Kinyarwanda LE copy 1

Ubushobozi bw’ingenzi bugamijwe

- Gusesengura umwandiko ku kurwanya ihohotera no kugaragaza ingingo 

z’ingenzi ziwugize.

- Gusesengura amagambo aturuka ku ikomora hagaragazwa uturemajambo 

twayo.

Igikorwa cy’umwinjizo 

Ushingiye ku bumenyi bwawe bwite, sobanura ihohoterwa, uko rivuka, 

ibiritera, ingaruka zaryo n’ingamba zo kurikumira hubakwa umuco w’amahoro.

“Uriya mugore se ko mbona ari kwivugisha amagambo menshi yiyesura, 

byamugendekeye bite? Cyo re! Dore aricara agahita ahaguruka akajya kurunguruka 

mu idirishya akongera akicara. Uriya ni umurwayi pe! Noneho ndabona atangiye 

kwishima mu mutwe, ubanza uyu munsi yacanganyikiwe! Cyangwa uburwayi bwo 

mu mutwe abumaranye iminsi! Yewe, ubanza yataye umutwe, reka mwegere 

nankundira tukaganira ndareba icyo namufasha.” Nkimara kugisha umutima inama, 

nibaza uko ngiye kumwegera ngo muganirize. Mu gihe ntarahaguruka, atangira 

kuvugira hejuru mu ijwi riranguruye asakuza cyane agira ati: “Ubu koko turerere 

he? Mu ngo tubasigira abakozi bakabahohotera! Mu baturanyi na ho harimo 

inyangabirama zibahohotera! Ku mashuri na ho hari abarezi bamwe na bamwe 

babahohotera. Iki ni ikibazo gikomeye Leta igomba gukumira amazi atararenga 

inkombe”!

 Ibyo yabivugaga ubona ababaye ariko kubera ko nta muntu yavugishaga, abari aho 

dukomeza kumuhanga amaso gusa dukeka ko yaba afite ikibazo cyo mu mutwe. 

Yari yambaye ingutiya ndende n’agapira gusa. Nta nkweto yari yambaye ariko 

bigaragara ko yari umuntu usanzwe ari umusirimu. Ibirenge bye byari byuzuyeho 

uburimiro ndetse n’intoki zuzuye ibitaka boshye umuntu wahoze ahinga. Hashize 

akanya gato arongera atangira gusakuza. Ati: “Abana bacu tubahungishirize he? Mu 

ngo barahohoterwa, mu baturanyi ni uko, none n’abakabarinze barabahohotera! Ni 

ishyano! Ni ishyano nta we naribwira weee! Sinamutanga weee! Oya!”

Uko yakomezaga gusakuza ni na ko yajyaga ahaguruka akongera agakubita ijisho 

mu idirishya ryari hejuru y’aho yari yicaye. Hashize akanya hasohoka umuganga 

wari wambaye itaburiya y’umweru tubona amuhereje imyenda yari asohokanye 

asa n’umwihanganisha, arongera arinjira naho wa mugore akomeza kwicara 

aho. Ngeze aho ndamwegera. Ku bibero bye yari ahafite imyenda muganga yari 

amaze kumuhereza, nitegereje mbona ni agakariso kabaye ubushwangi n’akajipo 

kakwira umwana w’imyaka itanu kacikaguritse kandi kahindutse amaraso. Mugeze 

iruhande, ndamusuhuza anyikirizanya ishavu n’agahinda. Yari yataye umutwe ku 

buryo ibyo namubazaga byose yansubizaga igisubizo kimwe gusa kidafitanye isano 

n’icyo mubaza: “Ni se”. Nti: “Byagenze bite”? Ati: “Se”. Nyuma yo kumara umwanya 

muvugisha akansubiza ibiterekeranye, mpitamo kumuhagurutsa aho yari yicaye 

ndamusindagiza mugeza aho batangira ubufasha ku bahungabanye. Mwinjiza mu 

nzu, tuhasanga umukobwa ubishinzwe amwereka aho yicara. 

Mu gihe atangiye kumuganiza nge ndasohoka. Nkigera hanze mpahurira n’abagore 

babiri bari bavuye gukingiza barimo baganira. Sininjiye mu kiganiro cyabo ariko 

nkomeza kugikurikira. Baganiraga bavuga umugabo wahohoteye umwana we 

wiga mu mashuri y’inshuke amusanze mu rugo wenyine nyina yagiye mu murima. 

Nkimara kubyumva nsanisha iyo nkuru n’uko wa mugore yansubizaga, nibuka ko 

yasaga nk’uvuye mu murima nkeka ko umwana bavuga ari uwe. Nsubira mu nzu 

aho nari namusize nsanga yacururutse aganira na wa mukobwa. 

Mpageze ashaka guceceka ariko wa mukobwa aramubwira ati: “ Komeza nta kibazo 

uyu ni we wakuzanye aha”. Arakomeza aramutekerereza. “Bahise bampamagara 

ndi guhinga ngo Karake, umugabo wange, yaje avuye mu kabari yasinze kanyanga 

amufata ku ngufu. Nahise mva mu murima aho nufiraga amasaka nsanga umwana 

aravirirana ni ko kumuzana kwa muganga. Nongeye kugarura ubwenge nisanga aha 

tuganirira”.

- None se Karake asanzwe anywa kanyanga?

- Yayinywaga ariko nta kindi gihe yigeze akora ishyano nk’iryo.

- Wa mukobwa asa n’uguye mu kantu, aceceka akanya gato maze bimwanga 

mu nda akomeza kumuganiriza.

- Buriya rero sinaba ngushinyaguriye nkubwiye ko ishyano ryaguye iwanyu nawe warigizemo uruhare. Iyo ubonye uwo ari we wese akoresha ibiyobyabwenge ntabwo uba ukwiye kumuhishira. Kwinumira ni nko kureka igitambambuga iruhande rw’umunyotwe. Kiwugeraho kikawusandaguza boshye ivu. Nyamara iyo uba warabigejeje ku bayobozi bari ku mugorora bakamugira inama akareka kanyanga. Ndakubwiza ukuri nta mubyeyi muzima wakorera umwana we ibya mfura mbi nka biriya. Ni ikibazo k’ingaruka z’ibiyobyabwenge. Ikindi kandi ni ngombwa kujya tuganiriza abana bacu tubigisha gutahura abantu bafite ingeso mbi, bashobora kubahohotera. Ibyo byatuma bamenya kuvumbura ufite umugambi mubisha wo kubahohotera bakamuhungira kure. Wa mugore yari yagaruye akenge yumva ibyo umukobwa amubwira atuje. Hashize

akanya abaza wa mukobwa.

- None se ubwo Leta izamuhanisha iki? Si ukumufunga burundu ngahinduka 

umupfakazi?

- Leta nta nyungu iba ifite mu gufunga abantu burundu, icyo iba igamije ni 

ukugorora umuhemu uba wakoze icyaha. Iyo amaze kwigishwa imyitwarire 

ye ikagaragaza ko ibyatumye akora icyo cyaha atabisubira, baramufungura 

akagaruka gufatanya n’abandi kubaka igihugu. Si byiza rero guhishira uwakoze 

ishyano nk’iryo kuko uba umutesheje amahirwe yo kugororwa ngo ahinduke 

muzima. Umuzima arafungurwa naho umutindi unangira ntagaragaze ko 

yicuza ibyo yakoze ni we ufungwa burundu.

- Urakoze kubera ibisobanuro umpaye n’inama ungiriye, ndumva nacururutse 

reka nge kureba uko umwana ameze ubu muganga yanshatse arambura.

Akimara kumushimira, turasohokana twerekeza aho bakirira abarwayi baje ari 

indembe; hamwe nari namukuye yataye umutwe. Tuhageze umwe mu baganga bari 

bahari amubwira ko ategereza gato, ko umwana arimo gukurikiranwa n’abaganga 

kandi ko ibizamini byafashwe babijyanye muri raboratwari kureba niba nta bundi 

burwayi yaba yatewe n’ihohoterwa yakorewe.

I.1.1. Gusoma no gusobanura umwandiko

Igikorwa

Soma umwandiko “Umwana wahohotewe” ushakemo amagambo 

udasobanukiwe, hanyuma uyasobanure ukurikije inyito afite mu mwandiko 

wifashishije inkoranyamagambo

Imyitozo

1. 1. Simbuza ijambo (amagambo) ryanditse ritsindagiye, irindi bivuga 

kimwe riri mu mwandiko.

a) Guhohotera umuntu ukamugirira nabi biragayitse mu muco nyarwanda.

b) Si byiza kwicecekera igihe habaye ihohoterwa.

c) Abafite ikibazo k’ikangarana bitabwaho ku buryo bwihariye.

d) Umwana agira agahinda iyo abuze umwitaho.

2. Koresha amagambo akurikira mu nteruro ngufi zigaragaza ko wumva icyo 

asobanura kandi ukore usanisha.

a) Inyangabirama

b) Kugwa mu kantu

c) Gusindagiza umuntu

d) Igitambambuga

3. Uzurisha izi nteruro amagambo avuye mu mwandiko. 

a) Twamagane………rikorerwa ikiremwa muntu.

b) Umuco nyarwanda wamaganira kure ikoreshwa ry’…. mu muryango.

c) Umugiraneza arangwa no….indembe akayigeza kwa muganga.

d) Muri ……hasuzumirwa ibimenyetso by’ukuri.

4. Andika imbusane z’amagambo akurikira dusanga mu mwandiko:

a) Guta

b) Guhohotera

c) Abayobozi

d) Umuhemu

I.1.2. Gusoma no kumva umwandiko

Igikorwa

Ongera usome umwandiko “Umwana wahohotewe”, maze usubize ibibazo 

byawubajijweho. 

1. Umugore uvugwa mu gika cya mbere cy’umwandiko yari he? Kubera iki? 

2. Ni ibiki bigaragaza ko umugore uvugwa mu mwandiko yasaga 

nk’uwataye umutwe? 

3. Ni irihe hohoterwa rivugwa muri uyu mwandiko? Ni nde wahohoteye 

undi? Yabitewe n’iki? 

4. Ni he havugwa mu mwandiko hashobora gukorerwa ihohoterwa?

5. Ese mbere yo kuganira n’uriya mukobwa, uwo mugore yari afite 

umugambi wo gutanga umugabo we? Sobanura igisubizo cyawe. 

6. Muri uyu mwandiko baratanga inama y’uko twarwanya ihohoterwa. 

Izo nama ni izihe?

I.1.3. Gusoma no gusesengura umwandiko

Igikorwa

Ongera usome umwandiko “Umwana wahohotewe” maze usubize ibibazo 

bikurikira:

1. Ni iyihe nsanganyamatsiko ivugwa muri uyu mwandiko?

2. Ni izihe ngingo z’ingenzi zivugwa mu mwandiko?

3. Garagaza ubundi bwoko bw’ihohoterwa ritavuzwe mu mwandiko.

4. Ni izihe ngaruka uwahohotewe ashobora guhura na zo?

I.1.4. Kungurana ibitekerezo

Igikorwa

Wifashishije umwandiko “Umwana wahohotewe” n’ubumenyi rusange, 

ungurana ibitekerezo na bagenzi bawe ku nsanganyamatsiko ikurikira: 

“Ingamba zafatwa kugira ngo hakumirwe ihohoterwa.”

I. 2. Ikomora: Ikomoranshinga

I.2.1. Inshoza y’ikomoranshinga n’ikomoranshinga mvazina

Igikorwa

Itegereze amagambo atsindagiye ari muri izi interuro zikurikira, ugire icyo 

uyavugaho uhereye ku miterere n’inkomoko yayo. Uhereye ku miterere 

n’inkomoko yayo, kora ubushakashatsi utahure inshoza y’ikomoranshinga, 

ugaragaze uko inshinga zivuka ziturutse ku mazina n’uturemajambo twazo.

1. Uko uwo mugore yakomezaga gusakuza ni ko yahagurukaga akareba 

mu idirishya ryari hejuru y’aho yari yicaye.

2. Abayobozi bakunda kujanisha kugira ngo bamenye umubare 

w’abahohoterwa muri rusange.

3. Iyo bwije, kumurika mu nzu bigabanya ubwoba.

4. Umuntu muzima arangwa no gutagatifuza ibikorwa bye.

I.2.1.1. Inshoza y’ikomoranshinga

Ikomoranshinga ni ihimba ry’inshinga nshya uhereye ku bicumbi by’andi magambo 

asanzwe mu rurimi cyangwa imizi y’inshinga. Hari amatsinda abiri y’ikomoranshinga: 

ikomoranshinga mvazina n’ikomoranshinga mvanshinga.

I.2.1.2. Inshoza y’ikomonshinga mvazina

Ikomoranshinga mvazina ni ihimba ry’inshinga uhereye ku bicumbi by’amazina 

asanzwe ari mu rurimi.

a) Gukomora inshinga ku izina

Imyitozo

1. Komora inshinga ku magambo akurikira:

a) Ifoto b) Pyo c) Dumburi d)Re e)Ibiryo

2. Soma igika gikurikira maze ugaragaze aho inshinga ziri mu ibara 

ry’umukara tsiri zakomotse:

Kanyana ni umwana urangwa n’imico myiza, agakundwa na buri wese 

kubera ubupfura bumuranga. Umunsi umwe yagiye gusura nyirasenge wari 

uzi kunezeza abamugana bose kuko yari yarakungahaye bitagira urugero, 

maze bicara mu busitani butoshye baraganira bishyira kera. Bigeze mu 

kabwibwi, amatara arabamurikira binikiza ikiganiro cyari cyuje impanuro. 

Bidatinze, bumvise amakuru y’inshamugongo ko musaza wa Kanyana yari 

agiye guhohotera umwana w’umukobwa ariko ngo babanje kugigira. Mu gihe 

ataragera ku mugambi we yumvise abahuruye baje gutabara maze akizwa 

n’amaguru arapyirika arenga atyo. Bakibaza ku bibaye bumva ijwi rihamagara 

Kanyana, ariko we akomeza kwipfayonza nk’aho nta cyo bimubwiye. 

3. Garagaza intego y’izo nshinga n’amategeko y’igenamajwi yubahirijwe

Bagenahirwe munyumve

Bagenategeko mumvune

Munyumvire iyi mvamutima

Navogerewe imvugiro

Muramvane mu makuba.

Navangiwe mu mvugo

N’abakagombye kunyumva

Bakamvana mu mahoro

Bakanjyana mu makuba

Kandi rwose ari bakuru.

Ngenda mpura n’amahano

Ngahohoterwa bahari

Ubwo ndatinya ngaceceka

Ngahora mpangayitse

Ngira ngo mwese muri bamwe!

Nahuye na muranduranzuzi

Aranzuyaza ngo aranduzi

Aranzenguruka ndazimira

Cyaruzi ubwo aranzonga

Yizimanira akayuzi kange.

Runyogozi, muhishwambuto

Atambuka apfutse ingohe

Ngo maze angushe mu mutego

Intege zange akirigita

Bindigisiriza ubuzima.

Ruzingabato yarateye

Ngo atahe itoto ryange

Yiteruzwa udutako

Nako udufaranga

Ngo antahire agahugu!

Agahugu kange ni gato

Abazingambuto baragateye

Baragatunduza mfite intimba

Murambe hafi birangoye

Ubuzima burizinga.

Intara zose yarazikwiye

Ntarumanga arazivuyanga

Atitaye ko zidakomeye

Akazisenya nta soni

Agera ikambere n’ibikari,

Bya bimamyi by’ibimama

Biguha imari y’amahano

Bikakunyunya nk’uwanyazwe

Bikakunyonga ubutanyurwa

Bikunyuza inyenga y’amarira.

Ba bisukari isiga ingese

Ntibasiba baraserutse

Kuko basanganywe isoni nke

Baragusekera bakagusoroma

Bakagusenya ugasiga isi.

Abanyumvise mubimenye

Ba bihehe mubamenye

Bakunyuza mu rihumye

Maze ukagenda utabimenye

Ugafumbira umunaba.

Banyamishinga mudufashe

Murashishoze dushobore

Ibyo kujisha shugadadi

Tujwigirize shugamami

Ishaba y’abato ishishe. 

Umuhanzi 

NSENGIMANA Cyriaque

I.3.1. Gusoma no gusobanura umwandiko

Igikorwa

Soma umwandiko “Muhishwambuto” ushakemo amagambo udasobanukiwe, 

hanyuma uyasobanure ukurikije inyito afite mu mwandiko wifashishije 

inkoranyamagambo.

imyitozo

1. Andika inyito ebyiri z’ijambo “intege”.

2. Garagaza amatsinda y’amagambo ari mu mwandiko ahuje inyito no gupfa.

3. Andika impuzanyito z’amagambo akurikira:

a) Ubuzima b)Intimba c) Imari d) Isoni

I.3.2. Gusoma no kumva umwandiko

Igikorwa

Ongera usome umwandiko “Muhishwambuto”, maze usubize ibibazo 

byawubajijweho. 

1. Ni irihe hohoterwa rivugwa muri uyu mwandiko?

2. Ni ba nde umuhanzi asaba ko bamwumva muri iki kibazo k’ihohoterwa?

3. Ijambo “ Abazingambuto” risobanura iki? 

4. Abazingambuto bahohoteye bate uvugwa mu mwandiko?

5. Ese hari aho bavuga ko muhishwambuto yakwiriye ahantu hose? 

Byerekanishe amagambo yo mu mwandiko.

6. Hari abantu bavugwa ko bakwiye kwamaganwa bashukana bitwaje 

imari. Abo ni ba nde?

I.3.3. Gusoma no gusesengura umwandiko

Igikorwa

Ongera usome umwandiko “Muhishwambuto”, maze usubize ibibazo 

byawubajijweho. 

1. Umwandiko «Muhishwambuto » uri mu buhe bwoko bw’umwandiko? 

Sobanura igisubizo cyawe.

2. Ni izihe ngingo z’ingenzi ziri mu mwandiko?

3. Ni ba nde bashobora guhohotera umwana?

4. Ni izihe ngaruka uwahohotewe ashobora guhura na zo?

I.4. Ikomora: Ikomoranshinga mvanshinga

Igikorwa

Soma interuro zikurikira, witegereze inshinga zitsindagiye hanyuma ugaragaze 

intego yazo. Hera ku ntego y’izo nshinga maze usobanure uko inshinga zivuka 

ku zindi kandi ugaragaze uturemajambo two mu ikomoranshinga mvanshinga. 

a) Abantu bakunda kurwanya ihohotera barangwa n’umutima mwiza

b) Kugendererwa n’abashyitsi ni umugisha.

c) Uwahohotewe asabwa kuvugisha ukuri kugira ngo yitabweho.

d) Kunezerwa birakwiye ku bantu bose.

I.4.1. Inshoza y’ikomoranshinga mvanshinga

Ikomoranshinga mvanshinga ni ihanga ry’inshinga nshya uhereye ku mizi y’inshinga 

zisanzwe mu rurimi. Iri komoranshinga rikoresha ingereka zitandukanye. Twabonye 

ko ingereka ari uturemajambo tujya hagati y’umuzi n’umusozo tukazanira inshinga 

ingingo nshya. Twabonye kandi ko iyo umuzi wiyunze n’ingereka bibyara igicumbi 

gishya kitwa intima.

Ingero:

I.4.2. Uturemajambo tw’inshinga zo mu ikomoranshinga mvanshinga

Inshinga zishingiye ku ikomoranshinga mvanshinga na zo zifite uturemajambo dusa 

neza n’utw’inshinga isanzwe. 

Inshinga yavutse kubera ikomoranshinga mvanshinga ishobora kugira utwo 

turemajambo twose cyangwa tumwe muri two nko mu ikomoranshinga mvazina.

Ingero:

a) Nibatazabimujanishiriza azabyibagirwa kuko azaba ari kwambarira urugamba.

b) Murakomangwa n’umutima ngo muge gufasha uwahohotewe

Imyitozo

1. Garagaza inshinga zishobora gukomoka ku mizi y’inshinga zikurikira:

a) Kuneza b)Guhemuka c) Kubaka d)Gufotora

2. Garagaza imizi y’inshinga zitsindagiye ziri mu mwandiko ukurikira: [...] 

Akimara kumushimira, turasohokana twerekeza aho bakirira 

abarwayi baje ari indembe hamwe nari namukuye yataye umutwe. 

Tuhageze umwe mu baganga bari bahari amubwira ko ategereza gato ko 

umwana arimo gukurikiranwa n’abaganga, kandi ko ibizamini byafashwe 

babijyanye muri raboratwari kureba niba nta bundi burwayi yaba 

yatewe n’ihohoterwa yakorewe.

3. Garagaza uturemajambo n’amategeko y’igenamajwi by’inshinga 

zitsindagiye.

a) Umwana, umugore n’undi muntu wese bazira guhohoterwa.

b) Gukubitagura abantu ntibishimisha inyangamugayo ziharanira 

amahoro.

Imyitozo

c) Kumanuza ni ugusaba umuntu ibyo adashoboye.

d) Kanyana aturanye n’abayobozi beza bita ku bo bayobora.

 I.5. Imyitozo y’ubushobozi ngiro bw’umunyeshuri

Ugendeye ku mabwiriza agenga ihangamwandiko, hanga umwandiko ufite 

hagati y’imirongo mirongo itatu na mirongo ine ku nsanganyamatsiko ikurikira: 

“Gukumira ihohoterwa ni ishingiro ryo kubaka umuco w’amahoro arambye”. 

Mu magambo agize uwo mwandiko hagaragaremo inshinga zikomoka ku 

ikomoranshinga.

Ubu nshobora:

- Gusoma neza nubahiriza utwatuzo n’isesekaza.

- Gukoresha mu nteruro amagambo nungutse. 

- Gusesengura umwandiko ngaragaza ingingo z’ingenzi ziwukubiyemo. 

- Gusobanura intandaro y’ihohoterwa n’uburyo bwo kurikumira

- Gusesengura amagambo ashingiye ku ikomoranshinga ngaragaza 

uturemajambo n’amategeko y’igenamajwi. 

Ubu ndangwa no:

- Kurwanya ihohoterwa aho nahura na ryo hose.

- Kwimakaza umuco w’amahoro.

e) Si byiza guserereza abandi

I. 6. Isuzuma risoza umutwe wa mbere

Umwandiko: Turwanye ihohoterwa

Mu muco nyarwanda, kubaha ubuzima ni indangagaciro mpuzabantu kuko ubwo 

buzima umuntu abwifuriza abandi, akabuhabwa n’abandi, na we akabuha abandi. 

Kubaho mu mudendezo bishingira ku muco w’amahoro wubakwa mu muryango 

uwo ari wo wose kandi bikagerwaho umuntu yiyushye akuya kuko binyura mu nzira 

nyinshi harimo no kurwanya ihohoterwa. Guhohotera umuntu ni ukumwiyenzaho 

atakwakuye cyangwa se ataguteyeho amahane, kumuvutsa ibyo afiteho 

uburenganzira bitewe n’uko umurusha imbaraga cyangwa umufiteho ububasha. 

Buri muntu wese agira agaciro ahabwa na kamere avukana maze uburenganzira 

bwe ntibube umurage w’ababyeyi cyangwa undi muntu. Nta mpamvu n’imwe 

ishobora gutuma hagira uhohoterwa kabone n’ubwo amategeko y’umuryango 

runaka yaba abangamira ubwoko ubu n’ubu, abantu b’igitsina iki n’iki, idini, 

ururimi, abo badasangiye igihugu, umutungo, ikiciro cy’abaturage bavukamo, 

ibitekerezo byabo n’ibindi. Kurwanya ihohoterwa bishingira ku mahame amwe 

n’amwe y’uburenganzira bwa muntu nko kwishyira ukizana, kugira umutekano 

no kugira imibereho myiza. Uko byaba kose n’uko byagenda kose, agaciro ka 

muntu ntikagabanywa, ntikanasubizwa inyuma kandi gashimangirwa n’amategeko 

mpuzamahanga ibihugu biba byaremeye, bikanayashyiraho umukono. Nubwo 

bimeze bityo, si ko hose byubahirizwa.

Burya koko nta kabura imvano, ibitera ihohoterwa ni imyumvire mibi, imyifatire 

n’imyitwarire bitaboneye harimo ubusambanyi, kunywa ibiyobyabwenge, ubugizi 

bwa nabi n’ibindi byinshi. Ihohoterwa kandi rigaragarira mu mvugo isesereza, 

isebanya no mu bikorwa bitesha agaciro ikiremwa muntu nko gufata ku ngufu, 

gukoresha imirimo ivunanye, gutoteza, n’indi migirire igayitse igira ingaruka ku 

bato n’abakuru. Imvugo n’ibikorwa by’ihohoterwa bigira inkurikizi zitabarika ku 

babikorewe nko kwiheba, gutakaza ikizere, kwiheza mu bikorwa bitandukanye, 

kugira ipfunwe, kugira ihungabana n’izindi. 

Kugira ngo hirindwe izo ngaruka, buri wese akwiye kuba umusemburo w’amahoro, 

ayasakaza mu bandi mu migirire ye ya buri munsi. Bajya bavuga ngo: “Kwirinda 

biruta kwivuza.” Ni ngombwa gufata ingamba zikumira ihohoterwa bigizwemo 

uruhare n’inzego z’ubuyobozi ku bufatanye n’abaturage n’imiryango yigenga. Ibyo 

byagerwaho habayeho gushyiraho amategeko n’ibihano bikwiye ku bahohotera 

abandi, guhugura abantu b’ibyiciro binyuranye, gutegura amarushanwa yamagana 

ihohoterwa iryo ari ryo ryose, gushyiraho amatsinda n’ibigo byihariye bishinzwe 

gukumira no kurwanya ihohoterwa n’ibindi.

Bityo rero, umuco w’amahoro ugomba guhera ku muntu ubwe, akawusakaza mu 

bandi, ugakwira igihugu ndetse n’isi yose kuko “Ijya kurisha ihera ku rugo”. Buri 

wese ahamagariwe kuba ijisho rya mugenzi we, akagaragaza hakiri kare imyitwarire 

yatuma umuryango uhungabana ntugere ku iterambere rirambye.

I. Ibibazo byo kumva no gusesengura umwandiko

1. Uburenganzira bwa muntu bugaragazwa n’iki?

2. Ni izihe ngaruka zishobora kuba ku muntu wahohotewe?

3. Ni izihe ngamba zafatwa kugira ngo hakumirwe ihohoterwa?

4. Tanga ingero byibura eshanu zigaragaza ibikorwa by’ihohoterwa.

5. Wafasha ute uwahohotewe?

6. Ni ba nde bakwiye kurwanya ihohoterwa?

II. Ibibazo by’inyunguramagambo

1. Simbuza ijambo (amagambo) ryanditse ritsindagiye, impuzanyito iri mu 

mwandiko.

a) Uwahohotewe ntabaho mu mahoro.

b) Mu muco nyarwanda birabujijwe kwambura umuntu uburenganzira bwe.

c) Ufashwe ku ngufu ashobora gukurizamo kugira ikangarana rikomeye.

d) Dutozwa kwirinda gukoresha imvugo ibabaza umuntu.

5. 2. Kora interuro ngufi ukoresheje amagambo akurikira:

a) Umurage

b) Kwishyira ukizana

c) Ibiyobyabwenge

d) Ipfunwe

5. 3. Uzurisha izi nteruro amagambo avuye mu mwandiko. 

a) Umuntu muzima arangwa n’…..mwiza wo guha …….buri muntu. 

b) U Rwanda rwashyizeho……. arengera ikiremwa muntu.

c) Kurwanya….ni inshingano yacu twese. 

III. Ikibonezamvugo

1. Tanga ingero ebyiri z’inshinga zifite imizi yakomotse ku bwoko bw’amagambo 

bukurikira:

a) Ntera b) Inyigana c) Izina

2. Garagaza uturemajambo tw’inshinga zitsindagiye ugaragaze n’amategeko 

y’igenamajwi. 

a) Twirinde gusesagura ubuzima budatangwa na muntu.

b) Ibimenyetso byose birafotorwa.

c) Gukazanura byaracitse mu muco nyarwanda.

d) We anezwa no kwitabwaho