambone!

  Izaza yumva amatare

  70. ayivuga mu mutwe

  Mu mpinga ya Butare

  Amatwi yazibiranye mu minyago,

  Mutukura itekanye na Mukeshajabiro,

  Nimuyihe rugari,

  75. Yibonereho Ruhangwambone!

  Izaza ishorejwe amacumu

  Mu mpinga ya Gatsibo;

  Amacumu yabaye inkwaruro

  Maze ishime ko itagira

  80. I Bwangaguhuma kwa Gahaya:

  Ubwo yisunze izina ritagira amarengero

  Amajyo azayibera amabuye.

  Nimuyihe rugari,

  Yibonereho Ruhangwambone Rwa Ruhuzambone

  Uba udateze amarengero

  Ugacurisha imihoro?

  Nimuyihe rugari,

  yibonereho Ruhangwambone!

  45. Nyibaze; ko amazina yari menshi,

  Mu kurora ukisunga iriheze

  Rya Ruhararaburozi rwa Mpinga?

  Yo mu guha impaka uwatwambuye Yuhi,

  Imvano yava kuki?

  50. Ntizi ko Rugaju

  Ari we waduteye imbeho n’isuri.

  Maze tugasanganwa Imana

  Ibura mwabo ikabona twebwe?

  Iyacu ni Rubanguka

  55. Rwacyamuye ibihugu

  Ni we “Rugira” wahonokaga mu Buhinda.

  Na none niberwe

  Ayigire intindo,

  60. Ayitegeke nka Rwuma

  Maze ive mu rweguriro zirishe

  Niremba ayigire insezo,

  Ayisenyere ijabiro ijabo rishire.

  Izaze akuya kayirenze

  65. Yicuza ayo yakoze,

  Ikungagizwa mu myiri bayinyaze!

  Nimuyihe rugari,

  Yibonereho Ruhangwambone!

  Izaza yumva amatare

  70. ayivuga mu mutwe

  Mu mpinga ya Butare

  Amatwi yazibiranye mu minyago,

  Mutukura itekanye na Mukeshajabiro,

  Nimuyihe rugari,

  75. Yibonereho Ruhangwambone!

  Izaza ishorejwe amacumu

  Mu mpinga ya Gatsibo;

  Amacumu yabaye inkwaruro

  Maze ishime ko itagira

  80. I Bwangaguhuma kwa Gahaya:

  Ubwo yisunze izina ritagira amarengero

  Amajyo azayibera amabuye.

  Nimuyihe rugari,

  Yibonereho Ruhangwambone

  Izaza yumva insengo

  Zivuga iwacu mu ngoro

  umuryasenge uyirya

  Yabuze amaboko

  Yo kwishima mu gihumbi;

  90. Izaba yayakonje Mutukura,

  Yayageretse ku ya Mutaga w’i Nkanda!

  Ruhangwambone nimuyihebe

  Nta nkandagiro izeye!

  Nimuyihe rugari,

  95. Yibonereho Ruhangwambone!

  Mbese wowe ntiwahagiye

  Ku y’i Butemabuto kwa Mataremato

  Yaje gutegura ino

  Matungo ayigira intindo?

  100. Nimuyihe Rugari,

  Yibonereho Ruhangwambone!

  Mbese wowe ntiwahagiye

  Ku y’i Buvuganyanzara kwa Kivugabagore

  Yahanzwe no kuvuga rimwe

  105. Akarimi kayo kagwa mu matsa?

  Uzarebe aho izingiye Mizinge:

  Ntikizirikana ay’imusozi.

  Mba ndi ishami ryabyaye Nyirarugaju?

  Nimuyihe rugari,

  110. Yibonereho Ruhangwambone!

  Mbese wowe ntiwahagiye

  “ Ku y’i Busobanyamakaraza”

  Iri ni ishavu ringana aya mazi

  Rikayirara mu muroha

  115. Yarahebye n’abayiyagira

  Ngo bayihe ubuhura!

  Igumye iganye na Ntenga

  Bateze inyenga. Rero simbeshya

  120. Ni ko ntanga abagabo benshi ba Mikore:

  Rukabuza arumva na Myambi.

  Sinzakaraba no kwa Rujyo:

  Makomere arabizi na Makuka,

  125. Na Rukaniramiheto;

  Simbeshya: uzahagira ku rw’i Bumpaka

  uzatwika ari umugero

  Rugina ikarwubika

  Rugahinduka umugina.

  Bifatiye ku byavuye mu gitabo k’Ikinyarwanda, umwaka wa Gatandatu, 2008 urup.46-4

  

  Bene izi modoka zizwi nka “cable cars” ni zo Leta irimo gutekereza kuzana mu 

  Rwanda

  Uburyo bwo gutwara abantu mu migi cyanecyane mu Mujyi wa Kigali hifashishijwe 

  utumodoka tugenda ku migozi, bushobora gukoreshwa mu Rwanda mu gihe kiri 

  imbere.

  Minisiteri y’Ibikorwa Remezo (MININFRA) iravuga ko ubwo buryo burimo 

  gutekerezwaho mu rwego rwo guca umuvundo no kugabanya igiciro k’ingendo. 

  Umuyobozi w’ishami rishinzwe gutwara abantu n’ibintu muri MININFRA avuga ko 

  ubu buryo butagoye kubugeraho kuko ari bizinesi izajya yinjiriza abazashoramo 

  imari.

  Umuyobozi ubishinzwe yabwiye Imvaho Nshya ko “Cable Cars” zigendera ku 

  nsiga zikoreshwa n’amashanyarazi, ati: “Imbanzirizamushinga y’utu tumodoka 

  yatekerejweho.” Yakomeje agira ati: “Turashaka ko ubwo bari gusubiramo 

  igishushanyo mbonera cy’Umujyi wa Kigali, bashyiraho n’imirongo izo ‘cable cars’ 

  zizanyuramo. Duteganya ko icyo gishushanyo kizabyerekana, hanerekanwe uburyo 

  abantu bagenda batiriwe babyigana mu muhanda.”

  Uwo muyobozi avuga ko izi modoka zikunze gukoreshwa cyane mu bijyanye 

  n’ubukerarugendo ariko ngo zinakoreshwa no mu gutwara abantu mu buryo bwa 

  rusange. “Cable Cars” ni imodoka zikoreshwa cyane mu bihugu nk’u Busuwisi, 

  Leta Zunze Ubumwe z’Amerika n’ahandi. Ati: “Ikiza cyabyo ni bizinesi ikorwa 

  n’abashoramari ku giti cyabo bitabaye ngombwa ko Leta ishyiramo amafaranga,

  bityo na bo baba bunguka.”

  Kuba ngo izo modoka zidakoresha risansi cyangwa mazutu ahubwo zikoresha 

  umurimo muke w’amashanyarazi ngo bizatuma nta muntu utazabasha kwigondera 

  ibiciro byazo.

  Umuyobozi w’ishami rishinzwe gutwara abantu n’ibintu muri MININFRA avuga 

  ko hari abashoramari batangiye kwegera Leta bashaka gushora imari muri utwo 

  tumodoka.

  “Cable Cars” zitegerejweho gutanga umusanzu mu gukemura ikibazo cy’ubwikorezi 

  gisanzwe kivugwa mu mugi wa Kigali, aho abagenzi bagorwa no kubona imodoka. 

  Umwe mu bakozi ukorera mu mugi rwagati ataha ku Kimironko avuga ko agifite 

  ikibazo cyo kumara umwanya munini ategereje imodoka.

  Kubona imodoka biragorana, n’aho ibonekeye igatinda mu nzira kubera umubyigano 

  ukunze kubaho cyanecyane mu masaha y’umugoroba na mu gitondo.

  Yanditswe na MUKAGAHIZI ROSE/ Imvaho Nshya yo ku wa 09-10-2018

• Topic 7
• Topic 8
• Topic 9