Topic outline

  • UMUTWE 1:KUBAKA UMUCO W’AMAHORO

    Ubushobozi bw’ingenzi bugamijwe
    - Gusesengura umwandiko ku kurwanya ihohotera no kugaragaza ingingo 
    z’ingenzi ziwugize.
    - Gusesengura amagambo aturuka ku ikomora hagaragazwa uturemajambo 

    twayo.

    Igikorwa cy’umwinjizo 
    Ushingiye ku bumenyi bwawe bwite, sobanura ihohoterwa, uko rivuka, 

    ibiritera, ingaruka zaryo n’ingamba zo kurikumira hubakwa umuco w’amahoro.

    I.1. Umwandiko: Umwana wahohotewe


    “Uriya mugore se ko mbona ari kwivugisha amagambo menshi yiyesura, 
    byamugendekeye bite? Cyo re! Dore aricara agahita ahaguruka akajya kurunguruka 
    mu idirishya akongera akicara. Uriya ni umurwayi pe! Noneho ndabona atangiye 
    kwishima mu mutwe, ubanza uyu munsi yacanganyikiwe! Cyangwa uburwayi bwo 
    mu mutwe abumaranye iminsi! Yewe, ubanza yataye umutwe, reka mwegere 
    nankundira tukaganira ndareba icyo namufasha.” Nkimara kugisha umutima inama, 
    nibaza uko ngiye kumwegera ngo muganirize. Mu gihe ntarahaguruka, atangira 
    kuvugira hejuru mu ijwi riranguruye asakuza cyane agira ati: “Ubu koko turerere 
    he? Mu ngo tubasigira abakozi bakabahohotera! Mu baturanyi na ho harimo 
    inyangabirama zibahohotera! Ku mashuri na ho hari abarezi bamwe na bamwe 
    babahohotera. Iki ni ikibazo gikomeye Leta igomba gukumira amazi atararenga 
    inkombe”!
     Ibyo yabivugaga ubona ababaye ariko kubera ko nta muntu yavugishaga, abari aho 
    dukomeza kumuhanga amaso gusa dukeka ko yaba afite ikibazo cyo mu mutwe. 
    Yari yambaye ingutiya ndende n’agapira gusa. Nta nkweto yari yambaye ariko 
    bigaragara ko yari umuntu usanzwe ari umusirimu. Ibirenge bye byari byuzuyeho 
    uburimiro ndetse n’intoki zuzuye ibitaka boshye umuntu wahoze ahinga. Hashize 
    akanya gato arongera atangira gusakuza. Ati: “Abana bacu tubahungishirize he? Mu 
    ngo barahohoterwa, mu baturanyi ni uko, none n’abakabarinze barabahohotera! Ni 
    ishyano! Ni ishyano nta we naribwira weee! Sinamutanga weee! Oya!”
    Uko yakomezaga gusakuza ni na ko yajyaga ahaguruka akongera agakubita ijisho 

    mu idirishya ryari hejuru y’aho yari yicaye. Hashize akanya hasohoka umuganga 

    wari wambaye itaburiya y’umweru tubona amuhereje imyenda yari asohokanye 
    asa n’umwihanganisha, arongera arinjira naho wa mugore akomeza kwicara 
    aho. Ngeze aho ndamwegera. Ku bibero bye yari ahafite imyenda muganga yari 
    amaze kumuhereza, nitegereje mbona ni agakariso kabaye ubushwangi n’akajipo 
    kakwira umwana w’imyaka itanu kacikaguritse kandi kahindutse amaraso. Mugeze 
    iruhande, ndamusuhuza anyikirizanya ishavu n’agahinda. Yari yataye umutwe ku 
    buryo ibyo namubazaga byose yansubizaga igisubizo kimwe gusa kidafitanye isano 
    n’icyo mubaza: “Ni se”. Nti: “Byagenze bite”? Ati: “Se”. Nyuma yo kumara umwanya 
    muvugisha akansubiza ibiterekeranye, mpitamo kumuhagurutsa aho yari yicaye 
    ndamusindagiza mugeza aho batangira ubufasha ku bahungabanye. Mwinjiza mu 
    nzu, tuhasanga umukobwa ubishinzwe amwereka aho yicara. 
    Mu gihe atangiye kumuganiza nge ndasohoka. Nkigera hanze mpahurira n’abagore 
    babiri bari bavuye gukingiza barimo baganira. Sininjiye mu kiganiro cyabo ariko 
    nkomeza kugikurikira. Baganiraga bavuga umugabo wahohoteye umwana we 
    wiga mu mashuri y’inshuke amusanze mu rugo wenyine nyina yagiye mu murima. 
    Nkimara kubyumva nsanisha iyo nkuru n’uko wa mugore yansubizaga, nibuka ko 
    yasaga nk’uvuye mu murima nkeka ko umwana bavuga ari uwe. Nsubira mu nzu 
    aho nari namusize nsanga yacururutse aganira na wa mukobwa. 
    Mpageze ashaka guceceka ariko wa mukobwa aramubwira ati: “ Komeza nta kibazo 
    uyu ni we wakuzanye aha”. Arakomeza aramutekerereza. “Bahise bampamagara 
    ndi guhinga ngo Karake, umugabo wange, yaje avuye mu kabari yasinze kanyanga 
    amufata ku ngufu. Nahise mva mu murima aho nufiraga amasaka nsanga umwana 
    aravirirana ni ko kumuzana kwa muganga. Nongeye kugarura ubwenge nisanga aha 
    tuganirira”.
    - None se Karake asanzwe anywa kanyanga?
    - Yayinywaga ariko nta kindi gihe yigeze akora ishyano nk’iryo.
    - Wa mukobwa asa n’uguye mu kantu, aceceka akanya gato maze bimwanga 
    mu nda akomeza kumuganiriza.
    - Buriya rero sinaba ngushinyaguriye nkubwiye ko ishyano ryaguye iwanyu nawe 
    warigizemo uruhare. Iyo ubonye uwo ari we wese akoresha ibiyobyabwenge 
    ntabwo uba ukwiye kumuhishira. Kwinumira ni nko kureka igitambambuga 
    iruhande rw’umunyotwe. Kiwugeraho kikawusandaguza boshye ivu. Nyamara 
    iyo uba warabigejeje ku bayobozi bari ku mugorora bakamugira inama akareka 
    kanyanga. Ndakubwiza ukuri nta mubyeyi muzima wakorera umwana we ibya 
    mfura mbi nka biriya. Ni ikibazo k’ingaruka z’ibiyobyabwenge. Ikindi kandi 
    ni ngombwa kujya tuganiriza abana bacu tubigisha gutahura abantu bafite 
    ingeso mbi, bashobora kubahohotera. Ibyo byatuma bamenya kuvumbura 
    ufite umugambi mubisha wo kubahohotera bakamuhungira kure.
    Wa mugore yari yagaruye akenge yumva ibyo umukobwa amubwira atuje. Hashize 
    akanya abaza wa mukobwa.
    - None se ubwo Leta izamuhanisha iki? Si ukumufunga burundu ngahinduka 
    umupfakazi?
    - Leta nta nyungu iba ifite mu gufunga abantu burundu, icyo iba igamije ni 
    ukugorora umuhemu uba wakoze icyaha. Iyo amaze kwigishwa imyitwarire 
    ye ikagaragaza ko ibyatumye akora icyo cyaha atabisubira, baramufungura 
    akagaruka gufatanya n’abandi kubaka igihugu. Si byiza rero guhishira uwakoze 
    ishyano nk’iryo kuko uba umutesheje amahirwe yo kugororwa ngo ahinduke 
    muzima. Umuzima arafungurwa naho umutindi unangira ntagaragaze ko 
    yicuza ibyo yakoze ni we ufungwa burundu.
    - Urakoze kubera ibisobanuro umpaye n’inama ungiriye, ndumva nacururutse 
    reka nge kureba uko umwana ameze ubu muganga yanshatse arambura.
    Akimara kumushimira, turasohokana twerekeza aho bakirira abarwayi baje ari 
    indembe; hamwe nari namukuye yataye umutwe. Tuhageze umwe mu baganga bari 
    bahari amubwira ko ategereza gato, ko umwana arimo gukurikiranwa n’abaganga 
    kandi ko ibizamini byafashwe babijyanye muri raboratwari kureba niba nta bundi 

    burwayi yaba yatewe n’ihohoterwa yakorewe.

    I.1.1. Gusoma no gusobanura umwandiko




    Ongera usome umwandiko “Umwana wahohotewe”, maze usubize ibibazo 
    byawubajijweho. 
    1. Umugore uvugwa mu gika cya mbere cy’umwandiko yari he? Kubera iki? 
    2. Ni ibiki bigaragaza ko umugore uvugwa mu mwandiko yasaga 
    nk’uwataye umutwe? 
    3. Ni irihe hohoterwa rivugwa muri uyu mwandiko? Ni nde wahohoteye 
    undi? Yabitewe n’iki? 
    4. Ni he havugwa mu mwandiko hashobora gukorerwa ihohoterwa?
    5. Ese mbere yo kuganira n’uriya mukobwa, uwo mugore yari afite 
    umugambi wo gutanga umugabo we? Sobanura igisubizo cyawe. 
    6. Muri uyu mwandiko baratanga inama y’uko twarwanya ihohoterwa. 

    Izo nama ni izihe?


    Ongera usome umwandiko “Umwana wahohotewe” maze usubize ibibazo 
    bikurikira:
    1. Ni iyihe nsanganyamatsiko ivugwa muri uyu mwandiko?
    2. Ni izihe ngingo z’ingenzi zivugwa mu mwandiko?
    3. Garagaza ubundi bwoko bw’ihohoterwa ritavuzwe mu mwandiko.

    4. Ni izihe ngaruka uwahohotewe ashobora guhura na zo?

    Wifashishije umwandiko “Umwana wahohotewe” n’ubumenyi rusange, 
    ungurana ibitekerezo na bagenzi bawe ku nsanganyamatsiko ikurikira: 

    “Ingamba zafatwa kugira ngo hakumirwe ihohoterwa.”

    Itegereze amagambo atsindagiye ari muri izi interuro zikurikira, ugire icyo 
    uyavugaho uhereye ku miterere n’inkomoko yayo. Uhereye ku miterere 
    n’inkomoko yayo, kora ubushakashatsi utahure inshoza y’ikomoranshinga, 
    ugaragaze uko inshinga zivuka ziturutse ku mazina n’uturemajambo twazo.
    1. Uko uwo mugore yakomezaga gusakuza ni ko yahagurukaga akareba 
    mu idirishya ryari hejuru y’aho yari yicaye.
    2. Abayobozi bakunda kujanisha kugira ngo bamenye umubare 
    w’abahohoterwa muri rusange.
    3. Iyo bwije, kumurika mu nzu bigabanya ubwoba.
    4. Umuntu muzima arangwa no gutagatifuza ibikorwa bye.
    I.2.1.1. Inshoza y’ikomoranshinga
    Ikomoranshinga ni ihimba ry’inshinga nshya uhereye ku bicumbi by’andi magambo 
    asanzwe mu rurimi cyangwa imizi y’inshinga. Hari amatsinda abiri y’ikomoranshinga: 
    ikomoranshinga mvazina n’ikomoranshinga mvanshinga.
    I.2.1.2. Inshoza y’ikomonshinga mvazina
    Ikomoranshinga mvazina ni ihimba ry’inshinga uhereye ku bicumbi by’amazina 
    asanzwe ari mu rurimi.
    a) Gukomora inshinga ku izina
    Gukomora inshinga ku izina ni byo byitiriwe ikomoranshinga mvazina. Iri 

    komoranshinga rikoresha ingereka zikurikira: -h-;-k-; -r-; -ah-ar-, -ik-,-ur-,





    b) Uturemajambo tw’inshinga zo mu ikomoranshinga mvazina
    Inshinga zishingiye ku ikomoranshinga mvazina zifite uturemajambo dusa 
    neza n’utw’inshinga isanzwe. Twabonye ko uturemajambo tw’inshinga ari: 
    akano, indanganshinga, impakanyi, igenantego/indangagihe, 
    inyibutsacyuzuzo, umuzi, ingereka n’umusozo. 

    Inshinga yavutse kubera ikomoranshinga ishobora kugira utwo turemajambo twose 
    cyangwa tumwe muri two.
    Ingero
    a) Inuma iraguguza cyane.
    b) Tumufashe areke gutindahazwa no kubura icyo akora.
    c) Uyu mwana agomba kugirwa inama zimunezeza kuko amaze gusorekara.

    d) Kudumbura abandi mu mazi si igikorwa cyo gutagatifuzwa.




    Bagenahirwe munyumve
    Bagenategeko mumvune
    Munyumvire iyi mvamutima
    Navogerewe imvugiro
    Muramvane mu makuba.
    Navangiwe mu mvugo
    N’abakagombye kunyumva
    Bakamvana mu mahoro
    Bakanjyana mu makuba
    Kandi rwose ari bakuru.
    Ngenda mpura n’amahano
    Ngahohoterwa bahari
    Ubwo ndatinya ngaceceka
    Ngahora mpangayitse
    Ngira ngo mwese muri bamwe!
    Nahuye na muranduranzuzi
    Aranzuyaza ngo aranduzi
    Aranzenguruka ndazimira
    Cyaruzi ubwo aranzonga
    Yizimanira akayuzi kange.
    Runyogozi, muhishwambuto
    Atambuka apfutse ingohe
    Ngo maze angushe mu mutego
    Intege zange akirigita
    Bindigisiriza ubuzima.
    Ruzingabato yarateye
    Ngo atahe itoto ryange
    Yiteruzwa udutako
    Nako udufaranga
    Ngo antahire agahugu!
    Agahugu kange ni gato
    Abazingambuto baragateye
    Baragatunduza mfite intimba
    Murambe hafi birangoye
    Ubuzima burizinga.
    Intara zose yarazikwiye
    Ntarumanga arazivuyanga
    Atitaye ko zidakomeye
    Akazisenya nta soni
    12
    Agera ikambere n’ibikari,
    Bya bimamyi by’ibimama
    Biguha imari y’amahano
    Bikakunyunya nk’uwanyazwe
    Bikakunyonga ubutanyurwa
    Bikunyuza inyenga y’amarira.
    Ba bisukari isiga ingese
    Ntibasiba baraserutse
    Kuko basanganywe isoni nke
    Baragusekera bakagusoroma
    Bakagusenya ugasiga isi.
    Abanyumvise mubimenye
    Ba bihehe mubamenye
    Bakunyuza mu rihumye
    Maze ukagenda utabimenye
    Ugafumbira umunaba.
    Banyamishinga mudufashe
    Murashishoze dushobore
    Ibyo kujisha shugadadi
    Tujwigirize shugamami
    Ishaba y’abato ishishe. 

    Umuhanzi 

    NSENGIMANA Cyriaque

    Ongera usome umwandiko “Muhishwambuto”, maze usubize ibibazo 
    byawubajijweho. 
    1. Ni irihe hohoterwa rivugwa muri uyu mwandiko?
    2. Ni ba nde umuhanzi asaba ko bamwumva muri iki kibazo k’ihohoterwa?
    3. Ijambo “ Abazingambuto” risobanura iki? 
    4. Abazingambuto bahohoteye bate uvugwa mu mwandiko?
    5. Ese hari aho bavuga ko muhishwambuto yakwiriye ahantu hose? 
    Byerekanishe amagambo yo mu mwandiko.
    6. Hari abantu bavugwa ko bakwiye kwamaganwa bashukana bitwaje 

    imari. Abo ni ba nde?

    Ongera usome umwandiko “Muhishwambuto”, maze usubize ibibazo 
    byawubajijweho. 
    1. Umwandiko «Muhishwambuto » uri mu buhe bwoko bw’umwandiko? 
    Sobanura igisubizo cyawe.
    2. Ni izihe ngingo z’ingenzi ziri mu mwandiko?
    3. Ni ba nde bashobora guhohotera umwana?

    4. Ni izihe ngaruka uwahohotewe ashobora guhura na zo?

    Soma interuro zikurikira, witegereze inshinga zitsindagiye hanyuma ugaragaze 
    intego yazo. Hera ku ntego y’izo nshinga maze usobanure uko inshinga zivuka 
    ku zindi kandi ugaragaze uturemajambo two mu ikomoranshinga mvanshinga. 
    a) Abantu bakunda kurwanya ihohotera barangwa n’umutima mwiza
    b) Kugendererwa n’abashyitsi ni umugisha.
    c) Uwahohotewe asabwa kuvugisha ukuri kugira ngo yitabweho.
    d) Kunezerwa birakwiye ku bantu bose.

    I.4.1. Inshoza y’ikomoranshinga mvanshinga
    Ikomoranshinga mvanshinga ni ihanga ry’inshinga nshya uhereye ku mizi y’inshinga 
    zisanzwe mu rurimi. Iri komoranshinga rikoresha ingereka zitandukanye. Twabonye 
    ko ingereka ari uturemajambo tujya hagati y’umuzi n’umusozo tukazanira inshinga 
    ingingo nshya. Twabonye kandi ko iyo umuzi wiyunze n’ingereka bibyara igicumbi 

    gishya kitwa intima.

    I.4.2. Uturemajambo tw’inshinga zo mu ikomoranshinga 
    mvanshinga

    Inshinga zishingiye ku ikomoranshinga mvanshinga na zo zifite uturemajambo dusa 
    neza n’utw’inshinga isanzwe. 
    Inshinga yavutse kubera ikomoranshinga mvanshinga ishobora kugira utwo 
    turemajambo twose cyangwa tumwe muri two nko mu ikomoranshinga mvazina.
    Ingero
    a) Nibatazabimujanishiriza azabyibagirwa kuko azaba ari kwambarira urugamba.

    b) Murakomangwa n’umutima ngo muge gufasha uwahohotewe.

    I.5. Imyitozo y’ubushobozi ngiro bw’umunyeshuri
    Ugendeye ku mabwiriza agenga ihangamwandiko, hanga umwandiko ufite 
    hagati y’imirongo mirongo itatu na mirongo ine ku nsanganyamatsiko ikurikira: 
    “Gukumira ihohoterwa ni ishingiro ryo kubaka umuco w’amahoro arambye”. 
    Mu magambo agize uwo mwandiko hagaragaremo inshinga zikomoka ku 
    ikomoranshinga.
    Ubu nshobora:
    - Gusoma neza nubahiriza utwatuzo n’isesekaza.
    - Gukoresha mu nteruro amagambo nungutse. 
    - Gusesengura umwandiko ngaragaza ingingo z’ingenzi ziwukubiyemo. 
    - Gusobanura intandaro y’ihohoterwa n’uburyo bwo kurikumira
    - Gusesengura amagambo ashingiye ku ikomoranshinga ngaragaza 
    uturemajambo n’amategeko y’igenamajwi. 
    Ubu ndangwa no:
    - Kurwanya ihohoterwa aho nahura na ryo hose.
    - Kwimakaza umuco w’amahoro. 

    I. 6. Isuzuma risoza umutwe wa mbere
    Umwandiko: Turwanye ihohoterwa

    Mu muco nyarwanda, kubaha ubuzima ni indangagaciro mpuzabantu kuko ubwo 
    buzima umuntu abwifuriza abandi, akabuhabwa n’abandi, na we akabuha abandi. 
    Kubaho mu mudendezo bishingira ku muco w’amahoro wubakwa mu muryango 
    uwo ari wo wose kandi bikagerwaho umuntu yiyushye akuya kuko binyura mu nzira 
    nyinshi harimo no kurwanya ihohoterwa. Guhohotera umuntu ni ukumwiyenzaho 
    atakwakuye cyangwa se ataguteyeho amahane, kumuvutsa ibyo afiteho 
    uburenganzira bitewe n’uko umurusha imbaraga cyangwa umufiteho ububasha. 
    Buri muntu wese agira agaciro ahabwa na kamere avukana maze uburenganzira 
    bwe ntibube umurage w’ababyeyi cyangwa undi muntu. Nta mpamvu n’imwe 
    ishobora gutuma hagira uhohoterwa kabone n’ubwo amategeko y’umuryango 
    runaka yaba abangamira ubwoko ubu n’ubu, abantu b’igitsina iki n’iki, idini, 
    ururimi, abo badasangiye igihugu, umutungo, ikiciro cy’abaturage bavukamo, 
    ibitekerezo byabo n’ibindi. Kurwanya ihohoterwa bishingira ku mahame amwe 
    n’amwe y’uburenganzira bwa muntu nko kwishyira ukizana, kugira umutekano 
    no kugira imibereho myiza. Uko byaba kose n’uko byagenda kose, agaciro ka 
    muntu ntikagabanywa, ntikanasubizwa inyuma kandi gashimangirwa n’amategeko 
    mpuzamahanga ibihugu biba byaremeye, bikanayashyiraho umukono. Nubwo 
    bimeze bityo, si ko hose byubahirizwa.
    Burya koko nta kabura imvano, ibitera ihohoterwa ni imyumvire mibi, imyifatire 
    n’imyitwarire bitaboneye harimo ubusambanyi, kunywa ibiyobyabwenge, ubugizi 
    bwa nabi n’ibindi byinshi. Ihohoterwa kandi rigaragarira mu mvugo isesereza, 
    isebanya no mu bikorwa bitesha agaciro ikiremwa muntu nko gufata ku ngufu, 
    gukoresha imirimo ivunanye, gutoteza, n’indi migirire igayitse igira ingaruka ku 
    bato n’abakuru. Imvugo n’ibikorwa by’ihohoterwa bigira inkurikizi zitabarika ku 
    babikorewe nko kwiheba, gutakaza ikizere, kwiheza mu bikorwa bitandukanye, 
    kugira ipfunwe, kugira ihungabana n’izindi. 
    Kugira ngo hirindwe izo ngaruka, buri wese akwiye kuba umusemburo w’amahoro, 
    ayasakaza mu bandi mu migirire ye ya buri munsi. Bajya bavuga ngo: “Kwirinda 
    biruta kwivuza.” Ni ngombwa gufata ingamba zikumira ihohoterwa bigizwemo 
    uruhare n’inzego z’ubuyobozi ku bufatanye n’abaturage n’imiryango yigenga. Ibyo 
    byagerwaho habayeho gushyiraho amategeko n’ibihano bikwiye ku bahohotera 
    abandi, guhugura abantu b’ibyiciro binyuranye, gutegura amarushanwa yamagana 
    ihohoterwa iryo ari ryo ryose, gushyiraho amatsinda n’ibigo byihariye bishinzwe 
    gukumira no kurwanya ihohoterwa n’ibindi.
    Bityo rero, umuco w’amahoro ugomba guhera ku muntu ubwe, akawusakaza mu 
    bandi, ugakwira igihugu ndetse n’isi yose kuko “Ijya kurisha ihera ku rugo”. Buri 
    wese ahamagariwe kuba ijisho rya mugenzi we, akagaragaza hakiri kare imyitwarire 
    yatuma umuryango uhungabana ntugere ku iterambere rirambye.
    I. Ibibazo byo kumva no gusesengura umwandiko
    1. Uburenganzira bwa muntu bugaragazwa n’iki?
    2. Ni izihe ngaruka zishobora kuba ku muntu wahohotewe?
    3. Ni izihe ngamba zafatwa kugira ngo hakumirwe ihohoterwa?
    4. Tanga ingero byibura eshanu zigaragaza ibikorwa by’ihohoterwa.
    5. Wafasha ute uwahohotewe?
    6. Ni ba nde bakwiye kurwanya ihohoterwa?
    II. Ibibazo by’inyunguramagambo
    1. Simbuza ijambo (amagambo) ryanditse ritsindagiye, impuzanyito iri mu 
    mwandiko.

    a) Uwahohotewe ntabaho mu mahoro.
    b) Mu muco nyarwanda birabujijwe kwambura umuntu uburenganzira bwe.
    c) Ufashwe ku ngufu ashobora gukurizamo kugira ikangarana rikomeye.
    d) Dutozwa kwirinda gukoresha imvugo ibabaza umuntu.
    5. 2. Kora interuro ngufi ukoresheje amagambo akurikira:
    a) Umurage
    b) Kwishyira ukizana
    c) Ibiyobyabwenge
    d) Ipfunwe
    5. 3. Uzurisha izi nteruro amagambo avuye mu mwandiko. 
    a) Umuntu muzima arangwa n’…..mwiza wo guha …….buri muntu. 
    b) U Rwanda rwashyizeho……. arengera ikiremwa muntu.
    c) Kurwanya….ni inshingano yacu twese. 
    III. Ikibonezamvugo
    1. Tanga ingero ebyiri z’inshinga zifite imizi yakomotse ku bwoko bw’amagambo 
    bukurikira:
    a) Ntera b) Inyigana c) Izina
    2. Garagaza uturemajambo tw’inshinga zitsindagiye ugaragaze n’amategeko 
    y’igenamajwi. 
    a) Twirinde gusesagura ubuzima budatangwa na muntu.
    b) Ibimenyetso byose birafotorwa.
    c) Gukazanura byaracitse mu muco nyarwanda.
    d) We anezwa no kwitabwaho.

  • UMUTWE 2:UMUCO NYARWANDA

    Ubushobozi bw’ingenzi bugamijwe :
    - Gusesengura zimwe mu ngeri z’ubuvanganzo nyarwanda hagaragazwa 
    uturango twazo.
    - Gusobanura iminozanganzo no kuyikoresha ahanga:
    Igikorwa cy’umwinjizo
    Tekereza, maze ugaragaze bimwe mu bintu biranga umuco nyarwanda 
    byanyuraga mu buvanganzo nyarwanda. Urebye nk’igihe bakosorana mu 
    biganiro byabo, nk’ibyakorerwaga ibwami, mu muryango nyarwanda nk’igihe 
    bungutse umwana, mu misango y’ubukwe n’ahandi.

    Babyirukanye ingoga mu gutamira
    Abana ba Kigeri abyiruye
    Bene Rwigurangoma rwa Ngoboka ya Rwangoruke
    Aba bana se yabyaye bakuranye icyusa mu irya
    Barasagambye nka Bisu bya Nyamihana
    Baza guhanwa na nde ngo bitonde mu gutamira
    Uwakabahannye ko ari mukuru wabo
    Bakaba bakoma ku ngeso yawe!
    Iyo ngeso barayibyariye abami
    Ba Bwimandubaruba na Bwimanduga
    Barabishyuhaguza ibihaza!
    Rutarindwa 
    Ati: “Ndi igisoka singihazwa n’agasate,”
    Ndi umutware w’Ibisumizi
    Ibyo mwumva ge nzigira mu Gisigari
    Iyo bahinga mu Rukubye, na rwo rukoroha
    Nkamenya guhangira inyama!
    Sharangabo
    Agira imandwa ikaba indubizi
    Ati: “Munyijyanire i Nyakabanda ka Kigali
    Bandebere cya giti kiri aho kikitwa umuvure
    Bacyuzuze amazi n’imineke ngumye kubayagura
    Sinteze guhezera na mugenzi wange!”
    Nshozamihigo
    Yariye kandore y’ i Nduga
    Ayimiragura ayivanga n’ ibivuzo
    Bigeze mu nda biragugara
    Ati: “Munyegereze ibitoke n’ibijumba n’umubanji
    Ngumye nkomere mu nda yange
    Ngana Mugaza wa nzovu.
    Gashamura
    Abona ubwato ntazihazine
    Akazengerezwa nk’uwasinze
    Rutarindwa yagira ngo ariyubanganya
    Akabimyoza aho imbere ye
    Ibisumizi bimukobye
    Ati: “Ngira umusongozi gito
    Akantekera imiranzi y’inyama
    N’imitura y’ibishyimbo
    Ntagomba guhisha aragapfa azamenya ingeso”.
    Rukangirashyamba aje kumuhana
    Ati: “Ni ukuri mwana wange
    Ni uko nyine uruzi nisaziye
    Umuganura waramuka waje ntiwansumbya umuhogo.
    Bisangwa ni mukuru utabakoma
    Iyo akubirije imvuruge y’isogi
    N’imitura y’ibishyimbo ntareka bihora
    We aravunjagura agacisha ruguru
    Ati: “Nagabanye ibigega
    Mumpakurire umutsima munini
    Ungana cya kigega kerekeye mu Koko
    Nge ndabasumbya mu kurya!”
    Rwayitare yatamiye intore
    I Bunganyana rya Nyirabitero
    Aracyatamba gusaba imyuko
    Rwangeyo ati: “Ndi Umunyiginya mukuru
    I Kundamvura ya Bitero, nkikundisha isogi
    Yamara kuyirya akaganya mu mabondo ikagugara”.
    Rukangamiheto yakangase amenyo ku magufwa
    Arahunja n’igitondora, ndamureba ndamugaya
    Nti: “Mbe nyamuhunja ko utarobanura”?
    Ati: “Sinabona akanya nasiga inyuma

    Muryamo yarateye, byantera agahinda”.

    Yenda ibihaha byayo arakoranya n’imyijima
    Ahinduka rugara mu nzu
    Ntiyabona ibitotsi byo kuryama
    Ruyimbo ararenza n’umugongo
    Inda iramugora arahemuka.
    Nzirabatinyi yagugunnye ingoma
    Imikoba iramwica mu bijigo
    Muzarebe Rubanda rwa Rwingwe
    Acuma amabondo
    Sezikeye ati: “Ge ngira iryinyo rikaba intorezo
    Narikomanga ku nkoro inkono iri ku ziko”.
    Nti: “Muranyongere inyama
    Akaba umwaka atarabaga
    Yamara kubaga bugatuma yiyegura imiryango
    Akaba ukwe!
    Kamarashavu yishinze inkori z’i Kigali
    I Bugagara bwa Nyiragasogwe
    Bashyizemo amavuta n’umunyu
    Aragumya yoreza iyo!
    Karunganwa ati: “Ndi umwana w’Umwami
    Mvuka mu nda y’ingoma
    Simenya guterera mira bunguri”.
    Cyitatire yariye ubushaza i Shegama
    Maze se aramwanga ngo yamucuze impamba.
    Musinga yamiraguye imitura y’ibishyimbo
    Bahutira ihene ku nda barakubita n’ububaya
    Yaguye impishyi bacisha mu bigega.
    Muhigirwa yahigiye ingundu y’abatunzi
    Agaca mu cyanzu
    Nahace arahakwiye
    Agatsinda yameze aye menyo
    Yo kubagira ibimasa mu Nyamagana.
    Rwabirinda yarindiriye abicaye ku ziko
    Bahembwe ngo bararinda cyane
    Ashakira inzira mu mwinjiro
    Arabiyogoza mu buriri.
    Ati: “Ndi mukuru nkabahenda

    Twatigirira ibyo kwiba nabananize cyane”.

    Kayijuka bamuhaye ikibo, icyansi, n’icyabya
    Byose asa na cya Nyarwaya
    I Nyarubuye hari ibigoryi bibiri
    Hari n’undi nabwiwe
    Ngo ntibagisumbanya ingeso
    Mubashyiremo na nyirabo Rwabizamurego
    Cya gicuba k’i Bumbogo cyaramuka cyaje
    Rugoma rubuganizwa ijana yagabanywa ite?
    Ariko nayanywe arabikwiye
    We uhora azizana akazongera mu ze!
    Yazinyaze ibindi bihugu.

    (Cyahimbwe na Senkabura ya Kibaba wo mu Rusenyi.)

    1. Koresha amagambo akurikira dusanga mu mwandiko mu nteruro 
    wihimbiye: 
    a) Guhakura umutsima 
    b) Umusongozi
    c) Indubizi 
    d) Guhunja
    2. Buri jambo ritsindagiye risimbuze iryo bivuga kimwe riboneka mu 
    mwandiko kandi usanishe neza interuro wahawe:
    a) Kampayana ngo yaba yarahuhuwe n’ivutu yatewe n’ibikeregete 
    by’imitura.
    b) Aba bana koko babyirukanye imbaraga mu kubasha rukacarara.
    c) Kabutura yakurikije ingeso ya se
    d) Rutamizabiri umiragura yokerwa ibisogi bishyushye ubutunguruza

    asangira ate na ba Kazehe?

    Ongera usome umwandiko “Babyirukanye ingoga mu gutamira” hanyuma 

    usubize ibibazo bikurikira:
    1. Hari imyifatire y’umunyenda mbi igaragara mu mwandiko? Yivuge.
    2. Hari ibihemu bivugwa mu mwandiko. Bivuge.
    3. Mu buse nta we batinya na busa. Bigaragaze utanga ingero mu 
    mwandiko.
    4. Shaka muri uyu mwandiko ingingo zisekeje usobanura n’impamvu 
    zisekeje.
    5. Shaka muri uyu mwandiko amazina y’abana (ibikomangoma) 
    bavuzwemo bakomoka kuri Kigeli IV Rwabugiri.
    6. Hari amwe mu mazina y’abantu n’ay’ahantu avugwa mu mwandiko. 

    Yashake muri iki kinyatuzu ujya iburyo, ibumoso, hasi cyangwa hejuru.

    Ongera usome umwandiko “Babyirukanye ingoga mu gutamira” hanyuma 
    usubize ibibazo bikurikira:
    1. Uyu mwandiko ushobora kugira inyito y’umutwe urenze umwe, tanga 
    ingero zawubera umutwe.
    2. Tanga inama kuri ba rutamizabiri bashobora kuboneka mu bigero 
    byose by’abantu.
    3. Garagaza ingingo z’ingenzi ziri muri uyu mwandiko.
    4. Muri uyu mwandiko, ukurikije inyurabwenge, umuhanzi agamije 

    gusebya abatware? Sobanura.

    Ongera usome umwandiko “Babyirukanye ingoga mu gutamira” ugereranye 
    ibivugwamo n’ibyavugwaga mu yindi myandiko wize, maze ukore 
    ubushakashatsi utahure inshoza y’igisigo cy’ubuse, ugaragaze uturango 
    twacyo n’akamaro ko kukiga.
    II.2.1. Inshoza y’igisigo cy’ubuse
    Abasesenguye neza ibisigo by’ubuse bagaragaje ko igisigo cy’ubuse ari umwandiko 
    w’ubuvanganzo uba uhimbitse nk’ibisetso ndetse birenze ibisetso bigasa 
    n’ibisebanyo. Ni inganzo yaba yaravukiye mu matorero y’intore, aho wasangaga 
    abantu biga kuvuga neza, bagacyocyorana ntihagire urakara; uwarakaraga mu 
    biganiro bakamwita igifura kitazi kuba mu bandi cyangwa akitwa umunyamusozi. 
    Abantu batazi gutarama barakazwaga n’ibyo bisigo babitaga ibifura. Ubusanzwe 
    ubuse ni umushyikirano w’abase n’abantu bo mu bwoko bubamarira urubanza, 

    ukarangwa no gushotorana basa n’abatukana ariko ntibigire uwo birakaza. 

    II.2.2. Uturango tw’igisigo cy’ubuse
    Ibisigo by’ubuse birangwa no kuba bisetsa ariko bisa n’ibisebanya cyangwa 
    bisesereza. Usanga kandi bakoreshamo tumwe mu turango tw’ubusizi.
    Abahimbaga ibisigo by’ubuse, babaga bagambiriye gusetsa abandi bahungu. Mu 
    basizi bazwi baba barakenetse inganzo y’ibisigo by’ubuse harimo Musenyeri 
    Alegisi Kagame. Yaje guhimbazwa n’iyi nganzo y’ibisigo by’ubuse maze arayigana 
    ahimba umuvugo muremure yakubiye mu gatabo yise “Indyoheshabirayi”. Muri 
    ako gatabo Kagame atera ubuse umwami Mutara Rudahigwa n’abatware be. Ako 
    gatabo kasohotse bakiriho ariko ntawamurakariye kuko bose bari bamenyereye iyo 
    nganzo.
    Kagame arondoramo ubusambo bw’abatware ku nyama y’ingurube, agaragaza ko 
    abanyaporitiki bo hejuru (umwami n’abatware) ari abantu nk’abandi bashobora 
    gucuranwa. Agaragaza kandi ko no mu bwami hatakiri ibintu by’ibanga bituma 
    ibihakorerwa bitamenyekana muri rubanda.
    II.2.3. Akamaro ko kwiga igisigo cy’ubuse
    Kwiga ibisigo by’ubuse bifite akamaro kuko bituma umuntu yongera ubushobozi mu 
    by’ubuhanzi. Bituma kandi akeneka iyi nganzo yo guseka ingeso z’abantu bamwe 
    na bamwe kugira ngo bikosore. Binatoza kandi abantu kuba intyoza mu biganiro 
    n’ibitaramo ndetse no kutaba ibifura ngo barakazwe n’ibiganiro birimo inganzo 

    y’ubuse. 

    II.3. Umwandiko: Ukwibyara
    1. Ukwibyara gutera ababyeyi ineza,
    Batambira b’ineza,
    Munozandagano wa Nsana ya Buhanzi,
    Mukuva iwa Nyamuhanza,
    5. Muhanuzi wadutsindiraga amahano,
    Muhumuza, Umuhozi
    Waturiha ibyo yagurwa i Kiganda
    Kigeli cya Ngerekera.
    Uko muturuka isoko imwe,
    10. Ni ko musangiye ingeso.

    Muri Imisumba yo ku Rusumamigezi

    Kwa Gisanura amasugi yanyu
    Azira igisasa.
    Mwarashatse birabakundira,
    15. Mumera amaboko arabakamira
    Inka mukoye mu Byaguka
    Zitugwiriza imihana
    Imfura nzima isubiza ku izina rya se,
    Basanganizwa b’impundu.
    20. Yakura impuha
    Mpangarijekure
    Ya Mwuhirakare we, Mukanganwa
    Yari yagishiye i Bunyambo Nyarume;
    Rumeza nyiri uburezi
    25. Buzamagana amacwa,
    Aca inka mo amaziri,
    Mazina ya Gasenga
    Adusendera imisaka ya Rusenge
    Mwahonotse mwese.
    30. Kurya mucurwa n’inyundo ziramye
    Muri abarenzi
    Bo mu mirinzi ya Cyarubazi
    Abanyakirima muzira icyangwe mu minwe
    Mwameze ibiganza bitatugwabiza
    35. Mugira amaguru atugabira
    Abagabe b’i Ruganda
    Mwitwa ingendutsi
    Mwatubereye imbyeyi n’imazi,
    Muri abami b’akamazi
    40. Tuzi icyo mwamaze.
    Muri imanzi z’uburezi
    Muri ibirezi byamye i Buriza na Buremera
    Muri abaremere b’i Tanda
    Muri abature b’i Tenda
    45. Muri abo ku isi itengerana
    Ku Rutambamitavu,
    Muri intwari zitarutana,
    Muri bene iteka ritahava,
    Muri bene umutungo mwiza
    50. Mwaraduhatse muraturemaza,
    Mutwubakira amarembo y’intungane
    Tubita inturarwanda
    Nta byikamize urakimana
    Wadukamiye amata angana imvura,
    55. Ntitugira umuvuro
    Tubyuka dusenga
    Ugasukiranya urugwiro
    Sango, ba so na ba sogokuru,
    Bakwangiye isange
    60. Ngo abazakwanga
    Uzabakuze umusanzu n’umuganda,
    Abagusigaranye imbuto n’intanga
    Bakuraze izi ntarama
    Zo ku Rutambamyato
    65. No ku Rutambabiru
    Kwa Matungiro mu Ntaho ndende
    Data Cyilima nyiri Ikinguge
    Kigirira cyo mu nzeru,
    Mazina yarakwigeze
    70. Ngo urabe mugenzi we
    Ngo uzarasanire ingoma nka we,
    Uzagabe nka Gisanura,
    Uzadusubiranye uko wadusanze
    Ny’ebisu by’emisango
    75. Umugabekazi waduhekeye
    Aduhaka nk’umugabo
    Ntidusunikwa mu rugo rwa Mudasobwa
    Yadutunze nka Nyiratunga
    Nacuriye n’amahari
    80. Nzi ko mutazacibwa inka:
    Duhorana inshungu,
    Mucana umuriro utazima
    Muri inzungu za Bwima
    N’iwa Bwagiro ku Buyumbu.
    85. Nimugarishye mwaraganje
    Mwagagaze mukuze uruharo
    Umwami uhawe uruharo
    Arwigiza imbere.
    Mwambereye igisaga
    90. Ntimugira igisasa, Mbasenge:
    CYILIMA I RUGWE
    Na we musenge, musagurire
    Mumuhe urubanza
    Mureke abanze
    95. Nabanze Muhongerwa
    Muhoranampongano
    Buhoro buzira igihunga
    Buhatsi bw’impundu n’imposha,
    Samukuru wa Samukondo
    100. Mukozi wa Rugwizabisiza
    Nyamugisha
    Wandururaga imigisha y’abandi bami
    Yasanze bahinze arasarura.
    KIGELI I MUKOBANYA
    Mukobanya ni we mukuru
    105. Na we musenge musagurire
    Mumuhe urubanza
    Mureke abanze
    Nabanze mugabo mu nka
    Nyirazo azirimo
    110. Bazigama ingoma
    Bazigura se ku ngoma,
    Bazindukira intambara
    Bitambara nyiri urutete
    Uwatanyaga umunyabutatu
    115. Umushi yatambitse ingabo mu nzira
    Mumuhe rugari atambe imyato
    Mumuhe agasongoro k’ubugabo
    Agira uMusanago w’ingoma
    Mu Musanadura yaraharindiye
    120. Arinduza Umugoyi.

    MIBAMBWE I SEKARONGORO I MUTABAZI
    Gisamamfuke, umurasanyi
    Na we musenge, musagurire
    Mumuhe urubanza
    Mureke abanze.
    125. Nabanze Mabarabiri
    Nkovu imbere, Mbogoye
    Nyiri imbuga mu mbone
    Rutsinda, nyiri urutsike
    Rwatuviramo urutsiro
    130. Adutsindira inzimu
    Kizimiza, Nzogoma
    Rugasira rwarasanaga mu nka za se.
    Amahindu azihungiye
    Arazihumbiririza
    135. Rutukuzandoro, umwami w’intwari
    Mumuhaye ubugabo
    Mumuhingure ingoma
    Mu murongo uje
    Yarwaniye Nyamurunga.
    YUHI II GAHIMA
    140. Gahima, Mihayo y’ingoma
    Na we musenge musagurire,
    Mumuhe urubanza
    Mureke abanze
    Nabanze wa Mukundwa
    145. Wa Mukomeza w’inkuna
    Wa mwami wo mu Makungu
    Mutoramakungu, Rwinkindi
    Nkomyerume ya Misaya
    Wadusendera inkundwakazi ya Nkozurugendo
    150. Uwo ni inyamibwa mu ntwari
    Zamuhaye ubutware
    Zimuterekaho imfizi ya Bicaniro
    Ngo azabacira imihigo.
    NDAHIRO II CYAMATARE
    Nshe abami urubanza
    155. Mbasenge bose
    Na we musenge, musagurire,
    Mumuhe urubanza
    Mureke abanze,
    Nabanze Bugiri, umwigire,
    160. Wagira ingoma z’ingombe
    Ngo afite umugombozi.
    Atanga ibyo atunze
    Atega ibizaza ngo azigire Ndoli
    165. Ndahiro aruhira
    Ngo Rubyukiranyangoma nabyukire,
    Nabyukuruka yinikize inka
    Zitaretsa ntiziranze
    Ngo yaziziburiye imoko.
    RUGANZU II NDOLI
    170. Kibabarira, wa mwami
    Watugirira ibambe.
    Avuye iw’abandi
    Na we musenge, musagurire
    Mumuhe urubanza
    175. Mureke abanze
    Nabanze Gacamukanda
    Bicuba, umuci w’inzigo
    Nyabuzima, umuzimurura
    W’ibyari byazimiye;
    180. Umuzahura w’ibyo asanze
    Nyamushinga aturasanira ubutazadushira,
    Yica abanzi barashira.
    Cyungura umwami wo ku Cyuma
    Azanye Cyubahiro
    185. Yitwa Kihabugabo.
    Karuhura we yarushwa ate
    Ko yahoreye se ashishikaye,
    Ingabo ye akayagagaza mu Bugara?
    Umuganda akawigiza mu rumira
    190. Bagabo aho mutaragera
    Uwo mugabo mwamugera nde?
    MUTARA I NSORO II SEMUGESHI
    Ngabo yica ingome
    Na we musenge musagurire
    195. Mumuhe urubanza
    Nabanze Rwirabanzarwe
    Wa mwami w’i Buziga, Nzogera
    Wa mwami w’i Butazika, Nyonga,
    Nyiri inyumba, Munyundo.
    200. Nyunga ya Ruganzu
    Wa mwami wahabwa Karinga
    Akayambika karindwi
    Mirindi shebuja wa Nyamiringa,
    Ruyenzi rwasiye
    205. Isugi yo mu Byanganzara
    Ntimwamuzimba ubugabo
    KIGELI II NYAMUHESHERA
    Bugabo burimo ubugongo
    Na we musenge, musagurire
    Mumuhe urubanza,
    210. Mureke abanze
    Nabanze Umwami w’i Shunga
    Nyiri ishya ry’inka n’ingoma
    Nyiri ingabo itagwabiza Mucuzi
    Nyiri icumu ryica Abahunde
    215. Nyiri iminyago cumi
    Yari acaniye
    Imbere ya Bwambaramigezi
    Mudasongerwa ari ku isonga y’ingabo
    Muhundwa ingoma yahawe
    220. Yarayihunze ayinyagira ibihumbi.
    MIBAMBWE II SEKARONGORO II GISANURA
    Na we musenge, musagurire
    Mumuhe urubanza,
    Mureke abanze
    Nabanze Nyamugenza
    225. Umwamiw’i Muganza,
    Rugabishamaguru
    Maboko atanga atagabanya
    Bwobabuke, Bwanzabuke,
    Burega bwa Mutima,
    230. Yari atetse imbere ya Mwumba
    Cyubahiro amahanga yamutinyiye ubugabo
    Ubwo akangiye icyanya
    Cyanwa azanye ikeyi
    Inkoni zimwasa agahama.
    YUHI III MAZIMAPAKA
    235. Gashirabwoba wa mwami
    Mukuraho ubushongore n’ubushami
    Na we musenge, musagurire,
    Mumuhe urubanza
    Mureke abanze.
    240. Nabanze Kamarampaka, Mudahakana
    Muhakanaguhonga
    Muhanankamwa
    Mukanza, Umwami w’Abakaraza
    Yakandagiye Nyiri i Nkoma
    245. Yamwikoreje
    Amukura ku ngoma
    Ngo mbahe yari yubatse
    Mu bitwa bya Muhima
    Umuhinza wari uhanze
    250. Yuhi aramuhangamura.
    CYILIMA II RUJUGIRA
    Ruhungurabirwa,
    Ruhakamiryango
    Na we musenge, musagurire
    Mumuhe urubanza
    255. Mureke abanze
    Nabanze Rwezamariba
    Murerampabe, Bihubi
    Ruhugukira mbare rwa Kibonwa
    Wa mwami wa Gisanura na Gisago
    260. Rusagurirandekezi
    Mutazimbwa yica Mazuba
    Arimburirako inzigo
    Muzigirwa, ibindi bihugu
    Yabizimbye ubugabo
    265. Abizingazingira rimwe.
    KIGELI III NDABARASA
    Ya ntwari y’igisaga, sogokuru,
    Se w’ababyazi bawe bombi
    Na we musenge, musagurire
    Mumuhe urubanza
    270. Mureke abanze
    Nabanze Nyemazi
    Rwemarika rwa Munyagampenzi
    Watunyagira impenda
    I Bugabe bwa Muruzi
    275. Uruzi izi ngoma zigeze ku ijana
    Abakoni barakuya
    Iminyago ya Rusumbamitwe
    Ntizirava inyuma
    Iza Mirego ya Bugabo.
    MIBAMBWE MUTABAZI SENTABYO
    280. Rugababihumbi
    Na we musenge, musagurire
    Mumuhe urubanza,
    Mureke abanze
    Nabanze Ruhanga rutsinda amahanga,
    285. Umudahinyuka, Umutanguha
    Mutambisha batimbo
    Mutandi wa Birasana
    Sabuhanzi, Umuhangurabashonji
    Buriza burese ubugabo
    290. Yahanuye Nsoro,
    Atunyagira inka i Bwongera,
    Yongeramo n’izo mu Bugote
    N’izo yavana mu Bwiriri
    Bwimba bwa Misakura.
    YUHI IV GAHINDIRO
    295. Sohoringoma so wawe
    Na we musenge musagurire,
    Mumuhe urubanza,
    Mureke abanze.
    Nabanze Zingazinywe
    300. Shoza yuhire,
    Rwuhanyanzira
    Mazina, Maza
    Yica Nyiri u Buzi
    Nyina amuzana ko mpiri
    305. Abo bahinza yabateyemo umukenya
    Ntawacaniye
    Ntawasize akana,
    Yuhi abacukuza umuriro
    Micomyiza umuci w’inkamba
    310. Umurasanira w’ingoma
    Yayanganiye n’amahari
    Ayinyagira amahanga
    Aho yaherewe iminyago irishya.
    MUTARA II RWOGERA
    315. Aho ga nawe Nsoro mu bo nsenga
    Sinagusiga inyuma!
    Uri Biyamiza mu nzoza,
    Ruziga, nyiri ibizinzo by’inka
    Nyiri inkoni za Rusugi na Rusanga
    320. Ushubije ku gihe cya Ruyenzi:
    Ko wandikiye ubutwari
    Ukiri muto
    Ukaba uhotoye uruti
    Ukiri umutavu
    325. Nugera mu za bukuru
    Wabaye ubukombe 
    Serukiramapfa
    Amahanga atagukeje kare
    Azagukirira he?
    330. Kavunanka
    Ugumye uvunye unyumvire
    Wumve ayo nkuvuga
    Nkwiture ineza!
    N’ingoma yawe yandajeho umuzindu
    335. Ngo karekare
    Bakurire umwami ubwatsi
    Umwogabyano ahaye Rwogera
    Sinijanye, sinabajije
    Ineza yawe intaha mu nda
    340. Ababuzaga ge nari namenye
    Ge wagusanganiye
    Nsusurutse, Sango
    Ndora usagurira rubanda rwawe
    Ko amatwi yumva byiza,
    345. Ko amaso abera kubona!
    Ge wasanze ingoro y’Umwami
    Isetse, isusurutse
    Isa n’ingwa yera!
    Nsanga Umwami mu ijabiro
    350. Ari umutaho w’ijuru
    Atamuye inzobe
    Asa na Nzobe ikeye
    Burakenkemura
    Ngira imandwa nari nsanganywe
    355. Ngira n’izo nshubije ku mutwe
    Iyo myishywa ndayitambana
    Sinatendwa mu mbare
    Ubu Rukanira ntungire urukara
    Winyita impezi
    360. Sindi uwo guhera
    Winkeka ubutati
    Sinagaye umutungo w’umwami!
    Ni uruharo rwambereye ikibuza!
    Amage yo guhora mpingiriza arantinza
    365. Isuka yinkura ku ngeso
    Nimumburane!
    Amaganya ntabangikana n’amagambo y’Imana!
    Wandinze iyi manga,
    Mana ibamburwa n’izindi
    370. Imana yamaze amazinda
    Nzigama ikoro ryawe
    Nzi ko ndi umunyarukano
    Nzigama n’impuhwe zawe
    Zirimo urukundo n’urukumbuzi rwinshi
    375. Bukombe bwa Mukanza
    N’ubwo natebye
    Sinatakaje imbare yawe
    Sinata umwanya
    Ntiwandobanuye mu nyuma
    380. Mu mbare ndi uw’imbere
    Ndi umupfumu wa Nyamurorwa
    Mpora nkwereza nkaburengwa
    Abo turata narabarushije
    Abahayi b’ishyanga narabahojeje
    385. Ngira impaka Umwami umpatse,
    Mpakanya Rubyutsa
    Ikinyoma kiramuhera
    Umurundi twahize
    Yuhi anshira imihigo
    390. Mutimbuzi Nyiri i Ntora
    Yica Mutaga,
    Intiti zo kwa Mutaga ndazitetereza.
    Nihanure amahanga
    Nyabwire rwose ntazampaka
    395. Sinakwisunga amahari
    Narakeje Yuhi akankundira
    Ni cyo banzirira
    Ngo mpora mbaca urusa
    Rwo kubaca urutsi. 
    400. Nzi ko barindiye ku busa
    Urabahungure ubuhake
    Izo mpezabwoko
    Ntibagira amavu
    Ntibagira amajyo
    405. Ntibagira imbuto izaberera
    Bararumbije
    Bokamwe n’umuvumo n’umwikomo,
    Yuhi abakomye ku ngoma
    Nshe abami urubanza.
    410. Nicariye inkoni
    Nkomere nkomereho
    Ndagiye imfizi itari ubwoba
    Iziri ubwoba zirayihunga
    Iziyishyamiye irazishyambya
    415. Irashyira ku mutima zigatemba
    Imfizi ya Kirira
    Yarazuriye irazirambika
    Biru b’imirama
    Muhimbye imiriri
    420. Muvugirize imirenge
    Turamye iyi ngoma yacu
    Yagomoroje imihana
    Mbasenge mwese,
    Mbasobanure, murasigiye
    425. Ntimuvuka igisumbane
    Muri Abagabe b’i Bukomasinde na Busakarirwa
    Ngizo impundu mbahaye
    Nzihaye abageni b’i Ngange
    No mu Bugamba n’Abanyakayanza
    430. No mu Nyazi za Kavumu
    Zatubyariye Imfizi n’insumba
    Mugasanura iyi miryango
    Mpumurize Nyamarembo
    Induba nzivuze

    435. Nzigeze i Butara kwa Nyirantare,
    N’iwa Ntagawe, mu mirinzi ya Kinyoni,
    Muragahorana uruyundo
    Rubyara izi nyonga
    Izi nyundo zejeje imana
    440. Ko muhora mubyarira ingoma
    Mukazayibyirurira.
    Bifatiye ku byavuye mu gitabo k’Ikinyarwanda, umwaka wa Gatandatu, 2008, urup. 18-24

    Soma umwandiko “Ukwibyara”, ushakemo amagambo udasobanukiwe 
    hanyuma uyasobanure ukurikije inyito afite mu mwandiko wifashishije 
    inkoranyamagambo. 

     

    Ongera usome umwandiko “Ukwibyara” hanyuma usubize ibibazo 
    byawubajijweho.
    1. Umwami uvugwa ku mukarago wa gatandatu ni nde? Kuki uwo mwami 
    bamwita umuhozi?
    2. Iyo usomye igisigo “Ukwibyara” kuva ku mukarago wa mbere kugeza ku 
    wa mirongo kenda wumva havugwamo iki?
    3. Mu mwandiko bagaragaza ko ari iki cyatumye Mibambwe II Sekarongoro 
    II Gisanura bamwita Rugabishabirenge? Byerekanwa n’uwuhe 
    mukarago?
    4. Ni iki umusizi avuga ko yazigamiye umwami wari wimye ingoma?
    5. Ni iki umusizi avuga cyatumye atinda gutambira ishimwe Umwami?
    6. Muri iki gisigo hari aho bavuga akamaro k’umugore, bigaragaza ko kera 
    umugore yahabwaga agaciro. Andika imikarago ivugwamo abagore, 
    maze uvuge abo bagore bavugwaga.

    

    Ongera usome umwandiko “Ukwibyara” hanyuma usubize ibibazo bikurikira:
    Urugero rw’ibibazo n’ibisubizo byanogejwe:
    1. Ukurikije ibivugwa ku bami batandukanye, vuga umwami wagushimishije 
    kurusha abandi n’impamvu yagushimishije.
    2. “Ukwibyara gutera ababyeyi ineza”. Sobanura uyu mukarago werekeza 
    ku muco nyarwanda hanyuma utange n’urugero rw’umugani 
    w’umugenurano wemeza igisubizo utanze.
    3. Mukore ubushakashatsi ku mateka abafasha gusobanura igisigo 
    “Ukwibyara” mugaragaze ubwoko bw’igisigo, umuhanzi wacyo n’ibindi 
    bisigo yaba yarahanze.
    4. Ni iki umusizi ashima muri rusange abami bavugwa mu gisigo 

    “Ukwibyara”? Bihuriye he n’ibikwiye gukorwa mu buzima busanzwe?

    Mwungurane ibitekerezo ku ngingo z’amateka zikurikira zo mu gisigo: 
    “Ukwibyara”.
    Ingingo z’amateka zo mu gisigo: “Ukwibyara”.
    Imwe mu mikarago y’igisigo “Ukwibyara” n’amateka ayirimo.
    1. Waturiha ibyo yagurwa i Kiganda Kigeli cya Ngerekera 
    (umukarago 7-8): Biributsa ko Nyirangabo nyina wa Ndahiro wa II 
    Cyamatare wari umugabekazi, abaja be n’abandi bagore bafatiwe mu Rubi 
    rw’inyundo (i Kiganda) bakicwa urubozo. Kuva ubwo aho biciwe hitwa “Mu 
    miko y’abakobwa”.
    2. Mpangarije kure (...) Yari yagishiye i Bunyambo Nyarume 
    (umukarago 21, 23): Uvugwa aha ni Ruganzu II Ndoli. Mu mateka 
    biributsa ko Ruganzu II Ndoli yari yarahungishirijwe i Karagwe kwa Karemera 
    I Ndagara umugabo wa nyirasenge Nyabunyana. Icyo gihe Nsibura Nyebunga 
    yari yayogoje u Rwanda,
    Ndahiro II Cyamatare se wa Ruganzu II Ndoli aricwa ndetse n’ingoma Rwoga 
    iranyagwa.
    3. Nyamugisha wandururaga imigisha y’abandi bami, Yasanze 
    bahinze arasarura (umukarago 101-102): 

    Uvugwa aha ni Cyilima I Rugwe. Cyilima I Rugwe yari yaragurije umugeni 
    uzatuma agira amahirwe akanakomera. Bamuraguriye Nyanguge ya Sagashya 
    Umwami w’u Bugufi maze asanga yarasabwe na Nsoro I Bihembe Umwami 
    w’u Bugesera. Ubwo bamugiriye inama yo kuzakora uko ashoboye kugira ngo 
    abe ari we umurongora mbere. Ubwo yashatse ubucuti kuri Nsoro Bihembe 
    abifashwamo n’umukono witwa Nkima wari utuye i Nyamweru, mwene wabo 
    wa rwihishwa. Nsoro yabanye na Nyanguge ariko yaratewe inda na Cyilima 
    I Rugwe. Nyanguge ageze igihe cyo kubyara inda y’uburiza yacitse Nsoro 
    Bihembe asanga Cyilima I Rugwe. Iyo nda yavutsemo Kigeli I Mukobanya, 
    wazunguye Cyilima I Rugwe.
    4. Nabanze mugabo mu nka nyirazo azirimo (umukarago 108-
    109): biributsa ko Kigeli I Mukobanya se Cyilima I Rugwe yamuraze ingoma 
    ku mugaragaro igihe yari amaze kwica Murinda wategekaga hakurya ya 
    Nyabarongo. Icyo gihe ni bwo Cyilima I Rugwe yahaye Mukobanya izina rya 
    Kigeli.
    5. Bazindukira intambara Bitambara nyiri urutete (umukarago 111- 
    112): Kigeli I Mukobanya yari umunyentambara. Yagabye ibitero byinshi: 
    Yateye Nkuba ya Nyabakonjo wari utuye i Jabana rya Kabuye n’i Nyamisanga 
    ya Jari, atera Kigina watwaraga mu Buriza atera Sambwe rya Cyabugimbi 
    watwaraga u Bumbogo n’u Busigi, anatera Ruyenzi na Kinyambi.
    6. Uwatanyaga umunyabutatu Umushi yatambitse ingabo mu nzira 
    (umukarago 114-115)
    : Umushi uvugwa nanone ni Mulinda wishwe na 
    Kigeli I Mukobanya.
    7. Nabanze Mabarabiri Nkovu imbere, Mbogoye Nyiri imbuga mu 
    mbone (umukarago 125-127): Uvugwa muri iyo mikarago ni Mibambwe 
    I Sekarongoro I Mutabazi wakomeretse mu gahanga mu gitero Abanyoro 
    bateye mu Rwanda maze amaraso agashoka, akagira amabara abiri, 
    iry’umubiri n’iry’amaraso. Yagize inkovu mu gahanga kubera kuraswa, bivuga 
    ko batamurashe ahunga. Muri icyo gitero Mibambwe I yagerageje kwitabaza 
    u Bugesera, i Gisaka n’i Nduga ariko ibyo bihugu byanga kumutabara. 
    Mibambwe ahitamo guhungana n’ingabo, abaturage ndetse n’amatungo. 
    Yahungiye mu Bushi kuri ubu ni Bukavu. Mibambwe I Sekarongoro I Mutabazi 
    n’ abantu be bahungutse bumvise ko Cwa I, Umwami w’Abanyoro yatanze.
    8. Nkomyurume ya Misaya: Nkomyurume ni Yuhi II Gahima 
    Wadusendera inkundwakazi ya Nkozurugendo (umukarago 148-

    149): inkundwakazi ivugwa hano ni Shetsa wari umugore wa Mibambwe 
    I Sekarongoro I Mutabazi. Yari yaramukundwakaje cyane maze bimutera 
    kwigira igishegabo kugera ubwo yategetse umwami ko banywana kandi 
    bitabaho, ahubwo ari ukugira ngo umuhungu we Hondi azabe ari we uragwa 
    ingoma. Mibambwe I Sekarongoro I Mutabazi I abibonye atyo yashatse undi 
    mugore rwihishwa ari we Matama ya Bigega w’i Buha, umusizi yita Misaya. 
    Yamutungiye kure ya Shetsa ariko abiziranyeho n’abiru. Matama rero ni we 
    wabyaye Gahima. Mibambwe yaje gutanga Shetsa n’urubyaro rwe baricwa.
    9. Wagira ingoma z’ingombe (umukarago 160): Uyu mukarago 
    uributsa ko Ndahiro II Cyamatare yagize ubwami burimo ibibazo byinshi: 
    Abavandimwe be Bamara, Juru, Bwimba, Karangane, Mutezi, na Binama 
    wari waravutse kwa Samukende, Umwami w’i Bungwe barwaniye ingoma 
    banga kuyoboka Ndahiro wa II Cyamatare, u Rwanda rucikamo ibice 
    bibiri: Juru yigarurira igice cyo hakurya ya Nyabarongo (u Buriza), naho 
    uburengerazuba buyoboka Ndahiro II Cyamatare. Juru amaze gupfa, kimwe 
    na Mutezi na Bwimba, Bamara ashaka gusimbura uwo Juru. Kugira ngo 
    abigereho, yiyemeza gutatira abavandimwe, yitabaza Nsibura Nyebunga, 
    Umwami w’umushi wari umaze kwigarurira Ijwi. Nsibura Nyebunga yateye u 
    Rwanda Ndahiro II Cyamatare ari ku ngoma, urugamba rukomeye ruremera 
    i Gitarama. Ingoma y’Ingabe Rwoga iranyagwa. Ndahiro II Cyamatare agwa 
    ahitwa Rugara amaze kwambuka umugezi wa Kibirira aho bise i Rubi rw’i 
    Nyundo.
    10. Watugirira ibambe, avuye iw’abandi (umukarago 171-1710): 
    Ruganzu II Ndoli yimye ingoma avuye i Karagwe kwa nyirasenge Nyabunyana 
    aho yari yarahungishirijwe.
    11. Nyabuzima, umuzimurura w’ibyari byazimiye (umukarago 178-
    179): Biributsa ko Ruganzu II Ndoli ari we wahanze ingoma y’ingabe Karinga 
    ngo isimbure Rwoga yari yaratwawe na Nsibura Nyebunga umushi.
    12. Nyabuzima, umuzimurura w’ibyari byazimiye; Umuzahura w’ibyo 
    asanze (umukarago 178-180):
    Bavuga ko Ndahiro II Cyamatare amaze 
    gutanga, amapfa yateye, imvura ikanga kugwa, inka zikanga kubyara, inkoko 
    zikanga guturaga. Ruganzu II Ndoli ageze mu Gihugu imvura yaraguye, inka 
    zirabyara, imbyeyi ziravumera, imfizi zirivuga, inkoko ziraturaga. Ni we 
    wagaruye ubuzima mu Gihugu.
    13. Ko yahoreye se ashishikaye Ingabo ye akayagagaza mu Bugara? 
    (umukarago 187-188): Igitero cya mbere cya Ndoli ni icyo yagabye 
    i Bunyabungo kwa Nsibura Nyebunga ahorera se Ndahiro II Cyamatare. 
    Yahereye ku mpugu z’umweya w’i Kivu uteganye n’Ijwi nyuma na ryo 
    ararinesha. Icyo gihe yishe Nsibura Nyebunga Umwami w’u Bunyabungo 
    ahorera se atyo. Ruganzu II Ndoli ntiyarekeye aho, yarakomeje atera Nzira 
    ya Muramira Umwami w’u Bugara wari waratabaye Nsibura atera Ndahiro. 
    Amaze kwica Nzira ni bwo abasizi bamwise izina rya Cyambarantama, 
    kigaruriye u Bugara. Yateye abami b’igihugu cy’u Buhoma cyategekwaga 
    n’ Ababanda b’abahinza. Icyo gihugu yagihinduye umusaka, anyaga 
    inka, abagore n’abana. Ingoma y’ingabe yabo Nkandagiyabagome na yo 
    arayinyaga, ingoma y’u Buhoma izima ityo. Ibyo bitero byose Ruganzu II 
    Ndoli yagabye yabifatanyije n’ingabo ze zitwa Ibisumizi. Amateka avuga ko 
    Ruganzu II Ndoli ari we mwami wa mbere watangiye kugaba ibitero byinshi 
    byo kwagura Igihugu.
    14. Nabanze rwirabanzarwe (umukarago 196): Uyu mukarago uributsa 
    ko ba Mutara bari abami b’inka, ni bo bakoraga umuhango w’ubwiru w’Inzira 
    y’ishora.
    15. Wa Mwami wahabwa Karinga: Akayambika karindwi 
    (umukarago 201-202): Biributsa ko Mutara I Nsoro II Semugeshi ari we 
    wanyaze Abenengwe igihugu k’i Bungwe. Icyo gihe u Bungwe bwari bugizwe 
    n’u Busanza bw’amagepfo, u Bufundu, Nyaruguru, Bashumba, Nyakare, u 
    Buyenzi.
    16. Nyiri icumu ryica Abahunde (umukarago 214): ibi biributsa ko Kigeli 
    II Nyamuheshera yateye u Buhunde akabuvogera.
    17. Nyiri iminyago cumi (umukarago 215): ibi biributsa ko mu minyago 
    y’ibitero bya Kigeli II Nyamuheshera hatarimo inka gusa; hajemo n’ihene 
    zari ndende cyane zisumba izari zisanzwe mu Rwanda. Izo hene yazizanye 
    ibwami baziha umushumba bazita n’izina “Akamenesho.” Mu minyago 
    hajemo n’ibishyimbo bivuye i Bushengere ho muri Kigezi. Ibyo bishyimbo 
    byasimbuye ibiharo. Mu mateka kandi Kigeli II Nyamuheshera afatanyije 
    n’ingabo ze zitwa Inkingi yabaye umurwanyi cyane.Yaguye u Rwanda 
    yigarurira uturere twinshi: Kinyaga cya Bukunzi na Busozo; u Bwanacyambwe 
    bwari bwarajyanywe n’i Gisaka.
    18. Rugabishamaguru Maboko atanga atagabanya (umukarago 
    256-127): Umwami Mibambwe II Sekarongoro II Gisanura azwiho kugira 
    ubwitonzi, kugira ubuntu, guha amata abakene begereye ibwami. Azwiho 
    no kuba umucamanza utabera kandi wangaga ibihano bidakwiriye umuntu.
    19. Ubwo akangiye icyanya Cyanwa azanye ikeyi Inkoni zimwasa 
    agahama (umukarago 232-234): Iyi mikarago iributsa ko Ntare III 
    Kivimira w’i Burundi yigeze gutera u Rwanda ari kumwe n’abantu bake 
    agashaka kunyaga inka ziragiwe n’uwitwaga Rugaju. Icyo gihe Rugaju 
    yamukubise inkoni ku gakanu yitura hasi. Ibyo Rugaju yakoze umusizi 
    abyitirira Mibambwe II Sekarongoro II Gisanura.
    20. Mukuraho ubushongore n’ubushami (umukarago 236): Yuhi III 
    Mazimpaka yabaye ikirangirire bitewe n’ubwiza bwe.
    21. Yakandagiye Nyiri i Nkoma Yamwikoreje (umukarago 244-245): 
    mu mateka Yuhi III Mazimpaka yishe Ntare III Kivimira, Umwami w’i Nkoma 
    (i Burundi).
    22. Mutazibwa yica Mazuba (umukarago 261): Mu mateka, ingabo 
    za Cyilima II Rujugira zishe Umwami w’i Burundi Mutaga II Sebitungwa, 
    zamutsinze i Nkanda (mu Karere ka Nyaruguru). Icyo gihe hari hakiri ah’u 
    Burundi; ni na ho hari umurwa wa Mutaga III Sebitungwa.
    23. Watunyagira impenda i Bugabe bwa Muruzi (umukarago 273-
    274): Twabonye ko impenda ari inka nyinshi. Mu mateka, iyo mikarago 
    iratwibutsa ko Kigeli Ndabarasa yateye i Bugande, mu Ndorwa anyagayo 
    inka nyinshi ndetse aturayo.
    24. Yahanuye Nsoro Atunyagira inka i Bwongera, Yongeramo 
    n’izo mu Bugote N’izo yavana mu Bwiriri (umukarago 290-

    293): Mibambwe Mutabazi Sentabyo yazinyaze Nsoro IV Nyamugeta. 
    Rukombamazi n’iyo mfizi ni byo byarangaga ubwami bw’i Bugesera. Muri 
    ibyo bihe Nsoro Nyamugeta yabanje guhungira i Gisaka kwa Kimenyi IV 
    Getura. Bari bafitanye isano. Nyuma yashatse kugaruka n’ingabo ze ngo 
    yigarurire igihugu ke ariko ntibyamuhira kuko yafashwe akicwa. Icyo gihe ni 
    bwo u Bugesera bwegamye burundu ku Rwanda ariko igice cy’amagepfo y’u 
    Bugesera Ntare IV Rugamba w’i Burundi yari yaragifashe, kikanahera gityo.
    25. Nabanze zingazinywe shoza yuhire (umukarago 299-300): 
    Biributsa ko ba Yuhi ari abami b’inka.
    26. Yica Nyiri u Buzi Nyina amuzana aho mpiri (umukarago 303-304): 
    Biributsa ko Yuhi IV Gahindiro yishe Karinda umutegeka w’u Buzi, agahugu 
    ko mu Buhunde mu majyaruguru y’ikiyaga cya Kivu maze nyina Nyirakarinda 
    akamuzana mu minyago ari muzima.
    27. Abo bahinza yabateyemo umukenya Yayanganiye n’amahari 
    (umukarago 305, 311): Mu mateka, Gatarabuhura wari mwene se wa 
    Sentabyo yohereje intumwa ngo zice Yuhi IV Gahindiro ngo ahereko yime 
    mu Rwanda; ubwo Sentabyo yari amaze gutanga maze umwiru Rusuka 
    aramuhungisha. Uyu Gatarabuhura yari yarigometse kuri Sentabyo amaze 
    kwima ashaka gufata ubutegetsi ariko ntibyamuhira ahungira i Burundi. 
    Ikindi amateka atubwira kuri Yuhi IV Gahindiro ni uko yimye ari muto se 
    Sentabyo amaze gutanga maze ategekerwa na nyina Nyiratunga.
    28. Ko wandikiye ubutwari ukiri muto Ukaba uhotoye uruti ukiri 
    umutavu ( umukarago 321-324): Biributsa ko Mutara II Rwogera yimye 
    akiri muto. Icyo gihe ni bwo u Rwanda rwagabye igitero i Burundi kiswe 
    “Igitero cya Rwagetana”(kugeta bivuga gutema ugakuraho). U Rwanda 
    rwayoborwaga n’umugabekazi Nyiramavugo Nyiramongi. Ariko igitero 
    kitiriwe Mutara II Rwogera.
    29. Mpumurize Nyamarembo: Nyamarembo uvugwa hano ni nyina wa Yuhi 
    III Mazimpaka Nyirayuhi III Nyiramarembo. Uyu Nyirayuhi III yari umukono. 
    Yicishije abana b’umwami babiri b’impanga, bituma umuhungu we atanga 
    itegeko ryo kurimbura Abakono. Nyamarembo na we ubwe yariyahuye. 
    Umusizi arahumuriza Abakono ababwira ko na bo bazakomeza kubyara 

    abami.

    II.4. Ibisigo nyabami

    II.4.1. Inshoza, ibiranga ibisigo nyabami n’amako yabyo.

    Igikorwa

    Ongera usome umwandiko “Ukwibyara” ugereranye ibiwuvugwamo n’ibyavugwaga mu yindi myandiko wize, maze ukore ubushakashatsi utahure inshoza y’ibisigo nyabami, ubwoko bwabyo n’ibibiranga.

    1. Inshoza y’ibisigo nyabami

    Ibisigo nyabami ni imivugo yasingizaga abami n’ingoma zabo ikoresheje amagambo y’indobanure. Byatangiriwe n’ibyo bitaga ibinyeto. Ijambo ibinyeto riva ku nshinga kunyeta bivuga gusingiza cyangwa kurata. Abahanzi b’ibinyeto babitaga abenge.

    Ibinyeto byabaga ari imivugo irata buri mwami ukwe. Bikaba bigufi, muri rusange bitarengeje imikarago makumyabiri. Ku ngoma ya Ruganzu II Ndoli nibwo umugabekazi we w’umutsindirano Nyirarumaga yahurije ibinyeto mu gisigo kimwe yise “Umunsi ameza imiryango yose”. Kuva ubwo ibinyeto ntibyongera kubaho, ahubwo hatangira ibisigo. Ni ukuvuga ko umuntu wa mbere wemewe mu Rwanda nk’umusizi ari Nyirarumaga. Ibisigo nyabami rero byatangiwe n’umugabekazi Nyirarumaga ku ngoma ya Ruganzu II Ndoli. Icyo gihe igisigo cyabaga ari kirekire gisingiza umwami umwe cyangwa benshi. Abenge batangiye ubwo na bo bakajya bahimba ibisigo birebire bisingiza abami, noneho bahabwa agaciro gakomeye ibwami ndetse barema umutwe wabo (inteko y’abasizi) uyoborwa n’intebe y’abasizi.

    2. Amoko y’ibisigo nyabami
    Ibisigo nyabami bigabanyijemo amoko atatu: ikobyo (ikungu), ibyanzu n’impakanizi.
    a) Ibisigo by’ikobyo/ikungu
    Ibisigo by’ikobyo cyangwa ikungu ni ibisigo bigufi (ugereranyije n’impakanizi 
    cyangwa ibyanzu) bihurutuye, bigiye umujyo umwe kuko bitagira ibika. Bigira 
    interuro (intangiriro) n’umusayuko. Igisigo k’ikobyo gisingiza umwami umwe.
    Ingero
    - None imana itumije abeshi, cyasizwe na Mutsinzi agitura Kigeri IV Rwabugiri.
    - Umpe icyanzu cyasizwe na Gahuriro ku ngoma ya Mutara III Rudahigwa.

    b) Ibisigo by’ibyanzu

    Ibisigo by’ibyanzu ni ibisigo bigira ibika. Ibyo bika bitandukanywa n’inyikirizo. Mu 
    bisigo by’ibyanzu umusizi avuga amateka y’abami ariko ntabakurikiranya uko bagiye 
    basimburana ku ngoma. Ibisigo by’ibyanzu ni bigufi ugereranyije n’impakanizi. 
    Ibyanzu na byo bigira ibice bitatu: interuro, igihimba n’umusayuko.
    Ingero: - Naje kubara inkuru cya Sekarama ka Mpumba, cyatuwe Kigeri IV 

    Rwabugiri.

    Ndi intumwa y’abami cya Ngorane
    c) Ibisigo by’impakanizi
    Ibisigo by’impakanizi ni ibisigo bivuga amateka y’abami bibakurikiranya uko bagiye 
    b2azungurana ku ngoma, hagaheruka umwami utuwe igisigo. Ibisigo by’impakanizi 
    bigira ibice bitatu: Interuro, impakanizi n’umusayuko.

    Interuro

    Mu nteruro, umusizi avuga muri make abami agiye gusingiza atabakurikiranya,
    ndetse atanabavuga amazina ahubwo agenda akomoza ku bikorwa byabo, 
    akanagaragaza ko aje kurabukira umwami uriho.

    Impakanizi

    Mu mpakanizi, umusizi asingiza abami abavuga amazina uko bagiye bakurikirana ku 
    ngoma, bose bagahurira ku nyikirizo imwe itangirira igisingizo cyabo. Iyo nyikirizo 
    na yo yitwa impakanizi.

    Umusayuko

    Mu musayuko, umusizi asingizamo umwami atuye igisigo kandi aba ari we uri 
    ku ngoma. Mu musayuko kandi umusizi atura umwami ubukene bwe kugira ngo 
    agororerwe. Ibi ni byo bamwe bitaga «kwisabira umuriro».
    Ibisigo by’impakanizi rero birangwa no kuba bikurikiranya abami uko bagiye 
    basimburana ku ngoma no kuba bigira inyikirizo ari yo yitwa impakanizi.
    Ingero: - Ukwibyara cya Nyakayonga ka Musare, cyatuwe umwami Mutara II 
    Rwogera.
    - Bantumye kubaza umuhigo cya Nyabiguma bya Sanzige, cyatuwe umwami 
    Kirima II Rujugira.

    3. Ibiranga ibisigo nyabami

    Ibisigo nyabami birangwa no gusingiza abami n’ingoma zabo. Birangwa kandi 
    n’indezi. Indezi ni ijambo cyangwa agatsiko k’amagambo asingiza cyangwa ataka 
    umwami. Indezi ni nk’umutako umusizi ashyira mu gisigo kugira ngo kiryohere 
    abacyumva.
    Urugero rw’indezi mu gisigo “Ukwibyara”: Ny’ebisu by’emisango (umukarago wa 74)
    Ibisigo nyabami kandi birangwa n’imikeshamvugo/iminozanganzo itandukanye. 
    Iminozanganzo ikoreshwa mu bisigo ni ishingiye ku njyana, imizimizo/imivugo 
    n’imigoronzoranganzo itandukanye.
    Injyana iboneka iyo umusizi yakoresheje amajwi asa mu magambo yegeranye 
    mu nteruro, kugira ngo igire inshurango inogeye amatwi kandi yoroshye kuyifata 
    mu mutwe. Injyana nk’uko twabibonye ishobora kuba isubirajwi/isubiramugemo 
    cyangwa isubirajambo.
    Imizimizo/Imivugo ni amagambo avugitse ku buryo bujimije, ku buryo bw’amarenga 
    umusizi akoresha mu kuboneza imvugo ye atitaye ku byerekeranye no kuboneza 
    amajwi cyangwa iyubakanteruro; ahubwo agashishikazwa no guha inyito isanzwe 
    indi ntera (urundi rwego) bituma ihinduka inyito yindi. 
    Imigoronzoranganzo: Ishingiye mu gukina n’interuro n’amagambo aho umusizi 
    ahinduranya amagambo y’interuro, arondora, akomora ijambo ku rindi n’ibindi.
    Imyitozo
    1. Ibisigo nyabami birimo ubwoko bungahe? Bugaragaze werekane 
    n’itandukaniro riri hagati y’ubwo bwoko bw’ibisigo.
    2. Erekana bimwe mu biranga ibisigo nyabami.
    II.4.2. Abasizi n’ibisigo byabo n’akamaro k’ibisigo nyabami
    Igikorwa
    Kora ubushakashatsi ugaragaze abasizi n’ibisigo byabo maze usobanure 

    n’akamaro k’ibisigo nyabami

    1. Abasizi n’ibisigo byabo

    j

    h
    2. Akamaro k’ibisigo nyabami
    Ibisigo nyabami bifite akamaro kuko bituma Abanyarwanda bamenya amateka 
    yabo. Harimo kumenya uko abami bagiye bakurikirana ku ngoma n’amateka 
    yaranze ingoma zabo, ibijyanye n’imitegekere y’Igihugu cyacu ndetse n’ubusizi 
    nyarwanda. Umuntu kandi ashobora guhera kuri iyo nganzo agahanga agendeye ku 

    nsanganyamatsiko zo muri iki gihe.

    0

    II.5. Iminozanganzo
    Igikorwa
    Ongera usome umwandiko “Ukwibyara” witegereze imikoreshereze y’imvugo 
    n’imyubakire y’interuro, maze ukore ubushakashatsi ugaragaze inshoza 

    n’amwe mu moko y’iminozanganzo ikoreshwa mu buvanganzo nyarwanda.

    II.5.1. Inshoza y’iminozanganzo

    Iminozanganzo ni uburyo bw’imvugo bukoreshwa mu buhanzi mu rwego rwo kunoza 
    igihangano kugira ngo kiryohere abazacyumva cyangwa abazagisoma. Ni nk’imitako 
    itatse igihangano. Iminozanganzo ishobora kuba ishingiye ku mikoreshereze 
    y’amajwi, imyubakire y’interuro cyangwa se ku nshoza (igisobanuro).
    II.5.2. Amwe mu moko y’iminozanganzo
    1. Iminozanganzo ishingiye ku njyana
    a) Injyana ishingiye ku isubirajwi/isubiramugemo
    Isubirajwi ni isubiramo rya hafi ry’ijwi rifite irindi riribanziriza bisa cyangwa bijya 
    gusa ku buryo bibyara ikintu cy’urujyano mu kuryohera amatwi. Hari ingeri nyinshi 
    z’isubirajwi: Isubirajwi ritagenerwa buri gihe umwanya runaka, isubirajwi ku 
    ntangiro y’imikarago, isubirajwi ryo mu bice bihera, isubirajwi ry’umushumi.
    Mu gisigo «Ukwibyara», umusizi Nyakayonga ka Musare yakoresheje izo ngeri 

    z’injyana ishingiye ku isubirajwi.

    Ingero:

    Biru b’imirama
    Muhimbye imiriri
    Muvugirize imirenge. (umukarago 418-420)
    Mwitwa ingendutsi
    Mwatubereye imbyeyi
    Muri abami b’akamazi (umukarago 37-39)
    Mumuhe urubanza
    Mureke abanze
    Nabanze Nyamugenza
    Umwami w’i Muganza (umukarago 222-225)
    Cyungura Umwami wo ku Cyuma
    Azanye Cyubahiro
    Yitwa kihabugabo. (Umukarago184-185)
    b) Injyana ishingiye ku isubirajambo
    Umusizi akoresha isubirajambo iyo isubirajwi rigaruka mu ijambo bihuriye 
    ku gicumbi kimwe n’iryaribanjirije cyangwa se ijambo ryose uko ryakabaye 
    rikagaruka.
    Ingero:
    Ukwibyara gutera ababyeyi ineza
    Batambira b’ineza. (umukarago 1-2)
    Ntibagira amavu
    Ntibagira amajyo
    Ntibagira imbuto izaberera (umukarago 403-405)
    2. Imizimizo/imivugo
    a) Igereranya
    Umusizi afata ibintu bifite icyo bihuriyeho akabisobanuza ikindi agereranya
    akoresheje uko bisangiye imisusire, imigenzereze, umumaro n’ibindi. Igereranya
    rikoresha amagambo: nka, boshye, kimwe na... Ashobora kugereranya ikintu

    kimwe n’ikindi, cyangwa ikintu kimwe n’ibindi byinshi.

    Ingero:

    Wadukamiye amata angana imvura (Umukarago 54)

    Yadutunze nka Nyiratunga (umukarago 78)

    b) Imibangikanyo

    Umunozanganzo w’umubangikanyo urakoreshwa cyane mu bisigo. Umusizi
    akurikiranya amabango (imikarago) nibura abiri cyangwa se amagambo abiri 
    yuzuzanya, avuguruzanya cyangwa akurikiranya ibitekerezo bisa ku buryo
    bw’umusubizo. Habaho umubangikanyo w’umusubizo, umubangikanyo wuzuza/
    nsobanuzi n’umubangikanyo w’inshyamirane/imbusane.
    - Umubangikanyo w’umusubizo: umusizi akurikiranya imikarago ku buryo 
    ikivugwa kiri mu mukarago ubanza cyangwa mu gice kimwe cy’umukarago 
    gisubirwamo mu mukarago ukurikira cyangwa mu gice gikurikira cy’uwo 

    mukarago.

    Urugero:
    Winyita impezi
    Sindi uwo guhera. (Umukarago wa 359-360)
    - Umubangikanyo wuzuza/nsobanuzi: Umusizi akurikiranya imikarago 
    cyangwa ibice by’imikarago ku buryo ikintu yavuze mu mukarago wa mbere 
    cyangwa mu gice cy’umukarago cya mbere agisobanura cyangwa se akavuga 
    impamvu yakivuze mu mukarago ukurikira cyangwa mu gice cy’umukarago 
    gikurikira.
    Urugero:
    Ndi umupfumu wa Nyamurorwa
    Mpora nkwereza nkaburengwa. (Umukarago 381-382)
    Umusizi aratanga ingingo mu mukarago ubanza ukurikiyeho agatanga impamvu.
    - Umubangikanyo w’inshyamirane: umusizi akurikiranya imikarago cyangwa 
    ibice by’imikarago ibitekerezo biri muri iyo mikarago cyangwa ibyo bice 

    by’imikarago bivuguruzanya.

    Ingero:
    Umuhinza wari uhanze
    Yuhi aramuhangamura (Umukarago wa 249-250)
    Umwanzi agucira akobo

    Imana igucira akanzu

    c) Iyitirira
    Umunozanganzo w’iyitirira ufata ikintu ukakitirira ikindi kubera ko bifitanye isano. 
    Icyo gihe ijambo rifata umwanya w’irindi rikagira inyito nshya kandi n’iyo ryari 
    risanganywe ritayitakaje. Ukoresha iyitirira ashobora gufata agace kamwe k’ikintu 
    akakitirira icyo kintu cyose, gufata ikintu cyabaye akakitirira impamvu yacyo, gufata 
    ikintu akakitirira igikoresho kirimo n’ibindi. Mu gisigo «Ukwibyara» Nyakayonga ka 

    Musare yakoresheje iyitirira cyane

    Ingero:
    Cyungura umwami wo ku Cyuma (umukarago 183)
    Ku Cyuma: ni ku Nyundo. Inyundo iba ari icyuma. Bayitiriye icyo ikozemo maze
    ahantu hitwa i Nyundo bahita ku Cyuma.
    Mutazimbwa yica Mazuba (umukarago 261)
    Mazuba: ni Umwami Mutaga III Sebitungwa w’i Burundi. Umutaga bivuga umunsi 
    (amanywa); noneho bigashyirwa ku zuba kuko izuba riva ku manywa maze Mutaga
    akitwa Mazuba. I Bugabe bwa Muruzi (umukarago 274)
    Muruzi: ni mu Ndorwa. Kurora bivuga kimwe n’igicumbi k’inshinga nkene -ruzi.
    Harimo umuzimizo w’iyitirira kuko “-rora” na “-ruzi” bifite igisobanuro kijya
    kuba kimwe.
    d) Ihwanisha
    Ihwanisha rijya kumera nk’igereranya. Mu ihwanisha ikigereranywa n’ikigereranyo 
    biba bihuje maze ugasa n’ubinganyisha. Kimwe gishobora gufata umwanya w’ikindi 
    cyangwa kikagisimbura. Mu gisigo “Ukwibyara”, umunozanganzo w’ihwanisha 
    warakoreshejwe cyane:
    Urugero:
    Muri imanzi z’uburezi
    Muri ibirezi byamye i Buriza na Buremera
    Muri abaremere b’i Tanda
    Muri abature b’i Tenda (umukarago 41-44)
    Muri iyo mikarago ikigereranywa ni abami. Abami barahwanishwa n’imanzi
    z’uburezi n’ibirezi byamye i Buriza na Buremera, n’abaremere b’i Tanda, n’abature
    b’i Tenda.
    e) Ishushanya
    Iyo urebye usanga ishushanya ari ryo rigize umutima wo gusiga kuko ari ryo rikoreshwa 
    cyane. Ni uburyo bwo gusobanura cyangwa kwerekana ikintu wifashishije imvugo 
    isa n’ica amarenga ukurikije uko icyo usobanura giteye cyangwa se uko ukiyumvisha.
    Ingero:
    Mumera amaboko arabakamira (umukarago 15)
    Muri uyu mukarago harimo ishushanya: amaboko ntamera. Bishushanya ko bagize 
    umuryango.
    Kurya mucurwa n’inyundo ziramye (umukarago 30)
    Ni ishushanya kuko abantu badacurwa ahubwo barabyarwa. Bishatse kuvuga ko 
    babyarwa n’ibihangange”.
    Abagusigaranye imbuto n’intanga (umukarago 62)
    Bishushanya abagusigiye kubyara no kororoka…
    f) Igerura cyangwa impirike
    Ni ukuvuga ikintu ugabanya cyangwa wongera agaciro kacyo usa n’ushyiramo
    ikinyabupfura. Urugero, aho kugira ngo uvuge ko ikintu ari kibi, ukavuga ngo si
    kiza, ikintu kinuka ukavuga ngo gihumura nabi, umuntu wangana ukavuga ngo
    agira urukundo ruke. Nyakayonga ka Musare, mu gisigo “Ukwibyara” yakoresheje
    igerura.
    Urugero:
    Bwobabuke, bwanzabuke (umukarago 228)
    Umusizi ashaka kuvuga ko Mibambwe II Sekarongoro II Gisanura atagira ubwoba,
    atagira ubugugu ahubwo agira ubuntu.
    g) Itizabuntu
    Ni umunozanganzo ufitanye isano cyane n’ishushanya. Gusa mu itizabuntu

    umusizi aha ishusho ibintu cyangwa inyamaswa, imyumvire, imikorere nk’iy’umuntu:

    Urugero:
    Adusendera imisaka ya rusenge (umukarago 28)
    Imisaka ntishobora gusendwa. Ubundi hasendwa umugore. Harimo itizabuntu.
    Harimo kandi n’ishushanya. Birashushanya ko Umwami Ruganzu II Ndoli
    yabakuye mu bwirabure.
    h) Umusarabiko: 
    Ni umunozanganzo ukoresha interuro ku buryo agace gatangira intondeke ya mbere 
    usanga ari ko gasoza intondeke ya kabiri, agasoza intondeke ya mbere kakaba ari 
    na ko gatangira iya kabiri. (Ku buryo usanga izo ntondeke zombi zisa n’izikora ikintu 
    kimeze nk’umusaraba cyangwa ikimenyetso cyo gukuba). 
    Urugero:
    Kera isake yari isaha
    Kera isaha yari isake
    i) Ikabya: 
    Ni uburyo bwo gukabiriza igitekerezo ku buryo umuntu yumva ibivuzwe bisa n’aho 
    bitashoboka cyangwa se birengeje urugero.
    Urugero:
    Wadukamiye amata angana imvura.
    3. Imigoronzoranganzo
    a) Umubirinduro
    Umusizi aba yakoresheje umubirinduro iyo yahinduye uko amagambo asanzwe 
    akurikirana mu nteruro nk’iryari iburyo rikaza ibumoso.
    Urugero:
    - Bukurirwe umwami ubwatsi (umukarago 335):
    Mu bisanzwe yagombye kuvuga: “Ubwatsi bukurirwe Umwami”.
    - Yaramutse umuvumbi imvura. 
    Mu bisanzwe yagombye kuvuga: “ Imvura yaramutse umuvumbi ”.
    b) Iyambukanya

    Aho kugira ngo interuro irangirane n’umukarago, irangirira ku mukarago ukurikiyeho.

    Ingero:
    - Ge wasanze ingoro y’umwami
    Isetse, isusurutse
    Isa n’ingwa yera (umukarago 346-348)
    - Akwikiye mu nti z’imyifuzo
    Y’amaberuka atarakora hasi.
    - Kigasanga barageze

    Imigerwa myinshi

    c) Irondora
    Umusizi avuga ibintu abikurikiranya kimwe ku kindi nta cyungo kirimo.
    Ingero:
    Muri intwari zitarutana,
    Muri bene iteka ritahava,
    Muri bene umutungo mwiza (Umukarago 47-49)
    d) Ikomora
    Abasizi bakoresha ikomora barema amagambo bahereye ku yandi, bakongeraho 
    cyangwa bagakuraho uturemajambo. Inyito ishobora guhinduka cyane cyangwa 
    buhoro.
    Ingero:
    Umuhinza wari uhanze
    Yuhi aramuhangamura (umukarago 249-250)
    Inshinga guhangamura (-hang-am-ur-a) ikomoka ku nshinga guhanga (-hang-a) 
    kuko igicumbi ari kimwe. Ikomora rikoresheje ingereka –am na -ur-. Muri uru rugero 

    inyito ntabwo yahindutse cyane.

    c

    II.6. Umwandiko: Inzira y’umuganura

    c

    Umuganura uturuka muri Kanama
    Uturukijwe no kwa Myaka
    Ari bo bo kwa Musana
    Bakaza kwaka amasuka
    5. Bakabwira Umutsobe ubatwara
    Akaza n’ibwami
    Umwami akicara ikambere
    Ari kwa se cyangwa kwa sekuru
    Akicara mu kirambi
    10. Ku ntebe y’inteko
     Umutsobe akazana amasuka
    Akwikiye mu nti z’imyifuzo
    Y’amaberuka atarakora hasi
    Ahambiriye mu kirago
    15. Maze Umutsobe akayahambura
    Umwami akayenda
    Akayafatira imbere ye
    Akayahereza Umutsobe 
    Ati: “ Genda uhinge weze”.
    20. Uwo kwa Musana akayasubiza mu kirago
    Akayasohokana mu nzu
    Yagera ku karubanda
    Akayaha ubonetse wese
    Akagenda ubwo
    25. Yagera iwabo i Bumbogo
    Ingoma zikayasanganira n’impundu
    Bagacanira ngo amasuka yaje  
    Abo kwa Musana rero
    Bakajya mu nkuka bakabiba
    30. Bagasubya imbuto bukeye
    Nuko bagahinga
    Ubwo ni muri Nzeri
    Bakabibana n’uburo  
    Mu kwezi kwa Mutarama
    35. Amasaka aba yeze
    Maze mu myijima yako
    Umurorano ukazana
    Amasaka mu nshuro y’agakangara
    Harimo uturo duke
    40. Bikaza ikambere 
    Umutsobe agatereka mu nzugi
    Umwami akaza gusohoka
    Bagaheza abari mu nzu bose
    Umwami akicara ku ntebe
    45. Umutsobe akamuhereza ya nkangara
    Umwami akayikora
    Umugabekazi akayikora
    Bakayijyana mu nzu
    Yo mu gikari yiherereye
    50. Bakazana urusyo bagasya
    Ifu yaboneka bakarika
    Bakavuga mu byibo bibiri
    By’ingore bitoya  
    Bukira bagatumiza mu nyubahiro
    55. Bakazana amata mu nkongoro z’imirinzi
    Bikaza ikambere 
    Bagaheza abatari abiru
    Umwami akarora akagira kane
    60. N’umugore we w’Umwega
    Utari mu mugongo akarora akagira kane 
    Twa twibo bakadushyira mu gicuba
    Bagatereka ku musego
    65. Inyuma ya Nyarushara
    Bukira umwami akakira
    Umugabo w’intarindwa
    Agahengera ingoma zitarabambura
    Agatindura cya gicuba
    70. Akijyanira umutsima akirira
    Bikaba aho
    Ukwezi kukajya gushira 
    Bakabariranya n’igihe
    Ukwezi kwa Gashyantare kuzabonekera
    75. Bakajya guhagurutsa igitenga  
    Akaza uwo kwa Musana
    Akabwira Umutsobe
    Ati: “Nje kwenda igitenga”.
    Bati: “Nuko”.
    80. Umutsobe akabivuga ibwami  
    Bakareba umukobwa wo mu 
    Bega akajya kwa Cyirima
    Ikambere amavuta y’inturire
    Wa mugeni wo mu Bega
    85. Akenda ya mavuta
    Akayabumbira mu ndiba y’igitenga
    Akagiha umugabo akagisohokana
    No mu rugo umwami arimo
    Ari kwa se ari kwa sekuru
    90. Ntibagombere aherewe  
    Umwami akicara mu kirambi
    Ku ntebe y’inteko
    Iserereyeho intama
    Yerejwe akiri umworozi 
    95. N’aho yimiye
    Kuko iyo yimye
    Atongera kwambara intama
    Yambara inka gusa  
    Bakakimushyira imbere
    100. Akagifata ku rugara rwacyo
    Afatanyije n’Umutsobe
    N’uwo kwa Musana
    Umutsobe akakibanzamo umutwe
    Hanyuma akagihereza uwo kwa Musana
    105. Na we akagishyiramo umutwe
    Bakirenza ku nzugi
    Bakagiha umugabo ubonetse wese
    Maze akakiremerwa
    Ubwo impundu zigacura
    110. Abaja bakagiherekeza
    Ku mpundu nsa nta ngoma
    Kikagenda ubudasibira
    Ntikirare mu kiraro cy’Umutsobe 
    Gihaguruka ubwo kigenda
    115. Aho kiraye hose
    N’aho kinyuze ku gasozi
    Bakagiha impundu
    Kikambuka uruzi
    Kigasanga barageze
    120. Imigerwa myinshi  
    Ingoma n’impundu
    Bikagisanganira mu Bumbogo
    Bakakigera uwo munsi kikuzura
    Imigerwa bakayicuranura
    125. Kigahindukira uwo munsi
    Bavuza impundu inzira yose
    Abambogo bambura
    Bakubita rubanda  
    Bakaza barara mu bakungu
    130. Ku Bagesera no ku Bazigaba
    Aho kiraye bakazimana
    Utazimanye bakarusenya 
    Ndetse bahura n’amakoro
    Ajya ibwami
    135. Cyangwa ingemu z’abatware
    Bakabyambura ntibirengerwe  
    Kikarara ku Mutsobe
    Kigasanga barasigaye batora abakwe
    Uwatahaga akarorera
    140. Abatware bagatumira amata bose
    Ubwo impundu zigacura
    110. Abaja bakagiherekeza
    Ku mpundu nsa nta ngoma
    Kikagenda ubudasibira
    Ntikirare mu kiraro cy’Umutsobe 
    Gihaguruka ubwo kigenda
    115. Aho kiraye hose
    N’aho kinyuze ku gasozi
    Bakagiha impundu
    Kikambuka uruzi
    Kigasanga barageze
    120. Imigerwa myinshi  
    Ingoma n’impundu
    Bikagisanganira mu Bumbogo
    Bakakigera uwo munsi kikuzura
    Imigerwa bakayicuranura
    125. Kigahindukira uwo munsi
    Bavuza impundu inzira yose
    Abambogo bambura
    Bakubita rubanda  
    Bakaza barara mu bakungu
    130. Ku Bagesera no ku Bazigaba
    Aho kiraye bakazimana
    Utazimanye bakarusenya 
    Ndetse bahura n’amakoro
    Ajya ibwami
    135. Cyangwa ingemu z’abatware
    Bakabyambura ntibirengerwe  
    Kikarara ku Mutsobe
    Kigasanga barasigaye batora abakwe
    Uwatahaga akarorera
    140. Abatware bagatumira amata bose
    Ibicuba by’ibwami bigatindwa
    Cyagera ku Mutsobe
    Ingoma yabo yo ku kiraro ikagisanganira
    Bakarara aho
    145. Mu gitondo akazana ikimasa
    Akazimana Abambogo
    Ingoma z’imivugo z’ibwami
    Zikaza ku kiraro
    Zikimara kubambura
    150. Zahagera zikavuga
    Kigahaguruka ku manywa hakeye  
    Ubwo amavuta y’inturire
    Bakayashyira mu kidakombwa
    Bakagishyira mu njishi y’igisabo
    155. N’urugata rw’ibikangaga by’ibishikurano
    Amavuta aba yuzuye abumbiriye
    Akajya kwa Cyirima
    Akaba ari ho bayakorera
    Agaterekwa mu gicuba
    160. Umuganura ugahaguruka
    Abahungu bambaye impu
    Ab’abakwe bagisanze ku Mutsobe
    Umugeni wo mu Bega
    N’uwo mu Batsobe
    165. Bari kwa Cyirima
    Ingoma bakazishyira mu ngobyi zigahekwa
    Uko zisumbana
    Wa mugeni wo mu Bega
    Agahekwa azikurikiye
    170. N’uw’Umutsobe agataho
    Na cya gicuba kigataho
    Bikaza no ku karubanda
    Ingoma igahura n’umuganura
    Bakazana amaboko ya Karinga
    175. Bakazana n’ay’umuganura
    Bakabisanganya bigakorana  
    Karinga igahita
    N’izindi ngabe
    Ingoma zikavunura
    180. Zikajya mu rugo umwami arimo
    Na za ngobyi z’abageni
    Cya gicuba kigasigara ku karubanda
    Kigakurikira insyo
    Zavuye ku Mutsobe
    185. N’intango z‘i Buhanga ebyiri
    Zigakurikira cya gicuba n’umwuko
    Ingobyi z’abageni
    Bakazururukiriza mu nkike 
    Ikambere umwami agaherezwa 
    Inyundo n’urushingo
    190. Akicara mu muryango
    Ku ntebe y’inteko
    Akambara inganji
    Umuheto ukamujya imbere
    Akaramutswa akambara igikondo
    195. Ingabe zigataha
    Zigaherezwa ateyeho ibihubi
    Zikajya ku ruhimbi
    Umuganura ugataha
    Yambaye inyonga z’umuganura mu nda 
    200. N’igikondo n’ishyira  
    Umuganura wajya kugera
    Ku nkingi ya kanagazi
    Bakareba uwo kwa Myaka
    Agashyira injishi ku mutwe 
    205. Agashyira igitenga ku mutwe
    Agatirimuka ku nkombe y‘igitabo akavamo
    Bakagitereka imbere y’umwami  
    76 IKINYARWANDA ECLPE/ TTC Umwaka wa 3 
    Bakazana Rugina
    Ni iy’ubuki yo kwa Myaka
    210. Bagasuka mu ruho runini
    Bagarura mu kabindi
    Umutsobe agapfukama inyuma yacyo
    Umwami atetse imbere yacyo
    Bakagisokoza bombi
    215. Bakazana ibyibo bine by’ingore
    Umwami akabishyirishamo amashyi
    Adaha mu gitenga
    Afatanyije n’Umutsobe
    Bakabyuzuza uko ari bine
    220. Igitenga kikajya haruguru
    Mu ruhimbi hino y’ingoma
    Bagateraho insyo ebyiri
    Bagasya berekeje mu ruhimbi  
    Bakazana Rugina
    225. Umwami n’Umutsobe bakayibyirura
    Bakagira kane
    Umwami akayisogongera
    Bakayitera ku musego  
    Uwo mu Ntarindwa akajya hanze
    230. Akazana amashyiga
    Agashyigikira ageraho inkono
    Byatungana umwami akaza
    Bakazana imirembe n’ishyoza 
    Bagafatira mu mutwe wa rwa ruho
    235. Bagasuka amazi muri rwa ruho  
    Umwami agapfukama
    Imbere ya ya nkono
    Agasukamo ya mazi
    Rimwe kabiri gatatu kane gatanu
    240. Gatandatu karindwi
    Umunani ikenda
    IKINYARWANDA ECLPE/ TTC Umwaka wa 3 77
    Akarundura atyo  
    Nyina akaza
    Akagenza atyo
    245. N’umugore w’umwami 
    N’Umutsobe 
    N’uwo kwa Musana 
    Bakazana inkwi z’imirama
    Umuntu wese agacanira
    Iburyo bw’iyo nkono
    250. Yamara gushya bagaturira
    Umwami akaza n’imbere yayo
    Akayikomera mu mashyi apfukamye
    Yarangiza agahaguruka  
    Nyina akagira atyo 
    255. N’umugore we
    N’Umutsobe 
    N’uwo kwa Mumbogo
    Bikitwa ngo ireze
    Bakazana bya byibo
    260. Byuzuye ifu uko ari bine
    Umuja akadahanura
    Umwami agafatanya n’mugore n’Umutsobe 
    Bagaturira bakagira kane
    Umugore akaza akarangirizamo
    265. Bagafatanya bose kandi
    Bagashyiramo umwuko
    Barangiza bagahaguruka
    Bagahereza umuja akavuga  
    Umuja yamara guhisha
    270. Umugore w’umwami agahaguruka agahakura
    Akabanza mu kibo cy’umwami 
    Bagahakura bakacyuzuza
    Bakakireka
    Bagahakurira no mu bindi
    78 IKINYARWANDA ECLPE/ TTC Umwaka wa 3 
    275. Bajya kurangiza
    Wa mugore akagaruka
    Agafatanya na wa muja
    Umutsima munini ugasigara ku mwuko 
    Ubwo hanze umwami yamara guturira
    280. Ajya kurima amasuka
    N’abakwe n’Abambogo 
    Hakazabanza umwami n’Umutsobe 
    N’uwo kwa Mumbogo bakarima
    Abandi bakabona kurima
    285. Barangiza kuvuga
    Ibyo kurima bikarorera
    Ubwo bakazana amata y’inyubahiro
    Mu nkongoro z’imirinzi ebyiri
    Umwami akambara igikondo
    290. N’inyonga zawo
    Akicara ku ntebe y’inteko 
    Bakazana cya kidakombwa
    Mu njishi y’igisabo 
    Umutsobe akazana umwuko
    295. Uriho wa mutsima
    Agapfukama imbere ye
    Umwami akendaho
    Yabanje kunywa kabiri
    Ku mata y’inyubahiro 
    300. Umutsima akawukoza mu kidakombwa
    Akagira kane agahaguruka
    Akongera agasoma amata
    Umugabekazi akaza
    Akazanirwa ikibo ke 
    305. Agakoza mu kidakombwa
    Akagira kane
    Umugore w’umwami akaza
    Akenda ku kibo cy’umwami
    IKINYARWANDA ECLPE/ TTC Umwaka wa 3 79
    Akabigenza atyo
    310. Umutsobe akenda ike kibo
    Akagira kane
    Uwo kwa Mumbogo
    Akenda ku ke kibo
    Bakavanaho ibyo
    315. Umwami akajya ku buriri
    Kwakirana na wa mugore w’Umwega
    Wa mugeni w’Umutsobekazi
    Agahagarara mu rwuririro
    Akamuha impundu
    320. Ntihagire Umutsobe urara mu rugo
    Kabone n’uw’akana 
    Bose bagataha  
    lngoma zikarara aho
    Zikazinduka zijya kwa Cyirima
    325. Igitenga bakidashye
    Kikajyayo n’ikidakombwa 
    Amavuta akajya mu kavure k’indembere 
    Wa mugeni wo mu Bega
    N’uwo mu Batsobe
    330. Bakajya kwa Cyirima bakicarayo
    Ikoro ry‘i Bumbogo rigahita
    Rijya kwa Cyirima mu gikari
    Amakoro y’amata y’abatware agahita  
    Bakazana ibicuba
    335. Bibiri bya Rwimana
    Bakazana amavuta y’inturire
    Akabanza mu gicuba kibanza
    Bakuzuzaho andi
    Igisigaye bagashyiramo amata
    340. Ayo babonye yose
    Bakagaburira Abambogo
    Hakabanza ab’impuzu
    80 IKINYARWANDA ECLPE/ TTC Umwaka wa 3 
    Bakisiga ya mavuta
    N’abanywa ayo mata
    345. Bakagumya kuyakomera  
    Bakahabikirira imfizi
    Ivuye mu Ndwanyi
    Ab’imyanya y’inzoga n’amata
    Bo mu banyamihango aho
    350. Inka zigataha z’inyambo
    Z’Abanyansanga n’amabara
    Ibirori bikirirwa aho
    Bikarara aho
    Bikarangirizwa n’uko ingoma
    355. Zisigwa wa mukamo wa ya Ndwanyi
    Ibirori by’umuganura bikarangira bityo 
    Ku ngoma y’abami b’inka
    Iyo igitenga gitashye ku Mutsobe
    Ingoma imwe n’ishako biragisanganira
    360. Bwacya mu gitondo
    Ingabe n’abageni bombi
    Bikaza ku kiraro cy’umutsobe
    Karinga n’ingabe zindi
    Zikagenda imbere
    365. Abakobwa inyuma
    Hagaheruka ikidakombwa 
    Bagasanga babaze imfizi
    Iturutse mu Ndwanyi
    Ingoma n’abageni bikinjira mu nzu
    370. Zikajya mu ruhimbi
     Abagore mu kirambi  
    Umutsobe akazana inzoga n’amata 
    Agatereka imbere y’ingoma 
    Agasogongera agaha Umwenenyabirungu
    Umwenenyabirungu akaziterura
    375. N’amata byose n’inyama 
    IKINYARWANDA ECLPE/ TTC Umwaka wa 3 81
    Bikagaburirwa abiru  
    Ingabe zigasohoka
    Zigateza urugamba ku gitabo
    Umwenenyabirungu akaziraba
    380. Umukamo wa ya mfizi mu ruhanga
    Yamara kuzisiga
    Bakazishyira mu ngobyi
    Igitenga kigasohoka
    Kigahekwa na cyo
    385. Kikajya imbere y’ingabe 
    Bagasanga umwami ikambere

    II.6.1. Gusoma no gusobanura umwandiko
    Igikorwa cy’umwinjizo

    Soma umwandiko “Inzira y’umuganura”, ushakemo amagambo udasobanukiwe 

    hanyuma uyasobanure ukurikije inyito afite mu mwandiko wifashishije 

    inkoranyamagambo.

    Imyitozo

    1. Koresha mu nteruro amagambo akurikira dusanga mu mwandiko: 
    a) Ku karubanda
    b) Gusanganira
    c) Kurora
    d) Bakarika
    e) Abambogo
    2. Uzuza interuro zikurikira ukoresheje amagambo akurikira: 
    a) hakura, b) barabyirura, c) inkongoro z’imirinzi, d) ikidakombwa.

    II.6.2. Gusoma no Kumva umwandiko

    Igikorwa

    Ongera usome umwandiko “Inzira y’umuganura” hanyuma usubize ibibazo 

    bikurikira.

    1. Inzira y’umuganura yatangiraga mu kuhe kwezi?
    2. Umuganura watangizwaga n’uwuhe muhango? Waberaga he? 
    Ugatangizwa n’uwuhe muryango?
    3. Ni uwuhe muhango wakorwaga n’umwami mbere yo guhinga?
    4. Ukurikije umwandiko, n’uko usanzwe uzi umuhango w’umuganura, 
    wavuga ko umuganura watangiraga gutegurwa ryari? 
    5. Inzira y’umuganura yarangiriraga he? Yarangiraga ite?

    6. Ibirori by’umuganura nyirizina byatangizwaga na ba nde?

    II.6.3. Gusoma no gusesengura umwandiko

    Igikorwa

    Ongera usome umwandiko “Inzira y’umuganura” hanyuma usubize ibibazo 

    bikurikira:

    a) Inzira y’umuganura iri mu buhe bwoko bw’ubuvanganzo? Sobanura 
    igisubizo cyawe.
    b) Umwandiko “Inzira y’umuganura” uvuga ku bijyanye n’amafunguro. 
    Ugendeye kuri uwo mwandiko, wavuga iki ku muco wo kunywesha 
    imiheha mu kibindi?
    c) Gereranya ibyo twabonye byakorwaga mu nzira y’umuganura mu 
    Rwanda rwo hambere n’uko ibirori by’umuganura byizihizwa kuri ubu. 
    Sobanura akamaro k’umuganura.
    d) Hanga umuvugo wigana imwe mu ngeri z’ubuvanganzo wize maze 
    ukoreshemo iminozangazo inyuranye, uzawuvugire mu ruhame imbere 

    ya bagezi bawe

    II.7. Ubwiru

    Igikorwa

    Ongera usome umwandiko “Inzira y’umuganura, witegereza imiterere yawo. 
    Uhereye ku miterere yawo n’ibivugwamo, kora ubushakashatsi utahure 

    ishoza y’ubwiru n’inzira z’ubwiru zabagaho mu Rwanda.

    II.7.1. Inshoza y’ubwiru 

    Ubwiru ni urusobe rw’imihango/amategeko yakorwaga n’umwami n’abiru. Iyo 
    mihango yakorwaga mu ibanga kandi ikagira amagambo yihariye agendana na yo. 
    Iyo mihango bayitaga inzira z’ubwiru.
    II.7.2. Inzira z’ubwiru
    Inzira z’ubwiru zari 18 ariko izashoboye gutahurwa ni 17 kuko iya 18 ari yo “Inzira 

    y’imfizi y’ibwami” itashoboye kuboneka.

    Izabonetse ni izi zikurikira:

    1. Inzira ya rukungugu: yavugaga ibyerekeye amapfa; igihe nyine habaga 
    hateye amapfa. Yakorwagamo imihango ijyanye no gusaba imvura.
    2. Inzira ya kivu: igihe habaga hateye umwuzure; iyo nzira yari iyo gutsirika 
    imyuzure no gusaba umucyo.
    3. Inzira y’inzuki: yari igamije irumbuka ry’inzuki mu gihe ubuki bwagumye, 
    igakorwa igihe cyo kwagika imizinga no guhakura.
    4. Inzira ya muhekenyi: yari igamije gutsemba indwara z’ibyorezo z’inka 
    n’ibindi byonnyi.
    5. Inzira y’umuhigo: ni igihe cyakorwagamo imihango yo guhiga inyamaswa. 
    Izi nzira uko ari 5 zari zigize imihango ikorwa igihe ikenewe gusa; nta gihe 
    gihamye yari ifite.
    6. Inzira y’umuriro: yari igamije kubyarira umuriro. Ni ukuvuga ko bacanaga 
    bundi bushya umuriro wa Gihanga wibutsaga iyimikwa ry’abami b’umuriro 
    ari bo ba Yuhi. Iyo nzira yari igamije kongera inka n’abantu mu Rwanda, 
    igakorwa n’umwami witwa Yuhi.
    7. Inzira ya Gicurasi: habaga igisibo cyo kwibuka urupfu rwa Ndahiro II 
    Cyamatare; umwijima wa Gicurasi washushanyaga urupfu, naho iboneka 
    rya Kamena rigashushanya uburumbuke n’ubuzima. Iyi nzira yarangizaga 

    imihango yo kwirabura no kwera ngo u Rwanda rurumbuke

    8. Inzira y’umuganura: yari inzira igenga imihango yo kuganura. Habaga 

    umuhango wo kuganuza umwami ku mbuto zeze mu Gihugu.

    9. Inzira y’ishora: yari inzira igenga imihango yo gushora. Yibutsaga iyimikwa 

    ry’abami b’inka ari bo ba Mutara na Cyilima.

    10. Inzira y’inteko: yari inzira igenga imihango yo gukora inteko zo gutabara 

    igihe cyo kurwanirira ingoma.

    11. Inzira yo kwambika ingoma: Iyo ingabo z’u Rwanda zatsindaga igihugu 

    runaka, bambikaga ingoma ibinyita (ibishahu).

    12. Inzira yo kwasira: iyo mihango yagengaga uburyo bunyuranye bwo kwambika 

    ingoma.

    13. Inzira y’inkiko yabyaye umugaru: yagengaga iby’inkiko z’u Rwanda 

    yakorwaga igihe cyo kwagura imipaka.

    14. Inzira y’urwihisho: yibutsaga igihe k’ibitero bikaze by’u Rwanda n’u 

    Burundi; iyo umwami w’u Burundi yabaga yapfuye, umwami w’u Rwanda 

    yagombaga kumara iminsi 8 ahantu atabonana n’umugore kandi akiragiza 

    abakurambere.

    15. Inzira y’ikirogoto: yari ikubiyemo ibijyanye n’umuhango wo gutabariza 

    umwami w’u Rwanda (kumushyingura) igihe yabaga yatanze.

    16. Inzira y’urugomo: yakorwaga igihe cyo kugaba ibitero ku bantu bagomeye 

    ingoma.

    17. Inzira y’iyimika: yavugaga uburyo umwami yimikwa igihe umwami 

    yatangaga, bagiye kwimika undi.

    18. Inzira y’imfizi z’i Bwami: iyo nzira y’imfizi z’i Bwami ntirashobora kuboneka.

    Inzira z’ubwiru zirangwa n’uko zifite iminozaganzo itandukanye byerekana ko ari 

    ubuvanganzo, uturango twerekana ko ari umwandiko wo mu buvanganzo nyemvugo 

    n’ibikorwa by’umwami n’abiru byerekana ko ari ubuvanganzo nyabami.

    II. 7.3. Akamaro ko kwiga ubwiru
    Kwiga ubwiru bifite akamaro kuko bituma Abanyarwanda bamenya amateka yabo, 
    bigatuma bubaka ejo hazaza. Harimo kumeya amabanga y’imitegekere y’Igihugu, 
    imihango inyuranye yakorwaga ibwami n’uturango tw’ubusizi nyarwanda. Umuntu 
    kandi ashobora guhera kuri iyo nganzo agahanga agendeye ku nsanganyamatsiko 

    zo muri iki gihe.

    Imyitozo

    1. Garagaza inzira eshatu mu nzira z’ubwiru zabayeho mu Rwanda 
    usobanure n’icyo zavugagaho.

    2. Sobanura akamaro k’ubwiru mibereho y’Abanyarwanda.

    II.8. Ubucurabwenge

    Igikorwa

    Kora ubushakashatsi utahure inshoza y’ubucurabwenge, ugaragaze 
    urutonde rw’abami n’abagabekazi babo kandi ugaragaze n’akamaro ko kwiga 

    ubucurabwenge.

    II.8.1. Inshoza y’ubucurabwenge

    Ni umuvugo muremure wavugaga ibisekuru by’abami n’abagabekazi. Abawufataga 
    mu mutwe bitwaga abacurabwenge. Ubucurabwenge bwarangwaga n’uko buvuga 
    ibisekuru by’abami n’abamikazi mu buryo buryoheye amatwi.
    II.8.2. Urutonde rw’abami b’u Rwanda n’abagabekazi babo
    Ubucurabwenge bwigisha ko u Rwanda rwimye abami 44, kuva ku ngoma za mbere 
    kugeza ku ya Mutara Rudahigwa, kuko Alexis Kagame yabwiwe Ubucurabwenge ku 
    ngoma y’uwo mwami, aba ari we aheraho. Ayo mazina yose yarondorwaga mu gihe 
    k’imihango yo kwimika umwami. Bavugaga amazina y’umwami n’ay’umugabekazi 
    bamaze kwimika, bakarondora n’aya ba se na ba nyina, n’ibisekuruza byabo bombi, 
    bagakomeza batyo ku bami bose, kuzageza kuri Nkuba, ari we Shyerezo, akaba 
    inkomoko y’Abami b’u Rwanda. Ayo mazina murayasanga mu gice kiyarondora 
    nk’uko Alexis Kagame yayanditse mu Nganji Kalinga (Amasekuruza y’Abami 
    b’u Rwanda). Reka dufate ay’abami n’abagabekazi gusa, tutavuze ibisekuruza 
    by’abagabekazi, maze tuyakurikiranye, dukurikije bya bihembwe tumaze kuvuga: 
    Abami b’Ibimanuka, Abami b’Umushumi, Abami b’Ibitekerezo.
    a) Abami b’ibimanuka

    Duhereye ku nkomoko y’Abanyiginya, Shyerezo, Nkuba, dore amazina y’Ibimanuka:

    1. Shyerezo Nkuba                                                 7. Merano

    2. . Kigwa                                                                    8. Randa

    3. Muntu                                                                     9. Gisa

    4. Kimanuka                                                            10. Kizira

    5. Kijuru                                                                    11. Kazi

    6. Kobo                                                                     12. Gihanga

    b) Abami b’Umushumi, n’Abagabekazi babo:

    1. GIHANGA Ngomijana + Nyiragihanga
    Nyirarukangaga
    2. Kanyarwanda Gahima + Nyirakanyarwanda Nyamususa
    3. Yuhi Musindi + Nyirayuhi Nyamata
    4. Rukuge + Nyirarukuge Nyirankindi
    5. Nyarume + Nyiranyarume Nyirashyoza
    6. Rumeza + Nyirarumeza Kirezi
    7. Rubanda + Nyirarubanda Nkundwa
    8. Ndahiro Ruyange + Nyirandahiro Cyizigira
    9. Ndoba Samembe + Nyirandoba Monde
    10. Nsoro Samukondo + Nyiransoro Magondo

    11. Ruganzu Bwimba + Nyiraruganzu Nyakanga

    C). Abami b’Ibitekerezo n’Abagabekazi babo:

    1. Cyirima Rugwe + Nyiracyirima Nyakiyaga
    2. Kigeri Mukobanya + Nyirakigeri Nyankuge
    3. Mibambwe-Mutabazi Sekarongoro + Nyiramibambwe Nyabadaha
    4. Yuhi Gahima + Nyirayuhi Matama
    Ndahiro Cyamatare + Nyirandahiro Nyirangabo
    Ruganzu Ndori + Nyiraruganzu Nyirarumaga
    5. Mutara Semugeshi + Nyiramavugo Nyirakabogo
    6. Kigeri Nyamuheshera + Nyirakigeri Ncenderi
    7. Mibambwe-Mutabazi Gisanura + Nyiramibambwe Nyabuhoro
    8. 8. Yuhi Mazimpaka + Nyirayuhi Nyamarembo
    Karemera Rwaka + Nyirakaremera Rukoni
    9. Cyirima Rujugira + Nyiracyirima Kirongoro
    10. Kigeri Ndabarasa + Nyirakigeri Rwesero
    11. Mibambwe Sentabyo + Nyiramibambwe Nyiratamba
    12. Yuhi Gahindiro + Nyirayuhi Nyiratunga
    13. Mutara Rwogera + Nyiramavugo Nyiramongi
    14. Kigeri Rwabugiri + Nyirakigeli Murorunkwere
    15. Mibambwe Rutarindwa + Nyiramibwambwe Kanjogera
    16. Yuhi Musinga + Nyirayuhi Kanjogera
    17. Mutara Rudahigwa + Nyiramavugo Kankazi

    18. Kigeri Ndahindurwa + Nyirakigeri Mukashema

    Ikitonderwa: Muri uru rutonde, amazina y’abami adafite inomero ni amazina yagize 

    ibyo anengwa bituma atarakomeje kwitwa n’abami b’u Rwanda. Ayo mazina ni: 

    - Ndahiro: Iri zina ryakuwe mu rutonde rw’amazina y’abami b’u Rwanda kuko 

    Ndahiro Cyamatare yishwe na Nsibura Nyebunga, Umwami w’U Bunyabungo 

    akanamunyaga ingoma y’ingabe “Rwoga”. 

    - Ruganzu: Iri zina ryakuwe mu rutonde rw’amazina y’abami b’u Rwanda kuko 

    Ruganzu Ndori na we yaguye ku Rugamba. 

    - Karemera: Iri zina ryakuwe mu rutonde rw’amazina y’abami b’u Rwanda kuko 

    ryari izina ry’abami b’i Karagwe (muri Tanzaniya). Binaturuka kandi ku mpamvu 

    y’uko umwami Karemera Rwaka yatanze imburagihe bakavuga ko iryo zina 

    ry’amahanga ryamuteye umwaku rigatuma ingoma imurasa agatanga. Kandi 

    ngo yari yanayibye Cyilima Rujugira wari warahunze se Mazimpaka na byo 

    bimutera umwaku. 

    II.8.3. Akamaro ko kwiga ubucurabwenge

    Kwiga ubucurabwenge bifite akamaro kuko bituma Abanyarwanda bamenya 
    amateka yabo. Harimo kumenya uko abami n’abagabekazi bagiye bakurikirana, 
    ibijyanye n’imitegekere y’Igihugu cyacu n’uturango tw’ubusizi nyarwanda. Umuntu 
    yabwigiraho kumenya igisekuru ke kandi ashobora guhera kuri iyo nganzo agahanga 
    agendeye ku nsanganyamatsiko zo muri iki gihe.

      1

    Hari mu gitondo, mu rugo rwo kwa Rugendo biteguye isabwa ry’umukobwa wabo 
    Mukandahiro. Nyuma yo gutegura ibyicaro no kwicaza abasangwa, abashyitsi baba 
    barahasesekaye babukereye. Bahabwa ibyicaro n’ababishinzwe, maze baratangira 

    baraganira:

    Umuhuza w’imisango: Nk’uko mubibonye, mu kanya haje umushyitsi. 
    Ntaratwibwira nubwo nge mbona amaso atari aya, icyakora yahindutse, uko yari 
    asanzwe atemberera muri uru rugo ndabona atari ko yaje. Yaje agaragiwe n’imbaga, 
    kandi ubundi yazaga wenyine cyangwa akazana n’abandi bantu nka babiri gusa. 
    Nyakubahwa umukuru w’umuryango wa Rugendo rero, aba bashyitsi baje si nge 
    wabaha ikaze mu rugo rwawe kandi uhibereye, reka nguhe umwanya ubahe ikaze 
    nibiba ngombwa uraza kubaha umwanya batubwire ikibagenza. 
    Umusangwa mukuru: Tubahaye ikaze bashyitsi bahire. Mu muryango wa Rugendo 
    dukunda gusabana, mudusanze twibereye mu busabane busoza umwaka. Amazimano 
    arahari, abahungu bange nibabazimanire. Simbise abavumba n’ubundi ibiryoha ni 
    ibisangiwe, nimwumva mushize inyota muritahira dusigare mu busabane bwacu.
    Umuhuza w’imisango: Nyamara nubwo ntasoma ku mitima y’abantu, ariko uyu 
    mushyitsi ndabona asa n’urimo gusaba ijambo, reka tumuhe umwanya ndabona 
    asa n’ushakaga kutubwira ikimugenza.
    Umukwe mukuru:
    Murakoze, mbere na mbere mbanje kubashimira uko mwatwakiriye muri ubu 
    busabane bwanyu. Abo twazanye nimumfashe tubashimire. (Amashyi ngo 
    kacikaci!) Muragahorana amazimano! Uwenze iyi nzoga mutwakirije, igikatsi 
    yagitsikamiye neza ntiyashakiye ubwinshi mu mazi. Nshimye uko unzimaniye 
    uretse ko bitanantunguye, buri gihe iwawe n’iwange turazimanirana. Hambere 
    twagize umugisha, Imana itanga iwacu ndetse n’iwanyu iraturemera, iduhangamo 
    urukundo, imaze kutwita amazina tuvuye mu ngaragu, iduha kubyara hungu na 
    kobwa, iduha gutunga no gutunganirwa. Mu bana rero bavutse mu muryango 
    wa Bazinura, ari na wo mpagarariye, harimo abahungu n’abakobwa, ariko umwe 
    mu bahungu yaraje aransanga angezaho ikifuzo ko atagishaka gukomeza kwitwa 
    ingaramakirambi, ko twamushakira akitwa umugabo. Tumushakira umuranga, 
    araza aha iwanyu ararambagiza, aturangira umugeni muri uru rugo. Muri make, 
    twaje kubasaba umugeni witwa Mukandahiro.
    Nge narigenzuye, nsanga nta mpamvu n’imwe ihari yatuma mutampa umugeni, 
    cyane ko atari n’ubwa mbere naba nje gusaba muri uyu muryango. Nzi neza ko 
    ntagira ibyaha yewe n’iyo haba hari igicumuro natanga ikiru, ariko ibyaha byatuma 
    munyima umugeni
    byo nta byo.
    Umusangwa mukuru:Ko hano tugira ba Mukandahiro benshi, urifuza 
    Mukandahiro wuhe? Dufite Karine,Viviyana, Suzana na Virijiniya. Abo bose ni ba 
    Mukandahiro.
    Umukwe mukuru: Ndasaba Mukandahiro Virijiniya.
    Umusangwa mukuru: Nabitegereje, nsanga izo mfura ndeba mwazanye zicaye 
    ku ntebe eshatu zibanza nta cyo nazivugaho, ni abantu b’indahemuka. Cyakora 
    abicaye kuri izo z’inyuma aho ntareba niba hari abantu bo mu muryango 
    wacu bajya batemberera ku Mugote no muri izo nshe zihegereye uwagira icyo 
    yabavugaho akivuge.
    Umwe mu basangwa:
    Murakoze kumpa ijambo. Hari umukobwa wacu waje ku Mugote ahamara 
    iminsi agaruka baramuteye inda. Ku bw’iyo mpamvu nge numva tutabashyingira 
    umukobwa wacu.
    Umukwe mukuru:
    Arakoze uriya ugaragaje icyo yita ko ari ikibazo. Cyakora ndagira ngo mbamare
    impungenge. Uwo mukobwa ndamuzi. Yaje mu muryango wacu tumufata neza, 
    turamugaburira, agaruka abyibushye mukeka ko bamuteye inda. Si inda yatewe,
    ahubwo yarahageze ibiryo by’iwacu biramuyoboka, anywa inshyushyu, anywa
    ikivuguto arabyibuha. Ahubwo ubu na Virijiniya tubasaba naza akahamara kabiri
    azabyibuha abatazi uko tugabura bazavuga ko yaje atwite.
    Umusangwa mukuru:
    Umugeni uramuhawe ariko ni umukobwa. (Ako kanya amashyi ngo kacikaci!) 
    Umukobwa wacu ni Mutumwinka. Nta kindi narenzaho, ibindi nawe urabyibwiriza. 
    Umukwe mukuru:
    Uhawe inka akura ubwatsi ariko uhawe umugeni arashimira. Ndagira ngo 
    ngushimire
    mbikuye ku mutima. Uragahore ubyara abakobwa. Nzanira iyo nzoga mwana 
    wange
    mushimire! Uyu muryango mpagarariye uzira kurongora abakobwa tutakoye. Ndi 
    imbere yawe kandi n’imbere y’umuryango, reka nisubirire mu mwanya wange 
    munkoshe.
    Umusangwa mukuru:
    Ngira ngo wabyivugiye ko atari ubwa mbere ukwa muri uyu muryango. Harya niba 
    ubyibuka, nyibutsa izo dukosha.
    Umukwe mukuru:
    Ntabwo ari wowe wibagiwe inkwano ukosha kandi ari wowe ubyara abakobwa.
    Ikindi, sinakwibutsa uko nakoye. Uwazicaniye ni nyirasenge w’umwana wawe,
    hanyuma zimaze kubyara nawe urazikama. Gusa, nzikwa zari umunani ariko ubu
    zabaye amashyo.
    Umusangwa mukuru:
    Yeee! Ndumva koko uko twagukosheje ubyibuka. N’ubu tugukosheje inyana 
    umunani.
    Inyana umunani zirara imfizi mu mahembe. Ngira ngo urabyumva. (Amashyi ngo 
    kacikaci! Abagore bavuza impundu).
    Umukwe mukuru:
    Abakirana batangana berekana aheza kugira ngo hatagira uvunika. Uyu munsi
    ndagira ngo ngukwere nk’uko nsanzwe ngukwera. Hirya aha mpagira urwuri.
    Nazanye n’umutahira wange Kanuma, haguruka sha! Ngwino unyegere. Uyu 
    mwana w’umuhungu, ni umugabo ariko ndamwita umwana kuko namubyaye. 
    Ni umutahira w’izacu. Icyo bashaka ni inyana umunani. Nkubwira kuzihanagura 
    nakubwiye izo nshaka uko zimeze. Jyana n’umushumba wabo, undebere imigongo 
    yazo, ingeso zazo n’ibibero byazo ari byo bibyara amata. Muzishorerane n’izindi 

    barobanure mu ishyo inyana umunani

    k

    Umushumba:
    Nk’uko yabibabwiraga ni ko nabisanze. Inyana umunani nazishimye nzigejeje mu
    rwuri rwacu. Ni inyana nziza, zifite imigongo miremire n’ibibero byiza; mbese 
    nazishimye.
    Umusangwa mukuru:
    Ubwo inkwano zawe zashimwe, umugeni uramuhawe. Wicare ugubwe neza, ariko
    nge mfite impungenge. Ko mbona imbere aho wicaranye n’abasaza bafite 
    uruhanga
    ruharaze imvi nk’izange, sinzi niba uwo usabira ari umwe muri abo ngabo!
    Umukwe mukuru: Ndasabira umuhungu wa Bazinura witwa Karinda. Nubwo 
    tutazanye, naketse ko muri bunsabe ko abaramutsa mutumaho nkoresheje 
    ikoranabuhanga. Munkundiye rero, mwanyemerera akaza akabaramutsa. Tebuka 
    sha! (Umusore aze agaragiwe n’abamuherekeje, asuhuze Umusangwa mukuru.) 
    Hanyuma se ko umusore wacu maze kumukwereka, wowe ntiwanzanira uwo 
    mukazana wacu akaturamutsa?
    Umusangwa mukuru: Yewe, ni byo koko, reka ba nyirasenge bamumpamagarire 
    aze, dore ko aba ari mu gikari ahugiye mu mirimo. (Umugeni aze agaragiwe 
    n’abaherekeza be barimo ba nyirasenge na ba nyina wabo… asuhuze umusangwa 
    mukuru, maze amushyikirize umukwe mukuru, na we amushyikirize umukwe 

    w’ukuri. Amashyi n’impundu biba uruhurirane!)

    Umukwe mukuru: Mu gihe wanyakiraga nkiza, nari mfite ubutumwa maze 
    kubagezaho natumwe na Bazinura. Ariko kandi, yambwiye ati: “Ngaho genda 
    ungire mu Kivugiza ubandamukirize, usabe umugeni, nange nsigaye aha n’abasaza 
    n’abakecuru tugutegereje. Nuza kugabana, ucyuye umunyafu, ugaruke umbwire 
    niba urugendo wagize kwa Rugendo rwaguhiriye”. Ndagira ngo munyemerere 
    ngende hakibona nsange abo basaza n’abakecuru, mbabwire ko mwampaye 
    umugeni. Mbafashe kwitegura kugira ngo ejo cyangwa ejobundi nzagaruke 
    gutebutsa. Muragahorana Imana.
    Umusangwa mukuru: Wazanye n’abagore b’amajigija, wazanye n’abagabo 

    b’ibikwerere, wazanye n’ababyeyi bonsa, wazanye n’abagabo b’ibihame, 

    wazanye n’abasore n’inkumi, wazanye n’abana. Reka nguhe impamba yabo, 
    ariko iyi nkwihereye yo uyigeze mu rugo ni iya Bazinura wagutumye. Ugende 
    uyimushyikirize, kibe nk’ikimenyetso cy’uko wageze aho yagutumye. 
    Umukwe mukuru: Sinongera kwicara kuko burya uhawe impamba arahaguruka 
    akagenda. Ariko reka mbanze nsabe umuhungu wange aherekeze umugeni we. 
    Umva sha! Uherekeze uwo mukobwa umugeze ku muryango wa se. Hari inkingi 
    yitwa kanagazi, ufite uburenganzira bwo guhita kuri iyo nkingi yonyine. Ku rusika 
    rw’umugendo ni ho abashyitsi bagarukira. Mu ndaburano ni aha se kuko imbere ari 
    aha nyina. Mu ruhimbi ni ah’abakobwa. Namara kukwereka intebe uzajya wicaraho 
    waje kwa sobukwe, uhite ugaruka uze dutahe, ejo cyangwa ejobundi nzazana 
    inzoga yo gutebutsa baduhekere. (Umusore aherekeze umugeni we, amugeze aho 

    yasabwe kugera hanyuma agaruke batahe).

    II.9.1. Gusoma no gusobanura umwandiko

    Igikorwa

    Soma umwandiko “Isabwa rya Mukandahiro”, ushakemo amagambo 
    udasobanukiwe hanyuma uyasobanure ukurikije inyito afite mu mwandiko 

    wifashishije inkoranyamagambo.

    Imyitozo
    1. Koresha amagambo akurikira mu nteruro wumvikanisha icyo ashaka 
    gusobanura:
    a) Umutahira 
    b) Igikatsi
    c) Uruhimbi
    d) Ishyo 
    2. Simbuza amagambo atsindagiye ari mu nteruro zikurikira impuzanyito 
    zayo:
    a) Uyu mwana yabyirutse afite imbaraga.
    b) Yakoze uko ashoboye kose nta cyo namugaya.
    c) Kera umushumba si we wahamagaraga umwisi ngo aze kwita inka
    amazina, ahubwo yatumirwaga n’umutahira.
    3. Mu kinyatuzu gikurikira harimo amagambo makumyabiri n’abiri (22) 
    y’imihango cyangwa y’ibikoresho byo mu bukwe. Tahuramo ayo 
    magambo, uva hasi ujya hejuru, uva hejuru ujya hasi, uva iburyo ujya 

    ibumoso, uva ibumoso ujya iburyo, uberamye.

    b

    i

    l

    II.9.4. Kujya impakao

    Hari ku munsi wa munani Nyiramana yibarutse. Yari amaze iminsi ku kiriri. Kagabo, umugabo we, atumira abaturanyi ndetse ararika abana b’abahungu n’abakobwa ngo bitabire umuhango wo kwita umwana izina. Bamaze kuhagera, baha abana inkonzo bajya mu murima. Umurima wari wabanje gutabirwa n’abakuru kugira ngo worohe. Abana b’abahungu barahinga. Bamaze guhinga, ab’abakobwa batera intabire imbuto y’uburo n’inzuzi. Barangije gutera, nyirabukwe wa Nyiramana azana amazi mu gacuma, ayasuka ku rushyi rwe ayabamishaho, agira ati: “Nimuhingure imvura iraguye”. Abana bose baherako barataha. Bageze mu rugo, Nyiramana asohokana icumu, ingabo, umuheto n’ishinge hanyuma yicara ku ntebe bateye hagati y’imyugariro. Bari bateguye ubunnyano: hari urutaro bashasheho urukoma rubabuye, ruriho ibishyimbo bicucumiyemo imboga
    kandi babumbabumbyemo utubumbe twinshi maze buri mwana bamugenera 
    akabumbe ke. Abana babazaniye amazi barakaraba. Buri mwana agafata akabumbe 
    kageretseho agasate k’umutsima akarya. Bamaze kurya bazana amata y’inshyushyu 
    n’ay’ikivuguto, barabahereza baranywa. Umwe mu bana bari aho aranyegera, 
    ambaza anyongorera:
    - Ko baduhamagaye ngo twite izina ibi bindi badukoresheje ni ibiki?
    - Mu muco nyarwanda, mbere yo kwita izina habanza igikorwa cyo guhinga, 
    hagakurikiraho kurya ubunnyano, bakabona kwita izina. Ubu turangije 
    igikorwa cyo kurya ubunnyano. 
    - None se ko iyo iwacu turangije kurya dukaraba, bakaba bataduhaye amazi 
    ngo dukarabe?
    - Itonde, ibikurikira uraza kubibona.
    Abana bose barangije kurya, bahamagara umwumwe, bamusaba kugenda 
    ahanaguriza intoki ze ku mabere ya Nyiramana, avuga ati: “Urabyare abana benshi, 
    abahungu n’abakobwa”. Bamaze guhanaguriza intoki zabo ku mabere, babasaba 
    kwita umwana amazina.
    Nuko abana batangira kwita amazina. Umwe ati: “Mwise Bwerere.” Undi ati: “ Mwise 
    Bwuzuzu”. Undi ati: “ Mwise Bwarike”. Barakomeza bose barahetura. Barangije 
    kwita amazina bababuza gutaha. Iyo batahaga umwana atarituma, byabaga ari 
    ukumusurira nabi akaba yapfa. Nyiramana na we bamubuza guhaguruka aho yari 
    yicaye bategereza ko umwana annya cyangwa anyara. Umwana ntiyatinda, ahita 
    annya kuko nyina yari yamwonkeje bihagije. Iyo byatindaga, bamutapfuniraga itabi 
    cyangwa bakamwina. 
    Umwana amaze kwituma, bahamagara abana umunani, bane b’abahungu na bane 
    b’abakobwa b’amasugi. Baraza bakikiza urutaro bayoreyeho ibyo ku kiriri, basaba ba 
    bana kuruterurira icyarimwe, bagenda urunana baririmba bati: “Bwerere yavutse, 
    Bwerere yakura, Bwerere yavoma, Bwerere yasenya, Bwerere yatashya, Bwerere 
    yahinga…” Bageze mu rutoki, babasaba kubisuka ku nsina bavuga bati: “Dore aho 
    nyoko yakubyariye.” Bajya ku yindi nsina babyina kwa kundi”. Babikora ku nsina 
    zirenga ebyiri.
    Wa mwana arongera aranyegera maze arambaza ati: “Ibi ni ibiki dusutse kuri izi 
    nsina?” Ndamusobanurira nti: “Ibi musutse ku nsina ni ibyo ku kiriri, mu muco 
    nyarwanda kirazira kubisohora mbere y’igikorwa cyo kurya ubunnyano. Insina 
    mwabisutseho ni iz’umwana wavutse, ababyeyi bazira kuzimunyaga. Iyo ari 

    umukobwa, agashyingirwa kure bamugemurira igitoki cyazo cyangwa inzoga yazo”.

    Barangije bazana ingobyi ebyiri iyo mu ruhu rw’intama n’iyo mu ruhu 
    rw’inyana bazimukozaho. Wa mwana arongera ambaza anyongorera ati: “Ibi 
    byo bakoze bisobanura iki?” Ndamusubiza nti: “Ni ukugira ngo ingobyi imwe 
    nibura bazamuheke mu yindi. Iyo batabigenjeje batya, bukeye bakamuheka 
    mu yo batamukojejeho bimusurira inabi agapfa”. Wa mwana amatsiko 
    akomeza kumuganza arongera arambaza ati: “Ubu se hagiye gukurikiraho iki?” 
    Ndamusobanurira nti: “Ubu bagiye gufata mukuru we bamumuhekeshe kugira 
    ngo bazahore barutana, umukuru ntazarutwe n’umukurikira bitewe n’uko 
    yazingamye. Ikindi, ririya cumu, ingabo n’umuheto n’iriya shinge Nyiramana 
    yasohokanye bagiye kubimanika mu ruhamo rw’umuryango hanyuma baze 
    kubijugunya”.
    Bumaze kwira ba bana barataha. Bigeze mu museke, Kagabo abwira Nyiramana ati: 
    “Cyono duterure umwana”! Barabanza bubaka urugo. Barangije Kagabo arasohoka 
    ajya hanze, avuyeyo asanga Nyiramana yamutereye intebe mu irebe ry’umuryango. 
    Mu muco nyarwanda ngo iyo umugabo yateruraga umwana atavuye hanze byabaga 
    ari ukumuvutsa amahirwe, akazaba imbwa, akazapfa atagize icyo yimarira. Nuko 
    Kagabo araza yicara ku ntebe ati: “Mpa uwo mwana”. Aramusimbiza agira ati: 
    “Kura uge ejuru nkwise Kamana”. Amuhereza nyina na we aramusimbiza agira ati: 
    “Itume aha, nyara aha, kura uge ejuru, nge nkwise Irakiza”. Izina ryahamaga ni iryo 
    umwana yiswe na se. Icyakora kuri ubu, umwana ahabwa amazina ababyeyi be 
    bumvikanyeho.
    Bifatiye kuri, Myr. BIGIRUMWAMI.A, Imihango n’Imigenzo n’Imiziririzo mu Rwanda, Troisième 

    édition. Nyundo, 1984

    II. 10.1. Gusoma no gusobanura umwandiko

    Igikorwa
    Soma umwandiko “Kamana yitwa izina”, ushakemo amagambo udasobanukiwe 
    hanyuma uyasobanure ukurikije inyito afite mu mwandiko wifashishije 

    inkoranyamagambo

    i


    II.10.2. Gusoma no kumva umwandiko

    Igikorwa
    Ongera usome umwandiko “ Kamana yitwa izina” hanyuma usubize ibibazo 
    byawubajijweho:
    1. Kamana yiswe izina ryari? Nyina yari amaze iminsi he mbere y’uko bita 
    izina?
    2. Sobanura uko umuhango wo kwita izina wakorwaga.
    3. Umuhango wo kwita izina wahuzaga ba nde? 
    4. Erekana uko igikorwa cyo kurya ubunnyano kivugwa muri uyu 
    mwandiko cyari cyateguwe n’uko cyakozwe.
    5. Abana bari bafite uruhe ruhare mu muhango wo kwita izina?
    6. Mu muco nyarwanda ni izihe ngaruka zashoboraga kuba ku mugabo 

    uteruye umwana atavuye hanze?


    II.10.3. Gusoma no gusesengura umwandiko

    Igikorwa

    Ongera usome umwandiko “Kamana yitwa izina” hanyuma usubize ibibazo 

    bikurikira:

    1. Wifashishije umwandiko “Kamana yitwa izina” gereranya uko 
    umuhango wo kwita izina wakorwaga kera n’uko ukorwa muri iki gihe.
    2. Vuga ingingo z’ingenzi n’iz’ingereka zikubiye mu mwandiko.
    3. Wavuga iki ku buziranenge bw’ibyakorerwaga mu muhango wo kwita 
    izina?
    4. Hina umwandiko ukoresheje amagambo yawe kandi wubahiriza 

    imyandikire yemewe y’Ikinyarwanda.

    j

    II.12. Isuzuma risoza umutwe wa kabiri

    Umwandiko: Utabusya abwita ubumera

    Uyu mugani bawuca iyo babonye umuntu wese umara gushira impumu akiyibagiza 
    amagorwa azahutsemo; ahubwo agatsikamiza agahato abo bahoze bayasangiye; 
    nibwo bavuga bati: “Koko utabusya abwita ubumera”! Wakomotse kuri Karake ka 
    Rugara w’i Bumbogo bwa Huro (mu Karere ka Gakenke, Intara y’Amajyaruguru); 
    ahasaga umwaka wa 1600.

    Guhera ku ngoma za kera kugeza kuri Kigeli Rwabugiri, abanyamuhango 
    b’umuganura bagatura i Bumbogo; ndetse bakaba ari na bo batware babwo bwose. 
    Inteko yabo yari ku musozi witwa Huro (ubu ni mu Karere ka Gakenke). Bukeye 
    umutsobe Nyamwasa wari umutware w’abasyi icyo gihe, asaba umukobwa wo mu 
    ngabo za Mibambwe Gisanura yise Abambogo b’umuganura. Abakobwa babo ni 
    bo basyaga umutsima w’umuganura nyine. Uwo mukobwa yitwaga Karake, akaba 
    mwene Rugara w’Umusegege. Agasyana n’abandi bakobwa b’urungano; ni na ho 
    Nyamwasa yamuboneye aramushima aramusaba. Amaze kumurongora, Karake 
    aranezerwa kuko noneho aho gusya agiye kujya ahagarikira abasyi. Ahimbarwa 
    n’ubutwarekazi; abakobwa baje gusya akabahagarikirana urutoto abisyigingiza 
    yitotomba ngo barizenutsa ntibasyana umwete.

    Abo bakobwa babyirukanye bakamubwira bamwenyura, bati: “Mbese ntuzi ko 
    uburo bukomera”? Karake akabasubizanya izenezene, ati: “Ubu na bwo ni uburo si 
    ubumera”? (ntiburuhije). Abakobwa bagatinya kumuseka ngo bitabakorera ishyano; 
    bagasekera mu bipfunsi. Biba aho bityo. Bukeye Karake yubura ingeso yo gusinda. 
    Nyamwasa yaza agasanganirwa n’umugono agasanga umugore yasinziriye uburiri 
    ari ibirutsi gusa: Karake si ugusinda arasayisha! Bituma umugabo we amwanga 
    aramuzinukwa aramusenda asubira iwabo. Rubanda bari bazi ubukundwakare bwe 
    baratangara.

    Haciyeho iminsi igihe cy’umuganura w’ibwami kiragera. Bakoresha Abambogo 
    b’umuganura bose ngo baze gusya kwa Nyamwasa. Ubwo Rugara se wa Karake yari 
    afite umugore w’umukecuru kandi nta n’umukobwa wundi afite wo kumucungura. 
    Biramushobera; ati: “Ibi mbigenje nte! Ko nta wundi mwana mfite; kandi ko 
    kohereza Karake kwa Nyamwasa ngo asyane n’abo yahoze ahagarikiye byamutera 
    ipfunwe ribi”?. Abandi b’amacuti ye bati: “Nutamwohereza bizakugwa nabi”. Abuze 
    uko abigira apfa kumwohereza ajya mu basyi; ati: “Jya gusya uburo bw’ibwami nta 
    kundi twabikika”!

    Karake arashoberwa ariko aremera apfa kugenda; agenda aseta inzira ibirenge. 
    Ageze kwa Nyamwasa abakobwa baranzika barasya, Karake abajyamo afata urusyo 
    rwe. Agize ngo arapfukama biramutonda, agize ngo arasya biramunanira; kuko 

    yari amaze guhuga hashize igihe kirekire ari mu mukiro. Noneho ba bakobwa 

    baramwubahuka baramuseka baramukwena; mbese baramukwenura bamuhinyora; 
    bati: “Nyabusa shikama usye vuba dore ubwo si uburo ni ubumera”! Bamucyurira 
    ko igihe yakinaga n’umurengwe yari yariyibagije ko gusya uburo ari impingane.
    Nuko mu mataha abakobwa batahana Karake bamuhinyora, ijambo riba gikwira 
    i Bumbogo risakara u Rwanda riba umugani. Bawinjiza mu yindi yigisha gukora 
    iki cyangwa kudakora kiriya. Kuva ubwo rero umuntu wese umaze gushira 
    impumu akirengagiza amagorwa azahutsemo ntacire abo bari bayasangiye akari 
    urutega, bakamuciraho uwo mugani, bagira bati: “Utabusya abwita ubumera”! 
    Baba bamugereranya na Karake wiyibagije ko gusya uburo ari impingane bikura 
    amakwabasi.

    Byavuye muri: Minisiteri y’Amashuri Makuru n’Ubushakashatsi mu by’Ubuhanga, Ibirari 

    by’insigamigani. Igitabo cya Kabiri, Kigali, 1986

    I. Ibibazo byo kumva no gusesengura umwandiko

    1. Uyu mwandiko uri mu buhe bwoko bw’imyandiko? Sobanura ibiranga bene 

    ubwo bwoko bw’imyandiko. 

    2. Uyu mwandiko uravuga ku yihe nsanganyamatsiko? Sobanura igisubizo 

    cyawe. 

    3. Rondora abakinankuru bavugwa muri uyu mwandiko. 

    4. Karake yasezerewe kwa Nyamwasa azira iki? Ese iyo witegereje neza usanga 

    yararenganye? Sobanura igisubizo cyawe. 

    5. Ni uwuhe murimo uvugwa cyane muri uyu mwandiko? Ese uyu murimo wari 

    uhuriye he na gahunda z’ubuyobozi bw’Igihugu muri icyo gihe? 

    6. Karake yongeye gusubira mu basyi bitewe n’iki?

    II. Inyunguramagambo

    1. Shaka ibisobanuro by’amagambo cyangwa amatsinda y’amagambo akurikira 
    ukurikije uko yakoreshejwe mu mwandiko.
    a) Abisyigingiza
    b) Ubukundwakare
    c) Guseta inzira ibirenge
    d) Baramwubahuka.
    2. Shaka impuzanyito z’amagambo akurikira:
    a) Inteko yabo
    b) Urutoto
    c) Baramukwena

    3. Shaka imbusane z’amagambo akurikira:

    a) Baranzika ≠...

    b) Arasayisha ≠ ...

    4. Koresha amagambo akurikira mu nteruro ngufi kandi ziboneye: 

    a) Umuganura

    b) Kumucungura

    c) Guhuga

    III. Ibibazo by’ubuvanganzo

    1. Soma iki gice k’igisigo “Ukwibyara” nyuma usubize ibibazo byakibajijweho.

    Ku Rutambamitavu,
    Muri intwari zitarutana,
    Muri bene iteka ritahava, 

     Muri bene umutungo mwiza

    50. Mwaraduhatse muraturemaza,
     Mutwubakira amarembo y’intungane
     Tubita inturarwanda
     Nta byikamize urakimana 
     Wadukamiye amata angana imvura, 
     55. Ntitugira umuvuro 
     Tubyuka dusenga
     Ugasukiranya urugwiro 
     Sango, ba so na ba sogokuru,
     Bakwangiye isange
     60. Ngo abazakwanga
     Uzabakuze umusanzu n’umuganda,
     Abagusigaranye imbuto n’intanga
     Bakuraze izi ntarama
     Zo ku Rutambamyato 

     65. No ku Rutambabiru

    Ibibazo 

    a) Tahura imwe mu minozanganzo iri muri icyo gice k’igisigo kandi uyisobanure. 
    b) Igisigo “Ukwibyara” kiri mu buhe bwoko bw’ibisigo? Kubera iki? Andika 
    ubundi bwoko bw’ibisigo uzi.
    c) Igisigo “Ukwibyara” kiri mu buhe bwoko bw’ubuvanganzo? Kubera iki? Andika 
    izindi ngeri ziri muri ubwo buvanganzo.
    2. Tandukanya ubwiru n’ubucurabwenge mu buvanganzo nyarwanda.
    3. Ihangamwandiko
    d) Hanga umuvugo utarengeje imikarago cumi n’itanu, ku nsanganyamatsiko 

    wihitiyemo, ugerageza gukoreshamo iminozanganzo itandukanye.

  • UMUTWE 3: UBURINGANIRE N’UBWUZUZANYE

    Ubushobozi bw’ingenzi bugamijwe 
    - Gusesengura imbwirwaruhame hagaragazwa ingingo z’ingenzi 
    ziyikubiyemo n’imbata yayo.
    - Guhanga no kuvuga imbwirwaruhame ku nsanganyamatsiko yahawe. 
    - Gusobanura no gutahura mu mbwirwaruhame amafatizo y’ubwumvane 

    n’imimaro y’ururimi. 

    Igikorwa cy’ umwinjizo

    Ushingiye ku bumenyi ufite, sobanura mu magambo yawe bwite uburinganire 
    n’ubwuzuzanye mu muryango, ugaragaze uko bumeze mu muryango 

    nyarwanda utanga n’ingero zifatika.

    I ko agenga ubwumvane

    III.1. Umwandiko: Uburinganire n’ubwuzuzanye mu muryanyo

    kj

    Bayobozi b’utugari n’imidugudu igize Umurenge wa Munanira,
    Baturage mutuye mu Murenge wa Munanira,
    Nongeye kubasuhuza, nimugire amahoro! Nyuma y’iki gikorwa cy’umuganda cyari 
    cyaduteranyirije hano, ndagira ngo mbamenyeshe ko uyu munsi hateganyijwe 
    kuganira ku buringanire n’ubwuzuzanye mu muryango. 
    Nkaba ngira ngo mbamenyeshe ko icyo kiganiro tugiye kukigezwaho 
    n’Umunyarwandakazi wishimira ibyiza Leta y’u Rwanda yagejeje ku bakobwa 
    n’abagore.
    Madamu Ushinzwe Imibereho Myiza y’Abaturage mu Murenge wa Munanira, uyu 
    mwanya ni uwanyu kugira ngo mugeze ku baturage ikiganiro mwabateguriye.
    Murakoze!
    Nyakubahwa Muyobozi w’Umurenge wa Munanira, 
    Bayobozi b’utugari n’imidugudu,
    Baturage b’Umurenge wa Munanira, nimugire amahoro!
    Nk’uko byari biteganyijwe, nyuma y’igikorwa cy’umuganda cyabaye uyu 
    munsi, tugiye kuganira ku buringanire n’ubwuzuzanye mu muryango. Sintwara 
    umwanya munini, ngiye kubaganiriza iminota mike. Ndabanza nsobanure ihame 
    ry’uburinganire n’ubwuzuzanye, mbabwire impamvu Leta y’u Rwanda yashyizeho 
    ihame ry’uburinganire n’ubwuzuzanye, mbahe n’ingero zinyuranye zigaragara mu 

    muryango nyarwanda, nsoreze ku ngamba zo gukomeza gukora ubukangurambaga

    kugira ngo iri hame rirusheho kumvikana neza.

    Bayobozi bo mu Murenge wa Munanira,

    Baturage b’Umurenge wa Munanira,

    Uburinganire n’ubwuzuzanye bugaragara igihe abagore n’abagabo bafite 
    uburenganzira bungana n’amahirwe angana mu byo bakora no mu byo 
    bagenerwa n’amategeko. Leta y’u Rwanda yashyizeho gahunda yo kwimakaza 
    ihame ry’uburinganire n’ubwuzuzanye kugira ngo hashimangirwe uburenganzira 
    bungana ku bagize umuryango nk’uko biteganywa n’itegeko no 51/2007 ryo ku 
    wa 20/09/2007 rigena inshingano, imiterere n’imikorere by’urwego rushinzwe 
    kugenzura iyubahirizwa ry’uburinganire n’ubwuzuzanye bw’abagabo n’abagore mu 
    iterambere ry’Igihugu. 
    Impamvu Leta y’u Rwanda yashyizeho ihame ry’uburinganire n’ubwuzuzanye hagati 
    y’abagore n’abagabo ni ukubera ko abagore bahezwaga mu iterambere 
    ry’umuryango n’iry’Igihugu muri rusange. Hari ingero nyinshi zigaragaza ko abagore 
    bahezwaga.
    Wasangaga nko mu muryango, umugore ataragiraga uburenganzira ku mitungo, 
    ari aho yavutse ari n’aho yashatse. Ntiyari yemerewe gutanga igitekerezo cyangwa 
    kugira uruhare ku myanzuro yafatwaga mu rugo. Bityo rero, umugabo ni we 
    wari ishingiro ry’iterambere ry’umuryango. Iyo umugore yageragezaga gutanga 
    igitekerezo gishobora gutuma umuryango utera imbere hacibwaga imigani 
    inyuranye yo kumukandamiza ngo: “Uruvuze umugore ruvuga umuhoro, ingabo 
    y’umugore iragushora ntigukura, nta nkokokazi ibika isake ihari, umugore arabyina 
    ntasimbuka… ”. Ibi biragaragaza ko nta buringanire n’ubwuzuzanye bwariho icyo 
    gihe. 
    Mu mirimo yo mu rugo, wasangaga abahungu n’abakobwa badafatwa kimwe. 
    Hari imirimo yaharirwaga abakobwa nko gukora isuku yo mu rugo, guteka, kurera 
    abana, gusenya, gutera intabire, kwita ku matungo… Hari n’imirimo yaharirwaga 
    abahungu nko kwasa inkwi, guhinga no kuragira... Ibyo bigaragaza ko mu muryango 
    nyarwanda, nta hame ry’uburinganire n’ubwuzuzanye ryarimo. Aho amashuri 
    aziye, umuryango ntiwahaga ibitsina byombi uburenganzira bungana. Wasangaga 
    umubare munini w’abakobwa batarangiza amashuri kuko bagombaga gufasha 
    ababyeyi imirimo yo mu rugo. N’aho wasangaga biga, wasangaga ari bake. Iyo mu 
    rugo hatsindaga umuhungu n’umukobwa, ababyeyi boherezaga umuhungu gusa. 
    Mu iterambere ry’Igihugu na ho, abagore ntibashyirwaga mu nzego zifata 

    ibyemezo. Mu myanya ya poritiki, ubutabera n’umutekano, umubare w’abagore

    wari muto cyane. Mu burezi, wasangaga amashuri y’abakobwa ari make, n’ayabaga 
    ahari, yashyirwagamo amashami abategurira gufata neza umugabo, kurera abana, 
    kudoda, kuba abanyamabanga n’indi mirimo mbonezamubano. Uku kudahabwa 

    uburenganzira bungana, byadindizaga iterambere ry’Igihugu.

    Imyaka yabaye myinshi abantu b’igitsina gore bibera mu buzima bw’ikandamizwa 
    bigera aho biramenyerwa biba nk’ibisanzwe. Nyuma ya Jenoside Yakorewe Abatutsi mu 
    mwaka wa 1994, Leta y’Ubumwe bw’Abanyarwanda yashyizeho itegeko ry’umuryango 
    rigena imicungire y’umutungo w’abashakanye, impano n’izungura ryo mu 1999. Mu 
    rwego rw’amategeko, ibi byatumye abagabo n’abagore bagira uburenganzira bungana 
    ku mitungo no mu izungura. Nta busumbane buri hagati yabo mu byerekeye uruhare 

    rwabo, amahirwe bahabwa no ku burenganzira muri rusange.

    Umugore agira uruhare mu igenamigambi ry’Igihugu, ibitekerezo bye bihabwa 
    agaciro. Imvugo zikandamiza umugore, zatakaje agaciro, himakazwa imvugo 
    zihesha agaciro umugore: “Umugore ni mutima w’urugo, umukobwa ni nyampinga, 
    ukurusha umugore akurusha urugo …” Ubwo burenganzira abagore bahawe 
    bwaguye ibitekerezo byabo. Ubu umugore afife ijambo n’uruhare mu iterambere 

    ry’Igihugu.

    Nyakubahwa Muyobozi w’Umurenge wa Munanira, 

    Bayobozi b’utugari n’imidugudu,

    Baturage b’Umurenge wa Munanira, 

    Nababwiye ko ntari bwizimbe mu magambo. Nubwo tubona ko hari umusaruro 
    ugaragara mu Rwanda kubera kwimakaza ihame ry’uburinganire n’ubwuzuzanye mu 
    muryango, haracyari urugendo kuko ntiturabugeraho ijana ku ijana nkuko byifuzwa. 
    Igisabwa rero ni ugukomeza ubukangurambaga bugakorwa n’inzego zitandukanye 
    kuko hakiri abantu babifata uko bitari ku mpande zombi. Mu bigaragara, hari 
    imiryango imwe n’imwe ikirangwamo amakimbirane ashingiye ku kudasobanukirwa 
    ihame ry’uburinganire n’ubwuzuzanye. Urugero ni nk’aho usanga umugore ajya 
    mu kabari, agataha igicuku amena inzugi cyangwa akumva ko ikemezo ke ari 
    ntavuguruzwa. Hari n’abagabo kandi usanga biyambura zimwe mu nshingano zabo 
    bakazegeka ku bagore babo. Iyo usesenguye ibi, usanga abenshi babikora bitwaza 
    ihame ry’uburinganire n’ubwuzuzanye. Inama nagira abanyumva, ni ukumenya ko 
    uburinganire n’ubwuzuzanye atari ugusuzugurana no gupyinagazanya, ahubwo ni 
    ukudatandukira ibiteganywa n’amategeko n’indangagaciro z’umuco nyarwanda. 
    Murakoze, mbashimiye uburyo mwanteze amatwi nkaba nizera ko twese hamwe 
    tugiye guharanira kwimakaza ihame ry’uburinganire n’ubwuzuzanye mu muryango 
    nyarwanda.

    Mugire amahoro

    III. 1.1. Gusoma no gusobanura umwandiko

    Igikorwa

    Imyitozo

    1. Koresha amagambo/itsinda ry’amagambo akurikira dusanga mu 

    mwandiko, mu nteruro wihimbiye: 

    a) ihame ry’uburinganire n’ubwuzuzanye

    b) gupyinagazanya

    c) impano

    d) bahezwaga

    e) izungura 

    2. Tanga impuzanyito z’aya magambo:

    a) Umutegarugori

    b) Ubukungu 

    c) Igicuku

    d) Umwana

    3. Urebye mu merekezo yose, garagaza amagambo ari muri iki kinyatuzu 

    afitanye isano n’umwandiko “Uburinganire n’ubwuzuzanye mu 

    muryango”: 

    y

    III.1.2. Gusoma no kumva umwandiko

    Igikorwa

    Ongera usome umwandiko “Uburinganire n’ubwuzuzanye mu muryango”, 

    hanyuma usubize ibibazo bikurikira:

    1. Iyo bavuze uburinganire n’ubwuzuzanye wumva iki?
    2. Wifashishije itegeko no 51/2007 ryo ku wa 20/09/2007, sobanura 
    ihame ry’uburinganire n’ubwuzuzanye. 
    3. Ni inde wagejeje ijambo ku mbaga y’abaturage yari iteraniye ahabaye 
    umuganda?
    4. Ni iyihe impamvu Leta y’u Rwanda yashyizeho ihame ry’uburinganire 
    n’ubwuzuzanye hagati y’abagore n’abagabo?
    5. Rondora imirimo yaharirwaga abakobwa n’imirimo yaharirwaga 
    abahungu uburinganire butaratangira kubahirizwa mu Rwanda. 
    6. Ese mu Rwanda hari imiryango ikirangwamo amakimbirane aterwa no 
    kutumva neza ihame ry’uburinganire n’ubwuzuzanye? Sobanura kandi 

    utange n’urugero. 

    III.1.3. Gusoma no gusesengura umwandiko

    Igikorwa

    Ongera usome umwandiko “Uburinganire n’ubwuzuzanye mu muryango”, 

    hanyuma usubize ibibazo bikurikira:

    1. Uyu mwandiko ni bwoko ki? Sobanura igisubizo cyawe.
    2. Ni irihe somo uyu mwandiko ugusigiye?
    3. Uramutse uhawe kuyobora ahantu ugasanga abaturage baho batazi 
    ihame ry’uburinganire n’ubwuzuzanye, wakora iki? 
    4. Ni izihe ngingo zigaragaza ko umugore agira uruhare mu iterambere 

    ry’Igihugu? 

    III.2. Imbwirwaruhame

    Igikorwa

    Ongera usome umwandiko “Uburinganire n’ubwuzuzanye mu muryango” 
    , witegereze imiterere yawo. Uhereye ku miterere y’uwo mwandiko, kora 
    ubushakashatsi utahure inshoza y’ imbwirwaruhame, ugaragaze imbata yayo 

    kandi utahure amabwiriza agenga imbwirwaruhame

    III.2.1. Inshoza y’imbwirwaruhame

    Imbwirwaruhame ni ijambo umuntu ategura neza akarigeza ku bantu benshi (mu 
    ruhame) bakirinda kumurogoya, ahubwo bakamutega amatwi. Imbwirwaruhame 
    ishobora kuba ndende cyangwa ngufi bitewe n’intego yayo. Uvuga imbwirwaruhame 
    agomba kuyitegura agahuza ibitekerezo bye bwite n’insanganyamatsiko y’umunsi, 
    kandi akiyubaha ubwe, akubaha n’abamuteze amatwi. Imbwirwaruhame zivuga 
    ku nsanganyamatsiko zinyuranye: izibwiriza iby’idini, izivuga ibya poritiki, izo 
    kwizihiza iminsi mikuru, izikangurira abantu igikorwa runaka... Ni yo mpamvu 
    imbwirwaruhame zishobora kuvugirwa ahantu hanyuranye nko mu nsengero, mu 

    mashuri, mu nzu mberabyombi n’ahandi

    III.2.2. Imbata y’imbwirwaruhame

    Imbwirwaruhame iba igizwe n’ibice bine by’ingenzi: umutwe, intangiriro/interuro, 

    igihimba n’umwanzuro/umusozo.

    1. Umutwe:

    Umutwe ni igice kibanza k’imbwirwaruhame kigaragaza insanganyamatsiko iyo 

    mbwirwaruhame iri bwibandeho.

    2. Intangiriro / interuro

    Mu ntangiriro uvuga imbwirwaruhame abanza kuvuga abanyacyubahiro bari aho 
    n’abo ubutumwa bugenewe ahereye ku w’imena muri bo akurikije ibyubahiro 
    byabo, gusa akirinda kubavuga mu mazina yabo bwite. Uvuga imbwirwaruhame 

    kandi ageza indamukanyo ku bo abwira. 

    Urugero:

    Nyakubahwa Muyobozi w’Umurenge wa Munanira, 
    Bayobozi b’utugari n’imidugudu,
    Baturage b’Umurenge wa Munanira,
    Nimugire amahoro!”

    Aka ni na ko karango ka mbere k’imbwirwaruhame. Mu ntangiriro kandi ni ho 
    utanga ikiganiro agaragaza ibyo ari buze kuvugaho, akabivuga mu buryo bwihuse 
    cyangwa butatuye, asa n’utera amatsiko abamuteze amatwi ndetse no kubumvisha 

    akamaro k’icyo kiganiro agiye kubagezaho. Iki gice ntikigomba kuba kirekire

    3. Igihimba

    Iki gice ni cyo gice fatizo k’imbwirwaruhame. Ni muri iki gice utanga ikiganiro avuga 
    ingingo yateguye kuvugaho. Ni ngombwa ko izo ngingo azikurikiranya neza ashingiye 
    ku buremere bwazo. Ibi bituma abamutega amatwi batarambirwa kuko aba 
    yahereye ku ngingo zibafitiye akamaro cyane. Iyo bibaye ngombwa ko hari ingero 
    zitangwa, uvuga imbwirwaruhame akoresha ingero zijyanye n’abo abwira cyangwa 
    aho avugira. Kubera ko iki gice gishobora kuba kirekire, utanga ikiganiro mbere yo 
    kujya ku yindi ngingo ashobora kugenda akoresha amagambo yo gukangura abo 

    abwira (urugero: bayobozi, babyeyi, nshuti, bavandimwe...)

    4. Umwanzuro/ Umusozo

    Muri iki gice uvuga imbwirwaruhame asoza yibutsa abamuteze amatwi ingingo 
    z’ingenzi baganiriyeho kugira ngo basigarane ishusho y’ikiganiro. Ni muri iki 
    gice kandi ashobora kugaragaza ibyifuzo, ingamba, inama... bitewe n’imiterere 
    y’ikiganiro. Niba yashishikarizaga abantu kurwanya ibiyobyabwenge arasoza 
    agaragaza ingamba zafatwa mu kubirwanya. Muri iki gice kandi utanga ikiganiro 

    asoza ashimira abari bamuteze amatwi.

    III.2.3. Amabwiriza agenga imbwirwaruhame

    1. Uko imbwirwaruhame itegurwa n’uko isomwa

    Mbere yo gutanga ikiganiro mbwirwaruhame, ugitegura agomba kumenya ibi 
    bikurikira:
    - Ni ngombwa kumenya abo agiye kubwira imbwirwaruhame abo ari bo n’aho 
    ababwirira.
    - Ni iki bashobora kumva? Bari mu kihe kigero k’imyaka? Bakora iki? Ni iki 
    bahuriyeho?
    - Gutegura imbwirwaruhame.
    - Kumva neza insanganyamatsiko y’imbwirwaruhame byaba ngombwa 
    akanasoma ibitabo binyuranye bivuga kuri iyo nsanganyamatsiko.
    - Gukusanya ibyo azavuga mu ngingo zinyuranye z’imbwirwaruhame ashingiye 
    ku byo yasomye cyangwa yabajije abandi.
    - Gushaka intego z’ikiganiro ke akanakora imbata y’ikiganiro ke.

    2. Imyifatire n’imyitwarire y’uvuga imbwirwaruhame

    Utanga ikiganiro mbwirwaruhame agomba kuba:

    a) Yambaye imyambaro idakojeje isoni.
    b) Kumenya guhagarara neza imbere y’abandi nta mususu.
    c) Kuvuga imbwirwaruhame ye adategwa.
    d) Kuraranganya amaso mu bo abwira, kirazira kubatera umugongo no kuba 
    imbata y’urupapuro.
    e) Kurangurura ijwi kugira ngo imbwirwaruhame yumvikane.
    f) Kuvuga atarandaga cyane kugira ngo abamuteze amatwi batarambirwa kandi 
    ntiyihute cyane mu mvugo kugira ngo ibyo avuze birusheho kumvikana.
    g) Kwirinda imvugo nyandagazi.
    h) Kugenda atanga ingero zihuye n’ikigero cy’abo abwira cyangwa se icyo bakora.

    Ikitonderwa:

    Utegura imbwirwaruhame ayitegura yandika, akazayivuga asoma ibyo yanditse, 
    mu rwego rwo kwirinda kuvuga ibiterekeranye no kwisubiramo bya hato na hato. 
    Hashobora kuvugwa imbwirwaruhame ihanitse cyangwa idahanitse, umuntu 
    akayivuga atayiteguye. Ibyo ni iby’abafite iyo mpano si ibya buri wese kuko bigira 
    abahanga babyo. Ibyo bigaragarira cyanecyane nko mu misango y’ubukwe, ku minsi 

    mikuru, mu birori runaka... 

    Umwitozo

    Sobanure ibice bigize imbata y’imbwirwaruhame.

    III.3. Umwandiko: Yagiye ayoboza

    y

    Keza ni mubyara wa Kagabo. Bize ku kigo kimwe cy’amashuri abanza mu cyaro. 
    Keza yaje kujya gukorera mu mujyi wa Kigali, Kagabo aguma mu cyaro. Nyuma 
    y’imyaka isaga irindwi baje guhurira i Kigali. Kagabo yari agiye kuhakorera 
    iyimenyerezamwuga. Yibazaga uko azakora imirimo ye akabura igisubizo, kuko 
    atari azi indimi bakoresha bitewe n’uko hakora Abanyarwanda n’abanyamahanga. 
    Mbere yo kuhagera ariko, yari yarabanje kuganira na Keza kuri terefone cyane 
    ko yari kuzakorera iyimenyerezamwuga aho Keza asanzwe akorera nuko Keza 
    amwizeza ko azamwigisha amwe mu magambo azakoresha mu gihe azaba ahuye 
    n’umuntu utavuga Ikinyarwanda bakumvikana neza. Mu gihe Kagabo yerekezaga i 

    Kigali yahamagaye Keza kuri terefone maze bagirana ikiganiro giteye gitya: 

    Kagabo: Allooo! Mwaramutse Ke? Ni Kagabo. Mbega we! Ntuzi noneho ibyo 
    mbona! Ndabona aha tugeze noneho wagira ngo nageze i Kigali pe!.
    Keza: Eee! Mwaramutse Kaga? Ubu se ushatse kuvuga ko aka kanya waba uhageze? 
    Kereka niba atari imodoka ikuzanye!
    Kagabo: Naje n’ikimodoka kinini sinzi neza aho tugeze. Gusa mbonye hari …Allo! 
    Allooo ! Allo ! uranyumva se?
    Ubwo mu gihe Kagabo yari akivugira kuri terefone, ihuzanzira ryagize ikibazo 
    ntibakomeza kumvikana neza. Keza yahise amwoherereza ubutumwa bugufi 
    bwanditse mu rurimi rw’Igifaransa. Mu kanya gato bongeye guhamagarana noneho 

    birakunda maze bongera kugirana iki kiganiro:

    Keza: Numvise tutumvikana neza, ubanza aho mugeze hari ihuzanzira rike. Harya 

    wahagurutse iyo saa ngahe? 

    Kagabo: Erega sinzi gusoma no kwandika Igifaransa? Ibyo unyandikiye byambereye 

    inshoberamahanga. Abo twicaranye bambwiye ko dusigaje iminota mike tukagera 

    muri gare. 

    Keza: Noneho reka nge kugutegerereza aho zihagarara. Si byo Kaga?

    Kagabo: Yego sha Ke. Umbabarire rwose ntuhave kuko ntahazi. 

    Keza: Humura nuhagera urahibwira. Nimurenga ikiraro kinini cyane, muraba 

    musigaje nk’iminota itanu mukahagera.

    Kagabo: Eee! Ubwo se amazu yaho ameze ate? Icyampa nkaza kugera i Kigali 

    amahoro!

    Keza: Yewe, nuhagera nawe urayibonera. Amazu yaho ni meza cyane… harimo 

    ageretse n’atageretse. Hari imodoka nyinshi, urusaku rw’ibintu binyuranye n’urujya 

    n’uruza rw’abantu… 

    Keza: Ko mbonye ikimodoka kinini kinjira ubwo si icyo mujemo?

    Kagabo: Urabona ari kirekire kandi gifite amabara y’ubururu n’icyatsi?

    Keza: Yego.

    Kagabo: Noneho turahageze. 

    Keza: Yego rwose!

    Kagabo acyururuka imodoka yahise yumva Keza amuhamagaza umunwa, akebutse, 

    amubona iburyo amurembuza, ahagaze inyuma y’aho ya modoka yari iri. Yahise 

    amusanganira aramuramutsa nuko bakomeza baganira muri aya magambo:

    Keza: Muraho neza Kaga? Iminsi myinshi.

    Kagabo: Muraho neza Ke? Yewe, iminsi myinshi koko. Ndabona warakuze cyane. 

    Ndetse wabaye n’ikizungerezi. Bivuze ko wahindutse cyane.

    Keza: Reka kubeshya se sha!

    Kagabo: Ni ukuri ntawamenya ko ari wowe. 

    Keza: Harya ngo uje kwimenyereza umwuga aho nkora? Ko mbona abahakora 

    bavuga indimi zinyuranye? Hari abavuga Icyongereza, Igifaransa, Igiswayire ndetse 

    n’Igishinwa. Ubwo se muri izo ndimi zose uzi izihe? 

    Kagabo: Igiswayire cyo wenda nagerageza kuko ari cyo niyigiraga gusa, izindi ndimi 

    nkazisuzugura. Mbese nshaka kuvuga ko izindi ndimi ntazizi pe!

    Keza: Yewe, nge nta giswayire na gike nzi rwose! Cyakora nzi Igishinwa, Icyongereza 

    n’Igifaransa. Muri izo nta cyo wambeshya. 

    Kagabo: Ubwo rero nange uvuze rumwe muri izo waba ungurishije. 

    Keza: Sinabikora. Ibintu ni magirirane. Mu minsi tuzamarana, nzakwigisha izo utazi 

    nawe unyigishe Igiswayire. Kumenya indimi zinyuranye ni ingenzi. 

    Ubwo Keza yahise abwira Kagabo ngo bagende amushakire ibikoresho bitandukanye 

    azifashisha mu gihe azaba arimo gukora iyimenyerezamwuga. Kagabo ati: “Ahwi! 

    Singe warota ngeze i Kigali !”

    III.3.1. Gusoma no gusobanura umwandiko

    Igikorwa

    Soma umwandiko “Yagiye ayoboza”, ushakemo amagambo udasobanukiwe 
    hanyuma uyasobanure ukurikije uko yakoreshejwe mu mwandiko wifashishije 

    inkoranyamagambo.

    Imyitozo

    Koresha mu nteruro buri jambo muri aya akurikira ukurikije inyito afite mu 

    mwandiko:

    a) Iyimenyerezamwuga 

    b) Ihuzanzira

    c) Inshoberamahanga

    d) Urujya n’uruza 

    III.3.2. Gusoma no kumva umwandiko

    Igikorwa

    Ongera usome umwandiko “Yagiye ayoboza”, hanyuma usubize ibibazo 

    byawubajijweho.

    1. Ni nde uyoboza muri uyu mwandiko? Sobanura igisubizo cyawe.
    2. Ni nde uyobozwa muri uyu mwandiko? Sobanura igisubizo cyawe.
    3. Kagabo ayoboza yifashishije ikihe gikoresho k’itumanaho?
    4. Muri uyu mwandiko, hari aho uyoboza agaragaza impungenge ko ataza 
    kugera aho agiye? Ni ayahe magambo avuga abigaragaza? 
    5. Ni izihe ndimi zavuzwe mu mwandiko zigishwa mu mashuri yisumbuye 
    mu Rwanda? 

    6. Keza yemereye Kagabo kuzamufasha iki?

    III.3.3. Gusoma no gusesengura umwandiko

    Igikorwa

    Ongera usome umwandiko “Yagiye ayoboza”, hanyuma usubize ibibazo 

    bikurikira:

    1. Ni izihe ngingo z’ingenzi dusanga mu mwandiko? 
    2. Ni iyihe mpamvu ituma abanyeshuri bimenyereza umwuga mbere yo 
    kurangiza amashuri yisumbuye?
    3. Iyo Kagabo atagira terefone yari gukora iki kugira ngo ahure na Keza?

    4. Uyu mwandiko ukwigishije iki mu buzima busanzwe?

    III.4. Ururimi n’ubwumvane

    III. 4.1. Inshoza y’ururimi n’ubwumvane n’amafatizo y’ubwumvane

    Igikorwa

    Ongera usome ikiganiro “Yagiye ayoboza” , witegereze imiterere yacyo 
    n’uko abanyarubuga baganira maze ukore ubushakashatsi, utahure inshoza 
    y’ururimi n’ubwumvane, ugaragaze kandi usobanure amafatizo y’ururimi 

    n’ubwumvane

    1. Inshoza y’ururimi n’ubwumvane

    Ururimi ni igikoresho cy’ubwumvane k’ingenzi abantu 
    bifashisha mu gusabana bahanahana ubutumwa. Ururimi 
    rutuma abaruvuga iyo bava bakagera bumvana, umwe
    yavuga, undi agasobanukirwa n’ibyo avuze. Ibyo bituma kandi umuntu abasha kugeza
    ku bandi ibyo atekereza, ibyo yaba azi bo batazi cyangwa se akabashushanyiriza
    amagambo, ibyo yabonye ariko bo batabona n’amaso yabo muri ako kanya 
    bavugana.
    Ni uburyo abantu bakoresha kugira ngo bashobore kumvikana, gutumanaho, 
    bakoresheje amagambo, amarenga cyangwa ibimenyetso. Ubusanzwe ururimi 
    ruba ruteye ukwarwo rukavugwa n’abantu batuye igihugu iki n’iki cyangwa akarere 
    aka n’aka. Ururimi rero ruvugwa n’abantu benshi naho imvugo ni iy’abantu bake 
    cyangwa umuntu ku giti ke.
    Ururimi n’ubwumvane bishobora kwigwa mu mpushya enye z’ingenzi: amafatizo 
    y’ubwumvane, indanguruzi y’ubwumvane, imimaro y’ururimi n’amategeko 

    ngombwa agenga ubwumvane

    2. Amafatizo y’ubwumvane

    Mu mibanire y’abantu ku isi, ururimi ni ingenzi mu gushyigikira ubusabane 
    n’umushyikirano w’abantu. Kugira ngo abantu babane, bavugane, bashyikirane 
    kandi bahuze urugwiro, hagomba kubaho ubwumvane ari bwo bushobozi bwo 
    gutanga amakuru no kuyakira. 
    Kugira ngo amakuru ahererekanywe hari amafatizo y’ubwumvane ya ngombwa ari 

    yo: uvuga, ubwirwa, inzira, ingambo, ikivugwa n’inkurikizo.

    a) Uvuga: Umuntu uvuga ni we ntangiriro akaba n’inkomoko y’ubwumvane. 
    Ni we ugira igitekerezo cyangwa ubutumwa noneho agashaka uburyo bwo 

    kubigeza ku bandi.

    b) Ubwirwa: Ubwirwa ni uwakira ibyo agejejweho n’uvuga. Ubwirwa agomba 
    kumva no gusobanukirwa neza ibyo yabwiwe mbere y’uko atanga igisubizo. 
    Iyo yumvise ibyo yabwiwe, ashobora gusubiza mu magambo, mu nyandiko, 
    ashobora gukoresha ibimenyetso cyangwa ibikorwa. 
    c) Ingambo: Ingambo ni ubutumwa cyangwa inkuru nyirizina uvuga ageza ku wo 
    abwira. Ubwo butumwa ni bwo bwitwa ingambo. 
    Urugero: Umwarimu wigisha inteko z’amazina hari icyo aba ashaka ko 
    umunyeshuri we asobanukirwa. Nubwo umwarimu yavuga byinshi 
    akanabishyira no mu ndirimbo, umunyeshuri akayifata, icyo ashaka kugeza ku 
    bo yigisha ni “inteko z’amazina”, ari yo ngambo.
    d) Inzira: Kugira ngo inkuru igere ku wo igenewe, igomba kugira aho inyura, 
    aho ni ho hitwa “inzira”. Duhereye ku buryo ibivugwa bigenda bikagera ku 
    ubwirwa, habaho inzira mbona nkubone cyangwa inzira mbonera iyo uvuga 

    avugana n’uwo abwira amaso ku yandi banahuza amajwi. 

    Iyo uvuga yumvikanye n’uwo abwira haciyemo akanya, cyangwa se hakoreshejwe 
    ibikoresho bitandukanye nk’ibitabo, ibaruwa, radiyo, tereviziyo, terefone... inzira 
    ikivugwa cyaciyemo iba ibaye inzira iziguye kuko ntibyoroha kumenya ko ubutumwa 
    bwumvikanye cyangwa butumvikanye. Ariko iyo ibikoresho byifashishijwe 
    bituma uvuga n’ubwirwa bahana ubutumwa imbona nkubone, icyo gihe inzira 
    iba ibaye inzira itaziguye /mbonera. (Urugero: Igihe hakoreshejwe ibikoresho 
    by’ikoranabuhanga nka terefone, mudasobwa... abahana ubutumwa bavugana 

    bakanarebana icyarimwe.)

    e) Ikivugwa: kugira ngo uvuga adafatwa nk’indondogozi agomba kugira icyo 
    yerekezaho “ikivugwaho” cyangwa ingingo agushaho. ikivugwa ni icyo 
    abavugana baba bavuganaho kandi bagihuriyeho ndetse bakiziranyeho. 
    f) Inkurikizo/ interamvugo: Ururimi cyangwa imvugo ya nyakuvuga 
    byumvikanisha mu buryo bufatika inshoza y’ahantu cyangwa y’igihe 
    by’ikivugwaho. Inkurikizo cyangwa interamvugo ni ururimi (imvugo cyangwa 
    inyandiko), ibimenyetso cyangwa amarenga uvuga ashobora gukoresha. Iyi 
    mvugo cyangwa inyandiko bitangwa na nyakuvuga kugira ngo byumvwe 
    cyangwa bisomwe na nyakubwirwa. Ibi twabigereranya n’ibyapa byo ku 
    muhanda biyobora gusa ababiziranyeho. Ni bo baba basobanukiwe neza 

    ubutumwa butangwa cyangwa ikivugwa na byo. 

    Urugero: Abanyarwanda bakoresha Ikinyarwanda nk’ururimi rwabo rubafasha 
    kungurana ibitekerezo. Bararuvuga, bakoresha amarenga ndetse n’ibimenyetso 

    byose bigatuma bagezanyaho ubutumwa bafite.

    Imyitozo

    Tekereza ku munyamakuru runaka urimo kunyuza ikiganiro kuri radiyo Rwanda 
    avuga ku kwimakaza uburinganire n’ubwuzuzanye maze ugaragaze amafatizo 

    y’ubwumvane akurikira: uvuga, ubwirwa, inzira, ingambo, ikivugwa n’inkurikizo.

    III. 4.2. Indanguruzi y’ubwumvane, imimaro y’ubwumvane 

    Igikorwa

    Ongera usome umwandiko “Yagiye ayoboza” maze ukore ubushakashatsi 
    usobanure kandi ushushanye indanguruzi y’ubwumvane, utahure imimaro 

    y’ubwumvane n’amategeko agenga ubwumvane

    1. Indanguruzi y’ubwumvane

    Indanguruzi ni uburyo bwo gusobanura ubwumvane bushushanyije. Dore uko 

    ubwumvane bugenda bukurikije indanguruzi yabwo.

    J

    Ibisobanuro ku ndanguruzi

    Ubwumvane muri rusange burimo amoko atatu:

    a) Ubwumvane mbonera: Ni ubwumvane buboneka hagati y’abantu bavugana 
    barebana. Icyo gihe umwe aravuga, undi akamusubiza. 
    b) Ubwumvane nziguro: Igihe abantu bavugana begeranye cyangwa bategeranye 
    bakifashisha ibikoresho byo kubahuza kugira ngo bashyikirane. 
    c) Ubwumvane mberebyombi: Ubu bwumvane bukusanyiriza hamwe 
    ubwumvane mbonera n’ubwumvane nziguro kugira ngo ubwumvane 

    burusheho kugenda neza. 

    2. Imimaro y’ubwumvane

    Ururimi ni igikoresho k’ingenzi mu buzima bw’umuntu. Abantu bose iyo bava 
    bakagera iyo bashyikirana mu biganiro, mu mbwirwaruhame, mu ikinamico, mu 
    misango y’ubukwe... bakoresha ururimi. Uwagize ikibazo akagira ubumuga bwo 
    kutavuga, bwo kudasohora ijwi, agira uburyo yihariye acishamo ubutumwa bwe 
    bukagera ku bo ashaka ko bamwumva. Abahanga mu iyigandimi, basanze ururimi 
    rugira imimaro myinshi, ariko iy’ingenzi ni umumaro nyakuvuga, umumaro 

    nyakubwirwa, umumaro nkurikizo, umumaro nyanzira, umumaro nyangambo.

    a) Umumaro nyakuvuga

    Uvuga yifashisha ururimi cyangwa imvugo kugira ngo avuge, yumvikanishe mu 
    buryo butaziguye akamuri ku mutima. Bamwe bawita kandi umumaro nsesekaza 

    cyangwa nsesekazamutima.

    Ingero:

    - Kagabo ati: “Ahwi! Singe warota ngeze i Kigali!”
    - Mbega we! Ntuzi noneho ibyo mbona!

    - Icyampa nkaza kugera i Kigali amahoro!

    b) Umumaro nyakubwirwa

    Izingiro ry’uyu mumaro ni nyakubwirwa. Wumvisha ubwirwa ko ari we shingiro, ko 
    ari we urebwa n’ubwumvane. Hakoreshwa ngenga ya kabiri hagamijwe:
    Gusobanura ubwirwa mu bandi, kumutegura cyangwa kumuhwitura kugira ngo 
    yakire ibyo agiye kubwirwa…
    Uyu mumaro ugaragarira cyanecyane mu nteko no mu mvugo yumvikanisha 

    guhamagara

    Ingero:

    Igihe utanga ikiganiro kuri SIDA, ugasobanura uko yamenyekanye, uko yandura, uko
    ivurwa, ubushakashatsi ku miti n’inkingo… Noneho ukarangiza wereka abo ubwira 

    ko ruriye abandi rutabibagiwe ko na bo ishobora kubageraho baramutse batirinze.

    c) Umumaro nkurikizo

    Ni ibimenyetso byose byerekana icyo ubutumwa bwerekejeho. Amagambo 
    akoreshwa aha uyabwirwa n’ishusho y’ahantu cyangwa y’ibihe ibivugwa 

    bihererejweho. Bamwe bawita kandi umumaro ndengarurimi cyangwa nsobanuzi.

    Ingero

    - Ubu se ushatse kuvuga ko aka kanya waba uhageze?
    - Mbese nshaka kuvuga ko izindi ndimi ntazizi pe!

    - Bivuze ko wahindutse cyane

    d) Umumaro nyabusizi (nyaburanga/nyangambo)

    Mu bwumvane, inzira yose igira uburyo bwayo. Nyakuvuga yifashisha ururimi, 
    bityo agakoresha imvugo cyangwa inyandiko. Imiryohere y’inganzo yose uzayisanga 
    muri uyu mumaro. Injyana, isubirajwi, isubirajambo, amoko y’imizimizo cyangwa 
    inyandiko inogeye amaso ndetse n’amagambo y’ikivugwa uko yakabaye hatitaweho 
    ibisobanuro byayo, ibyo byose bigaragaza umumaro nyangambo w’ururimi bita 

    kandi nyabusizi.

    Urugero:

    «Nsanze ari ijuru ry’umwezi
    Nange mpimbiraho umwato
    Ni ko kumwita umwanga kurutwa
    Nsubiye mwita Marebe yera
    Kandi atembaho amaribori
    Ni umutako w’urutanisha
    Ni ubutijima bw’urukundo
    Ni urukenyerero rw’inkindi
    Nkunda inkesha ze z’umukwira. »

    (Rugamba C., Amibukiro, pp.34).

    e) Umumaro nyanzira

    Uyu mumaro tuwusanga mu magambo ya nyakuvuga mu gihe atangiye, akomeje 
    cyangwa se asubitse ubwumvane cyangwa se agenzura ko umuyoboro (inzira) 
    ari ntamakemwa. Iyi nzira y’ubwumvane ishobora kuba umurongo wa terefone, 
    ishusho, igishushanyo cyangwa se n’ibindi bikoresho by’itumanaho byakora nka 
    terefone. Aha rero ururimi rugira umumaro wo gutangira, gukomeza, gusigasira, 

    gusubika, gusubukura cyangwa se guhagarika ubwumvane.

    Ingero:
    Allo!
    Allo ! uranyumva se ?
    Si byo Kaga?
    Mwaramutse ke?

    f) Umumaro nyakivugwa

    Iyo umuntu avuga hari ubutumwa cyangwa amakuru aba ashaka gutanga, akaba ari 

    amakuru afitiye gihamya.

    Dore uko imimaro y’ubwumvane igaragara ku ndanguruzi y’ubwumvane:

    J

    Ikitonderwa:

    Nta nyandiko cyangwa umwandiko wiharirwa n’umumaro w’ururimi umwe gusa.
    Imimaro myinshi ishobora kugaragarira icyarimwe mu mwandiko cyangwa 
    mu kivugwa kimwe mu buryo no mu bwiganze butandukanye. Cyakora kugira
    ngo itumanaho ribe ryuzuye imimaro yose igomba kuba irimo akaba ari na byo

    bitandukanya imvugo y’umuntu n’iy’inyamaswa.

    3. Amategeko agenga ubwumvane

    Kugira ngo ubwumvane bushoboke, hari amategeko ngombwa agomba kubahirizwa.
    Uvuga n’ubwirwa bagomba:
    a) Guhuza inkurikizo: uvuga n’ubwirwa bagomba kuba bahuje ururimi cyangwa 
    ibimenyetso bakoresha.
    b) Guhurira ku kivugwa: uvuga n’ubwirwa bagomba kuba baziranye ku kivugwa. 
    Iyo bataziranye ku kivugwa ntibashobora kumvikana.
    c) Guhuza inzira: uvuga n’ubwirwa bagomba guhuza uburyo bakoresha kugira 
    ngo bumvikane. Niba ari terefone bombi bagomba kuba bayifite, yaba ari 

    ibaruwa, bombi bakaba bazi gusoma.

    Imyitozo

    1. Mu Rwanda, iyo Abanyarwanda bashyikirana, bakoresha inzira 
    zitandukanye.
    Andika inzira zose ubona zishoboka zaba zikoreshwa n’uvuga kugira ngo 
    ikivugwa kigere ku ubwirwa.
    2. Wifashishije indanguruzi y’ubwumvane, garagaza amasano agenga 
    ubwumvane mu kiganiro “Yagiye ayoboza”

    III.5. Imyitozo y’ubushobozi ngiro bw’umunyeshuri

    Tegura imbwirwaruhame ku nsanganyamatsiko wihitiyemo, uyibwire 

    abanyeshuri bagenzi bawe.

    Ubu nshobora:

    - Gusobanurira imbaga ibijyanye n’uburinganire n’ubwuzuzanye 
    bw’ibitsina byombi. 
    - Gukoresha imvugo yimakaza ihame ry’uburinganire n’ubwuzuzanye. 
    - Kuvuga nshize amanga imbere y’abantu kandi numvikanisha 
    ibitekerezo byange. 
    - Kwandika no kuvugira mu ruhame imbwirwaruhame.
    - Gusesengura ubutumwa butandukanye ngaragaza amafatizo 
    n’indanguruzi by’ubwumvane. 
    Ubu ndangwa no:
    - Gutoza abandi uburinganire n’ubwuzuzanye mu muryango. 
    - Kugaragaza imyitwarire iteza imbere uburinganire n’ubwuzuzanye.
    - Kugira uruhare mu kunga imiryango igaragaramo amakimbirane

    III.6. Isuzuma risoza umutwe wa gatatu
    Umwandiko: Bamumaze amatsiko

    Muneza ni umwana warererwaga kwa sekuru. Yigaga mu mashuri abanza. 
    Yarangwaga no kugira amatsiko ndetse no kubaza ibibazo binyuranye ku byo 
    adasobanukiwe.
    Umunsi umwe avuye ku ishuri asanga sekuru yicaye mu ruganiriro asoma 
    ikinyamakuru. Muneza ahageze aramusuhuza yicara iruhande rwe maze batangira 
    kureba tereviziyo. Harimo ikiganiro cy’umunyamakuru waganiraga n’abanyeshuri 
    bo mu mwaka wa gatandatu w’amashuri yisumbuye bavuga ku buringanire 
    n’ubwuzuzanye mu iterambere ry’Igihugu.
    Nyuma yo kumva ibyavugwaga muri icyo kiganiro, Muneza araterura abaza sekuru 
    ibibazo binyuranye ku buringanire n’ubwuzuzanye. Sekuru yamuhaye rugari maze 

    bagirana ikiganiro gikurikira:

    Muneza: Ariko sogoku! Ko muri iki gihe ibiganiro byinshi bivuga ku buringanire
    n’ubwuzuzanye, kera ntibwabagaho?
    Sekuru: Kera uburinganire n’ubwuzuzanye byahozeho ariko ntibyabuzaga ko bimwe 
    mu biranga uburinganire n’ubwuzuzanye muri iki gihe bikumirwa kubera umuco 
    w’Abanyarwanda.
    Muneza: Ni nk’ibihe mwambwira se byagaragazaga uburinganire n’ubwuzuzanye?
    Sekuru: Nko mu buyobozi umwami yimanaga n’umugabekazi, birumvikana 
    ko umwami atafataga ibyemezo wenyine ahubwo yabifataga agishije inama 
    umugabekazi. Ikindi kandi hari n’abategarugori banyuranye bagaragaraga mu mirimo 
    ikomeye y’ibwami. Urugero naguha ni abasizi b’abategarugori nka Nyirarumaga na 
    Nyirakunge babaye abasizi bakomeye.
    Umurimo w’ubusizi, wari umwe mu mirimo ikomeye yagengwaga n’ibwami, 
    kuba butarahezaga abategarugori, ni ikimenyetso gikomeye cy’uburinganire 
    n’ubwuzuzanye.
    Muneza: Biragaragara ko mu muco nyarwanda ubuyobozi bwarangwagamo 
    uburinganire n’ubwuzuzanye. None se ko mwambwiye ko hari bimwe mu biranga 
    uburinganire muri iki gihe byakumirwaga kubera umwihariko w’umuco nyarwanda. 
    Uwo mwihariko ni nk’uwuhe?
    Sekuru: Umuco nyarwanda hari imirimo imwe n’imwe wageneraga abagore 
    hakaba n’indi mirimo wageneraga abagabo, ku buryo cyaziraga ko ukora imirimo 
    itakugenewe. Nta mugore wagombaga kubaka, kujya ku itabaro, gukama inka, 
    korora inzuki n’ibindi. Nta mugabo washoboraga koza ibikoresho byo mu rugo 
    cyangwa se guheka umwana, guteka n’ibindi.
    Birumvikara ko hari umwihariko wa buri muntu mu mirimo yo mu rugo.
    Ikindi kandi aho amashuri aziye mu Rwanda, ababyeyi bahaga umwanya wa mbere 
    abana b’abahungu ngo bage ku ishuri naho abakobwa bo, basigaraga mu rugo 
    bafasha ba nyina imirimo yo mu rugo.
    Muneza: Sogoku! Ko twize ko Ndabaga yari umukobwa kandi ko yagiye gukura se 
    ku rugerero hari icyo ubiziho?
    Sekuru: Ibyo byabayeho ariko uzabisome neza, kugira ngo abikore yabanje 
    kwiyoberanya ku buryo yagiye ku rugerero yitwa ko ari umuhungu. Hejuru y’ibyo 
    nkubwiye hari imwe mu migani ya Kinyarwanda igaragaza ko hari aho umuco 
    nyarwanda wakumiraga umugore mu buringanire n’ubwuzuzanye.
    Bakiganira haza akana kiganaga na Muneza kamubwira ko igihe cyo gusubira ku 
    ishuri kigeze. Muneza ashimira sekuru, ajyana na wa mwana ariko Muneza agenda 
    agifite amatsiko menshi ku byo sekuru yari amaze kumubwira. Bageze ku ishuri mu 
    karuhuko ka saa kenda, Muneza yegera umwarimu we, atangira kumubaza ku byo 
    sekuru yari yamubwiye.
    Muneza: Sogokuru yambwiye ko hari imigani y’imigenurano yagaragazaga ko 
    umuco nyarwanda wakumiraga bimwe mu bigaragaza uburinganire n’ubwuzuzanye 

    muri iki gihe ni nk’iyihe?

    Umwarimu: Ibyo sogokuru wawe yakubwiye ni byo, umuco nyarwanda wo hambere 
    wagaragazaga ko umugore nta cyo yakora ngo kige imbere nk’uko umugabo 
    yagikoraga. Ni yo mpamvu bacaga umugani utajyanye n’igihe tugezemo bavuga 
    ngo: “Umugore arabyina ntasimbuka”. Mu rugo, nta mugabo wagombaga kumva 
    ibitekerezo by’umugore, urugo rwatekererezwaga n’umugabo gusa. Baravugaga 
    ngo: “Uruvuze umugore ruvuga umuhoro” bakongera ngo: “Umugore abyara 
    uwawe ntaba uwawe”, “Umugore ntajya kurarika, iyo araritse abuza n’uwari 
    kuza.” Cyakora ubu muri iki gihe, si ko bimeze kuko umugore ahabwa ubushobozi 
    nk’ubw’umugabo, akagira ijambo nk’iry’umugabo, akagira uruhare muri byose.
    Mu gihe umwarimu we yari akimusobanurira, inzogera yo kwinjira iravuga, 
    Muneza aramushimira, asubira mu ishuri. Agenda atekereza ku bisobanuro yahawe 
    na sekuru ndetse n’ibyo yahawe n’umwarimu we, yiyemeza kujya abiganiriza 
    bagenzi be kugira ngo barusheho kwimakaza uburinganire n’ubwuzuzanye. 
    Nyuma y’amasomo ataha mu rugo ari na ko agenda yibaza ku byo yakora kugira 
    ngo aharanire kwimakaza uburinganire n’ubwuzuzanye. Mu mutima aribwira ati: 
    “Kuva ubu, nge ngiye guharanira uburenganzira bwa buri wese; sinzongera guharira 
    mushiki wange imirimo imwe n’imwe ngo ni we igenewe, tuzajya dufatanya mu byo 

    dukora byose.”

    I. Ibibazo byo kumva no gusesengura umwandiko

    1. Ni uwuhe munyarubuga mukuru muri uyu mwandiko? Kubera iki?
    2. Tanga ingero nibura ebyiri zigaragaza ko uburinganire n’ubwuzuzanye hari 
    aho bwagaragaraga ku ngoma ya cyami.
    3. Ese umuco nyarwanda wimakazaga ihame ry’uburinganire n’ubwuzuzanye 
    bw’ibitsina byombi? Sobanura igisubizo cyawe.
    4. Ni gute Ndabaga yabashije kujya gukura se ku rugerero? Sobanura igisubizo 
    cyawe wifashishije ubundi bumenyi wasomye cyangwa wabwiwe.
    5. Mu ishuri mwigamo ni iki kerekana ko uburinganire n’ubwuzuzanye ndetse 

    n’uburezi budaheza byubahirizwa ?

    6. Ni irihe somo uyu mwandiko ugusigiye

    II. Ibibazo by’inyunguramagambo 
    1. Koresha amagambo akurikira mu nteruro:
    a) Gukumira
    b) Guterura ikiganiro
    c) Kwiyoberanya 
    d) Gukura se
    2. Simbuza amagambo atsindagiye ayo mu mwandiko bihuje inyito:
    a) Umugore ntiyahabwaga agaciro kangana n’ak’umugabo mu muco nyarwanda.
    b) Mu Rwanda, nyina w’umwami yategekanaga n’umwami.
    III. Ibibazo ku mbwirwaruhame no ku rurimi n’ubwumvane
    1. Imbwirwaruhame ni iki?
    2. Vuga ibyitabwaho mbere yo gutanga imbwirwaruhame.
    3. Sobanura uko umuntu yifata n’uko yitwara avuga imbwirwaruhame. 
    4. Kugira ngo ubwumvane bushoboke ni ibiki bigomba kubahirizwa hagati 
    y’uvuga n’ubwirwa?

    5. Vuga amafatizo y’ubwumvane unayasobanure mu magambo make.

    IV. Ihangamwandiko
    Ishyire mu mwanya w’umunyeshuri uhagarariye abandi, maze utegure 
    imbwirwaruhame ku buringanire n’ubwuzuzanye, uzavuga ku itariki ya 8 Werurwe 

    ku munsi w’abari n’abategarugori.

  • UMUTWE 4: IMIYOBORERE MYIZA

    Ubushobozi bw’ingenzi bugamijwe :

    - Gusesengura umuvugo ku miyoborere myiza, hagaragazwa ingingo 
    z’ingenzi ziwukubiyemo. 
    - Gusesengura no kwandika neza inyandiko z’ubutegetsi n’izindi nyandiko 

    zinyuranye.

    Igikorwa cy’umwinjizo

    Ushingiye ku bumenyi bwawe bwite, sobanura bimwe mu biranga imiyoborere 

    myiza n’ akamaro kayo ku Gihugu. 

    IV.1. Umwandiko: Karame Rwanda

    d

    Karame Rwanda nje nisanga,
    Nsanze ukwiye biransaba, 
    Nkuvuge uko uri ukuri kuganze,
    Nsanze hose ukwiye ijambo,
    Bituma nshaka kukuririmba.
     Dore n’ubwehe bwo kukurata,
     Imyato yawe irakuririmba,

    Nange nunge mu ry’abahanga,
    Ngane n’inganzo mbivuge nemye, 
    Indongozi yo ku isi hose.

     Mpanike nitse nsubire ibwonko,
     Nkomeza nibariza abahanga,
     Iby’ubukombe wubatse ku isi,
     Babimbwira imvano yabyo,
     Demokarasi y’Abanyarwanda
    Byo birema Umunyarwanda ukwiye.

    Nsanze u Rwanda rufite Imana,
    Imari yisuka buri munsi, 
    Gukunda umurimo bikatubera,
    Kuko hari ubuyobozi bwiza, 
    Buhora iteka buduha ijambo.

    Inama zubaka ziratangwa, 

    Gukura ayo maboko mu mifuka,
    Twihangira imirimo yacu,
    Tukanihaza no mu biribwa,
    Igihe cy’akanda tukagicyaha. 

    Torero ry’u Rwanda karame,
    Ubereye u Rwanda wuje abeshi,
    Intore utoza umuco nyarwanda, 
    Harimo agaciro na kirazira,
    Uyobora neza atanga ijambo,
    Akajya inama n’abo ayobora,
    Bakesa imihigo bikamubera, 
    Ari wo musingi w’ubwo bukire 
    Wo kwiyubakira kino Gihugu. 

    Kwiha agaciro biturange, 
    Ingamba zigamije kwivuza,
    Ubwisungane ni kuri bose,
    Bwasesekaye mu Rwanda,
    Ku bw’iyo miyoborere myiza. 

    Amazi meza n’amashanyarazi,
    Abashoramari barisukiranya,
    Kuko boroherezwa imishinga,
    Bagaha imirimo n’Abanyarwanda
    Inzara ikagenda nka nyomberi!

    Amashuri makuru na kaminuza, 
    Umutako mu rwatubyaye,
    Bigaca uwo mwijima w’ubujiji,
    Bigaha ijambo abashoboye,
    Kuko na ruswa yimwe ijambo. 

    Umutekano inkingi y’amahoro,
    Wabaye indahiro ku isi hose,
    Tuwusigasire twesetwese, 
    Twime icyuho abawutokoza, 
    Twiyubakire urwatubyaye. 

    Ubumwe ubwiyunge ku isonga,
    Bikadutoza kuba umwe twese,
    Ntawuhezwa urwatubyaye,
    Kuko amarembo yuguruye, 

    Uje wese aza yisanga

    Ubumenyi bwimbitse kuri bose,
    Abakuru n’abato ntawuhezwa,
    Gusoma kwandika no kubara,
    Ubujiji bwimwe intebe mu Rwanda,
    Ku bw’iyo miyoborere myiza.

    Akarengane ko kimwe ijambo,
    Imanza zihera mu midugudu, 
    Bagaca imanza nta kubogama,
    Ntaretse umuganda wa buri kwezi,
    Wo kwiyubakira Igihugu cyacu. 

    Ubuyobozi bwegereye rubanda,
    Inzego zose zikora neza,
    Zishyiriweho n’abarutuye, 
    Binyuze mu mucyo wa buri wese,Maze umuturage agira ijambo.
     

    Ruswa ni umwanzi w’amajyambere ,
    Ari uyitanga n’uyihabwa,
    Bahanwa bose ntawusigaye,
    Kuko imunga ubukungu bwacu,
    Tuyirandure n’imizi yayo.

    Ndate amatora akozwe mu mucyo, 
    Nta kimenyane kinaharanzwe,
    Keretse kwemezwa n’abayoborwa,
    Mukajya inama mu bibagenerwa,
    Intero kwigira igasagamba. 

    Ubwuzuzanye buri ku isonga,
    Aho nyampinga ahawe ijambo,
    Mu buyobozi ntawuhezwa,
    Kuko bashoboye nk’abo bagabo,
    Iyo ni ya miyoborere myiza.

    Komeza wubake ejo hazaza,
    U Rwanda rwawe ruragukunda, 
    Ni umubyeyi uguhora hafi, 
    Ngo utere intambwe zijya aheza,
    Ntiwiheze mu by’ahazaza.

     Umuhanzi: JYAMUBANDI Déo

    IV.1.1. Gusoma no gusobanura umwandiko

    Igikorwa

    Soma umwandiko “Karame Rwanda” ushakemo amagambo udasobanukiwe, 
    hanyuma uyasobanure ukurikije inyito afite mu mwandiko wifashishije 

    inkoranyamagambo.

    Imyitozo y’inyunguramagambo

    1. Uzuza izi nteruro ukoresheje aya magambo ari mu mwandiko, ashobora 

    guhindura intego: igihe cy’akanda; ubukombe, ubwehe, gusaba. 

    a) Imvura yaguye ari nyinshi amazi……….. ibibaya. 
    b) Muhoza yatoye inka none ibyishimo …………
    c) Kamandwa yapfushije abana be bose n’umugore none yabikurijeho …… 
    bwo gusara. 
    d) Ujya kwica………….. arabwagaza. 
    e) Ubusanzwe Nkurunziza ntanywa amarwa keretse ………………. 
    2. Andika imbusane y’ijambo ryanditse mu mukara tsiri, ukoreshe 
    amagambo ari mu muvugo:
    a) Kiriya gihugu gifite ubutegetsi bw’igitugu.
    b) Wa mugabo yaje yikandagira.
    c) Abo bagabo niba bandi bashishikajwe no kwisenyera igihugu.
    3. Andika inyito z’amagambo yanditse mu mukara tsiri mu nteruro 
    zikurikira.
    a) Karake yakoze mu nganzo aradushimisha cyane.

    b) Uyu mugabo yivuga imyato ubudasiba. 

    Imyitozo y’inyunguramagambo

    IV.1.2. Gusoma no kumva umwandiko

    Igikorwa

    Ongera usome umwandiko “Karame Rwanda”, maze usubize ibibazo bikurikira. 

    1. Ni iki gituma umuhanzi ashaka kuririmba u Rwanda? 
    2. Erekana inkomoko y’ubuhangange bw’Igihugu cy’u Rwanda ukurikije 
    uyu muhanzi.
    3. Ni iyihe mikarago igaragaza ko Abanyarwanda badakangwa n’inzara?
    4. Ni iki kerekana ko ihohotera ryambuwe ijambo mu Rwanda?
    5. Ni iki umuhanzi avuga ko gitoza uburere bwiza?

    6. Muri uyu mwandiko, ni gute uburinganire bwahawe ijambo?

    IV.1.3. Gusoma no gusesengura umwandiko

    Igikorwa

    Ongera usome umwandiko “Karame Rwanda” maze usubize ibibazo bikurikira:

    1. Vuga insanganyamatsiko nyamukuru iri muri uyu mwandiko.
    2. Garagaza ingingo z’ ingenzi zavuzwe mu mwandiko ku miyoborere 
    myiza.
    3. Vuga izindi ngingo zivuga ku miyoborere myiza zitavuzwe mu mwandiko.

    4. Ni utuhe turango tw’ umuvugo ukurikije uko umwandiko umeze?

    IV. 2. Umwandiko: Kagabo na Kamariza mu nama y’akagari

    m

    Kagabo na Kamariza ni abaturage bo mu mudugudu wa Amahoro dutuyemo. 
    Bakunda kuganira kuri gahunda za Leta. Iyo hari amakuru Kagabo amenye yihutira 
    kuyamenyesha Kamariza. Gusa ni umugabo w’umunyamashyengo. Umunsi umwe 
    yazindukiye kwa Kamariza kumumenyesha inama mpuzamahanga ku miyoborere 

    myiza yagombaga kubera mu Rwanda

    Kagabo: Waramutse Kamari? 

    Kamariza: Waramutse! 

    Kagabo: Cyono igira hino ngire icyo nkwibariza. 
    Kamariza: Naje wokagira inka we! 
    Kagabo: Nashakaga kukubaza niba wamenye amakuru agezweho uyu munsi. 
    Kamariza: Habaye iki kidasanzwe? Nayamenya nyakuye he?
    Kagabo: Ariko nawe sigaho gukabya! Wabura uyakura he? Hari amaradiyo 
    atandukanye, hari tereviziyo, hari ibinyamakuru byandikwa, hari imbuga 
    nyinshi wakwifashisha kuri interineti, waburira he amakuru wayashatse 
    muri iki gihe mu Rwanda rwacu? Ahubwo hari n’itangazo ryaciye kuri 
    tereviziyo ritwibutsa umuganda rusange uzaba mu mpera z’uku 
    kwezi.
    Kamariza: Ni byo koko birakwiye ko twiyubakira igihugu. Ngaho se mbwira icyo 
    umpamagariye wikomeza kunyicisha amashyushyu!
    Kagabo: Ariko wagiye ugira ukwihangana? Nashakaga kugusobanurira icyabaye. 
    Kamariza: Yego di! Ntiwumva ahubwo? 
    Kagabo: Abanyamahanga baje mu nama mpuzamahanga ku miyoborere myiza 
    iri kubera mu Rwanda. Igihugu cyacu ni cyo bahisemo kubera kuba 
    intangarugero mu miyoborere myiza kandi kikaba gifite umutekano 
    uhamye. Kandi natwe tutabasha kwitabira iyo nama, baduteguriye 
    kuyikurikiranira hafi kuri bya byuma binini kabuhariwe mu kwerekana 
    amashusho no gusakaza amajwi ku bantu benshi bari hamwe.
    Kamariza: Yewe burya koko dufite ubuyobozi bwiza! Amahanga yose aza 
    kutwigiraho? 
    Kagabo: Abayobozi bacu ni intore nziza. Ni ba nkore neza bandebereho. Imiyoborere 
    myiza y’Igihugu cyacu yabaye ubukombe none ibaye akarusho n’urugero 
    rw’ikitegererezo imbere y’amahanga yose. 
    Kamariza: Reka nguherekeze tuge kumva ibivugirwamo, nituvayo turategura 
    ikegeranyo tuzageza ku bandi. Tuzasaba akanya mu mugoroba 
    w’ababyeyi cyangwa nyuma y’ibikorwa by’umuganda tuyababwire. 
    Kagabo: Reka ahubwo dukubite tubangura, tugende kare tugire igihe tugarukira 
    maze twitabire inteko y’abaturage iba ku gicamunsi. Ni ho tuza gusaba 
    Umunyamabanga Nshingwabikorwa akanya tubibabwire. 
    Kamariza: Ni byo koko di! Ni na ho haba hari umwanya wo kuganira n’abandi ku 
    buryo burambuye no guhanahana amakuru ku buryo bworoshye. 
    Nyuma y’iki kiganiro Kagabo na Kamariza bitabiriye inteko y’abaturage. Basanze 
    Umunyamabanga Nshingwabikorwa w’Akagari k’Amahoro dutuyemo agiye 
    kudusomera ibaruwa yaturutse mu buyobozi bw’umurenge. Yasomye ibaruwa 

    agira ati:

    Repuburika y’u Rwanda                                                                                                                          Gitaha, ku wa 12/2/2019
    Umurenge wa Gitaha
    Akarere ka Mukoto
    Intara ya Bukinanyana
    Agasanduku k’amabaruwa 78 Mukoto
     Bwana Umunyamabanga
    Nshingwabikorwa w’Akagari
    k’ Amahoro
    Agasanduku k’amabaruwa 11 

     Mukoto

    Impamvu: Gushyira mu bikorwa 

    gahunda ya Gira inka Munyarwanda.

     Bwana,
    Nejejwe no kukwandikira iyi baruwa 
    ngira ngo ngusabe gufasha umuturage Mugemana ubarizwa mu Kagari k’ Amahoro 
    ubereye Umuyobozi kubona inka yagombaga guhabwa muri gahunda ya Gira inka 

    Munyarwanda.

     Mu by’ukuri, Bwana Muyobozi, uko 
    uyu muturage abigaragaza ni we watoranyijwe n’inteko y’umudugudu we ngo 
    azahabwe inka muri gahunda ya Gira inka Munyarwanda. Nyamara bigaragara 
    ko atayihawe. None rero ugomba gukurikirana icyo kibazo, iyo nka yahawe 
    utaragombaga kuyihabwa, ikagaruka, igahabwa Mugemana kandi n’abayobozi 
    babigizemo uruhare bakabihanirwa. 
    Ndagusaba ko uzankorera raporo 

    y’uko iki kibazo cyakemuwe bidatinze kandi uzabikorane ubushishozi.

     KAMANZI Charnaud 
     Umunyamabanga Nshingabikorwa 

    w’Umurenge wa Gitaha 

     

     Bimenyeshejwe:

    - Umuyobozi w’Akarere ka Mukoto
    - Umuyobozi w’Intara ya Bukinanyana

    - Ushinzwe umutekano mu Ntara ya Bukinanyan

    Nyuma yo gusoma iyo baruwa, Umunyamabanga Nshingabikorwa w’akagari 
    yasabye komite ishinzwe gahunda ya Gira inka Munyarwanda mu kagari gukubita 
    ibangura igakemura icyo kibazo mu maguru mashya.
    Umunyamabanga Nshingabikorwa w’Akagari k’ Amahoro atizimbye mu magambo 
    yadusobanuriye ibyiza byo kwakira neza abatugana no gutanga serivisi inoze kandi 
    yihuse. 
    Amaze kudusobanurira, Umunyamabanga Nshingwabikorwa asaba ituze ku 
    bari aho, maze aha ijambo Kagabo na Kamariza ngo na bo batugezeho ibyo bari 
    baduteguriye ku nsanganyamatsiko yerekeranye n’imiyoborere myiza y’Igihugu 
    cyacu. Kagabo yatangiye aducira umugani ngo: “Uwambaye ikirezi ntamenya ko 
    kera.” Yashakaga kutwumvisha ko hari Abanyarwanda bamwe batabona ibyiza 
    dukesha ubuyobozi bw’Igihugu cyacu, ngo babihe ireme n’agaciro nyabyo. 

    Kagabo akomeza avuga ko amahanga menshi atangarira ibyo u Rwanda rumaze 
    kugeraho nyuma y’igihe gito ruvuye mu marorerwa ya Jenoside yakorewe Abatutsi 
    mu 1994. Bibaza ibanga dukoresha ngo tugire iterambere ryihuta mu gihe gito. Ni 
    yo mpamvu badahwema kugirira mu Rwanda ingendo shuri baje kutwigiraho no 
    gusaba impanuro abayobozi bacu. Uretse kandi gutangazwa n’iterambere ryacu, 
    bishimira ukuntu bagera mu Rwanda bakakiranwa urugwiro, bagahabwa serivisi 
    inoze kandi yihuta. Bishimira ituze n’umutekano biharangwa bakanyurwa n’isuku 
    iranga imigi yacu. Ni muri urwo rwego usanga inama mpuzamahanga nyinshi 
    zitegurirwa kubera mu Rwanda. 

    Kamariza yakurikiyeho afata ijambo arondora bimwe mu biranga imiyoborere 
    myiza. Yagaragaje ko ubuyobozi butangwa n’abaturage binyuze mu matora akorwa 
    mu mucyo no mu bwisanzure, bugakorera abaturage. Ni ubuyobozi bwegerezwa 
    abaturage bakagira uruhare mu igenamigambi ry’ibikorwa bakeneye. Bwumva 
    ibyifuzo by’abaturage, bukabakemurira ibibazo kandi bugashakisha iteka icyabateza 
    imbere ndetse bakagira imibereho myiza n’iterambere mu bukungu. Ubwo buyobozi 
    bubungabunga umutekano w’abantu n’ibyabo ndetse n’umutekano w’igihugu 
    n’akarere kirimo muri rusange. Ntibugira ivangura iryo ari ryo ryose, ahubwo bufata 
    abanyagihugu bose kimwe. 

    Si ibyo gusa, ubuyobozi burangwamo imiyoborere myiza ntiburangwamo ruswa, 
    gushyira inyungu z’abayobozi imbere bigwizaho umutungo no kuwunyereza. Ahubwo 
    abayobozi bashyira inyungu z’abo bayobora imbere, bakamenya abatishoboye 
    n’abafite ibibazo byihariye nk’iby’ubuzima n’imibereho, bakabafasha kubikemura. 
    Ubuyobozi burwanya ikimenyane n’akarengane maze bugaharanira ubutabera kuri 
    bose. Abenegihugu bagira uburenganzira bemererwa n’amategeko bagahabwa 
    n’amahirwe angana bakoresha mu bikorwa binyuranye maze buri wese akishyira 
    akizana. Abayobozi bakorera ku mihigo aho buri muyobozi ahigira abaturage ibyo 

    azabagezaho kandi akesa iyo mihigo. Iyo abaturage basanze adashoboye, basaba ko

    yasimbuzwa undi ushoboye. 
    Nyuma y’ijambo rya Kamariza, Umunyamabanga Nshingwabikorwa yasoje inama 
    asomera abaturage itangazo ryaturutse mu bunyamabanga bw’umurenge 
    butumira abayobozi b’imidugudu mu nama nyunguranabitekerezo. Iryo tangazo 

    ryagiraga riti:

    Itangazo

    Mu rwego rwo kunoza imiyoborere myiza mu Murenge wa Gitaha, ubuyobozi 
    bw’Umurenge wa Gitaha bunejejwe no kumenyesha abayobozi b’imidugudu 
    bose bo mu Murenge wa Gitaha ko batumiwe mu nama nyunguranabitekerezo 
    yo kurebera hamwe ikigero abaturage bagezeho mu gutanga ubwisungane mu 
    kwivuza (mituweri) izaba ku Cyumweru tariki ya 25/01/2015, saa tatu za mu gitondo 
    (09h00). Kuza kwanyu ni inkunga ikomeye mu kwita ku buzima bw’abo muyobora. 
    Bikorewe i Gitaha ku wa 20/01/2015
    Ubuyobozi bw’Umurenge wa Gitaha.
    Nyuma y’iryo tangazo twese twatashye twishimiye inyigisho nziza twari tumaze 
    kuronka, tunashimira ubuyobozi bwacu burangwa n’imiyoborere myiza. Wumvaga 
    abantu bose bemeza ko bagiye kurushaho gutanga serivisi nziza mu byo bakora 
    byose, kwitabira no gushyigikira gahunda za Leta ngo biteze imbere kandi biyubakire 

    Igihugu. 

    IV.2.1. Gusoma no gusobanura umwandiko

    Igikorwa

    Soma umwandiko “Kagabo na Kamariza mu nama y’ akagari” ushakemo 
    amagambo udasobanukiwe, hanyuma uyasobanure ukurikije inyito afite mu 

    mwandiko wifashije inkoranyamagambo.

    Imyitozo

    1. Simbuza amagambo atsindagiye andi magambo cyangwa amatsinda 
    y’amagambo yakoreshejwe mu mwandiko bihuje inyito. 
    a) Kurangiza neza ishingano umuntu yihaye mu kazi ke bituma aba 
    umuyobozi w’indakemwa. 
    b) Kwiba umutungo wa rubanda ni icyaha kitababarirwa. 
    c) Kuvuga ukarambirana bituma abantu binubira ibyo uvuga. 
    d) Abaturage bari mu nama, iyo bagize amatsiko menshi bituma babaza 
    cyane. 
    e) Umuyobozi ugira vuba na bwangu muri serivisi atanga, afasha abaturage 
    benshi.
    2. Koresha amagambo akurikira mu nteruro ziboneye. 
    a) Igenamigambi
    b) Impanuro 
    c) Kuronka

    3. Tahura umugani wakoreshejwe mu mwandiko kandi uwusobanure. 

    IV.2.2. Gusoma no kumva umwandiko

    Igikorwa

    Ongera usome umwandiko “Kagabo na Kmariza mu nama y’ akagari” hanyuma 

    usubize ibibazo bikurikira.

    1. . Ese iyo bavuze imiyoborere myiza, wumva iki? 
    2. Imiyoborere myiza igirira abantu akahe kamaro? 
    3. Ni izihe nyungu zo kwakira neza abatugana no kubaha serivisi inoze 
    kandi yihuta? 
    4. Inama nyunguranabitekerezo ivugwa mu mwandiko yari igenewe 
    bande?
    5. Abitabiriye inama batashye bameze bate? Kubera iki?

    6. Ni iki biyemeje gukora inama ikirangira

    IV.2.3. Gusoma no gusesengura umwandiko

    Igikorwa

    Ongera usome umwandiko”Kagabo na Kamariza mu nama y’ akagari” 

    hanyuma usubize ibibazo bikurikira.

    1. Ni izihe ngingo z’ingenzi n’iz’ingereka zivugwa mu mwandiko? 
    2. Ese ni ngombwa ko imiyoborere myiza igaragara gusa mu nzego z’ 
    ubuyobozi? 
    Sobanura wifashishije ingero.
    3. Ese hari aho wigeze kujya ntiwahabwa serivise nziza nk’ uko ubyifuza? 
    Niba ari byo byagenze bite? Wumvise umerewe ute?
    4. Ubaye umuyobozi w’ahantu hatigeze harangwa imiyoberere myiza ni 

    ibiki wakwihutira gukora?

    IV. 3. Inyandiko z’ ubutegetsi: Ibaruwa y’ubutegetsi

    Igikorwa


    Mu mwandiko “Kagabo na Kariza mu nama y’akagari”, harimo ibaruwa 
    umunyamabanga nshingwabikorwa w’ akagari yasomeye abaturage mu nama. 
    Soma kandi witegereze iyo baruwa, ukore ubushakashatsi usubize ibibazo 
    bikurikira: 
    Ibibazo:
    1. Ibaruwa umunyamabanga nshingwabikorwa w’ akagari yasomeye 
    abaturage mu nama ni ubuhe bwoko bw’ibaruwa? Tahura inshoza ya 
    bene ubwo bwoko bw’ibaruwa.
    2. Iyo baruwa iteye ite?

    3. Garagaza imbata y’iyo baruwa

    IV. 3. 1. Inshoza y’ibaruwa y‘ubutegetsi 

    Ibaruwa y’ubutegetsi ni ibaruwa ngufi kandi ivuga ibya ngombwa birasa ku ntego, 
    ikirinda uburondogozi no kugaragaza amarangamutima. Igituma iba ngufi ni uko 

    uwandika agomba gusa kwibanda ku mpamvu yatumye yandika. 

    Bene iyi baruwa y’ubutegetsi iba igamije gusabwa gutanga serivisi ku bo igenewe, 
    gusaba akazi, gusubiza uwasabye akazi, gusaba ibisobanuro mu kazi, gutanga 
    ibisobanuro, gutanga amabwiriza n’ibindi. Tuvuge niba uwandika asaba akazi, iyo 
    ni yo mpamvu agaragaza ku rupapuro kandi ni yo avugaho muri make agaragaza 
    akazi ashaka ako ari ko, ubushobozi afite bwo kugakora n’uburyo azagakora, kandi 
    byose bikagirwa mu kinyabupfura. Nta gutandukira ngo agaragaze ko yababaye, 
    ko ubukene bumumereye nabi, ko arya rimwe mu cyumweru, ko yari afite akazi 
    bakakamwirukanaho ku maherere n’ibindi. Uwo wandikira usaba akazi ntakeneye 
    ko umurondogoraho cyangwa ko umutera imbabazi. Ibyo nta mwanya abifitiye, 
    icyo akeneye ni icyo ugamije kumukorera, ubushobozi ugifitemo, ibyangombwa 
    bibigaragaza. Bene iyi baruwa yandikwa ku rupapuro rw’umweru
    IV. 3. 2. Imiterere y’ibaruwa y’ubutegetsi
    Ibaruwa y’ubutegetsi igizwe n’ibice binyuranye ari byo:
    a) Aderesi: 
    Aderesi ni igice k’ingenzi kigaragaza uwanditse ibaruwa y’ ubutegetsi. Hagaragaramo 
    amazina ye, aho atuye ndetse n’andi makuru yose yafasha uwo yandikiye kumenya 
    aho yamubariza aramutse amushatse: ashobora kongeramo nimero za terefoni 
    n’aderesi ye ya interineti. Iki gice gifata umwanya wo hejuru ibumoso ku rupapuro.
    b) Itariki
    Itariki ni ngombwa ko hagaragaramo ahantu ibaruwa y’ ubutegetsi yandikiwe 
    n’umunsi iyo baruwa yandikiweho. Iki gice cyo kijya hejuru iburyo ahateganye 
    n’izina. 
    c) Uwandikiwe
    Uwandikiwe ni igice kigaragara munsi y’itariki ibaruwa y’ubutegetsi yandikiweho. 
    Kiba kigaragaza uwo ibaruwa igenewe. Si izina rye bwite rigaragaramo ahubwo ni 
    izina rigaragaza umwanya afite mu kazi. Cyakora hashobora no kugaragazwa izina 
    iyo ibaruwa y’ubutegetsi igenewe umukozi runaka.
    d) Impamvu
    Mu ibaruwa y’ubutegetsi hagomba kugaragaramo impamvu yanditswe. Impamvu 
    y’ibaruwa y’ubutegetsi ishobora kuba: gusaba akazi, gusaba ibisobanuro, kohereza 
    raporo... Ijambo”impamvu” buri gihe ricibwaho akarongo. Iki gice kiba kiri munsi ya 
    aderesi kikabangikana n’umurongo wa nyuma wo mu gice kigaragaza uwo ibaruwa 
    y’ubutegetsi yandikiwe.
    e) Igihimba
    Igihimba ni ibaruwa nyirizina. Igihimba k’ibaruwa y’ubutegetsi kigirwa n’ibika 
    bitatu:
    - Intangiriro: Uwandika avuga muri make impamvu imuteye kwandika igirwa 
    n’igika kimwe kandi ikagaragaza icyo uwandika agamije. Iyo ari nk’ibaruwa 
    isaba akazi agaragazamo ko azi neza ko uwo mwanya uhari.
    - Igihimba: Ni igice kigaragara nk’aho ari kirekire kurusha ibindi, kuko gishobora 
    no kugira ibika birenze kimwe bitewe n’ingingo zigize ubutumwa. Ni cyo gice 
    cyonyine gisobanura mu mugambo arambuye ibyavuzwe mu ntangiriro, 
    kikabisesengura, kikanakurikiranya ibitekerezo. Icyo gihe buri gika kiharira 
    ingingo yacyo, na none ukirinda gusubiramo ibyo wavuze.
    - Umusozo: Uwandika ibaruwa y’ ubutegetsi asoza ashimira uwo yandikiye. 
    Ni cyo gice kirangiza ibaruwa y’ ubutegetsi kandi kigirwa n’igika kimwe. 
    Uwandika arangiza yerekana ikizere afitiye uwo yandikiye cyangwa se 
    icyubahiro amugomba.
    f) Amazina n’umukono: Ni igice gisoza ibaruwa y’ ubutegetsi kigizwe n’amazina 
    ndetse n’umukono wa nyiri ukuyandika.
    Ikitonderwa: Bitewe n’imiterere yayo, ibaruwa y’ubutegetsi ishobora kugira ibindi 
    bice bikurikira: 
    Binyujijwe: Ni igice kigaragara mu ibaruwa y’ubutegetsi munsi y’aderesi 
    y’uwandikiwe. Gishyirwaho iyo hari abo iyo baruwa igomba gucaho mbere yo 
    kohererezwa uwayandikiwe.
    Bimenyeshejwe: ni igice kijya mu mpera z’ibaruwa y’ ubutegetsi ku ruhande 

    w’ibumoso. Kijya mu ibaruwa y’ ubutegetsi iba igomba kugira abandi bamenyeshwa 

    ibyanditswe

    IV. 3. 3. Imbata y’ibaruwa y’ubutegetsi 

    Aderesi/Amazina n’aho Ahantu, itariki, ukwezi n’umwaka 

    uwanditse abarizwa

      

    Umwanya w’icyubahiro w’

     uwandikiwe n’ aho abarizwa 

    u

    k

     

    IV. 3. 4. Uturango tw’ibaruwa y’ubutegetsi
    - Mu ibaruwa y’ ubutegetsi hari amagambo yabugenewe agomba gutangira no 
    gusoza ibaruwa y’ubutegetsi. Ayo ni nka:
    Nyakubawa/ Bwana/Madamu/Madamazera,
     Mu gihe ngitegereje igisubizo cyanyu kiza, nyakubahwa, mbaye mbashimiye,
     Mu gihe ntegerezanyije ikizere, mbaye mbashimiye,
     Mbaye mbashimiye Nyakubahwa/ Bwana / Madamu/ Madamazera…
    - Buri gika gitangirira mu cya kabiri cy’urupapuro mu mpagarike yarwo.
    - Ibaruwa y’ubutegetsi igomba kugira impamvu yayo yihariye bitewe n’igitumye 

    yandikwa bagaca akarongo ku ijambo “impamvu”

    Imyitozo

    1. Ese hari itandukaniro riri hagati y’ibaruwa y’ubutegetsi n’ ibaruwa 
    isanzwe? Niba rihari rivuge.
    2. Andikira umuyobozi w’umurenge utuyemo ibaruwa y’ ubutegetsi 
    umusaba ikemezo cy’amavuko kuko ugikeneye mu kuzuza ifishi 
    izaguhesha uburenganzira bwo gukora ikizamini cya Leta gisoza amashuri 

    yisumbuye. Wubahirize imbata y’ibaruwa y’ ubutegetsi twabonye

    IV.4. Umwandiko: Ese uri nde?

    Nitwa:MUBERUKA Gaston
    Data: KARIMANYI Joel
    Mama: KABERA Marigueritte
    Igihe navukiye: 2 Nzeri 1984
    Aho navukiye: Intara ya Kumuhigo, Akarere ka Kagano, Umurenge wa Cyabayaga 
    Akagari ka Mwungu.
    Aho ntuye: Intara ya Kumuhigo, Akarereka Burehe, Umurenge wa Mataba, Akagari 
    ka Gaseke.
    Irangamimerere: Ndubatse, mfite abana bane

    Terefoni: 0788881111

    E-mail: muberuka-gaston@yahoo.fr
    Akarere ka Burehe, Umurenge wa Mataba, Akagari ka Gaseke.
    Amashuri nize
    - 2003-2007: Amashuri makuru: Kaminuza nkuru y’ u Rwanda Impamyabushobozi 
    y’ikiciro cya kabiri mu Ndimi n’Ubuvanganzo Nyafurika.
    - 1989-1994: Amashuri yisumbuye muri Seminari ya Runaba Impamyabumenyi 
    y’amashuri yisumbuye mu ishami ry’Ikiratini n’indimi zivugwa. 
    - 1981-1988: Amashuri abanza mu Ishuri Ribanza rya Mataba. Ikemezo k’ikigo 
    cy’Amashuri Abanza cya Mataba.
    Uburambe mu kazi 
    - 2011-2017: Umwarimu w’indimi muri kaminuza y’u Rwanda ishami rya Huye.
    - 2008-2010: Umwarimu w’ Igiswayiri n’Ikinyarwanda mu Iseminari Nto ya 
    Runaba.
    - 2003-2004: Umwarimu w’Igifaransa n’Ikinyarwanda mu ishuri ryigenga 
    APEDER Mataba.
    - 2000-2003: Umwarimu w’Igifaransa n’Ikinyarwanda mu ishuri ryisumbuye 
    rya Gakurazo. 
    Ubundi bumenyi 
    - Nzi mudasobwa porogaramu ya “Word, Excel, Power Point, Access na 
    Publisher

    - Mfite uruhushya rwo gutwara imodoka kategori ya B, nkaba nzi no kuyitwara.

    a

    Ibyo nkunda

    Nyuma y’akazi nkunda gusoma ibitabo. Nkunda umukino wo koga no gukina 

    umupira w’amaguru. 

    Abantu banzi:

    UMUHIRE Jean: Umwarimu wange muri Kaminuza y’u Rwanda, Tel: 0788..........
    - Padiri KARAKE Samuel: Umukoresha wange igihe nigishaga muri Seninari Nto 
    ya Rubare Tel: 076................................
    - HAKIZIMANA Paul: Umuyobozi w’Ishami ry’Indimi muri Kaminuza y’u Rwanda 
    aho nigisha ubu, Tel: 0789......................
    Ngewe MUBERUKA Gaston ndemeza neza ko ibyo maze kuvuga ari ukuri kandi ko 
    bishobora kugenzurwa.
    Bikorewe i Kagano, ku wa 25 Nyakanga 2017 

    MUBERUKA Gaston 

    IV.4.1. Gusoma no gusobanura umwandiko

    Igikorwa

    Soma umwandiko “Ese uri nde?” ushakemo amagambo udasobanukiwe, 
    hanyuma uyasobanure ukurikije inyito afite mu mwandiko wifashije 

    inkoranyamagambo.

    Umwiitozo

    Koresha amagambo akurikira mu nteruro zawe bwite: mudasobwa, ishami 

    impamyabushobozi, umukono

    IV.4.2. Gusoma no kumva umwandiko

    Igikorwa

    Ongera usome umwandiko “Ese uri nde” hanyuma usubize ibibazo bikurikira.

    1. Ni bande bavugwa mu mwandiko “Ese uri nde”?
    2. MUBERUKA Gaston atuye he?
    3. Ni ubuhe bumennyi Muberuka Gaston afite?
    4. MUBERUKA Gaston akunda iki?

    5. MUHIRE Jean uvugwa mu mwandiko ni muntu ki?

    IV.4.3. Gusoma no gusesengura umwandiko

    Igikorwa

    Ongera usome umwandiko”Ese uri nde” hanyuma usubize ibibazo byo 

    gusesengura umwandiko..

    1. Uyu mwandiko ni bwoko ki?
    2. Amakuru ari muri iyi nyandiko akubiye mu bice bingahe by’ ingenzi?
    3. Uwandika bene iyi nyandiko aba agamije iki?
    4. Urabona iyi nyandiko ifite akahe kamaro? 

    5. Ni nka nde wakenera bene iyi nyandiko?

    IV.5. Inyandiko z’ubutegetsi: Umwirondoro

    Igikorwa

    Ongera usome umwandiko “Ese uri nde” kandi witegereze imiterere 
    yawo. Uhereye ku miterere y’uwo mwandiko n’ibiwugize, tahura inshoza 

    y’umwirondoro, ibiranga umwirondoro n’ibice byawo. 

    IV.5.1. Inshoza y’ umwirondoro

    Umwirondoro ni inyandiko yereka umukoresha ishusho y’umukozi akeneye. Mu 
    buzima busanzwe ari na byo bimenyerewe cyane, umwirondoro ukunze gusabwa 
    n’umuntu wese ushaka gutanga akazi. Bityo mu byangombwa yaka ushaka 
    gupiganirwa uwo mwanya haba harimo n’umwirondoro we. Umwirondoro kandi 
    ushobora kuba ngombwa iyo umuntu asaba ishuri runaka ngo akomerezemo 

    amasomo ye

    IV.5.2. Ibiranga umwirondoro 

    Umwirondoro unoze ugomba kuba:
    - Wanditse ku rupapuro rwiza nta n’amakosa y’ururimi arimo.
    - Wuzuye kuko uwusaba akeneye amakuru yuzuye kugira ngo arusheho kumenya 
    nyiri umwirondoro niba hari ikiburamo ntibizamutere igihe agishakisha.
    - Usomeka neza wanditswe mu nteruro ngufi.

    - Uvuga ukuri. Ukora umwirondoro ntagomba kugira icyo yibagirwa cyangwa

    ngo ashyiremo ibidasobanutse cyangwa ibihimbano.

    - Ugomba kuba ugenewe koko abo wandikiwe niba ari aho nyirawo asaba akazi 
    ugomba kuba ujyanye n’aho asaba akazi.
    IV.5.3. Ibice bigize umwirondoro
    Umwirondoro ntukorwa uko nyirawo yiboneye ugomba kuba ufite uburyo 
    buboneye ukorwamo, uko ibice biwugize bikurikirana kuko umwanya wabyo uba 

    ufite icyo usobanura kuri uwo mwirondoro

    Ibyo bice ni:
    - Umutwe
    - Ibiranga umuntu 
    - Amashuri
    - Uburambe
    - Ubundi bumenyi
    - Indimi avuga
    - Ibyo akunda 
    - Abantu bamuzi
    - Kwemeza ko ari ukuri no gushyiraho umukono we.
    1. Umutwe
    Umutwe w’umwirondoro wandikwa hejuru ukitwa umwirondoro
    2. Ibiranga umuntu
    Irangamimerere ni igice gitangira umwirondoro, kikaba kigamije kugaragaza muri 
    make uwo ari we. Kigomba kuba cyumvikana kandi kirasa ku ntego.
    Si ngombwa gushyiramo ibintu byinshi nubwo bwose waba ubona umwirondoro 
    ari muto. Mu irangamimerere umuntu avugamo amazina ye. Ni byiza kwandika 
    izina ry’umuryango mu nyuguti nkuru z’icyapa maze iry’idini rikajya mu nyuguti 
    nto, ariko ritangiwe n’ inyuguti nkuru. 
    Nyuma y’amazina hagaragazwa aho umuntu aherereye, ni ukuvuga aho atuye 
    (aha iyo afite agasanduku k’iposita ni byiza kugashyiraho). Aho umuntu atuye 
    hiyongeraho n’uburyo uwamushaka yamubonamo; umurongo wa terefoni na 
    aderesi ya interineti ku buryo uwabishaka yahita amwandikira. Ikindi kigomba kujya 
    mu irangamimerere ni imyaka umuntu afite. Aha ariko ntawandika umubare ibyiza 
    ni ugushyiraho umwaka yavukiye. 

    Iyo yanditse amatariki, ukwezi ukwandika mu izina ryako

    3. Amashuri 
    Iki gice kigaragaza aho nyiri umwirondoro ahagaze mu rwego rw’ubumenyi ni yo 
    mpamvu uwandika agomba guhera ku mpamyabumenyi nini afite. Mu kwandika 
    umwirondoro, amashuri ntatandukana n’impamyabumenyi. Ugaragaza amashuri 
    yize avuga umwaka, aho yigaga, ibyo yigaga n’impamyabumenyi yahakuye. Hari 
    igihe amashuri ajyana n’ibitabo umuntu aba yaranditse. Icyo gihe si ngombwa 
    kubishyiraho keretse iyo bigira icyo byongera ku kizere umuntu ashobora kugirirwa 
    n’abo ashyikiriza umwirondoro.
    4. Uburambe 
    Uburambe mu kazi ni igice cyo kwitonderwa. Aha ni ho uwandika umwirondoro aba 
    agomba kwereka uwo yandikiye icyo azi gukora n’igihe amaze agikora. Iyo yakoze mu 
    myanya myinshi, ayishyiraho ahereye ku wa nyuma aherukaho agenda agaragaza 
    igihe yagiye ayimaraho. Hari igihe umuntu aba yarakoze iyimenyerezamwuga ni 
    ngombwa ko abishyiraho cyanecyane iyo ataramara 
    igihe kinini akora cyangwa se ari bwo bwa mbere yatse akazi. Ibyo bishobora 
    kumwongerera amahirwe imbere y’uwo aha umwirondoro. 
    5. Ubundi bumenyi
    Kumenya ibintu byinshi nta cyo bitwaye kuko ibyo umuntu azi byose bishobora 
    kumugirira akamaro mu buzima bwe bwa buri munsi. Iyo rero umuntu azi ubundi 
    bumenyi ntashidikanya kubigaragaza ku mwirondoro we cyanecyane iyo bifitanye 
    isano n’akazi asaba.
     Urugero: Kuba azi mudasobwa, kuba afite uruhushya rwo gutwara ikinyabiziga...
    6. Indimi 
    Hari igihe umwanya umuntu ashaka uba usaba kumenya indimi z’amahanga. Ni 
    ngombwa rero ko uwandika umwirondoro ashyiramo indimi zose azi. 
    Mu kazi ako ari ko kose kumenya indimi z’amahanga byongerera amahirwe ugasaba. 
    Ukora umwirondoro agaragaza urwego aziho urwo rurimi atabeshya (nduzi neza 
    cyane, nduzi neza, nduzi bihagije, biciriritse) kuko kubeshya byamugiraho ingaruka 
    mu gihe k’ikizamini k’ibiganiro.
    7. Ibyo akunda 
    Umuntu ntabaho akora akazi ashinzwe gusa. Na nyuma y’akazi ubuzima burakomeza. 
    Ibyo umuntu akunda rero biza nyuma y’akazi. Bigizwe n’ibyo umuntu akora kandi 
    bimushimisha. Ariko na none ukora umwirondoro ntiyiyibagize ko ibimushimisha 
    bishobora kumubera imbogamizi yo kutabona umwanya yifuza. Nk’urugero niba 
    ari umuntu ukunda kumva indirimbo kuri radiyo, bikaba byerekana ko ari umuntu
    ukunze kuba ari wenyine ko kubana n’abandi byamugora, mu gihe umuntu ukunda 
    gukina umupira aba agaragaza ko abana n’abandi neza ko no mu kazi byagenda 
    bityo.
    8. Abantu bamuzi cyangwa abahamya
    Iyi ngingo y’abantu bazi nyiri umwirondoro si ngombwa buri gihe. Ariko hari 
    ababisaba mu mwirondoro bikaba ngombwa ko ijyamo. Abantu bakunze gukenerwa 
    si abaturanyi bawe cyangwa se bene wanyu bakomeye. Abazi umuntu baba 
    bakenewe ni abarimu bamwigishije cyangwa abakoresha bamukoresheje kuko 
    ukeneye umwirondoro wawe aba ashobora kubabaza ku bijyanye n’ubumenyi ufite 
    cyangwa se ubushobozi n’imyitwarire byawe mu kazi. 
    9. Kwemeza ko ibyo uvuze ari ukuri no gushyiraho umukono
    Iki ni cyo gice gisoza umwirondoro. Nyiri ukuwandika agomba gusoza yemeza ko 
    amakuru yatanze ari ukuri ko anashobora kugenzurwa. Hanyuma agashyiraho itariki 
    n’umukono we.
    Ibi ni byo by’ingenzi biba bikubiye mu mwirondoro. Cyakora ntibibujijwe ko hari 
    andi makuru yakongerwamo igihe nyiri ukwandika abona ko hari amahirwe 
    yamwongerera kugira ngo abone akazi yasabaga. 
    Umwitozo

    Ubu urangije mu mwaka wa gatandatu w’amashuri yisumbuye. Andika 

    umwirondoro wawe ukurikije ingingo twabonye zigize umwirondoro. 

    IV.6. Amatangazo

    Igikorwa

    Mu mwandiko “Kagabo na Kariza mu nama y’akagari”, harimo itangazo 
    umunyamabanga nshingwabikorwa w’ akagari yasomeye abaturage mu 
    nama. Soma iryo tangazo maze utahure ubwoko bwaryo ukurikije ubutumwa 
    buririmo. Kora ubushakashatsi utahure inshoza n’uturango tw’itangazo kandi 
    utahure ubundi bwoko bw’amatangazo. 
    1. Inshoza y’itangazo 
    Itangazo ni inzira cyangwa uburyo ukoresha igihe cyose ufite icyo ushaka kugeza 
    ku bandi ukibamenyesha ugicishije mu itangazo.Urugero nk’ iyo banki zambuwe 
    cyangwa se ibindi bigo biciriritse by’imari bihemukiwe na ba bihemu bakambura 
    inguzanyo hatangazwa amatangazo, aba ba bihemu bagashyikirizwa inkiko 
    batsindwa ibyabo bigatezwa cyamunara. Iyo hari imitungo izagurishwa abahesha 
    b’inkiko b’umwuga batanga amatangazo bahamagarira abaturage kuzaza kwigurira. 
    Bibaho kandi ko iyo umuryango watakaje umuntu atambutsa itangazo mu 
    bitangazamakuru cyangwa kuri radiyo bahamagarira abantu gutabara umuryango 
    wagize ibyago.
    Itangazo rero ni inyandiko irimo ubutumwa bamanika ahantu, buca mu kinyamakuru 
    cyangwa kuri radiyo kugira ngo bumenyekane hagamijwe kwamamaza, kurangisha 

    cyangwa kumenyesha.

    2. Uturango tw’itangazo
    Mu itangazo hagomba kubonekamo ibi bikurikira: 
    - Umutwe w’itangazo.
    - Utanze itangazo. 
    - Uwo rigenewe.
    - Ahantu igikorwa rimenyesha kiri, cyabereye cyangwa kizabera.
    - Itariki igikorwa rimenyesha cyabereyeho cyangwa kizabera.
    3. Ubwoko bw’amatangazo
    Amatangazo arimo amoko anyuranye: amatangazo yo kubika, amatangazo yo 
    kumenyesha, amatagazo yo kwamamaza, amatangazo yo kurangisha n’ubutumire.
    a) Amatangazo yo kubika
    Amatangazo yo kubika ni amatangazo atabaza agamije kumenyesha abantu ko hari 
    umuntu witabye Imana akanavuga igihe azashyingurirwa.
    Urugero:
    Itangazo
    Umuryango wa Mporanyi Claudien ubarizwa mu Murenge wa Gashwi uramenyesha 
    inshuti n’ abavandimwe ko umubyeyi wabo Kanamugire Roger wari urwariye mu 
    bitaro bikuru bya Kinihira yitabye Imana none Ku wa gatatu tariki ya 23/5/2017. 
    Bimenyeshejwe inshuti n’ abavandimwe batuye mu murenge wa Gishamvu, 
    abakirisitu basengana na nyakwigendera muri paruwasi ya Mukingo n’ abo 
    bakoranaga ku bitaro bya Munini. Itariki yo gushyingura ni Ku wa gatandatu tariki 
    ya 26/5/2017. Inshuti n’ abavandimwe bihutire gutabara
    Bikorewe Gashwi ku wa 23/05/2017
    b) Amatangazo yo kumenyesha

    Amatangazo yo kumenyesha ni amatangazo amenyesha abayumva amakuru 

    atandukanye nk’inama, akazi, isoko ry’ibintu, cyamunara...

    Urugero:

    Itangazo ryo kumenyesha
    Mu rwego rwo kwizihiza icyumweru cyahariwe ubuzima kizatangira ku wa 12 kugeza 
    ku wa 15/8 ,Ubuyobozi bw’Umurenge wa Gasenyi bunejejwe no kumenyesha 
    abaturage bose bo mu Murenge wa Gasenyi ko batumiwe mu gikorwa cyo 
    kwipimisha ku bushake indwara ya Sida kizabera mu busitani bw’ uwo umurenge. Iki 
    gikorwa cyateguwe ku bufatanye bwa Minisiteri y’ ubuzima n’ umuryango utabara 
    imbabare Croix-rouge. Muri ki cyumweru cyahariwe ubuzima, iki gikorwa kizajya 
    gitangira saa mbiri z’ igitondo gisoze saa kumi n’ imwe z’umugoroba. Abaturage 
    basabwe kwitabira kuko burya amagara araseseka ntayorwa.
     Bikorewe i Gitaha ku wa 6/08/2015
    Ubuyobozi bw’Umurenge wa Gasenyi.
    c) Amatangazo yo kwamamaza 
    Amatangazo yo kwamamaza ni amatangazo atangwa agamije kwamamaza 
    ibikorwa by’umuntu ku giti ke, by’ishyirahamwe, by’inganda, amashuri, kugira ngo 
    bimenyekane bibone ababigana mu buryo bwo kubiteza imbere.
    Urugero:
    Itangazo ryo kwamamaza
    Uruganda rukora amasabune ruherereye mu cyanya k’ inganda i Masoro 
    ruramenyesha abantu bose ko rubafitiye amasabune ya “Urakeye” y’ ubwoko 
    bwose: ay’ amazi, ay’ ifu n’ ay’ imiti ku ngano yose wakwifuza. Ayo masabune 
    murayasanga mu masoko hose , mu maduka no ku ruganda . Ushaka kurangura 
    cyangwa utwara byinshi turagutwaza tukakugeza iwawe. 
    Gana uruganda rw’ amasabune“Urakeye” uce ukubiri n’ umwanda.
    d) Amatangazo yo kurangisha
    Amatangazo yo kurangisha ni amatangazo atangwa igihe umuntu yatakaje ikintu, 
    yabuze umuntu kugira ngo ababimuboneye babimuhe cyangwa yatoye ibintu kugira 
    ngo nyirabyo abashe kubibona.
    Urugero:

    Itangazo ryo kurangisha

    Nzirorera Jemus utuye mu murenge wa Kinyoni ararangisha ibyangombwa 
    bye yabuze ku wa mbere tariki ya 01/11/2015, saa tatu za mu gitondo (09h00). 
    Ibyo byangobwa byaburiye mu mu muhanda Kigali- Butare. Bikaba ari ikarita 
    ndangamuntu, uruhushya rwo gutwara imoboka n’uruhushya rwo kujya mu 
    mahanga. Uwabibona yabimugereza ku buyobozi bw’ umurenge wa Kinyoni 
    cyangwa agahamagara kuri izi numero za telefoni 078.......akazahabwa ibihembo 
    bishimishije. 
    Bikorewe Kinyoni ku wa 2/11/2015
    e) Amatangazo atumira/ubutumire
    Ubutumire ni inyandiko ngufi itumira umuntu cyangwa abantu kwitabira umunsi 
    mukuru runaka. Bene izi nyandiko twazigereranya n’amabaruwa y’ubucuti nubwo 
    zo zidakurikiza imiterere y’ayo mabaruwa. Ubutumire bukoreshwa mu minsi 
    mikuru inyuranye nko gushyingirwa, kubatirisha, kwizihiza isabukuru runaka, 
    gutaha igikorwa runaka, gusangira ku meza, kwishimira kugera ku gikorwa runaka 
    nko gufata impamyabumenyi...
    Ubutumire burangwa n’imiterere yabwo yo kuba hagaragaramo ibintu by’ingenzi 
    bikurikira: 
    - Umutwe w’ubutumire
    - Amazina y’utumira,
    - Utumirwa,
    - Igikorwa umutumiramo, 
    - Aho igikorwa kizabera. 

    - Umunsi n’isaha kizaberaho

    Urugero

    s

    Imyitozo

    1. Andika amatangazo akurikira wubahiriza imiterere yayo:
    - Itangazo ryo kubika
    - Itangazo ryo kumenyesha
    2. Ishyire mu kigwi cy’umuyobozi w’ishuri ryisumbuye wigamo, wandike 
    ubutumire bw’umuhango wo gutanga impamyabumenyi ku banyeshuri 

    barangiza no kwizihiza isabukuru y’ imyaka 25 ikigo kimaze gishinzwe

     IV.7. Imyitozo y’ubushobozi ngiro bw’umunyeshuri


    Ubu nshobora:
    - Gusesengura umuvugo cyangwa umwandiko usanzwe ngaragaza 
    ingingo z’ingenzi ziwukubiyemo. 
    - Gukoresha mu nteruro amagambo nungutse. 
    - Gusobanura ingingo zisobanura imiyoborere myiza.
    - Gusesengura no kwandika ibaruwa y’ubutegetsi. 
    - Gusesengura no gukora umwirondoro wange.
    - Kwandika amatangazo anyuranye.
    Ubu ndangwa no:
    Kubahiriza no gushishikariza abandi gahunda za Leta nshimangira 
    imiyoborere myiza, harimo kwimakaza umuco w’amahoro, kwakira neza 

    abatugana, gutanga serivisi nziza…

    IV. 8. Isuzuma risoza umutwe wa kane

    Umwandiko: Ikiganiro ku miyoborere myiza
    Ba nyakubahwa bayobozi b’imirenge muteraniye hano mugire amahoro! 
    Mbere na mbere mbanje kubashimira ubwitabire bwanyu muri iyi nama. Tudatinze 
    rero, nk’uko mwabisomye mu butumire mwahawe, uyu munsi turagirana ikiganiro 
    n’umuyobozi waturutse muri Minisiteri y’Ubutegetsi bw’Igihugu, ushinzwe 
    imiyoborere myiza. Hashize igihe havugwa ko muri aka Karere hari abayobozi 
    batakira neza abo bashinzwe kuyobora ni yo mpamvu twatumiye uyu muyobozi ngo 
    abagezeho ikiganiro ku miyoborere myiza. Ntabatindiye rero reka muhe umwanya 
    atuganirize.Nyakubahwa Muyobozi umwanya ni uwanyu.
    Nyakubahwa Muyobozi w’Akarere ka Runoni,
    Ba nyakubahwa bayobozi b’imirenge inyuranye,

    Nimugire amahoro!

    Nasabwe kubagezaho ikiganiro ku miyoborere myiza. Ariko iyo tuvuze imiyoborere 
    myiza twumva ibintu byinshi. Uyu munsi turaganira ku miyoborere myiza muri 
    rusange twibande ku buryo bwo kwakira neza abatugana, kugira ngo twitwe ba 
    Rugwirorusa mu mikorere yacu ya buri munsi.

    Imiyoborere myiza ni iteme abayoborwa n’abayobozi bahuriraho bagafatana 
    urunana bagakemurira hamwe ibibazo bihari. Bibaye na ngombwa kuri iryo teme 
    bahashinga intebe bakiga kuri gahunda ziteza imbere Igihugu n’isi muri rusange. 
    Imiyoborere myiza ni uburyo buboneye bwo guhuza abayobozi n’abayoborwa, buri 
    wese akagira kandi akamenya uburenganzira bwe n’inshingano ze. Imiyoborere 
    myiza ni iyimakaza ubuyobozi bwiza, ukuzuzanya mu bitekerezo kw’abayobora 
    n’abayoborwa hagamije iterambere ry’Igihugu. 

    Igihe cyose umuturage atazaba afite uburenganzira bwo kwishyiriraho abayobozi 
    binyuze mu matora no kugira uruhare mu kubakuraho igihe batujuje inshingano zabo, 
    nta miyoborere myiza izaba irangwa mu Gihugu cyangwa mu gace runaka kacyo. 
    Imiyoborere myiza igira amahame igenderaho. Ingero ni nyinshi. Muri rusange, 
    guha abaturage uruhare mu buyobozi, gukorera mu mucyo, kumenyekanisha no 
    kwisobanura ku byo ushinzwe gukora, kugira ubuyobozi buri wese yibonamo, 
    kubaha igitekerezo cy’undi, guharanira ubwigenge mu bwuzuzanye hagati y’inzego 
    z’ubuyobozi, kumenya kugira abandi inama kimwe no kutabogama, ukita ku nyungu 
    rusange byinjira mu mahame y’ingenzi y’imiyoborere myiza.

    Mu miyoborere myiza hagomba kubonekamo gutanga ikaze. Ntibikwiye ko 
    umuturage uje abagana aza yikandagira atazi niba muri bumwakire. Iyo bigenze bityo 
    buri gihe ahora abunza imitima yumva ko abayobozi bose ari bamwe. Umuyobozi 
    ubwira nabi abamushyize ku ntebe yaba ameze nka wa wundi utema ishami 
    ry’igiti yicayeho. Umuyobozi mwiza yakira abaje bamugana bagahuza ibitekerezo, 
    ahakenewe gukoreshwa amategeko agakoreshwa, uhanwa agahanwa, ukeneye 
    kungwa mu bahanganye bigakorwa nta ruhande ubuyobozi bubogamiyemo.
    Ibiranga imiyoborere myiza ni byinshi. Imiyoborere myiza igomba gushingira ku 
    mahame ya demukarasi. Abahanga basobanura ko demukarasi ari ubutegetsi 
    bwa rubanda, butangwa n’abaturage, bukorera abaturage kandi bugakurwaho 
    n’abaturage. Ibi bisobanura ko ubuyobozi mufite ari indagizo mugomba gufata 
    neza, mugahora mwiteguye, igihe icyo ari cyo cyose, kuyimurikira rubanda 
    rwayibaragije imeze neza, ishimishije. Ni yo mpamvu abayobozi batashoboye 
    kurangiza neza inshingano baragijwe, rubanda rubakuraho ikizere bagasimbuzwa 
    abandi babishoboye.

    Igihe abaturage bazaba bafite uburenganzira bwo kubashyiraho kugira ngo 
    mubahagararire mu nzego zinyuranye z’ubuyobozi babinyujije mu matora, bafite
    uburenganzira bwo gukurikirana imikorere yanyu, ndetse bafite uburenganzira bwo 
    kubagira inama no gushobora kubakuraho cyangwa kubasimbura igihe bigaragaye 
    ko mutashoboye kuzuza inshingano zanyu. Umuyobozi agomba kwakira neza 
    abaturage, akabatega amatwi yicishije bugufi, agakemura ibibazo atabogamye 
    agakurikiza amategeko. Iyo umuyobozi abigenje atyo usanga yubahwa kandi agace 
    aherereyemo kagatera imbere. Igihugu gifite abayobozi nk’abo gitera imbere.
    Nyakubahwa Muyobozi w’akarere,

    Ba nyakubahwa bayobozi muteraniye hano, kirazira ko umuyobozi yicara mu biro 
    ngo avugire kuri terefone ibijyanye n’inyungu ze bwite abaturage bamutegereje ku 
    muryango. Ntibikwiye ko muca ku baturage baje babagana mutababajije ikibagenza 
    ngo mubakemurire ibibazo. Birashoboka ko yenda bamwe muri mwe musohoka mu 
    biro mugaca ku baturage babategerereje hanze mutabasuhuje mukinjira mu modoka 
    zanyu mukagenda. Umuyobozi nk’uwo ntazi kwakira abamugana. Niba muri mwe 
    harimo umuyobozi nk’uwo ndamumenyesha ko yahinduka akareka kubangamira 
    uwo muco w’amahoro, akareka kudusebya dore ko burya ngo umukobwa aba 
    umwe agatukisha bose. Mu kwakira ababagana mugomba kurangwa n’amagambo 
    nka “muraho, murakaza neza murisanga, tubafashe iki? N’ayandi nk’ayo.”

    Murakoze, murakarama. 

    I. Ibibazo byo kumva no gusesengura umwandiko
    1. Uyu mwandiko ni bwoko ki? Ugamije iki? 
    2. Garagaza uko uyoboye ikiganiro asobanura imiyoborere myiza muri rusange? 
    3. Ni ibiki tubwirwa mu mwandiko biranga umuyobozi mwiza? 
    4. Ni iyihe nsanganyamatsiko ivugwa mu mwandiko?
    5. Rondora izini mvugo waba uzi zikoreshwa mu kwakira neza abakugana.
    6. Ni iki wungukiye muri iki kiganiro mbwirwaruhame?
    II. Ibibazo by’inyunguramagambo
    1. Tanga ibisobanuro by’ amagambo akurikira ari mu mwandiko: 
    a) Ubwitabire: 
    b) Ba Rugwirorusa: 
    c) Aza yikandagira: 
    d) Kubunza imitima: 
    e) Abamushyize ku ntebe: 
    2. Soma buri jambo rivuye mu mwandiko hanyuma urihuze n’ igisobanuro 

    cyaryo ukoresheje akambi.

    a

    3. Sobanura icyo iyi mvugo ishaka kuvuga: umukobwa aba umwe agatukisha 

    bose

    VI. Ibibazo ku ibaruwa y’ubutegetsi, ku mwirondoro no ku matangazo
    1. Ushingiye ku ishami wize, andike ibaruwa isaba akazi kajyanye n’ibyo wize. 
    Ku mugereka w’ibaruwa wanditse, ushyireho umwirondoro wawe.
    2. Ishyire mu mwanya w’umubyeyi, maze wandikire inshuti yawe uyitumira mu 
    bukwe bw’ umwana wawe ugiye gushyingirwa.
    3. Andika itangazo rirangisha ibyangombwa byawe byabuze harimo 
    irangamuntu, uruhushya rwo gutwara ibinyabiziga n’ ubwishingizi 
    bw’ubuzima. Urikore ku buryo bizakugeraho neza wubahiriza uturango 

    twose tw’itangazo.

  • UMUTWE 5:UBWIKOREZI

    Ubushobozi bw’ingenzi bugamijwe
    - Gusesengura umwandiko ku bwikorezi mu iterambere ry’igihugu, 
    hagaragazwa ingingo z’ingenzi ziwugize. 
    - Kugaragaza imimaro y’amagambo mu nteruro. 

    - Gusesengura no gukoresha mu nteruro inyangingo zinyuranye.

    Igikorwa cy’umwinjizo

    Ushingiye ku bumenyi ufite, sobanura isano iri hagati y’iterambere ry’ubwikorezi 

    n’iterambere ry’igihugu muri rusange.

    V.1. Umwandiko: Uruhare rw’ubwikorezi mu iterambere

    mk

    Ubwikorezi ni uburyo bwo gukura abantu cyangwa ibintu ahantu hamwe bijyanwa 
    ahandi. 
    Abakurambere bacu baragotse mu gihe batwaraga ibintu byose ku mutwe, baheka 
    mu ngobyi abanyacyubahiro, abageni ndetse n’abarwayi. 
    ashobora kuhakoresha amasaha atanu cyangwa atandatu mu modoka, yakoresha 
    indege akaba atarenza iminota mirongo itatu. 
    Ubwikorezi bwambukiranya ibihugu ndetse n’imigabane. Nk’uko babivuze ngo: 
    “Akanyoni katagurutse ntikamenya iyo bweze.” Ni muri urwo rwego, abantu 
    bagera mu bihugu bitandukanye bakoresheje uburyo bunyuranye bw’ubwikorezi 
    bikabafasha guhahirana, kwiga, gushyikirana no gutsura umubano.
    Iterambere ry’ubwikorezi rigendana n’iterambere ry’ibikorwa remezo. Iyo ibikoresho 
    by’ubwikorezi cyangwa se inzira z’ubwikorezi ziyongereye, iyoherezwa n’itumizwa 
    ry’ibicuruzwa mu mahanga no mu gihugu imbere ririyongera, rigakorwa ku buryo 
    buhendutse ndetse na serivisi zikihuta kandi zikanoga. Igihugu rero nticyatera 
    imbere kidashyize imbaraga mu kubaka ibikorwa remezo bijyanye no gutwara 
    abantu n’ibintu.
    Ikindi kandi iterambere ry’ubwikorezi rituma abantu ku giti cyabo biteza imbere. 
    Abafite inganda zikorerwamo ibikoreshwa mu bwikorezi, usanga ari abaherwe. 
    Abakozi b’izo nganda, abakora mu gutwara abantu n’ibintu babaho neza kandi 
    bakazigamira imiryango yabo. Abacuruzi bagezwaho ibicuruzwa byabo bidatinze 
    bakabasha guhaza amasoko kandi bakinjiza akayabo k’amafaranga. Uko abantu 
    bazamuka mu bukungu ni ko batanga imisoro igira uruhare mu iterambere 
    ry’igihugu. 
    Ubwikorezi rero ni inkingi ya mwamba mu iterambere, kuko bworoshya urujya 
    n’uruza rw’abantu n’ibintu. Abantu bagera aho bifuza mu gihe gito, bakabona igihe 
    gihagije cyo gukora indi mirimo. Ibintu bigera ku babikeneye bitagoranye kandi 
    bihagije ndetse bikinjiriza igihugu amafaranga gikenera mu gukora ibindi bikorwa 
    by’iterambere. 

    Uko ibihe byagiye bihita, abantu bakomeje gutekereza uburyo buboneye kandi 
    bwihuse bwo gutwara abantu n’ibintu. Ubwikorezi buteye imbere bugira uruhare 
    runini mu kuzamura ubukungu, bwaba ubw’umuntu ku giti ke, ubw’igihugu 
    n’ubw’isi muri rusange. Uburyo bunoze, bwihuse kandi buhendutse bwo gutwara 
    abantu n’ibintu ni kimwe mu bipimo by’iterambere. 

    Ubwikorezi bukorwa mu nzira zinyuranye: hari ubwikorezi bwo ku butaka, 
    ubwikorezi bwo mu mazi ndetse n’ubwikorezi bwo mu kirere. Mu bwikorezi bwo ku 
    butaka, hakoreshwa amagare, amapikipiki, imodoka z’amoko atandukanye ndetse 
    ku buryo bwisumbuyeho hakoreshwa gariyamoshi. Mu bwikorezi bwo mu mazi, 
    hakoreshwa amato atandukanye mu gutwara abantu n’ibintu. Mu bwikorezi bwo 
    mu kirere hakoreshwa indege zinyuranye.

    Abahanga baravuze bati: “Igihe ni amafaranga.” Ubwikorezi burushaho gutanga 
    umusanzu mu iterambere, iyo butwara ibintu byinshi kandi vuba. Iyo ubwikorezi 
    bwihuta, abantu babona igihe gihagije cyo gukora ibindi bikorwa. Urugero, uburyo 
    bwo gutwara abantu n’ibintu butaratezwa imbere mu Rwanda, umuntu yashoboraga 
    kuva i Rusizi ajya i Kigali akaba yakoresha iminsi itanu mu nzira nyamara ubu 

    V.1.2. Gusoma no kumva umwandiko

    Igikorwa

    Ongera usome umwandiko “Uruhare rw’ubwikorezi mu iterambere”, hanyuma 

    usubize ibibazo bikurikira:

    1. Ubwikorezi ni iki?
    2. Iterambere ni iki?
    3. Ni ubuhe buryo butandukanye bukoreshwa mu gutwara abantu 
    n’ibintu?
    4. Ni uruhe ruhare rw’ubwikorezi mu iterambere ry’igihugu?
    5. Garagaza urugero bw’ibikoreshwa mu gutwara abantu n’ibintu 
    byavuzwe mu mwandiko bitaratangira gukoreshwa mu Rwanda.
    6. Garagaza kandi usobanure ibikorwa remezo bijyanye no gutwara 

    abantu n’ibintu

    V.1.3. Gusoma no gusesengura umwandiko

    gikorwa

    Ongera usome umwandiko“ Uruhare rw’ubwikorezi mu iterambere”, hanyuma 
    usubize ibibazo bikurikira:
    1. Ni izihe ngingo z’ingenzi zigaragara muri uyu mwandiko?
    2. Kuri wowe uyu mwandiko ugusigiye irihe somo?
    3. Vuga ibindi byifashishwa mu gutwara abantu n’ibintu bitavuzwe mu 
    mwandiko.
    4. Sobanura uko ubwikorezi bukwiye kutabangamira ibidukikije nuko 

    bwakwimakaza umuco w’ubuziranenge.

    V.2. Iyiganteruro

    V.2.1. Inshoza n’ubwoko bw’interuro

    Igikorwa

    Ushingiye ku bumenyi ufite, sobanura interuro n’iyiganteruro. Hanyuma ukore 
    n’ubushakashatsi ku bwoko bw’interuro ushingiye ku mubare w’amagambo 

    n’uw’inshinga zizigize, unatange ingero.

    V.2.1.1. Inshoza y’interuro n’iyiganteruro

    1. Interuro 

    Interuro ni ijambo cyangwa urukurikirane rw’amagambo umuntu avugamo 
    cyangwa yandikamo igitekerezo cyuzuye. Interuro ni igice k’imvugo umuntu yatura 
    akakirangiza aruhuka bihagije, kigatanga igitekerezo cyuzuye. 
    2. Iyiganteruro
    Iyiganteruro ni ubumenyi bugamije gusesengura imiterere y’ibinyabumwe bigize 
    interuro ari byo magambo. Ni ubuhanga bwiga isanisha ry’amagambo mu kurema 
    interuro, amoko, imimaro n’imikurikiranire byayo mu nteruro. Iyiganteruro ryiga 
    kandi inyangingo zigize interuro, amatsinda yazo n’imimaro yazo.
    Mu iyiganteruro, ijambo ni cyo kinyabumwe fatizo nk’uko mu iyigantego 
    ikinyabumwe fatizo ari akaremajambo. 
    V.2.1.2. Amoko y’interuro 
    Hashingiwe ku mubare w’amagambo n’uw’inshinga zitondaguye bigize interuro, 
    interuro z’Ikinyarwanda zirimo amoko atatu: interuro jambo, interuro yoroheje 
    n’interuro y’urusobe.
    1. Interuro jambo 
    Interuro jambo ni interuro igizwe n’ijambo rimwe. Interuro jambo zishobora 
    gushingira ku magambo y’ubwoko hafi ya bwose. Interuro jambo ni interuro 
    idasanzwe kuko iba ihagarariye interuro igizwe n’amagambo menshi.
    Ingero: 
    Ibi mwabitundishije iki? Ikamyo. (Izina)
    Ni iki mwifuriza Abanyarwanda bose? Amahoro n’iterambere. (Amazina)

    Ibi bitabo mwabitundishije amakamyo angahe? Atatu. (Ikinyazina)

    Mwagenze urugendo rureshya rute? Rurerure. (Ntera)
    Murateganya iki muri iki gihembwe? Gutsinda. (Inshinga iri mu mbundo)
    Uraza? Ye! (Irangamutima) 
    Mwageze ku ishuri ryari? Kare. (Umugereka)
    Ndagiye. (inshinga itondaguye)

    Taha. (inshinga itondaguye)

    2. Interuro yoroheje cyangwa interuro shingiro

    Interuro yoroheje, interuro shingiro cyangwa interuro fatizo ni interuro igizwe 
    n’amagambo abiri cyangwa arenga ahuriye ku nshinga imwe itondaguye 
    yumvikanisha ubutumwa bumwe, budasobekeranye. Ruhamwa ariko ishobora 
    no kuba itagaragara mu nteruro tukayibwirwa n’indanganshinga. Iyo nteruro iba 
    ifite ruhamwa imwe igizwe n’ijambo rimwe cyangwa itsinda ry’amagambo ahuriye 
    ku gikorwa, imico cyangwa imimerere bivugwa mu nshinga. Interuro yoroheje 
    bayita kandi inyabumwe kuko ifite inshinga imwe itondaguye. Interuro yoroheje 
    kandi ishobora kuba ifite icyuzuzo kigizwe n’ijambo rimwe cyangwa urujyano 
    rw’amagambo ariko ishobora no kuba nta cyuzuzo ifite.
    Interuro yoroheje ishobora no kutagira inshinga ariko n’ubundi ikumvikanisha 

    igitekerezo kimwe.

    Ingero: 
    - Igihe ni amafaranga.
    - Ubwikorezi bwambukiranya ibihugu ndetse n’imigabane.
    3. Interuro y’urusobe 
    Interuro y’urusobe cyangwa interuro y’inyunge iba igizwe n’inshinga zitondaguye 
    zirenze imwe buri nshinga ikaba ari izingiro ry’inyangingo. Ni interuro igizwe 
    n’inyangingo ebyiri cyangwa zirenzeho.
    Ingero: 
    - Iyo ubwikorezi bwihuta, abantu babona igihe gihagije cyo gukora ibindi bintu.

    - Akanyoni katagurutse ntikamenya iyo bweze. 

    Imyitozo

    1. Mu kiganiro gikurikira, tahuramo amoko atandukanye y’interuro.
    - Yewe wa mugabo we! Ino hari ikibazo k’ibicanwa. Abantu batemye 
    amashyamba 
    - Barayatsemba. None Leta ntikemerera abantu gupfa gutema amashyamba 
    asigaye. 
    - Dukore iki?
    - Ntitwakibura. Reka turebe uburyo twakwihangira umurimo dukemura 
    ikibazo k’ibicanwa.
    - Ni byiza cyane.
    - Reka dutangire umushinga.
    - Uwuhe?
    - Uwo gukora imbabura za canamake. 
    - Zizagurwa n’abantu benshi kubera ko inkwi zihenda.

    2. Garagaza ibintu bine iyiganteruro ryibandaho.

    .2.2 Isanisha

    Igikorwa

    Uhereye ku nteruro zikurikira garagaza amagambo afitanye isano, uvuge 
    n’ubwoko bw’isanisha bwakoreshejwe kandi ukore n’ubushakashatsi ku 
    isanisha mu nteruro.
    - Ubwikorezi buteye imbere buzamura ubukungu.
    - Iki gisubizo cyashubije umuhanga.
    - Gusoma inkuru birakunzwe.
    - Abantu bagera aho bifuza mu gihe gito. 
    - Bihogo ikamwa menshi.

    - Biraro bya Murema azadusura.

    1. Inshoza y’isanisha
    Isanisha ni uburyo bwo guhuza amagambo mu irema ry’interuro ku buryo ijambo 

    ry’ibanze riha amagambo aryungirije akarango karyo.

    Urugero: 

    Bano bana bato barashonje. Ijambo ry’ibanze ni abana.
    Isanisha rikunze kugaragaza amasano nyantego aba ari hagati y’amagambo agize 
    interuro. Muri uru rugero isano ni inteko ya 2 ba.
    2. Amoko y’isanisha
    Mu Kinyarwanda hari amoko anyuranye y’isanisha.
    a) Isanisha nyantego
    Mu isanisha nyantego, ijambo ry’ibanze riha amagambo aryungirije intego ya 
    kamwe mu turemajambo twaryo. 
    Ingero: 
    - Iki gikamyo kinini gitwara imizigo myinshi.
    - Icyambu kinini gifasha mu bwikorezi.
    b) Isanisha nyanyito
    Isanisha nyanyito rishingira ku kivugwa n’ijambo ry’ibanze. Rikoreshwa akenshi ku 
    magambo adafite indomo n’indanganteko cyangwa afite indanganteko zumanye 
    (zidatandukana) n’igicumbi (Mugabo, Bahizi, Rukundo, mukecuru…). Iyo ikivugwa 
    ari umuntu umwe isanisha ribera mu nteko ya mbere; baba benshi kimwe no mu 
    irondora rikabera mu nteko ya kabiri. Iyo ikivugwa ari inyamaswa cyangwa ikindi 
    kintu isanisha rikorwa mu nteko ya 9 cyangwa iya cumi.
    Ingero: 
    - Mugabo akora ubwikorezi.
    - Ba Kanyana bahahirana n’amahanga.
    - Indege itwara imizigo myinshi.
    c) Isanisha nyurabwenge
    Isanisha nyurabwenge rikorwa iyo ibivugwa ari inshinga iri mu mbundo, uruvange 
    rw’abantu n’ibintu cyangwa uruvange rw’abantu n’inyamaswa n’urw’amagambo 
    adahuje inteko. Isanisha nyurabwenge rikorerwa mu nteko ya 8.
    Ingero: 
    - Umugabo, ihene n’igare byahuriranye.
    - Gutwarana abantu n’ibintu birabujijwe.
    - Kurya, kunywa no kubyina birashimisha.

    - Bakame n’impyisi birazirana

    d) Isanisha nyazina
    Isanisha nyazina ni isanisha rishingira ku ndanganteko yumanye n’igicumbi.
    Ingero: 
    - - Rutegaminsi rwa Tegera yari inyangamugayo. (Nt 11, Nt 1)
    - - Bikungero bya Murema afite ibihangano byiza. (Nt 8, Nt 1)
    - - Nyakayonga ka Musare.
    e) Isanisha mpisho
    Isanisha mpisho rikorwa igihe ikivugwa kitazwi cyangwa kitagaragajwe. 
    Ingero: 
    - Karabaye noneho.
    - Umugore n’umugabo rwambikanye.
    - Karahanyuze twarabyinnye biratinda.
    f) Uruvange rw’isanisha
    Uruvange rw’isanisha ni isanisha rigengwa n’inteko zitandukanye kandi rigengwa 
    n’ijambo rimwe. 
    Ingero: 
    - Igisonga cya Papa arahagurutse. (nt7 na nt1)

    - Nyina w’iki kimasa irashaje. (nt1, nt9)

    Imyitozo

    1. Garagaza ubwoko bw’isanisha bwakoreshejwe muri buri nteruro mu 

    zikurikira:

    a) Uyu mugabo mugufi afite imbaraga.
    b) Amatungo n’ibikoresho byahashiriye.
    c) Karababonye. 
    2. Tanga urugero rw’interuro ikoreshejwemo:
    a) Uruvange rw’isanisha.
    b) Isanisha nyazina.

    c) Isanisha nyanyito.

    V.2.3. Imimaro y’amagambo mu nteruro

    Igikorwa

    Uhereye ku nteruro zikurikira, garagaza imimaro y’amagambo azigize kandi 
    ukore ubushakashatsi ku mimaro y’amagambo mu nteruro.
    - Mukamana arwanya isuri.
    - Mugabe n’abana be bateye ibiti neza.

    - Amashyamba atuzanira umwuka mwiza.

    1. Imimaro y’ingenzi
    Imimaro y’ingenzi y’amagambo mu nteruro ni itatu: ruhamwa, inshinga (ipfundo/ 
    izingiro) n’icyuzuzo.

    a) Ruhamwa 

    Ruhamwa ni ijambo rigaragaza ukora igikorwa cyangwa uwerekezwaho imimerere 
    n’imico n’inshinga bivugwa n’inshinga iri mu nteruro. Ruhamwa ishobora kuba 
    izina, urujyano rw’amazina cyangwa urw’amazina n’imfutuzi zayo, ntera, ikinyazina, 
    inshinga iri mu mbundo cyangwa itondaguye mu buryo bw’insano. Ruhamwa 
    nanone ishobora kujyana n’inshinga imwe cyangwa nyinshi, gukurikira inshinga 
    cyangwa kuyibanziriza.

    Ingero:

    Abana barakina umupira.
    Umuhungu n’umukobwa bakuru baze.
    Bake barabona ibihembo.
    Niyonkuru yicaye ku ntebe.
    Uyu natahe.
    Kwiga birananiza. 
    Usakuza arasohoka.
    Karisa ariga, agahinga ndetse akanacuruza.
    Haragenda abahinzi gusa.

    Ruhamwa zigira amoko atandukanye:

    Ruhamwa mboneranteko / mboneranteruro
    Ruhamwa mboneranteko/ mboneranteruro ni ijambo cyangwa urujyano 

    rw’amagambo bishingirwaho isanisha nyantego

    Urugero:

    Abana batarangara babona amanota meza

    - Ruhamwa mboneramvugo

    Ruhamwa mboneramvugo ni ijambo rishingirwaho isanisha ry’inshinga ariko 

    hakurikijwe icyo inshinga ivuga iryo jambo rikaba ari ryo cyuzuzo k’inshinga.

    Ingero: 

    Imineke irya abana naho inzoga ikanywa abakuru.

    Imboga zibona abana.

    - Ruhamwa nyurabwenge

    Ruhamwa nyurabwenge ni ijambo ridashingirwaho isanisha rikaba icyuzuzo 

    k’inshinga ariko hakurikijwe icyo inshinga ivuga ukumva iryo jambo ari ryo ruhamwa.

    Ingero: 

    Imboga zibona abana. (Abana babona imboga)
    Igisoro gikina abahanga. (Abahanga bakina igisoro)

    - Ruhamwa mpisho/ mburabuzi

    Ruhamwa mpisho/ mburabuzi ni ruhamwa itagaragara mu rukurikirane 
    rw’amagambo ikagaragazwa n’akaremajambo ko mu nshiga gusa, kaboneka mu 

    nteko ya 8, 12,14 n’iya 16.

    ngero: 
    Karabaye. (agaki?)
    Biracitse. (ibiki?)
    Burije. (ubuki?)
    Nta cyo bitwaye. (ibiki?) 
    Harabaye ntihakabe. (hehe?)
    b) Inshinga (izingiro / ipfundo)
    Inshinga ni ijambo ribumbatiye ingingo yo kugaragaza igikorwa,imiterere, imimerere 
    cyangwa imico byerekeza kuri ruhamwa mu nteruro.
    Ingero:
    - Umurimo utugeza kuri byinshi.
    - Aba bana babereye ubutore.
    - Ibitabo byabo birashaje.
    - Abaporisi benshi baritonda
    - Abana be barabyibushye.

    c) Icyuzuzo 

    Icyuzuzo ni ijambo rijyana n’inshinga rikayisobanura cyangwa rikayuzuza. Gishobora 
    kugirwa n’ijambo rimwe cyangwa urujyano rw’amagambo.
    - Icyuzuzo mbonera 
    Icyuzuzo mbonera kigizwe n’ijambo cyangwa amagambo aherekeza inshinga 
    akuzuza igitekerezo cyayo. Icyuzuzo mbonera giherekeza inshinga kitanyuze ku rindi 
    jambo cyangwa ngo kigire ibindi bisobanuro by’umwihariko cyongeraho. Ni ukuvuga 
    ko hagati y’inshinga n’icyuzuzo mbonera nta rindi jambo rizamo. Gishobora kuba 
    kigizwe n’ijambo rimwe cyangwa menshi. Muri rusange icyuzuzo mbonera gisubiza 

    ikibazo iki? Nde? 

    Ingero 

    Kabayiza arubaka inzu.
    Inyamaswa zirya ibyatsi
    Urukwavu rurya kimari

    Kanyana avuza umwana we

    - Icyuzuzo nziguro

    Icyuzuzo nziguro cyuzuza inshoza y’inshinga kivuga uko igikorwa, imimerere 
    cyangwa imiterere biba, aho bibera, igihe bibera, inshuro biba n’ibindi. Gishobora 

    kugirwa n’ijambo rimwe cyangwa urujyano rw’amagambo.

    Ingero: 

    Wa mugabo arahinga cyane. 
    Uyu mwana yiga mu gitondo. 
    Karera akora imirimo ye vubavuba.
    Namubonye kabiri.

    Batuye i Kabgayi.

    Ibyuzuzo nziguro bigira amoko atandukanye bitewe n’inshoza yabyo. 

    - Icyuzuzo nziguro cy’uburyo

    Icyuzuzo nziguro cy’uburyo ni icyuzuzo cyuzuza inshinga kikavuga uko igikorwa 
    cyangwa imimerere bivugwa n’inshinga bigenda. Akenshi usanga ibyuzuzo 
    nziguro by’uburyo bigizwe n’imigereka y’uburyo, bigasubiza ikibazo kibajijwe 

    n’ingirwanshinga «-te? »

    Ingero: 

    Abakora cyane mubahembe. 

    Kagabo avuga buhoro cyane.

    Bagenda amaterekamfizi.

    - Icyuzuzo nziguro cy’ahantu

    Icyuzuzo nziguro cy’ahantu kivuga ahantu ibivugwa n’inshinga bibera cyangwa 

    biherereye. Gisubiza ikibazo hehe?

    Ingero: 

    Uze kunsanga haruguru. 
    Umwana yabaye mu nzu biratinda.
    Dutuye i Kamembe
    Nabibonye munsi y’umuhanda.

    - Icyuzuzo nziguro k’igihe

    Icyuzuzo nziguro k’igihe kivuga igihe imimerere cyangwa igikorwa bivugwa 

    n’inshinga bibera. Gisubiza ibibazo « ryari?” cyangwa « gihe ki?» 

    Ingero:

    Igihunyira gihiga nijoro

    Ajya ku kazi mu gitondo

    Baje ku manywa. 

    Yagiye kera.

    - Icyuzuzo nziguro k’inshuro

    Icyuzuzo nziguro k’inshuro kivuga inshuro igikorwa kiba cyangwa kigahamya ingano. 

    Gisubiza ikibazo kibazwa n’ijambo « kangahe? »

    Ingero:

    Nagiyeyo kenshi.

    Ibyo bintu twabyumvise rimwe
    Uri busome kangahe?
    Babirya rimwe na rimwe.

    2. Imimaro yungirije

    Mu nteruro, hari amagambo ajyana n’andi bigakora urujyano rufite umumaro 

    umwe ariko ugasanga afite imimaro yayo muri urwo rujyano

    a) Impuza

    Impuza ni amagambo afite umumaro wo guhuza amagambo n’andi. Ayo magambo 
    ni ibyungo n’ibinyazina ngenera.
    Ingero: 
    - Ubwikorezi bw’abantu n’ibintu bwateye imbere. (bw’ na na:ni impuza)
    - Abahungu n’abakobwa buriye indege bajya kwiga. (na: ni mpuza)
    b) Imfutuzi
    Imfutuzi ni amagambo asobanura andi aherekeje, ndetse n’ indangahantu.
    Ingero:
    - Uyu mwana muremure yiga neza. (uyu, muremure: ni imfutuzi)

    - Twigira mu ishuri. (mu: imfutuzi)

    Imyitozo

    1. Garagaza imimaro y’ibanze n’imimaro yungirije ku magambo agize 
    interuro zikurikira :
    a) Aba banyeshuri n’abarezi babo bakora ibikorwa byiza.
    b) Sekarama yasize ibisigo n’ibiganiro.
    2. Mu nteruro zikurikira erekana ruhamwa uvuge n’amoko yazo:
    a) Imineke irya abana.
    b) Igikombe k’ibihugu kizakinirwa he?
    3. Tanga urugero rw’interuro ifite:
    a) Icyuzuzo mbonera
    b) Icyuzuzo nziguro cy’uburyo

    c) Icyuzuzo nziguro k’inshuro.

    v.3. Imyitozo y’ubushobozi ngiro bw’umunyeshuri

    Uhereye ku nsanganyamatsiko y’ubwikorezi, andika umwandiko uri hagati 
    y’imirongo mirongo itatu na mirongo ine, wemeranywa n’uyu mugani “Akanyoni 
    katagurutse ntikamenya iyo bweze.” Mu mwandiko wawe hagaragaremo 
    amoko anyuranye y’interuro n’inyangingo.
    Ubu nshobora:
    - Gusobanurira abandi uruhare rw’ubwikorezi mu iterambere ry’igihugu. 
    - Gusobanurira abandi amoko atandukanye y’interuro.
    - Kugaragaza imimaro y’amagambo agize interuro.
    - Gusesengura interuro yoroheje nkoresheje uburyo bw’igiti.
    - Kugaragaza inyangingo zitandukanye mu nteruro z’Ikinyarwanda. 
    Ubu ndangwa no:
    - Gukoresha neza Ikinyarwanda no gushishikariza abandi ibijyanye 
    n’iterambere rishingiye ku bwikorezi.
    - Gushishikarira no gushishikariza abandi gukoresha neza isanisha mu 

    nteruro.

    V.4. Isuzuma risoza umutwe wa gatanu

    Umwandiko: Igihugu cy’u Rwanda kitaye ku bwikorezi
    Ubwikorezi ni kimwe mu bifata umwanya ntagereranywa mu iterambere ry’Igihugu kuko 
    buri mu byinjiza umusoro munini igihe bohereza cyangwa batumiza ibintu mu mahanga 
    no mu ngendo z’abantu zaba iz’imbere mu Gihugu n’izambukiranya imipaka ndetse 
    bukanatanga akazi ku bantu benshi. Umusoro ni amafaranga Leta isaba umuturage ku 
    mutungo we hashingiwe ku itegeko, hakurikijwe ubushobozi bwa buri wese, ukayifasha 
    kurangiza inshingano zayo. Ibyo bituma buri gihugu kita ku bwikorezi kubera uruhare 
    bufite mu kwinjiza imisoro.
    Imirimo y’ubwikorezi ni myinshi, harimo gutwara abantu ku nzira y’ubutaka hifashishijwe 

    amapikipiki, amatagisi n’amabisi byabiherewe uruhushya n’itegeko rigenga ibinyabiziga 
    binyura mu muhanda, kandi bifite ubushobozi bwo gutwara abantu. Mu bihugu bimwe 
    batwara abantu n’imitwaro muri gariyamoshi kuko zihuta kandi zigatwara abantu 
    benshi n’ibintu byinshi kurusha amabisi n’amakamyo. Hari kandi gutwara abantu 
    n’ibintu mu ndege haba imbere mu gihugu ndetse no mu ngendo mpuzamahanga; mu
    biyaga ndetse no mu nyanja ngari na ho batwara abantu cyangwa imizigo mu mato 
    agezweho ashobora gutwara abantu ibihumbi n’amatoni atabarika y’ibicuruzwa aho 
    abantu bambara imyambaro yabugenewe ishobora gutuma batarohama mu mazi mu 
    gihe habaye impanuka. 

    Mu guteza imbere ubwikorezi mu Rwanda hari gutunganywa inyigo y’umuhanda wa 
    gariyamoshi nk’uko bitangazwa n’ubuyobozi. Umuhanga mu by’ubwubatsi ushinzwe 
    itunganywa ry’inyigo y’umuhanda wa gariyamoshi muri Minisiteri y’Ibikorwa Remezo 
    ni we wabitangaje nyuma y’inama yabereye Arusha muri Tanzaniya. Muri iyo nama 
    harebwe aho ibikorwa byo kubaka uwo muhanda wa Daresalamu (Dar es Salaam)-
    Isaka-Kigali-Keza-Musongati (DIKKM) bigeze. Yabwiye ikinyamakuru “The New Times” 
    ko Tanzaniya, u Burundi n’u Rwanda bakomeje gufatanyiriza hamwe gutunganya 
    umushinga w’umuhanda wa gariyamoshi DIKKM. Iyi nama yabereye Arusha, yari 
    igamije kongera amasezerano muri serivisi z’ubujyanama muri uyu mushinga ku wa 31 
    Ukuboza 2015.

    Iyo nama yitabiriwe n’abayobozi mu nzego zinyuranye, harimo iz’imari, iz’ibidukikije no 
    gucunga ubutaka zaturutse mu bihugu bitatu, banemeza amabwiriza Ikigo k’Igihugu 
    Gishinzwe Iterambere ry’Ubwikorezi mu Rwanda (RTDA) kizagenderaho gitanga isoko 
    ry’ubwubatsi ku ruhande rw’u Rwanda, Tanzaniya n’u Burundi.

    Imirimo y’ibanze ku bikorwa by’uyu muhanda yanaganiriweho n’abaminisitiri bafite 
    ubwikorezi mu nshingano zabo, mu nama yabereye i Mwanza muri Tanzaniya, ku wa 13 
    Gashyantare mu mwaka wa 2015. Mu itangazo ryashyizwe ahagaragara nyuma y’inama 
    yabo, rivuga ko biyemeje kurushaho gukorana kugira ngo bateze imbere inyungu 
    z’ibihugu uko ari bitatu kimwe n’ababituye. Hari aho rigira riti: “Abaminisitiri bashimye 
    ubushake ibihugu bitatu bihurira kuri uyu mushinga bifite kugira ngo ubashe gushyirwa 
    mu bikorwa n’akamaro uzagira ku guhuza ibihugu by’akarere mu buryo bw’ubwikorezi, 
    iterambere ry’ubukungu n’izamuka rya serivisi z’imibereho rusange”.

    Iyo nama y’i Mwanza kandi yemeje ko nyuma y’inkunga ya Banki Nyafurika Itsura 
    Amajyambere, ibihugu bihuriye kuri uwo mushinga bigomba gufatanya ku kiguzi 
    gikenewe kugira ngo inyigo yawo irangizwe neza; aho bibarwa ko hagikenewe amadorari 
    y’Amerika ibihumbi magana atatu (U$ 300 000). Umwe mu bari bitabiriye inama avuga 
    ko ibihugu byose byiyemeje kongeramo ingufu ku buryo uyu mushinga urangizwa mu 
    gihe cya vuba, aho biteganyijwe ko mu minsi iri imbere bazatangira guhatanira kubaka 
    uyu muhanda binyuze mu bufatanye bwa za Leta n’abikorera. Kubaka iyi nzira ya 
    gariyamoshi byari biteganyijwe gutangira hagati mu mwaka wa 2017. 

    Mu Gushyingo mu mwaka wa 2015 ni bwo hashyizwe ahagaragara ibigo byatoranyijwe 
    mu rwego rw’ibanze, nk’ibizahatanira gutunganya no gushyira mu bikorwa umushinga 
    wo kubaka ibirometero igihumbi na magana atandatu na mirongo irindwi na bibiri 
    (km1 672) bihuza Daresalamu (Dar es Salaam) yo muri Tanzaniya, Kigali mu Rwanda 
    na Musongati mu Burundi. Biteganyijwe ko kubaka uyu muhanda bizatwara miriyari 

    eshanu na miriyoni ebyiri z’amadorari y’Amerika.
    Mu rwego rwo guteza imbere ubwikorezi Leta y’u Rwanda kandi yashyizeho ikigo 
    gishya kitwa ATL kizita ku bikorwa bijyanye n’ingendo z’indege kugira ngo urwo rwego 
    rw’ubwikorezi rurusheho gutera imbere. Iki kigo kigamije kugabanya amafaranga 
    menshi yagendaga muri urwo rwego no gucunga ibikorwa byo ku bibuga by’indege. 
    ATL yemejwe n’Inama y’Abaminisitiri, ikaba yarahawe inshingano zo gucunga ingendo 
    z’indege, imizigo n’ibibuga ndetse na serivisi zijyanye na byo. Hemezwa ko ikibuga 
    k’indege cya Bugesera kizageza u Rwanda ku rwego mpuzamahanga mu bwikorezi 
    bwo mu kirere. Iki kigo gishya kikaba kigamije guteza imbere urwego rw’ubwikorezi 
    bwo mu ndege; bigafasha u Rwanda kuba intangarugero muri Afurika y’Uburasirazuba. 
    Nibigenda bityo, imari ya “Rwanda Air” iziyongera kandi bitume u Rwanda ruba 
    ikitegererezo cy’ubwikorezi bwo mu kirere mu karere, mu gutwara abagenzi n’imitwaro 
    kandi bizongera ubukungu bw’u Rwanda.

    Iyi gahunda nshya izatuma Ikigo k’Igihugu Gitwara Abantu n’Ibintu mu Ndege kigabanya 
    umubare w’amafaranga yatangwaga na Leta. Ubu Komisiyo Ishinzwe Ivugururwa 
    ry’Amategeko irimo kwiga ku itegeko rishya rishyiraho Ikigo k’Igihugu Gishinzwe 
    Ingendo za Gisiviri nyuma rikazagezwa ku Nteko Ishinga Amategeko ngo iryemeze. U 
    Rwanda rwamaze kuvugurura Ikibuga Mpuzamahanga k’Indege cya Kigali (Kanombe). 
    N’imirimo yo kubaka Ikibuga k’Indege Mpuzamahanga cya Bugesera yaratangiye.
    Ubwikorezi buzanira u Rwanda imisoro myinshi ariko hari ibintu n’imirimo bisonewe 
    umusoro ku nyongeragaciro. Muri yo harimo ubwikorezi bujyanye n’imirimo yo 

    gukwirakwiza amazi; imirimo yo gutunganya no gukwirakwiza amazi meza; gutunganya 
    amazi yanduye mu rwego rwo kutangiza ibidukikije iyo bitagamije gucuruzwa. Ibirebana 
    n’ibintu n’imirimo bijyana no kubungabunga ubuzima; imirimo yo kubungabunga 
    ubuzima n’imirimo ikorwa mu buvuzi; ibikoresho bigenewe abafite ubumuga na byo 
    birasonewe. Hari kandi ibintu n’imiti bihawe ibitaro n’amavuriro; ibintu n’imiti bitanzwe 
    cyangwa bitumijwe mu mahanga n’ababyemerewe, n’ibikoresho bihabwa abarwayi, 
    byagenewe gukoreshwa mu buvuzi cyangwa insimburangingo. Ibigo bigaragara ko 
    bishobora gusonerwa, bigomba kuba bizwi n’amategeko akurikizwa mu Rwanda 
    nk’ibigo bya Leta, imiryango igamije imibereho myiza y’abaturage, n’ibindi bigo ibyo ari 
    byo byose bikora ibikorwa byo gufasha bidaharanira inyungu. 

    Mu by’ukuri rero, ubwikorezi bufite uruhare runini mu iterambere ry’Igihugu kuko 
    haturuka ibintu bikoreshwa mu buzima bwa buri munsi bwaba ubwa Leta cyangwa 
    abantu ku giti cyabo. Ubwikorezi kandi ni hamwe mu haturuka imisoro Leta ikoresha 
    mu gukusanya amafaranga agenda ku mirimo rusange yayo, guteza imbere ubukungu 
    bw’Igihugu, imibereho myiza y’abaturage no mu butabera. Ni ngombwa rero ko 
    ibikorwa remezo bivugururwa, ibindi bigashingwa kandi bikaba bijyanye n’iterambere 
    mu bufatanye n’ibindi bihugu n’imiryango mpuzamahanga. 

    Bifatiye kuri: www.igihe.com/amakuru/

    I. Ibibazo byo kumva no gusesengura umwandiko
    1. Sobanura icyo umusoro uva ku bwikorezi ari cyo. 
    2. Ni ikihe gikorwa kivugwa mu mwandiko kigaragaza ko u Rwanda n’ibindi 
    bihugu bishishikajwe no guteza imbere ubwikorezi? 
    3. Ushingiye ku mwandiko, sobanura iyi mpine “DIKKM”.
    4. Uretse ibikorwa bivugwa mu mwandiko, tanga ibindi byerekeye izindi nzira 
    z’ubwikorezi u Rwanda rwashyizemo ingufu?
    5. Ni gute umuhanda uvugwa mu mwandiko uzagira uruhare mu buzima 
    bw’Igihugu? 
    6. Garagaza insanganyamatsiko rusange ivugwa muri uyu mwandiko n’ingingo 

    z’ingenzi ziyishamikiyeho. 

    II. Inyunguramagambo
    1. Kora interuro ku magambo akurikira, ukurikije uko asobanura mu mwandiko:
    a) Gusora 
    b) Ubukungu
    c) Gusonera
    d) Insimburangingo
    e) Imizigo
    2. Tanga amagambo ari mu mwandiko afite inyito inyuranye n’iy’aya akurikira: 
    a) Igihombo 
    b) Imbere mu gihugu
    c) Batumiza
    d) Umuswa
    III. Ibibazo ku kibonezamvugo
    1. Kora interuro zigaragaramo:
    a) Isanisha nyantego
    b) Isanisha nyanyito
    c) Isanisha nyurabwenge
    d) Isanisha nyazina
    2. Garagaza imimaro y’amagambo mu nteruro zikurikira:
    a) Iyi nama yabereye Arusha.

    b) Ubwikorezi buzanira u Rwanda imisoro myinshi.