Kinyarwanda LE copy 1

Ubushobozi bw’ingenzi bugamijwe 

- Gusesengura imbwirwaruhame hagaragazwa ingingo z’ingenzi 

ziyikubiyemo n’imbata yayo.

- Guhanga no kuvuga imbwirwaruhame ku nsanganyamatsiko yahawe. 

- Gusobanura no gutahura mu mbwirwaruhame amafatizo y’ubwumvane 

n’imimaro y’ururimi.

Igikorwa cy’ umwinjizo

Ushingiye ku bumenyi ufite, sobanura mu magambo yawe bwite uburinganire 

n’ubwuzuzanye mu muryango, ugaragaze uko bumeze mu muryango 

nyarwanda utanga n’ingero zifatika.

Bayobozi b’utugari n’imidugudu igize Umurenge wa Munanira,

Baturage mutuye mu Murenge wa Munanira,

Nongeye kubasuhuza, nimugire amahoro! Nyuma y’iki gikorwa cy’umuganda cyari 

cyaduteranyirije hano, ndagira ngo mbamenyeshe ko uyu munsi hateganyijwe 

kuganira ku buringanire n’ubwuzuzanye mu muryango. 

Nkaba ngira ngo mbamenyeshe ko icyo kiganiro tugiye kukigezwaho 

n’Umunyarwandakazi wishimira ibyiza Leta y’u Rwanda yagejeje ku bakobwa 

n’abagore.

Madamu Ushinzwe Imibereho Myiza y’Abaturage mu Murenge wa Munanira, uyu 

mwanya ni uwanyu kugira ngo mugeze ku baturage ikiganiro mwabateguriye.

Murakoze!

Nyakubahwa Muyobozi w’Umurenge wa Munanira, 

Bayobozi b’utugari n’imidugudu,

Baturage b’Umurenge wa Munanira, nimugire amahoro!

Nk’uko byari biteganyijwe, nyuma y’igikorwa cy’umuganda cyabaye uyu 

munsi, tugiye kuganira ku buringanire n’ubwuzuzanye mu muryango. Sintwara 

umwanya munini, ngiye kubaganiriza iminota mike. Ndabanza nsobanure ihame 

ry’uburinganire n’ubwuzuzanye, mbabwire impamvu Leta y’u Rwanda yashyizeho 

ihame ry’uburinganire n’ubwuzuzanye, mbahe n’ingero zinyuranye zigaragara mu 

muryango nyarwanda, nsoreze ku ngamba zo gukomeza gukora ubukangurambaga 

kugira ngo iri hame rirusheho kumvikana neza.

Bayobozi bo mu Murenge wa Munanira,

Baturage b’Umurenge wa Munanira,

Uburinganire n’ubwuzuzanye bugaragara igihe abagore n’abagabo bafite 

uburenganzira bungana n’amahirwe angana mu byo bakora no mu byo 

bagenerwa n’amategeko. Leta y’u Rwanda yashyizeho gahunda yo kwimakaza 

ihame ry’uburinganire n’ubwuzuzanye kugira ngo hashimangirwe uburenganzira 

bungana ku bagize umuryango nk’uko biteganywa n’itegeko no 51/2007 ryo ku 

wa 20/09/2007 rigena inshingano, imiterere n’imikorere by’urwego rushinzwe 

kugenzura iyubahirizwa ry’uburinganire n’ubwuzuzanye bw’abagabo n’abagore mu 

iterambere ry’Igihugu. 

Impamvu Leta y’u Rwanda yashyizeho ihame ry’uburinganire n’ubwuzuzanye hagati 

y’abagore n’abagabo ni ukubera ko abagore bahezwaga mu iterambere ry’umuryango 

n’iry’Igihugu muri rusange. Hari ingero nyinshi zigaragaza ko abagore bahezwaga.

Wasangaga nko mu muryango, umugore ataragiraga uburenganzira ku mitungo, 

ari aho yavutse ari n’aho yashatse. Ntiyari yemerewe gutanga igitekerezo cyangwa 

kugira uruhare ku myanzuro yafatwaga mu rugo. Bityo rero, umugabo ni we 

wari ishingiro ry’iterambere ry’umuryango. Iyo umugore yageragezaga gutanga 

igitekerezo gishobora gutuma umuryango utera imbere hacibwaga imigani 

inyuranye yo kumukandamiza ngo: “Uruvuze umugore ruvuga umuhoro, ingabo 

y’umugore iragushora ntigukura, nta nkokokazi ibika isake ihari, umugore arabyina 

ntasimbuka… ”. Ibi biragaragaza ko nta buringanire n’ubwuzuzanye bwariho icyo 

gihe. 

Mu mirimo yo mu rugo, wasangaga abahungu n’abakobwa badafatwa kimwe. 

Hari imirimo yaharirwaga abakobwa nko gukora isuku yo mu rugo, guteka, kurera 

abana, gusenya, gutera intabire, kwita ku matungo… Hari n’imirimo yaharirwaga 

abahungu nko kwasa inkwi, guhinga no kuragira... Ibyo bigaragaza ko mu muryango 

nyarwanda, nta hame ry’uburinganire n’ubwuzuzanye ryarimo. Aho amashuri 

aziye, umuryango ntiwahaga ibitsina byombi uburenganzira bungana. Wasangaga 

umubare munini w’abakobwa batarangiza amashuri kuko bagombaga gufasha 

ababyeyi imirimo yo mu rugo. N’aho wasangaga biga, wasangaga ari bake. Iyo mu 

rugo hatsindaga umuhungu n’umukobwa, ababyeyi boherezaga umuhungu gusa. 

Mu iterambere ry’Igihugu na ho, abagore ntibashyirwaga mu nzego zifata 

ibyemezo. Mu myanya ya poritiki, ubutabera n’umutekano, umubare w’abagore 

wari muto cyane. Mu burezi, wasangaga amashuri y’abakobwa ari make, n’ayabaga 

ahari, yashyirwagamo amashami abategurira gufata neza umugabo, kurera abana, 

kudoda, kuba abanyamabanga n’indi mirimo mbonezamubano. Uku kudahabwa 

uburenganzira bungana, byadindizaga iterambere ry’Igihugu.

Imyaka yabaye myinshi abantu b’igitsina gore bibera mu buzima bw’ikandamizwa 

bigera aho biramenyerwa biba nk’ibisanzwe. Nyuma ya Jenoside Yakorewe Abatutsi 

mu mwaka wa 1994, Leta y’Ubumwe bw’Abanyarwanda yashyizeho itegeko 

ry’umuryango rigena imicungire y’umutungo w’abashakanye, impano n’izungura 

ryo mu 1999. Mu rwego rw’amategeko, ibi byatumye abagabo n’abagore bagira 

uburenganzira bungana ku mitungo no mu izungura. Nta busumbane buri hagati 

yabo mu byerekeye uruhare rwabo, amahirwe bahabwa no ku burenganzira muri 

rusange.

Umugore agira uruhare mu igenamigambi ry’Igihugu, ibitekerezo bye bihabwa 

agaciro. Imvugo zikandamiza umugore, zatakaje agaciro, himakazwa imvugo 

zihesha agaciro umugore: “Umugore ni mutima w’urugo, umukobwa ni nyampinga, 

ukurusha umugore akurusha urugo …” Ubwo burenganzira abagore bahawe 

bwaguye ibitekerezo byabo. Ubu umugore afife ijambo n’uruhare mu iterambere 

ry’Igihugu. 

Nyakubahwa Muyobozi w’Umurenge wa Munanira, 

Bayobozi b’utugari n’imidugudu,

Baturage b’Umurenge wa Munanira, 

Nababwiye ko ntari bwizimbe mu magambo. Nubwo tubona ko hari umusaruro 

ugaragara mu Rwanda kubera kwimakaza ihame ry’uburinganire n’ubwuzuzanye mu 

muryango, haracyari urugendo kuko ntiturabugeraho ijana ku ijana nkuko byifuzwa. 

Igisabwa rero ni ugukomeza ubukangurambaga bugakorwa n’inzego zitandukanye 

kuko hakiri abantu babifata uko bitari ku mpande zombi. Mu bigaragara, hari 

imiryango imwe n’imwe ikirangwamo amakimbirane ashingiye ku kudasobanukirwa 

ihame ry’uburinganire n’ubwuzuzanye. Urugero ni nk’aho usanga umugore ajya 

mu kabari, agataha igicuku amena inzugi cyangwa akumva ko ikemezo ke ari 

ntavuguruzwa. Hari n’abagabo kandi usanga biyambura zimwe mu nshingano zabo 

bakazegeka ku bagore babo. Iyo usesenguye ibi, usanga abenshi babikora bitwaza 

ihame ry’uburinganire n’ubwuzuzanye. Inama nagira abanyumva, ni ukumenya ko 

uburinganire n’ubwuzuzanye atari ugusuzugurana no gupyinagazanya, ahubwo ni 

ukudatandukira ibiteganywa n’amategeko n’indangagaciro z’umuco nyarwanda. 

Murakoze, mbashimiye uburyo mwanteze amatwi nkaba nizera ko twese hamwe 

tugiye guharanira kwimakaza ihame ry’uburinganire n’ubwuzuzanye mu muryango 

nyarwanda.

Mugire amahoro!

III. 1.1. Gusoma no gusobanura umwandiko

Igikorwa

Soma umwandiko “Uburinganire n’ubwuzuzanye mu muryango”, ushakemo 

amagambo udasobanukiwe hanyuma uyasobanure ukurikije uko yakoreshejwe 

mu mwandiko, wifashishije inkoranyamagambo.

IMYITOZO

1. Koresha amagambo/itsinda ry’amagambo akurikira dusanga mu 

mwandiko, mu nteruro wihimbiye: 

a) ihame ry’uburinganire n’ubwuzuzanye

b) gupyinagazanya

c) impano

d) bahezwaga

e) izungura 

2. Tanga impuzanyito z’aya magambo:

a) Umutegarugori

b) Ubukungu 

c) Igicuku

d) Umwana

3. Urebye mu merekezo yose, garagaza amagambo ari muri iki kinyatuzu 

afitanye isano n’umwandiko “Uburinganire n’ubwuzuzanye mu muryango”:

III.1.2. Gusoma no kumva umwandiko

Igikorwa

Ongera usome umwandiko “Uburinganire n’ubwuzuzanye mu muryango”, 

hanyuma usubize ibibazo bikurikira:

1. Iyo bavuze uburinganire n’ubwuzuzanye wumva iki?

2. Wifashishije itegeko no 51/2007 ryo ku wa 20/09/2007, sobanura 

ihame ry’uburinganire n’ubwuzuzanye. 

3. Ni inde wagejeje ijambo ku mbaga y’abaturage yari iteraniye ahabaye 

umuganda?

4. Ni iyihe impamvu Leta y’u Rwanda yashyizeho ihame ry’uburinganire 

n’ubwuzuzanye hagati y’abagore n’abagabo?

5. Rondora imirimo yaharirwaga abakobwa n’imirimo yaharirwaga 

abahungu uburinganire butaratangira kubahirizwa mu Rwanda. 

6. Ese mu Rwanda hari imiryango ikirangwamo amakimbirane aterwa no 

kutumva neza ihame ry’uburinganire n’ubwuzuzanye? Sobanura kandi 

utange n’urugero.

III.1.3. Gusoma no gusesengura umwandiko

Igikorwa

Ongera usome umwandiko “Uburinganire n’ubwuzuzanye mu muryango”, 

hanyuma usubize ibibazo bikurikira:

1. Uyu mwandiko ni bwoko ki? Sobanura igisubizo cyawe.

2. Ni irihe somo uyu mwandiko ugusigiye?

3. Uramutse uhawe kuyobora ahantu ugasanga abaturage baho batazi 

ihame ry’uburinganire n’ubwuzuzanye, wakora iki? 

4. Ni izihe ngingo zigaragaza ko umugore agira uruhare mu iterambere 

ry’Igihugu? 

III.2. Imbwirwaruhame 

Igikorwa

Ongera usome umwandiko “Uburinganire n’ubwuzuzanye mu muryango” 

, witegereze imiterere yawo. Uhereye ku miterere y’uwo mwandiko, kora 

ubushakashatsi utahure inshoza y’ imbwirwaruhame, ugaragaze imbata yayo 

kandi utahure amabwiriza agenga imbwirwaruhame.

III.2.1. Inshoza y’imbwirwaruhame

Imbwirwaruhame ni ijambo umuntu ategura neza akarigeza ku bantu benshi (mu 

ruhame) bakirinda kumurogoya, ahubwo bakamutega amatwi. Imbwirwaruhame 

ishobora kuba ndende cyangwa ngufi bitewe n’intego yayo. Uvuga imbwirwaruhame 

agomba kuyitegura agahuza ibitekerezo bye bwite n’insanganyamatsiko y’umunsi, 

kandi akiyubaha ubwe, akubaha n’abamuteze amatwi. Imbwirwaruhame zivuga 

ku nsanganyamatsiko zinyuranye: izibwiriza iby’idini, izivuga ibya poritiki, izo 

kwizihiza iminsi mikuru, izikangurira abantu igikorwa runaka... Ni yo mpamvu 

imbwirwaruhame zishobora kuvugirwa ahantu hanyuranye nko mu nsengero, mu 

mashuri, mu nzu mberabyombi n’ahandi.

III.2.2. Imbata y’imbwirwaruhame

Imbwirwaruhame iba igizwe n’ibice bine by’ingenzi: umutwe, intangiriro/interuro, 

igihimba n’umwanzuro/umusozo.

1. Umutwe:

Umutwe ni igice kibanza k’imbwirwaruhame kigaragaza insanganyamatsiko iyo 

mbwirwaruhame iri bwibandeho.

2. Intangiriro / interuro

Mu ntangiriro uvuga imbwirwaruhame abanza kuvuga abanyacyubahiro bari aho 

n’abo ubutumwa bugenewe ahereye ku w’imena muri bo akurikije ibyubahiro 

byabo, gusa akirinda kubavuga mu mazina yabo bwite. Uvuga imbwirwaruhame 

kandi ageza indamukanyo ku bo abwira. 

Urugero:

Nyakubahwa Muyobozi w’Umurenge wa Munanira, 

Bayobozi b’utugari n’imidugudu,

Baturage b’Umurenge wa Munanira,

Nimugire amahoro!”

Aka ni na ko karango ka mbere k’imbwirwaruhame. Mu ntangiriro kandi ni ho 

utanga ikiganiro agaragaza ibyo ari buze kuvugaho, akabivuga mu buryo bwihuse 

cyangwa butatuye, asa n’utera amatsiko abamuteze amatwi ndetse no kubumvisha 

akamaro k’icyo kiganiro agiye kubagezaho. Iki gice ntikigomba kuba kirekire.

3. Igihimba

Iki gice ni cyo gice fatizo k’imbwirwaruhame. Ni muri iki gice utanga ikiganiro avuga 

ingingo yateguye kuvugaho. Ni ngombwa ko izo ngingo azikurikiranya neza ashingiye 

ku buremere bwazo. Ibi bituma abamutega amatwi batarambirwa kuko aba 

yahereye ku ngingo zibafitiye akamaro cyane. Iyo bibaye ngombwa ko hari ingero 

zitangwa, uvuga imbwirwaruhame akoresha ingero zijyanye n’abo abwira cyangwa 

aho avugira. Kubera ko iki gice gishobora kuba kirekire, utanga ikiganiro mbere yo 

kujya ku yindi ngingo ashobora kugenda akoresha amagambo yo gukangura abo 

abwira (urugero: bayobozi, babyeyi, nshuti, bavandimwe...)

4. Umwanzuro/ Umusozo

Muri iki gice uvuga imbwirwaruhame asoza yibutsa abamuteze amatwi ingingo 

z’ingenzi baganiriyeho kugira ngo basigarane ishusho y’ikiganiro. Ni muri iki 

gice kandi ashobora kugaragaza ibyifuzo, ingamba, inama... bitewe n’imiterere 

y’ikiganiro. Niba yashishikarizaga abantu kurwanya ibiyobyabwenge arasoza 

agaragaza ingamba zafatwa mu kubirwanya. Muri iki gice kandi utanga ikiganiro 

asoza ashimira abari bamuteze amatwi.

III.2.3. Amabwiriza agenga imbwirwaruhame

1. Uko imbwirwaruhame itegurwa n’uko isomwa

Mbere yo gutanga ikiganiro mbwirwaruhame, ugitegura agomba kumenya ibi 

bikurikira:

- Ni ngombwa kumenya abo agiye kubwira imbwirwaruhame abo ari bo n’aho 

ababwirira.

- Ni iki bashobora kumva? Bari mu kihe kigero k’imyaka? Bakora iki? Ni iki 

bahuriyeho?

- Gutegura imbwirwaruhame.

- Kumva neza insanganyamatsiko y’imbwirwaruhame byaba ngombwa 

akanasoma ibitabo binyuranye bivuga kuri iyo nsanganyamatsiko.

- Gukusanya ibyo azavuga mu ngingo zinyuranye z’imbwirwaruhame ashingiye 

ku byo yasomye cyangwa yabajije abandi.

- Gushaka intego z’ikiganiro ke akanakora imbata y’ikiganiro ke.

2. Imyifatire n’imyitwarire y’uvuga imbwirwaruhame

Utanga ikiganiro mbwirwaruhame agomba kuba:

a) Yambaye imyambaro idakojeje isoni.

b) Kumenya guhagarara neza imbere y’abandi nta mususu.

c) Kuvuga imbwirwaruhame ye adategwa.

d) Kuraranganya amaso mu bo abwira, kirazira kubatera umugongo no kuba 

imbata y’urupapuro.

e) Kurangurura ijwi kugira ngo imbwirwaruhame yumvikane.

f) Kuvuga atarandaga cyane kugira ngo abamuteze amatwi batarambirwa kandi 

ntiyihute cyane mu mvugo kugira ngo ibyo avuze birusheho kumvikana.

g) Kwirinda imvugo nyandagazi.

h) Kugenda atanga ingero zihuye n’ikigero cy’abo abwira cyangwa se icyo bakora.

Ikitonderwa: 

Utegura imbwirwaruhame ayitegura yandika, akazayivuga asoma ibyo yanditse, 

mu rwego rwo kwirinda kuvuga ibiterekeranye no kwisubiramo bya hato na hato. 

Hashobora kuvugwa imbwirwaruhame ihanitse cyangwa idahanitse, umuntu 

akayivuga atayiteguye. Ibyo ni iby’abafite iyo mpano si ibya buri wese kuko bigira 

abahanga babyo. Ibyo bigaragarira cyanecyane nko mu misango y’ubukwe, ku minsi 

mikuru, mu birori runaka... 

Umwitozo

Sobanure ibice bigize imbata y’imbwirwaruhame

Keza ni mubyara wa Kagabo. Bize ku kigo kimwe cy’amashuri abanza mu cyaro. 

Keza yaje kujya gukorera mu mujyi wa Kigali, Kagabo aguma mu cyaro. Nyuma 

y’imyaka isaga irindwi baje guhurira i Kigali. Kagabo yari agiye kuhakorera 

iyimenyerezamwuga. Yibazaga uko azakora imirimo ye akabura igisubizo, kuko 

atari azi indimi bakoresha bitewe n’uko hakora Abanyarwanda n’abanyamahanga. 

Mbere yo kuhagera ariko, yari yarabanje kuganira na Keza kuri terefone cyane 

ko yari kuzakorera iyimenyerezamwuga aho Keza asanzwe akorera nuko Keza 

amwizeza ko azamwigisha amwe mu magambo azakoresha mu gihe azaba ahuye 

n’umuntu utavuga Ikinyarwanda bakumvikana neza. Mu gihe Kagabo yerekezaga i 

Kigali yahamagaye Keza kuri terefone maze bagirana ikiganiro giteye gitya: 

Kagabo: Allooo! Mwaramutse Ke? Ni Kagabo. Mbega we! Ntuzi noneho ibyo 

mbona! Ndabona aha tugeze noneho wagira ngo nageze i Kigali pe!.

Keza: Eee! Mwaramutse Kaga? Ubu se ushatse kuvuga ko aka kanya waba uhageze? 

Kereka niba atari imodoka ikuzanye!

Kagabo: Naje n’ikimodoka kinini sinzi neza aho tugeze. Gusa mbonye hari …Allo! 

Allooo ! Allo ! uranyumva se?

Ubwo mu gihe Kagabo yari akivugira kuri terefone, ihuzanzira ryagize ikibazo 

ntibakomeza kumvikana neza. Keza yahise amwoherereza ubutumwa bugufi 

bwanditse mu rurimi rw’Igifaransa. Mu kanya gato bongeye guhamagarana noneho 

birakunda maze bongera kugirana iki kiganiro:

Keza: Numvise tutumvikana neza, ubanza aho mugeze hari ihuzanzira rike. Harya 

wahagurutse iyo saa ngahe? 

Kagabo: Erega sinzi gusoma no kwandika Igifaransa? Ibyo unyandikiye byambereye 

inshoberamahanga. Abo twicaranye bambwiye ko dusigaje iminota mike tukagera 

muri gare. 

Keza: Noneho reka nge kugutegerereza aho zihagarara. Si byo Kaga?

Kagabo: Yego sha Ke. Umbabarire rwose ntuhave kuko ntahazi. 

Keza: Humura nuhagera urahibwira. Nimurenga ikiraro kinini cyane, muraba 

musigaje nk’iminota itanu mukahagera.

Kagabo: Eee! Ubwo se amazu yaho ameze ate? Icyampa nkaza kugera i Kigali 

amahoro!

Keza: Yewe, nuhagera nawe urayibonera. Amazu yaho ni meza cyane… harimo 

ageretse n’atageretse. Hari imodoka nyinshi, urusaku rw’ibintu binyuranye n’urujya 

n’uruza rw’abantu… 

Keza: Ko mbonye ikimodoka kinini kinjira ubwo si icyo mujemo?

Kagabo: Urabona ari kirekire kandi gifite amabara y’ubururu n’icyatsi?

Keza: Yego.

Kagabo: Noneho turahageze. 

Keza: Yego rwose!

Kagabo acyururuka imodoka yahise yumva Keza amuhamagaza umunwa, akebutse, 

amubona iburyo amurembuza, ahagaze inyuma y’aho ya modoka yari iri. Yahise 

amusanganira aramuramutsa nuko bakomeza baganira muri aya magambo:

Keza: Muraho neza Kaga? Iminsi myinshi.

Kagabo: Muraho neza Ke? Yewe, iminsi myinshi koko. Ndabona warakuze cyane. 

Ndetse wabaye n’ikizungerezi. Bivuze ko wahindutse cyane.

Keza: Reka kubeshya se sha!

Kagabo: Ni ukuri ntawamenya ko ari wowe. 

Keza: Harya ngo uje kwimenyereza umwuga aho nkora? Ko mbona abahakora 

bavuga indimi zinyuranye? Hari abavuga Icyongereza, Igifaransa, Igiswayire ndetse 

n’Igishinwa. Ubwo se muri izo ndimi zose uzi izihe? 

Kagabo: Igiswayire cyo wenda nagerageza kuko ari cyo niyigiraga gusa, izindi 

ndimi nkazisuzugura. Mbese nshaka kuvuga ko izindi ndimi ntazizi pe!

Keza: Yewe, nge nta giswayire na gike nzi rwose! Cyakora nzi Igishinwa, Icyongereza 

n’Igifaransa. Muri izo nta cyo wambeshya. 

Kagabo: Ubwo rero nange uvuze rumwe muri izo waba ungurishije. 

Keza: Sinabikora. Ibintu ni magirirane. Mu minsi tuzamarana, nzakwigisha izo utazi 

nawe unyigishe Igiswayire. Kumenya indimi zinyuranye ni ingenzi. 

Ubwo Keza yahise abwira Kagabo ngo bagende amushakire ibikoresho bitandukanye 

azifashisha mu gihe azaba arimo gukora iyimenyerezamwuga. Kagabo ati: “Ahwi! 

Singe warota ngeze i Kigali !”

III.3.1. Gusoma no gusobanura umwandiko

Igikorwa

Soma umwandiko “Yagiye ayoboza”, ushakemo amagambo udasobanukiwe 

hanyuma uyasobanure ukurikije uko yakoreshejwe mu mwandiko wifashishije 

inkoranyamagambo.

Imyitozo

Koresha mu nteruro buri jambo muri aya akurikira ukurikije inyito afite mu 

mwandiko:

a) Iyimenyerezamwuga 

b) Ihuzanzira

c) Inshoberamahanga

d) Urujya n’uruza 

III.3.2. Gusoma no kumva umwandiko

Igikorwa

Ongera usome umwandiko “Yagiye ayoboza”, hanyuma usubize ibibazo 

byawubajijweho.

1. Ni nde uyoboza muri uyu mwandiko? Sobanura igisubizo cyawe.

2. Ni nde uyobozwa muri uyu mwandiko? Sobanura igisubizo cyawe.

3. Kagabo ayoboza yifashishije ikihe gikoresho k’itumanaho?

4. Muri uyu mwandiko, hari aho uyoboza agaragaza impungenge ko ataza 

kugera aho agiye? Ni ayahe magambo avuga abigaragaza? 

5. Ni izihe ndimi zavuzwe mu mwandiko zigishwa mu mashuri yisumbuye 

mu Rwanda? 

6. Keza yemereye Kagabo kuzamufasha iki?

III.3.3. Gusoma no gusesengura umwandiko

Igikorwa

Ongera usome umwandiko “Yagiye ayoboza”, hanyuma usubize ibibazo 

bikurikira:

1. Ni izihe ngingo z’ingenzi dusanga mu mwandiko? 

2. Ni iyihe mpamvu ituma abanyeshuri bimenyereza umwuga mbere yo 

kurangiza amashuri yisumbuye?

3. Iyo Kagabo atagira terefone yari gukora iki kugira ngo ahure na Keza?

4. Uyu mwandiko ukwigishije iki mu buzima busanzwe? 

III.4. Ururimi n’ubwumvane

III. 4.1. Inshoza y’ururimi n’ubwumvane n’amafatizo y’ubwumvane

Igikorwa

Ongera usome ikiganiro “Yagiye ayoboza” , witegereze imiterere yacyo 

n’uko abanyarubuga baganira maze ukore ubushakashatsi, utahure inshoza 

y’ururimi n’ubwumvane, ugaragaze kandi usobanure amafatizo y’ururimi 

n’ubwumvane.

1. Inshoza y’ururimi n’ubwumvane

Ururimi ni igikoresho cy’ubwumvane k’ingenzi abantu 

bifashisha mu gusabana bahanahana ubutumwa. Ururimi 

rutuma abaruvuga iyo bava bakagera bumvana, umwe

yavuga, undi agasobanukirwa n’ibyo avuze. Ibyo bituma kandi umuntu abasha kugeza

ku bandi ibyo atekereza, ibyo yaba azi bo batazi cyangwa se akabashushanyiriza

amagambo, ibyo yabonye ariko bo batabona n’amaso yabo muri ako kanya 

bavugana.

Ni uburyo abantu bakoresha kugira ngo bashobore kumvikana, gutumanaho, 

bakoresheje amagambo, amarenga cyangwa ibimenyetso. Ubusanzwe ururimi 

ruba ruteye ukwarwo rukavugwa n’abantu batuye igihugu iki n’iki cyangwa akarere 

aka n’aka. Ururimi rero ruvugwa n’abantu benshi naho imvugo ni iy’abantu bake 

cyangwa umuntu ku giti ke.

Ururimi n’ubwumvane bishobora kwigwa mu mpushya enye z’ingenzi: amafatizo 

y’ubwumvane, indanguruzi y’ubwumvane, imimaro y’ururimi n’amategeko 

ngombwa agenga ubwumvane.

2. Amafatizo y’ubwumvane

Mu mibanire y’abantu ku isi, ururimi ni ingenzi mu gushyigikira ubusabane 

n’umushyikirano w’abantu. Kugira ngo abantu babane, bavugane, bashyikirane 

kandi bahuze urugwiro, hagomba kubaho ubwumvane ari bwo bushobozi bwo 

gutanga amakuru no kuyakira. 

Kugira ngo amakuru ahererekanywe hari amafatizo y’ubwumvane ya ngombwa ari 

yo: uvuga, ubwirwa, inzira, ingambo, ikivugwa n’inkurikizo.

a) Uvuga: Umuntu uvuga ni we ntangiriro akaba n’inkomoko y’ubwumvane. 

Ni we ugira igitekerezo cyangwa ubutumwa noneho agashaka uburyo bwo 

kubigeza ku bandi.

b) Ubwirwa: Ubwirwa ni uwakira ibyo agejejweho n’uvuga. Ubwirwa agomba 

kumva no gusobanukirwa neza ibyo yabwiwe mbere y’uko atanga igisubizo. 

Iyo yumvise ibyo yabwiwe, ashobora gusubiza mu magambo, mu nyandiko, 

ashobora gukoresha ibimenyetso cyangwa ibikorwa. 

c) Ingambo: Ingambo ni ubutumwa cyangwa inkuru nyirizina uvuga ageza ku 

wo abwira. Ubwo butumwa ni bwo bwitwa ingambo. 

Urugero: Umwarimu wigisha inteko z’amazina hari icyo aba ashaka 

ko umunyeshuri we asobanukirwa. Nubwo umwarimu yavuga byinshi 

akanabishyira no mu ndirimbo, umunyeshuri akayifata, icyo ashaka kugeza ku 

bo yigisha ni “inteko z’amazina”, ari yo ngambo.

d) Inzira: Kugira ngo inkuru igere ku wo igenewe, igomba kugira aho inyura, 

aho ni ho hitwa “inzira”. Duhereye ku buryo ibivugwa bigenda bikagera ku 

ubwirwa, habaho inzira mbona nkubone cyangwa inzira mbonera iyo uvuga 

avugana n’uwo abwira amaso ku yandi banahuza amajwi. 

Iyo uvuga yumvikanye n’uwo abwira haciyemo akanya, cyangwa se hakoreshejwe 

ibikoresho bitandukanye nk’ibitabo, ibaruwa, radiyo, tereviziyo, terefone... inzira 

ikivugwa cyaciyemo iba ibaye inzira iziguye kuko ntibyoroha kumenya ko ubutumwa 

bwumvikanye cyangwa butumvikanye. Ariko iyo ibikoresho byifashishijwe 

bituma uvuga n’ubwirwa bahana ubutumwa imbona nkubone, icyo gihe inzira 

iba ibaye inzira itaziguye /mbonera. (Urugero: Igihe hakoreshejwe ibikoresho 

by’ikoranabuhanga nka terefone, mudasobwa... abahana ubutumwa bavugana 

bakanarebana icyarimwe.)

e) Ikivugwa: kugira ngo uvuga adafatwa nk’indondogozi agomba kugira icyo 

yerekezaho “ikivugwaho” cyangwa ingingo agushaho. ikivugwa ni icyo 

abavugana baba bavuganaho kandi bagihuriyeho ndetse bakiziranyeho. 

f) Inkurikizo/ interamvugo: Ururimi cyangwa imvugo ya nyakuvuga 

byumvikanisha mu buryo bufatika inshoza y’ahantu cyangwa y’igihe 

by’ikivugwaho. Inkurikizo cyangwa interamvugo ni ururimi (imvugo cyangwa 

inyandiko), ibimenyetso cyangwa amarenga uvuga ashobora gukoresha. Iyi 

mvugo cyangwa inyandiko bitangwa na nyakuvuga kugira ngo byumvwe 

cyangwa bisomwe na nyakubwirwa. Ibi twabigereranya n’ibyapa byo ku 

muhanda biyobora gusa ababiziranyeho. Ni bo baba basobanukiwe neza 

ubutumwa butangwa cyangwa ikivugwa na byo. 

Urugero: Abanyarwanda bakoresha Ikinyarwanda nk’ururimi rwabo rubafasha 

kungurana ibitekerezo. Bararuvuga, bakoresha amarenga ndetse n’ibimenyetso 

byose bigatuma bagezanyaho ubutumwa bafite.

Imyitozo

Tekereza ku munyamakuru runaka urimo kunyuza ikiganiro kuri radiyo Rwanda 

avuga ku kwimakaza uburinganire n’ubwuzuzanye maze ugaragaze amafatizo 

y’ubwumvane akurikira: uvuga, ubwirwa, inzira, ingambo, ikivugwa n’inkurikizo.

III. 4.2. Indanguruzi y’ubwumvane, imimaro y’ubwumvane 

n’amategeko agenga ubwumvane

Igikorwa

Ongera usome umwandiko “Yagiye ayoboza” maze ukore ubushakashatsi 

usobanure kandi ushushanye indanguruzi y’ubwumvane, utahure imimaro 

y’ubwumvane n’amategeko agenga ubwumvane.

1. Indanguruzi y’ubwumvane

Indanguruzi ni uburyo bwo gusobanura ubwumvane bushushanyije. Dore uko 

ubwumvane bugenda bukurikije indanguruzi yabwo.

Ibisobanuro ku ndanguruzi

Ubwumvane muri rusange burimo amoko atatu:

a) Ubwumvane mbonera: Ni ubwumvane buboneka hagati y’abantu 

bavugana barebana. Icyo gihe umwe aravuga, undi akamusubiza. 

b) Ubwumvane nziguro: Igihe abantu bavugana begeranye cyangwa 

bategeranye bakifashisha ibikoresho byo kubahuza kugira ngo bashyikirane. 

c) Ubwumvane mberebyombi: Ubu bwumvane bukusanyiriza hamwe 

ubwumvane mbonera n’ubwumvane nziguro kugira ngo ubwumvane 

burusheho kugenda neza. 

2. Imimaro y’ubwumvane

Ururimi ni igikoresho k’ingenzi mu buzima bw’umuntu. Abantu bose iyo bava 

bakagera iyo bashyikirana mu biganiro, mu mbwirwaruhame, mu ikinamico, mu 

misango y’ubukwe... bakoresha ururimi. Uwagize ikibazo akagira ubumuga bwo 

kutavuga, bwo kudasohora ijwi, agira uburyo yihariye acishamo ubutumwa bwe 

bukagera ku bo ashaka ko bamwumva. Abahanga mu iyigandimi, basanze ururimi 

rugira imimaro myinshi, ariko iy’ingenzi ni umumaro nyakuvuga, umumaro 

nyakubwirwa, umumaro nkurikizo, umumaro nyanzira, umumaro nyangambo.

a) Umumaro nyakuvuga

Uvuga yifashisha ururimi cyangwa imvugo kugira ngo avuge, yumvikanishe mu 

buryo butaziguye akamuri ku mutima. Bamwe bawita kandi umumaro nsesekaza 

cyangwa nsesekazamutima.

Ingero:

- Kagabo ati: “Ahwi! Singe warota ngeze i Kigali!”

- Mbega we! Ntuzi noneho ibyo mbona!

- Icyampa nkaza kugera i Kigali amahoro!

b) Umumaro nyakubwirwa

Izingiro ry’uyu mumaro ni nyakubwirwa. Wumvisha ubwirwa ko ari we shingiro, ko 

ari we urebwa n’ubwumvane. Hakoreshwa ngenga ya kabiri hagamijwe:

Gusobanura ubwirwa mu bandi, kumutegura cyangwa kumuhwitura kugira ngo 

yakire ibyo agiye kubwirwa…

Uyu mumaro ugaragarira cyanecyane mu nteko no mu mvugo yumvikanisha 

guhamagara. 

Ingero:

Igihe utanga ikiganiro kuri SIDA, ugasobanura uko yamenyekanye, uko yandura, uko 

ivurwa, ubushakashatsi ku miti n’inkingo… Noneho ukarangiza wereka abo ubwira 

ko ruriye abandi rutabibagiwe ko na bo ishobora kubageraho baramutse batirinze.

c) Umumaro nkurikizo

Ni ibimenyetso byose byerekana icyo ubutumwa bwerekejeho. Amagambo 

akoreshwa aha uyabwirwa n’ishusho y’ahantu cyangwa y’ibihe ibivugwa 

bihererejweho. Bamwe bawita kandi umumaro ndengarurimi cyangwa nsobanuzi.

Ingero

- Ubu se ushatse kuvuga ko aka kanya waba uhageze?

- Mbese nshaka kuvuga ko izindi ndimi ntazizi pe!

- Bivuze ko wahindutse cyane.

d) Umumaro nyabusizi (nyaburanga/nyangambo)

Mu bwumvane, inzira yose igira uburyo bwayo. Nyakuvuga yifashisha ururimi, 

bityo agakoresha imvugo cyangwa inyandiko. Imiryohere y’inganzo yose uzayisanga 

muri uyu mumaro. Injyana, isubirajwi, isubirajambo, amoko y’imizimizo cyangwa 

inyandiko inogeye amaso ndetse n’amagambo y’ikivugwa uko yakabaye hatitaweho 

ibisobanuro byayo, ibyo byose bigaragaza umumaro nyangambo w’ururimi bita 

kandi nyabusizi.

Urugero:

«Nsanze ari ijuru ry’umwezi

Nange mpimbiraho umwato

Ni ko kumwita umwanga kurutwa

Nsubiye mwita Marebe yera

Kandi atembaho amaribori

Ni umutako w’urutanisha

Ni ubutijima bw’urukundo

Ni urukenyerero rw’inkindi

Nkunda inkesha ze z’umukwira. »

(Rugamba C., Amibukiro, pp.34).

e) Umumaro nyanzira

Uyu mumaro tuwusanga mu magambo ya nyakuvuga mu gihe atangiye, akomeje 

cyangwa se asubitse ubwumvane cyangwa se agenzura ko umuyoboro (inzira) 

ari ntamakemwa. Iyi nzira y’ubwumvane ishobora kuba umurongo wa terefone, 

ishusho, igishushanyo cyangwa se n’ibindi bikoresho by’itumanaho byakora nka 

terefone. Aha rero ururimi rugira umumaro wo gutangira, gukomeza, gusigasira, 

gusubika, gusubukura cyangwa se guhagarika ubwumvane.

Ingero:

Allo!

Allo ! uranyumva se ?

Si byo Kaga?

Mwaramutse ke?

f) Umumaro nyakivugwa

Iyo umuntu avuga hari ubutumwa cyangwa amakuru aba ashaka gutanga, akaba ari 

amakuru afitiye gihamya.

Dore uko imimaro y’ubwumvane igaragara ku ndanguruzi y’ubwumvane:

Ikitonderwa:

Nta nyandiko cyangwa umwandiko wiharirwa n’umumaro w’ururimi umwe gusa.

Imimaro myinshi ishobora kugaragarira icyarimwe mu mwandiko cyangwa 

mu kivugwa kimwe mu buryo no mu bwiganze butandukanye. Cyakora kugira 

ngo itumanaho ribe ryuzuye imimaro yose igomba kuba irimo akaba ari na byo 

bitandukanya imvugo y’umuntu n’iy’inyamaswa.

3. Amategeko agenga ubwumvane

Kugira ngo ubwumvane bushoboke, hari amategeko ngombwa agomba kubahirizwa.

Uvuga n’ubwirwa bagomba:

a) Guhuza inkurikizo: uvuga n’ubwirwa bagomba kuba bahuje ururimi 

cyangwa ibimenyetso bakoresha.

b) Guhurira ku kivugwa: uvuga n’ubwirwa bagomba kuba baziranye ku 

kivugwa. Iyo bataziranye ku kivugwa ntibashobora kumvikana.

c) Guhuza inzira: uvuga n’ubwirwa bagomba guhuza uburyo bakoresha 

kugira ngo bumvikane. Niba ari terefone bombi bagomba kuba bayifite, yaba 

ari ibaruwa, bombi bakaba bazi gusoma.

1. Mu Rwanda, iyo Abanyarwanda bashyikirana, bakoresha inzira 

zitandukanye.

Andika inzira zose ubona zishoboka zaba zikoreshwa n’uvuga kugira ngo 

ikivugwa kigere ku ubwirwa.

2. Wifashishije indanguruzi y’ubwumvane, garagaza amasano agenga 

ubwumvane mu kiganiro “Yagiye ayoboza”

Imyitozo

 III.5. Imyitozo y’ubushobozi ngiro bw’umunyeshuri

Tegura imbwirwaruhame ku nsanganyamatsiko wihitiyemo, uyibwire 

abanyeshuri bagenzi bawe.

Ubu nshobora:

- Gusobanurira imbaga ibijyanye n’uburinganire n’ubwuzuzanye 

bw’ibitsina byombi. 

- Gukoresha imvugo yimakaza ihame ry’uburinganire n’ubwuzuzanye. 

- Kuvuga nshize amanga imbere y’abantu kandi numvikanisha 

ibitekerezo byange. 

- Kwandika no kuvugira mu ruhame imbwirwaruhame.

- Gusesengura ubutumwa butandukanye ngaragaza amafatizo 

n’indanguruzi by’ubwumvane. 

Ubu ndangwa no:

- Gutoza abandi uburinganire n’ubwuzuzanye mu muryango. 

- Kugaragaza imyitwarire iteza imbere uburinganire n’ubwuzuzanye.

- Kugira uruhare mu kunga imiryango igaragaramo amakimbirane

III.6. Isuzuma risoza umutwe wa gatatu

Umwandiko: Bamumaze amatsiko

Muneza ni umwana warererwaga kwa sekuru. Yigaga mu mashuri abanza. 

Yarangwaga no kugira amatsiko ndetse no kubaza ibibazo binyuranye ku byo 

adasobanukiwe.

Umunsi umwe avuye ku ishuri asanga sekuru yicaye mu ruganiriro asoma 

ikinyamakuru. Muneza ahageze aramusuhuza yicara iruhande rwe maze batangira 

kureba tereviziyo. Harimo ikiganiro cy’umunyamakuru waganiraga n’abanyeshuri 

bo mu mwaka wa gatandatu w’amashuri yisumbuye bavuga ku buringanire 

n’ubwuzuzanye mu iterambere ry’Igihugu.

Nyuma yo kumva ibyavugwaga muri icyo kiganiro, Muneza araterura abaza sekuru 

ibibazo binyuranye ku buringanire n’ubwuzuzanye. Sekuru yamuhaye rugari maze 

bagirana ikiganiro gikurikira:

Muneza: Ariko sogoku! Ko muri iki gihe ibiganiro byinshi bivuga ku buringanire

n’ubwuzuzanye, kera ntibwabagaho?

Sekuru: Kera uburinganire n’ubwuzuzanye byahozeho ariko ntibyabuzaga ko 

bimwe mu biranga uburinganire n’ubwuzuzanye muri iki gihe bikumirwa kubera 

umuco w’Abanyarwanda.

Muneza: Ni nk’ibihe mwambwira se byagaragazaga uburinganire n’ubwuzuzanye?

Sekuru: Nko mu buyobozi umwami yimanaga n’umugabekazi, birumvikana 

ko umwami atafataga ibyemezo wenyine ahubwo yabifataga agishije inama 

umugabekazi. Ikindi kandi hari n’abategarugori banyuranye bagaragaraga mu mirimo 

ikomeye y’ibwami. Urugero naguha ni abasizi b’abategarugori nka Nyirarumaga na 

Nyirakunge babaye abasizi bakomeye.

Umurimo w’ubusizi, wari umwe mu mirimo ikomeye yagengwaga n’ibwami, 

kuba butarahezaga abategarugori, ni ikimenyetso gikomeye cy’uburinganire 

n’ubwuzuzanye.

Muneza: Biragaragara ko mu muco nyarwanda ubuyobozi bwarangwagamo 

uburinganire n’ubwuzuzanye. None se ko mwambwiye ko hari bimwe mu biranga 

uburinganire muri iki gihe byakumirwaga kubera umwihariko w’umuco nyarwanda. 

Uwo mwihariko ni nk’uwuhe?

Sekuru: Umuco nyarwanda hari imirimo imwe n’imwe wageneraga abagore 

hakaba n’indi mirimo wageneraga abagabo, ku buryo cyaziraga ko ukora imirimo 

itakugenewe. Nta mugore wagombaga kubaka, kujya ku itabaro, gukama inka, 

korora inzuki n’ibindi. Nta mugabo washoboraga koza ibikoresho byo mu rugo 

cyangwa se guheka umwana, guteka n’ibindi.

Birumvikara ko hari umwihariko wa buri muntu mu mirimo yo mu rugo.

Ikindi kandi aho amashuri aziye mu Rwanda, ababyeyi bahaga umwanya wa mbere 

abana b’abahungu ngo bage ku ishuri naho abakobwa bo, basigaraga mu rugo 

bafasha ba nyina imirimo yo mu rugo.

Muneza: Sogoku! Ko twize ko Ndabaga yari umukobwa kandi ko yagiye gukura se 

ku rugerero hari icyo ubiziho?

Sekuru: Ibyo byabayeho ariko uzabisome neza, kugira ngo abikore yabanje 

kwiyoberanya ku buryo yagiye ku rugerero yitwa ko ari umuhungu. Hejuru y’ibyo 

nkubwiye hari imwe mu migani ya Kinyarwanda igaragaza ko hari aho umuco 

nyarwanda wakumiraga umugore mu buringanire n’ubwuzuzanye.

Bakiganira haza akana kiganaga na Muneza kamubwira ko igihe cyo gusubira ku 

ishuri kigeze. Muneza ashimira sekuru, ajyana na wa mwana ariko Muneza agenda 

agifite amatsiko menshi ku byo sekuru yari amaze kumubwira. Bageze ku ishuri mu 

karuhuko ka saa kenda, Muneza yegera umwarimu we, atangira kumubaza ku byo 

sekuru yari yamubwiye.

Muneza: Sogokuru yambwiye ko hari imigani y’imigenurano yagaragazaga ko 

umuco nyarwanda wakumiraga bimwe mu bigaragaza uburinganire n’ubwuzuzanye 

muri iki gihe ni nk’iyihe?

Umwarimu: Ibyo sogokuru wawe yakubwiye ni byo, umuco nyarwanda wo 

hambere wagaragazaga ko umugore nta cyo yakora ngo kige imbere nk’uko 

umugabo yagikoraga. Ni yo mpamvu bacaga umugani utajyanye n’igihe tugezemo 

bavuga ngo: “Umugore arabyina ntasimbuka”. Mu rugo, nta mugabo wagombaga 

kumva ibitekerezo by’umugore, urugo rwatekererezwaga n’umugabo gusa. 

Baravugaga ngo: “Uruvuze umugore ruvuga umuhoro” bakongera ngo: “Umugore 

abyara uwawe ntaba uwawe”, “Umugore ntajya kurarika, iyo araritse abuza n’uwari 

kuza.” Cyakora ubu muri iki gihe, si ko bimeze kuko umugore ahabwa ubushobozi 

nk’ubw’umugabo, akagira ijambo nk’iry’umugabo, akagira uruhare muri byose.

Mu gihe umwarimu we yari akimusobanurira, inzogera yo kwinjira iravuga, 

Muneza aramushimira, asubira mu ishuri. Agenda atekereza ku bisobanuro yahawe 

na sekuru ndetse n’ibyo yahawe n’umwarimu we, yiyemeza kujya abiganiriza 

bagenzi be kugira ngo barusheho kwimakaza uburinganire n’ubwuzuzanye. 

Nyuma y’amasomo ataha mu rugo ari na ko agenda yibaza ku byo yakora kugira 

ngo aharanire kwimakaza uburinganire n’ubwuzuzanye. Mu mutima aribwira ati: 

“Kuva ubu, nge ngiye guharanira uburenganzira bwa buri wese; sinzongera guharira 

mushiki wange imirimo imwe n’imwe ngo ni we igenewe, tuzajya dufatanya mu byo 

dukora byose.”

I. Ibibazo byo kumva no gusesengura umwandiko

1. Ni uwuhe munyarubuga mukuru muri uyu mwandiko? Kubera iki?

2. Tanga ingero nibura ebyiri zigaragaza ko uburinganire n’ubwuzuzanye hari 

aho bwagaragaraga ku ngoma ya cyami.

3. Ese umuco nyarwanda wimakazaga ihame ry’uburinganire n’ubwuzuzanye 

bw’ibitsina byombi? Sobanura igisubizo cyawe.

4. Ni gute Ndabaga yabashije kujya gukura se ku rugerero? Sobanura igisubizo 

cyawe wifashishije ubundi bumenyi wasomye cyangwa wabwiwe.

5. Mu ishuri mwigamo ni iki kerekana ko uburinganire n’ubwuzuzanye ndetse 

n’uburezi budaheza byubahirizwa ?

6. Ni irihe somo uyu mwandiko ugusigiye?

II. Ibibazo by’inyunguramagambo 

1. Koresha amagambo akurikira mu nteruro:

a) Gukumira

b) Guterura ikiganiro

c) Kwiyoberanya 

d) Gukura se

2. Simbuza amagambo atsindagiye ayo mu mwandiko bihuje inyito:

a) Umugore ntiyahabwaga agaciro kangana n’ak’umugabo mu muco 

nyarwanda.

b) Mu Rwanda, nyina w’umwami yategekanaga n’umwami.

III. Ibibazo ku mbwirwaruhame no ku rurimi n’ubwumvane

1. Imbwirwaruhame ni iki?

2. Vuga ibyitabwaho mbere yo gutanga imbwirwaruhame.

3. Sobanura uko umuntu yifata n’uko yitwara avuga imbwirwaruhame. 

4. Kugira ngo ubwumvane bushoboke ni ibiki bigomba kubahirizwa hagati 

y’uvuga n’ubwirwa?

5. Vuga amafatizo y’ubwumvane unayasobanure mu magambo make.

IV. Ihangamwandiko

Ishyire mu mwanya w’umunyeshuri uhagarariye abandi, maze utegure 

imbwirwaruhame ku buringanire n’ubwuzuzanye, uzavuga ku itariki ya 8 Werurwe 

ku munsi w’abari n’abategarugori.