◄UMUTWE 4: IMIYOBORERE MYIZATopic 6►

UMUTWE 5:UBWIKOREZI

  • UMUTWE 5:UBWIKOREZI

    Ubushobozi bw’ingenzi bugamijwe
    - Gusesengura umwandiko ku bwikorezi mu iterambere ry’igihugu, 
    hagaragazwa ingingo z’ingenzi ziwugize. 
    - Kugaragaza imimaro y’amagambo mu nteruro. 

    - Gusesengura no gukoresha mu nteruro inyangingo zinyuranye.

    Igikorwa cy’umwinjizo

    Ushingiye ku bumenyi ufite, sobanura isano iri hagati y’iterambere ry’ubwikorezi 

    n’iterambere ry’igihugu muri rusange.

    V.1. Umwandiko: Uruhare rw’ubwikorezi mu iterambere

    mk

    Ubwikorezi ni uburyo bwo gukura abantu cyangwa ibintu ahantu hamwe bijyanwa 
    ahandi. 
    Abakurambere bacu baragotse mu gihe batwaraga ibintu byose ku mutwe, baheka 
    mu ngobyi abanyacyubahiro, abageni ndetse n’abarwayi. 
    ashobora kuhakoresha amasaha atanu cyangwa atandatu mu modoka, yakoresha 
    indege akaba atarenza iminota mirongo itatu. 
    Ubwikorezi bwambukiranya ibihugu ndetse n’imigabane. Nk’uko babivuze ngo: 
    “Akanyoni katagurutse ntikamenya iyo bweze.” Ni muri urwo rwego, abantu 
    bagera mu bihugu bitandukanye bakoresheje uburyo bunyuranye bw’ubwikorezi 
    bikabafasha guhahirana, kwiga, gushyikirana no gutsura umubano.
    Iterambere ry’ubwikorezi rigendana n’iterambere ry’ibikorwa remezo. Iyo ibikoresho 
    by’ubwikorezi cyangwa se inzira z’ubwikorezi ziyongereye, iyoherezwa n’itumizwa 
    ry’ibicuruzwa mu mahanga no mu gihugu imbere ririyongera, rigakorwa ku buryo 
    buhendutse ndetse na serivisi zikihuta kandi zikanoga. Igihugu rero nticyatera 
    imbere kidashyize imbaraga mu kubaka ibikorwa remezo bijyanye no gutwara 
    abantu n’ibintu.
    Ikindi kandi iterambere ry’ubwikorezi rituma abantu ku giti cyabo biteza imbere. 
    Abafite inganda zikorerwamo ibikoreshwa mu bwikorezi, usanga ari abaherwe. 
    Abakozi b’izo nganda, abakora mu gutwara abantu n’ibintu babaho neza kandi 
    bakazigamira imiryango yabo. Abacuruzi bagezwaho ibicuruzwa byabo bidatinze 
    bakabasha guhaza amasoko kandi bakinjiza akayabo k’amafaranga. Uko abantu 
    bazamuka mu bukungu ni ko batanga imisoro igira uruhare mu iterambere 
    ry’igihugu. 
    Ubwikorezi rero ni inkingi ya mwamba mu iterambere, kuko bworoshya urujya 
    n’uruza rw’abantu n’ibintu. Abantu bagera aho bifuza mu gihe gito, bakabona igihe 
    gihagije cyo gukora indi mirimo. Ibintu bigera ku babikeneye bitagoranye kandi 
    bihagije ndetse bikinjiriza igihugu amafaranga gikenera mu gukora ibindi bikorwa 
    by’iterambere. 

    Uko ibihe byagiye bihita, abantu bakomeje gutekereza uburyo buboneye kandi 
    bwihuse bwo gutwara abantu n’ibintu. Ubwikorezi buteye imbere bugira uruhare 
    runini mu kuzamura ubukungu, bwaba ubw’umuntu ku giti ke, ubw’igihugu 
    n’ubw’isi muri rusange. Uburyo bunoze, bwihuse kandi buhendutse bwo gutwara 
    abantu n’ibintu ni kimwe mu bipimo by’iterambere. 

    Ubwikorezi bukorwa mu nzira zinyuranye: hari ubwikorezi bwo ku butaka, 
    ubwikorezi bwo mu mazi ndetse n’ubwikorezi bwo mu kirere. Mu bwikorezi bwo ku 
    butaka, hakoreshwa amagare, amapikipiki, imodoka z’amoko atandukanye ndetse 
    ku buryo bwisumbuyeho hakoreshwa gariyamoshi. Mu bwikorezi bwo mu mazi, 
    hakoreshwa amato atandukanye mu gutwara abantu n’ibintu. Mu bwikorezi bwo 
    mu kirere hakoreshwa indege zinyuranye.

    Abahanga baravuze bati: “Igihe ni amafaranga.” Ubwikorezi burushaho gutanga 
    umusanzu mu iterambere, iyo butwara ibintu byinshi kandi vuba. Iyo ubwikorezi 
    bwihuta, abantu babona igihe gihagije cyo gukora ibindi bikorwa. Urugero, uburyo 
    bwo gutwara abantu n’ibintu butaratezwa imbere mu Rwanda, umuntu yashoboraga 
    kuva i Rusizi ajya i Kigali akaba yakoresha iminsi itanu mu nzira nyamara ubu 

    V.1.2. Gusoma no kumva umwandiko

    Igikorwa

    Ongera usome umwandiko “Uruhare rw’ubwikorezi mu iterambere”, hanyuma 

    usubize ibibazo bikurikira:

    1. Ubwikorezi ni iki?
    2. Iterambere ni iki?
    3. Ni ubuhe buryo butandukanye bukoreshwa mu gutwara abantu 
    n’ibintu?
    4. Ni uruhe ruhare rw’ubwikorezi mu iterambere ry’igihugu?
    5. Garagaza urugero bw’ibikoreshwa mu gutwara abantu n’ibintu 
    byavuzwe mu mwandiko bitaratangira gukoreshwa mu Rwanda.
    6. Garagaza kandi usobanure ibikorwa remezo bijyanye no gutwara 

    abantu n’ibintu

    V.1.3. Gusoma no gusesengura umwandiko

    gikorwa

    Ongera usome umwandiko“ Uruhare rw’ubwikorezi mu iterambere”, hanyuma 
    usubize ibibazo bikurikira:
    1. Ni izihe ngingo z’ingenzi zigaragara muri uyu mwandiko?
    2. Kuri wowe uyu mwandiko ugusigiye irihe somo?
    3. Vuga ibindi byifashishwa mu gutwara abantu n’ibintu bitavuzwe mu 
    mwandiko.
    4. Sobanura uko ubwikorezi bukwiye kutabangamira ibidukikije nuko 

    bwakwimakaza umuco w’ubuziranenge.

    V.2. Iyiganteruro

    V.2.1. Inshoza n’ubwoko bw’interuro

    Igikorwa

    Ushingiye ku bumenyi ufite, sobanura interuro n’iyiganteruro. Hanyuma ukore 
    n’ubushakashatsi ku bwoko bw’interuro ushingiye ku mubare w’amagambo 

    n’uw’inshinga zizigize, unatange ingero.

    V.2.1.1. Inshoza y’interuro n’iyiganteruro

    1. Interuro 

    Interuro ni ijambo cyangwa urukurikirane rw’amagambo umuntu avugamo 
    cyangwa yandikamo igitekerezo cyuzuye. Interuro ni igice k’imvugo umuntu yatura 
    akakirangiza aruhuka bihagije, kigatanga igitekerezo cyuzuye. 
    2. Iyiganteruro
    Iyiganteruro ni ubumenyi bugamije gusesengura imiterere y’ibinyabumwe bigize 
    interuro ari byo magambo. Ni ubuhanga bwiga isanisha ry’amagambo mu kurema 
    interuro, amoko, imimaro n’imikurikiranire byayo mu nteruro. Iyiganteruro ryiga 
    kandi inyangingo zigize interuro, amatsinda yazo n’imimaro yazo.
    Mu iyiganteruro, ijambo ni cyo kinyabumwe fatizo nk’uko mu iyigantego 
    ikinyabumwe fatizo ari akaremajambo. 
    V.2.1.2. Amoko y’interuro 
    Hashingiwe ku mubare w’amagambo n’uw’inshinga zitondaguye bigize interuro, 
    interuro z’Ikinyarwanda zirimo amoko atatu: interuro jambo, interuro yoroheje 
    n’interuro y’urusobe.
    1. Interuro jambo 
    Interuro jambo ni interuro igizwe n’ijambo rimwe. Interuro jambo zishobora 
    gushingira ku magambo y’ubwoko hafi ya bwose. Interuro jambo ni interuro 
    idasanzwe kuko iba ihagarariye interuro igizwe n’amagambo menshi.
    Ingero: 
    Ibi mwabitundishije iki? Ikamyo. (Izina)
    Ni iki mwifuriza Abanyarwanda bose? Amahoro n’iterambere. (Amazina)

    Ibi bitabo mwabitundishije amakamyo angahe? Atatu. (Ikinyazina)

    Mwagenze urugendo rureshya rute? Rurerure. (Ntera)
    Murateganya iki muri iki gihembwe? Gutsinda. (Inshinga iri mu mbundo)
    Uraza? Ye! (Irangamutima) 
    Mwageze ku ishuri ryari? Kare. (Umugereka)
    Ndagiye. (inshinga itondaguye)

    Taha. (inshinga itondaguye)

    2. Interuro yoroheje cyangwa interuro shingiro

    Interuro yoroheje, interuro shingiro cyangwa interuro fatizo ni interuro igizwe 
    n’amagambo abiri cyangwa arenga ahuriye ku nshinga imwe itondaguye 
    yumvikanisha ubutumwa bumwe, budasobekeranye. Ruhamwa ariko ishobora 
    no kuba itagaragara mu nteruro tukayibwirwa n’indanganshinga. Iyo nteruro iba 
    ifite ruhamwa imwe igizwe n’ijambo rimwe cyangwa itsinda ry’amagambo ahuriye 
    ku gikorwa, imico cyangwa imimerere bivugwa mu nshinga. Interuro yoroheje 
    bayita kandi inyabumwe kuko ifite inshinga imwe itondaguye. Interuro yoroheje 
    kandi ishobora kuba ifite icyuzuzo kigizwe n’ijambo rimwe cyangwa urujyano 
    rw’amagambo ariko ishobora no kuba nta cyuzuzo ifite.
    Interuro yoroheje ishobora no kutagira inshinga ariko n’ubundi ikumvikanisha 

    igitekerezo kimwe.

    Ingero: 
    - Igihe ni amafaranga.
    - Ubwikorezi bwambukiranya ibihugu ndetse n’imigabane.
    3. Interuro y’urusobe 
    Interuro y’urusobe cyangwa interuro y’inyunge iba igizwe n’inshinga zitondaguye 
    zirenze imwe buri nshinga ikaba ari izingiro ry’inyangingo. Ni interuro igizwe 
    n’inyangingo ebyiri cyangwa zirenzeho.
    Ingero: 
    - Iyo ubwikorezi bwihuta, abantu babona igihe gihagije cyo gukora ibindi bintu.

    - Akanyoni katagurutse ntikamenya iyo bweze. 

    Imyitozo

    1. Mu kiganiro gikurikira, tahuramo amoko atandukanye y’interuro.
    - Yewe wa mugabo we! Ino hari ikibazo k’ibicanwa. Abantu batemye 
    amashyamba 
    - Barayatsemba. None Leta ntikemerera abantu gupfa gutema amashyamba 
    asigaye. 
    - Dukore iki?
    - Ntitwakibura. Reka turebe uburyo twakwihangira umurimo dukemura 
    ikibazo k’ibicanwa.
    - Ni byiza cyane.
    - Reka dutangire umushinga.
    - Uwuhe?
    - Uwo gukora imbabura za canamake. 
    - Zizagurwa n’abantu benshi kubera ko inkwi zihenda.

    2. Garagaza ibintu bine iyiganteruro ryibandaho.

    .2.2 Isanisha

    Igikorwa

    Uhereye ku nteruro zikurikira garagaza amagambo afitanye isano, uvuge 
    n’ubwoko bw’isanisha bwakoreshejwe kandi ukore n’ubushakashatsi ku 
    isanisha mu nteruro.
    - Ubwikorezi buteye imbere buzamura ubukungu.
    - Iki gisubizo cyashubije umuhanga.
    - Gusoma inkuru birakunzwe.
    - Abantu bagera aho bifuza mu gihe gito. 
    - Bihogo ikamwa menshi.

    - Biraro bya Murema azadusura.

    1. Inshoza y’isanisha
    Isanisha ni uburyo bwo guhuza amagambo mu irema ry’interuro ku buryo ijambo 

    ry’ibanze riha amagambo aryungirije akarango karyo.

    Urugero: 

    Bano bana bato barashonje. Ijambo ry’ibanze ni abana.
    Isanisha rikunze kugaragaza amasano nyantego aba ari hagati y’amagambo agize 
    interuro. Muri uru rugero isano ni inteko ya 2 ba.
    2. Amoko y’isanisha
    Mu Kinyarwanda hari amoko anyuranye y’isanisha.
    a) Isanisha nyantego
    Mu isanisha nyantego, ijambo ry’ibanze riha amagambo aryungirije intego ya 
    kamwe mu turemajambo twaryo. 
    Ingero: 
    - Iki gikamyo kinini gitwara imizigo myinshi.
    - Icyambu kinini gifasha mu bwikorezi.
    b) Isanisha nyanyito
    Isanisha nyanyito rishingira ku kivugwa n’ijambo ry’ibanze. Rikoreshwa akenshi ku 
    magambo adafite indomo n’indanganteko cyangwa afite indanganteko zumanye 
    (zidatandukana) n’igicumbi (Mugabo, Bahizi, Rukundo, mukecuru…). Iyo ikivugwa 
    ari umuntu umwe isanisha ribera mu nteko ya mbere; baba benshi kimwe no mu 
    irondora rikabera mu nteko ya kabiri. Iyo ikivugwa ari inyamaswa cyangwa ikindi 
    kintu isanisha rikorwa mu nteko ya 9 cyangwa iya cumi.
    Ingero: 
    - Mugabo akora ubwikorezi.
    - Ba Kanyana bahahirana n’amahanga.
    - Indege itwara imizigo myinshi.
    c) Isanisha nyurabwenge
    Isanisha nyurabwenge rikorwa iyo ibivugwa ari inshinga iri mu mbundo, uruvange 
    rw’abantu n’ibintu cyangwa uruvange rw’abantu n’inyamaswa n’urw’amagambo 
    adahuje inteko. Isanisha nyurabwenge rikorerwa mu nteko ya 8.
    Ingero: 
    - Umugabo, ihene n’igare byahuriranye.
    - Gutwarana abantu n’ibintu birabujijwe.
    - Kurya, kunywa no kubyina birashimisha.

    - Bakame n’impyisi birazirana

    d) Isanisha nyazina
    Isanisha nyazina ni isanisha rishingira ku ndanganteko yumanye n’igicumbi.
    Ingero: 
    - - Rutegaminsi rwa Tegera yari inyangamugayo. (Nt 11, Nt 1)
    - - Bikungero bya Murema afite ibihangano byiza. (Nt 8, Nt 1)
    - - Nyakayonga ka Musare.
    e) Isanisha mpisho
    Isanisha mpisho rikorwa igihe ikivugwa kitazwi cyangwa kitagaragajwe. 
    Ingero: 
    - Karabaye noneho.
    - Umugore n’umugabo rwambikanye.
    - Karahanyuze twarabyinnye biratinda.
    f) Uruvange rw’isanisha
    Uruvange rw’isanisha ni isanisha rigengwa n’inteko zitandukanye kandi rigengwa 
    n’ijambo rimwe. 
    Ingero: 
    - Igisonga cya Papa arahagurutse. (nt7 na nt1)

    - Nyina w’iki kimasa irashaje. (nt1, nt9)

    Imyitozo

    1. Garagaza ubwoko bw’isanisha bwakoreshejwe muri buri nteruro mu 

    zikurikira:

    a) Uyu mugabo mugufi afite imbaraga.
    b) Amatungo n’ibikoresho byahashiriye.
    c) Karababonye. 
    2. Tanga urugero rw’interuro ikoreshejwemo:
    a) Uruvange rw’isanisha.
    b) Isanisha nyazina.

    c) Isanisha nyanyito.

    V.2.3. Imimaro y’amagambo mu nteruro

    Igikorwa

    Uhereye ku nteruro zikurikira, garagaza imimaro y’amagambo azigize kandi 
    ukore ubushakashatsi ku mimaro y’amagambo mu nteruro.
    - Mukamana arwanya isuri.
    - Mugabe n’abana be bateye ibiti neza.

    - Amashyamba atuzanira umwuka mwiza.

    1. Imimaro y’ingenzi
    Imimaro y’ingenzi y’amagambo mu nteruro ni itatu: ruhamwa, inshinga (ipfundo/ 
    izingiro) n’icyuzuzo.

    a) Ruhamwa 

    Ruhamwa ni ijambo rigaragaza ukora igikorwa cyangwa uwerekezwaho imimerere 
    n’imico n’inshinga bivugwa n’inshinga iri mu nteruro. Ruhamwa ishobora kuba 
    izina, urujyano rw’amazina cyangwa urw’amazina n’imfutuzi zayo, ntera, ikinyazina, 
    inshinga iri mu mbundo cyangwa itondaguye mu buryo bw’insano. Ruhamwa 
    nanone ishobora kujyana n’inshinga imwe cyangwa nyinshi, gukurikira inshinga 
    cyangwa kuyibanziriza.

    Ingero:

    Abana barakina umupira.
    Umuhungu n’umukobwa bakuru baze.
    Bake barabona ibihembo.
    Niyonkuru yicaye ku ntebe.
    Uyu natahe.
    Kwiga birananiza. 
    Usakuza arasohoka.
    Karisa ariga, agahinga ndetse akanacuruza.
    Haragenda abahinzi gusa.

    Ruhamwa zigira amoko atandukanye:

    Ruhamwa mboneranteko / mboneranteruro
    Ruhamwa mboneranteko/ mboneranteruro ni ijambo cyangwa urujyano 

    rw’amagambo bishingirwaho isanisha nyantego. 

    Urugero:

    Abana batarangara babona amanota meza. 

    - Ruhamwa mboneramvugo

    Ruhamwa mboneramvugo ni ijambo rishingirwaho isanisha ry’inshinga ariko 

    hakurikijwe icyo inshinga ivuga iryo jambo rikaba ari ryo cyuzuzo k’inshinga.

    Ingero: 

    Imineke irya abana naho inzoga ikanywa abakuru.

    Imboga zibona abana.

    - Ruhamwa nyurabwenge

    Ruhamwa nyurabwenge ni ijambo ridashingirwaho isanisha rikaba icyuzuzo 

    k’inshinga ariko hakurikijwe icyo inshinga ivuga ukumva iryo jambo ari ryo ruhamwa.

    Ingero: 

    Imboga zibona abana. (Abana babona imboga)
    Igisoro gikina abahanga. (Abahanga bakina igisoro)

    - Ruhamwa mpisho/ mburabuzi

    Ruhamwa mpisho/ mburabuzi ni ruhamwa itagaragara mu rukurikirane 
    rw’amagambo ikagaragazwa n’akaremajambo ko mu nshiga gusa, kaboneka mu 

    nteko ya 8, 12,14 n’iya 16.

    ngero: 
    Karabaye. (agaki?)
    Biracitse. (ibiki?)
    Burije. (ubuki?)
    Nta cyo bitwaye. (ibiki?) 
    Harabaye ntihakabe. (hehe?)
    b) Inshinga (izingiro / ipfundo)
    Inshinga ni ijambo ribumbatiye ingingo yo kugaragaza igikorwa,imiterere, imimerere 
    cyangwa imico byerekeza kuri ruhamwa mu nteruro.
    Ingero:
    - Umurimo utugeza kuri byinshi.
    - Aba bana babereye ubutore.
    - Ibitabo byabo birashaje.
    - Abaporisi benshi baritonda. 
    - Abana be barabyibushye.

    c) Icyuzuzo 

    Icyuzuzo ni ijambo rijyana n’inshinga rikayisobanura cyangwa rikayuzuza. Gishobora 
    kugirwa n’ijambo rimwe cyangwa urujyano rw’amagambo.
    - Icyuzuzo mbonera 
    Icyuzuzo mbonera kigizwe n’ijambo cyangwa amagambo aherekeza inshinga 
    akuzuza igitekerezo cyayo. Icyuzuzo mbonera giherekeza inshinga kitanyuze ku rindi 
    jambo cyangwa ngo kigire ibindi bisobanuro by’umwihariko cyongeraho. Ni ukuvuga 
    ko hagati y’inshinga n’icyuzuzo mbonera nta rindi jambo rizamo. Gishobora kuba 
    kigizwe n’ijambo rimwe cyangwa menshi. Muri rusange icyuzuzo mbonera gisubiza 

    ikibazo iki? Nde? 

    Ingero 

    Kabayiza arubaka inzu.
    Inyamaswa zirya ibyatsi. 
    Urukwavu rurya kimari. 

    Kanyana avuza umwana we

    - Icyuzuzo nziguro

    Icyuzuzo nziguro cyuzuza inshoza y’inshinga kivuga uko igikorwa, imimerere 
    cyangwa imiterere biba, aho bibera, igihe bibera, inshuro biba n’ibindi. Gishobora 

    kugirwa n’ijambo rimwe cyangwa urujyano rw’amagambo.

    Ingero: 

    Wa mugabo arahinga cyane. 
    Uyu mwana yiga mu gitondo. 
    Karera akora imirimo ye vubavuba.
    Namubonye kabiri.

    Batuye i Kabgayi.

    Ibyuzuzo nziguro bigira amoko atandukanye bitewe n’inshoza yabyo. 

    - Icyuzuzo nziguro cy’uburyo

    Icyuzuzo nziguro cy’uburyo ni icyuzuzo cyuzuza inshinga kikavuga uko igikorwa 
    cyangwa imimerere bivugwa n’inshinga bigenda. Akenshi usanga ibyuzuzo 
    nziguro by’uburyo bigizwe n’imigereka y’uburyo, bigasubiza ikibazo kibajijwe 

    n’ingirwanshinga «-te? »

    Ingero: 

    Abakora cyane mubahembe. 

    Kagabo avuga buhoro cyane.

    Bagenda amaterekamfizi.

    - Icyuzuzo nziguro cy’ahantu

    Icyuzuzo nziguro cy’ahantu kivuga ahantu ibivugwa n’inshinga bibera cyangwa 

    biherereye. Gisubiza ikibazo hehe?

    Ingero: 

    Uze kunsanga haruguru. 
    Umwana yabaye mu nzu biratinda.
    Dutuye i Kamembe. 
    Nabibonye munsi y’umuhanda.

    - Icyuzuzo nziguro k’igihe

    Icyuzuzo nziguro k’igihe kivuga igihe imimerere cyangwa igikorwa bivugwa 

    n’inshinga bibera. Gisubiza ibibazo « ryari?” cyangwa « gihe ki?» 

    Ingero:

    Igihunyira gihiga nijoro. 

    Ajya ku kazi mu gitondo. 

    Baje ku manywa. 

    Yagiye kera.

    - Icyuzuzo nziguro k’inshuro

    Icyuzuzo nziguro k’inshuro kivuga inshuro igikorwa kiba cyangwa kigahamya ingano. 

    Gisubiza ikibazo kibazwa n’ijambo « kangahe? »

    Ingero:

    Nagiyeyo kenshi.

    Ibyo bintu twabyumvise rimwe. 
    Uri busome kangahe?
    Babirya rimwe na rimwe.

    2. Imimaro yungirije

    Mu nteruro, hari amagambo ajyana n’andi bigakora urujyano rufite umumaro 

    umwe ariko ugasanga afite imimaro yayo muri urwo rujyano

    a) Impuza

    Impuza ni amagambo afite umumaro wo guhuza amagambo n’andi. Ayo magambo 
    ni ibyungo n’ibinyazina ngenera.
    Ingero: 
    - Ubwikorezi bw’abantu n’ibintu bwateye imbere. (bw’ na na:ni impuza)
    - Abahungu n’abakobwa buriye indege bajya kwiga. (na: ni mpuza)
    b) Imfutuzi
    Imfutuzi ni amagambo asobanura andi aherekeje, ndetse n’ indangahantu.
    Ingero:
    - Uyu mwana muremure yiga neza. (uyu, muremure: ni imfutuzi)

    - Twigira mu ishuri. (mu: imfutuzi)

    Imyitozo

    1. Garagaza imimaro y’ibanze n’imimaro yungirije ku magambo agize 
    interuro zikurikira :
    a) Aba banyeshuri n’abarezi babo bakora ibikorwa byiza.
    b) Sekarama yasize ibisigo n’ibiganiro.
    2. Mu nteruro zikurikira erekana ruhamwa uvuge n’amoko yazo:
    a) Imineke irya abana.
    b) Igikombe k’ibihugu kizakinirwa he?
    3. Tanga urugero rw’interuro ifite:
    a) Icyuzuzo mbonera
    b) Icyuzuzo nziguro cy’uburyo

    c) Icyuzuzo nziguro k’inshuro.

    v.3. Imyitozo y’ubushobozi ngiro bw’umunyeshuri

    Uhereye ku nsanganyamatsiko y’ubwikorezi, andika umwandiko uri hagati 
    y’imirongo mirongo itatu na mirongo ine, wemeranywa n’uyu mugani “Akanyoni 
    katagurutse ntikamenya iyo bweze.” Mu mwandiko wawe hagaragaremo 
    amoko anyuranye y’interuro n’inyangingo.
    Ubu nshobora:
    - Gusobanurira abandi uruhare rw’ubwikorezi mu iterambere ry’igihugu. 
    - Gusobanurira abandi amoko atandukanye y’interuro.
    - Kugaragaza imimaro y’amagambo agize interuro.
    - Gusesengura interuro yoroheje nkoresheje uburyo bw’igiti.
    - Kugaragaza inyangingo zitandukanye mu nteruro z’Ikinyarwanda. 
    Ubu ndangwa no:
    - Gukoresha neza Ikinyarwanda no gushishikariza abandi ibijyanye 
    n’iterambere rishingiye ku bwikorezi.
    - Gushishikarira no gushishikariza abandi gukoresha neza isanisha mu 

    nteruro.

    V.4. Isuzuma risoza umutwe wa gatanu

    Umwandiko: Igihugu cy’u Rwanda kitaye ku bwikorezi
    Ubwikorezi ni kimwe mu bifata umwanya ntagereranywa mu iterambere ry’Igihugu kuko 
    buri mu byinjiza umusoro munini igihe bohereza cyangwa batumiza ibintu mu mahanga 
    no mu ngendo z’abantu zaba iz’imbere mu Gihugu n’izambukiranya imipaka ndetse 
    bukanatanga akazi ku bantu benshi. Umusoro ni amafaranga Leta isaba umuturage ku 
    mutungo we hashingiwe ku itegeko, hakurikijwe ubushobozi bwa buri wese, ukayifasha 
    kurangiza inshingano zayo. Ibyo bituma buri gihugu kita ku bwikorezi kubera uruhare 
    bufite mu kwinjiza imisoro.
    Imirimo y’ubwikorezi ni myinshi, harimo gutwara abantu ku nzira y’ubutaka hifashishijwe 

    amapikipiki, amatagisi n’amabisi byabiherewe uruhushya n’itegeko rigenga ibinyabiziga 
    binyura mu muhanda, kandi bifite ubushobozi bwo gutwara abantu. Mu bihugu bimwe 
    batwara abantu n’imitwaro muri gariyamoshi kuko zihuta kandi zigatwara abantu 
    benshi n’ibintu byinshi kurusha amabisi n’amakamyo. Hari kandi gutwara abantu 
    n’ibintu mu ndege haba imbere mu gihugu ndetse no mu ngendo mpuzamahanga; mu
    biyaga ndetse no mu nyanja ngari na ho batwara abantu cyangwa imizigo mu mato 
    agezweho ashobora gutwara abantu ibihumbi n’amatoni atabarika y’ibicuruzwa aho 
    abantu bambara imyambaro yabugenewe ishobora gutuma batarohama mu mazi mu 
    gihe habaye impanuka. 

    Mu guteza imbere ubwikorezi mu Rwanda hari gutunganywa inyigo y’umuhanda wa 
    gariyamoshi nk’uko bitangazwa n’ubuyobozi. Umuhanga mu by’ubwubatsi ushinzwe 
    itunganywa ry’inyigo y’umuhanda wa gariyamoshi muri Minisiteri y’Ibikorwa Remezo 
    ni we wabitangaje nyuma y’inama yabereye Arusha muri Tanzaniya. Muri iyo nama 
    harebwe aho ibikorwa byo kubaka uwo muhanda wa Daresalamu (Dar es Salaam)-
    Isaka-Kigali-Keza-Musongati (DIKKM) bigeze. Yabwiye ikinyamakuru “The New Times” 
    ko Tanzaniya, u Burundi n’u Rwanda bakomeje gufatanyiriza hamwe gutunganya 
    umushinga w’umuhanda wa gariyamoshi DIKKM. Iyi nama yabereye Arusha, yari 
    igamije kongera amasezerano muri serivisi z’ubujyanama muri uyu mushinga ku wa 31 
    Ukuboza 2015.

    Iyo nama yitabiriwe n’abayobozi mu nzego zinyuranye, harimo iz’imari, iz’ibidukikije no 
    gucunga ubutaka zaturutse mu bihugu bitatu, banemeza amabwiriza Ikigo k’Igihugu 
    Gishinzwe Iterambere ry’Ubwikorezi mu Rwanda (RTDA) kizagenderaho gitanga isoko 
    ry’ubwubatsi ku ruhande rw’u Rwanda, Tanzaniya n’u Burundi.

    Imirimo y’ibanze ku bikorwa by’uyu muhanda yanaganiriweho n’abaminisitiri bafite 
    ubwikorezi mu nshingano zabo, mu nama yabereye i Mwanza muri Tanzaniya, ku wa 13 
    Gashyantare mu mwaka wa 2015. Mu itangazo ryashyizwe ahagaragara nyuma y’inama 
    yabo, rivuga ko biyemeje kurushaho gukorana kugira ngo bateze imbere inyungu 
    z’ibihugu uko ari bitatu kimwe n’ababituye. Hari aho rigira riti: “Abaminisitiri bashimye 
    ubushake ibihugu bitatu bihurira kuri uyu mushinga bifite kugira ngo ubashe gushyirwa 
    mu bikorwa n’akamaro uzagira ku guhuza ibihugu by’akarere mu buryo bw’ubwikorezi, 
    iterambere ry’ubukungu n’izamuka rya serivisi z’imibereho rusange”.

    Iyo nama y’i Mwanza kandi yemeje ko nyuma y’inkunga ya Banki Nyafurika Itsura 
    Amajyambere, ibihugu bihuriye kuri uwo mushinga bigomba gufatanya ku kiguzi 
    gikenewe kugira ngo inyigo yawo irangizwe neza; aho bibarwa ko hagikenewe amadorari 
    y’Amerika ibihumbi magana atatu (U$ 300 000). Umwe mu bari bitabiriye inama avuga 
    ko ibihugu byose byiyemeje kongeramo ingufu ku buryo uyu mushinga urangizwa mu 
    gihe cya vuba, aho biteganyijwe ko mu minsi iri imbere bazatangira guhatanira kubaka 
    uyu muhanda binyuze mu bufatanye bwa za Leta n’abikorera. Kubaka iyi nzira ya 
    gariyamoshi byari biteganyijwe gutangira hagati mu mwaka wa 2017. 

    Mu Gushyingo mu mwaka wa 2015 ni bwo hashyizwe ahagaragara ibigo byatoranyijwe 
    mu rwego rw’ibanze, nk’ibizahatanira gutunganya no gushyira mu bikorwa umushinga 
    wo kubaka ibirometero igihumbi na magana atandatu na mirongo irindwi na bibiri 
    (km1 672) bihuza Daresalamu (Dar es Salaam) yo muri Tanzaniya, Kigali mu Rwanda 
    na Musongati mu Burundi. Biteganyijwe ko kubaka uyu muhanda bizatwara miriyari 

    eshanu na miriyoni ebyiri z’amadorari y’Amerika.
    Mu rwego rwo guteza imbere ubwikorezi Leta y’u Rwanda kandi yashyizeho ikigo 
    gishya kitwa ATL kizita ku bikorwa bijyanye n’ingendo z’indege kugira ngo urwo rwego 
    rw’ubwikorezi rurusheho gutera imbere. Iki kigo kigamije kugabanya amafaranga 
    menshi yagendaga muri urwo rwego no gucunga ibikorwa byo ku bibuga by’indege. 
    ATL yemejwe n’Inama y’Abaminisitiri, ikaba yarahawe inshingano zo gucunga ingendo 
    z’indege, imizigo n’ibibuga ndetse na serivisi zijyanye na byo. Hemezwa ko ikibuga 
    k’indege cya Bugesera kizageza u Rwanda ku rwego mpuzamahanga mu bwikorezi 
    bwo mu kirere. Iki kigo gishya kikaba kigamije guteza imbere urwego rw’ubwikorezi 
    bwo mu ndege; bigafasha u Rwanda kuba intangarugero muri Afurika y’Uburasirazuba. 
    Nibigenda bityo, imari ya “Rwanda Air” iziyongera kandi bitume u Rwanda ruba 
    ikitegererezo cy’ubwikorezi bwo mu kirere mu karere, mu gutwara abagenzi n’imitwaro 
    kandi bizongera ubukungu bw’u Rwanda.

    Iyi gahunda nshya izatuma Ikigo k’Igihugu Gitwara Abantu n’Ibintu mu Ndege kigabanya 
    umubare w’amafaranga yatangwaga na Leta. Ubu Komisiyo Ishinzwe Ivugururwa 
    ry’Amategeko irimo kwiga ku itegeko rishya rishyiraho Ikigo k’Igihugu Gishinzwe 
    Ingendo za Gisiviri nyuma rikazagezwa ku Nteko Ishinga Amategeko ngo iryemeze. U 
    Rwanda rwamaze kuvugurura Ikibuga Mpuzamahanga k’Indege cya Kigali (Kanombe). 
    N’imirimo yo kubaka Ikibuga k’Indege Mpuzamahanga cya Bugesera yaratangiye.
    Ubwikorezi buzanira u Rwanda imisoro myinshi ariko hari ibintu n’imirimo bisonewe 
    umusoro ku nyongeragaciro. Muri yo harimo ubwikorezi bujyanye n’imirimo yo 

    gukwirakwiza amazi; imirimo yo gutunganya no gukwirakwiza amazi meza; gutunganya 
    amazi yanduye mu rwego rwo kutangiza ibidukikije iyo bitagamije gucuruzwa. Ibirebana 
    n’ibintu n’imirimo bijyana no kubungabunga ubuzima; imirimo yo kubungabunga 
    ubuzima n’imirimo ikorwa mu buvuzi; ibikoresho bigenewe abafite ubumuga na byo 
    birasonewe. Hari kandi ibintu n’imiti bihawe ibitaro n’amavuriro; ibintu n’imiti bitanzwe 
    cyangwa bitumijwe mu mahanga n’ababyemerewe, n’ibikoresho bihabwa abarwayi, 
    byagenewe gukoreshwa mu buvuzi cyangwa insimburangingo. Ibigo bigaragara ko 
    bishobora gusonerwa, bigomba kuba bizwi n’amategeko akurikizwa mu Rwanda 
    nk’ibigo bya Leta, imiryango igamije imibereho myiza y’abaturage, n’ibindi bigo ibyo ari 
    byo byose bikora ibikorwa byo gufasha bidaharanira inyungu. 

    Mu by’ukuri rero, ubwikorezi bufite uruhare runini mu iterambere ry’Igihugu kuko 
    haturuka ibintu bikoreshwa mu buzima bwa buri munsi bwaba ubwa Leta cyangwa 
    abantu ku giti cyabo. Ubwikorezi kandi ni hamwe mu haturuka imisoro Leta ikoresha 
    mu gukusanya amafaranga agenda ku mirimo rusange yayo, guteza imbere ubukungu 
    bw’Igihugu, imibereho myiza y’abaturage no mu butabera. Ni ngombwa rero ko 
    ibikorwa remezo bivugururwa, ibindi bigashingwa kandi bikaba bijyanye n’iterambere 
    mu bufatanye n’ibindi bihugu n’imiryango mpuzamahanga. 

    Bifatiye kuri: www.igihe.com/amakuru/

    I. Ibibazo byo kumva no gusesengura umwandiko
    1. Sobanura icyo umusoro uva ku bwikorezi ari cyo. 
    2. Ni ikihe gikorwa kivugwa mu mwandiko kigaragaza ko u Rwanda n’ibindi 
    bihugu bishishikajwe no guteza imbere ubwikorezi? 
    3. Ushingiye ku mwandiko, sobanura iyi mpine “DIKKM”.
    4. Uretse ibikorwa bivugwa mu mwandiko, tanga ibindi byerekeye izindi nzira 
    z’ubwikorezi u Rwanda rwashyizemo ingufu?
    5. Ni gute umuhanda uvugwa mu mwandiko uzagira uruhare mu buzima 
    bw’Igihugu? 
    6. Garagaza insanganyamatsiko rusange ivugwa muri uyu mwandiko n’ingingo 

    z’ingenzi ziyishamikiyeho. 

    II. Inyunguramagambo
    1. Kora interuro ku magambo akurikira, ukurikije uko asobanura mu mwandiko:
    a) Gusora 
    b) Ubukungu
    c) Gusonera
    d) Insimburangingo
    e) Imizigo
    2. Tanga amagambo ari mu mwandiko afite inyito inyuranye n’iy’aya akurikira: 
    a) Igihombo 
    b) Imbere mu gihugu
    c) Batumiza
    d) Umuswa
    III. Ibibazo ku kibonezamvugo
    1. Kora interuro zigaragaramo:
    a) Isanisha nyantego
    b) Isanisha nyanyito
    c) Isanisha nyurabwenge
    d) Isanisha nyazina
    2. Garagaza imimaro y’amagambo mu nteruro zikurikira:
    a) Iyi nama yabereye Arusha.

    b) Ubwikorezi buzanira u Rwanda imisoro myinshi. 


    ◄UMUTWE 4: IMIYOBORERE MYIZATopic 6►