Kinyarwanda ECLPE copy 1

Topic outline

• 

  General

  • Kinyarwanda ECLPE Y3 SB File Uploaded 1/11/21, 17:43
  • Announcements Forum
  • Y3 : Kinyarwanda ECLPE TG File
• UMUTWE 1:KUBAKA UMUCO W’AMAHORO

  Ubushobozi bw’ingenzi bugamijwe
  - Gusesengura umwandiko ku kurwanya ihohotera no kugaragaza ingingo 
  z’ingenzi ziwugize.
  - Gusesengura amagambo aturuka ku ikomora hagaragazwa uturemajambo 
  

  twayo.

  Igikorwa cy’umwinjizo 
  Ushingiye ku bumenyi bwawe bwite, sobanura ihohoterwa, uko rivuka, 
  

  ibiritera, ingaruka zaryo n’ingamba zo kurikumira hubakwa umuco w’amahoro.

  I.1. Umwandiko: Umwana wahohotewe

  
  

  “Uriya mugore se ko mbona ari kwivugisha amagambo menshi yiyesura, 
  byamugendekeye bite? Cyo re! Dore aricara agahita ahaguruka akajya kurunguruka 
  mu idirishya akongera akicara. Uriya ni umurwayi pe! Noneho ndabona atangiye 
  kwishima mu mutwe, ubanza uyu munsi yacanganyikiwe! Cyangwa uburwayi bwo 
  mu mutwe abumaranye iminsi! Yewe, ubanza yataye umutwe, reka mwegere 
  nankundira tukaganira ndareba icyo namufasha.” Nkimara kugisha umutima inama, 
  nibaza uko ngiye kumwegera ngo muganirize. Mu gihe ntarahaguruka, atangira 
  kuvugira hejuru mu ijwi riranguruye asakuza cyane agira ati: “Ubu koko turerere 
  he? Mu ngo tubasigira abakozi bakabahohotera! Mu baturanyi na ho harimo 
  inyangabirama zibahohotera! Ku mashuri na ho hari abarezi bamwe na bamwe 
  babahohotera. Iki ni ikibazo gikomeye Leta igomba gukumira amazi atararenga 
  inkombe”!
   Ibyo yabivugaga ubona ababaye ariko kubera ko nta muntu yavugishaga, abari aho 
  dukomeza kumuhanga amaso gusa dukeka ko yaba afite ikibazo cyo mu mutwe. 
  Yari yambaye ingutiya ndende n’agapira gusa. Nta nkweto yari yambaye ariko 
  bigaragara ko yari umuntu usanzwe ari umusirimu. Ibirenge bye byari byuzuyeho 
  uburimiro ndetse n’intoki zuzuye ibitaka boshye umuntu wahoze ahinga. Hashize 
  akanya gato arongera atangira gusakuza. Ati: “Abana bacu tubahungishirize he? Mu 
  ngo barahohoterwa, mu baturanyi ni uko, none n’abakabarinze barabahohotera! Ni 
  ishyano! Ni ishyano nta we naribwira weee! Sinamutanga weee! Oya!”
  Uko yakomezaga gusakuza ni na ko yajyaga ahaguruka akongera agakubita ijisho 
  

  mu idirishya ryari hejuru y’aho yari yicaye. Hashize akanya hasohoka umuganga 

  wari wambaye itaburiya y’umweru tubona amuhereje imyenda yari asohokanye 
  asa n’umwihanganisha, arongera arinjira naho wa mugore akomeza kwicara 
  aho. Ngeze aho ndamwegera. Ku bibero bye yari ahafite imyenda muganga yari 
  amaze kumuhereza, nitegereje mbona ni agakariso kabaye ubushwangi n’akajipo 
  kakwira umwana w’imyaka itanu kacikaguritse kandi kahindutse amaraso. Mugeze 
  iruhande, ndamusuhuza anyikirizanya ishavu n’agahinda. Yari yataye umutwe ku 
  buryo ibyo namubazaga byose yansubizaga igisubizo kimwe gusa kidafitanye isano 
  n’icyo mubaza: “Ni se”. Nti: “Byagenze bite”? Ati: “Se”. Nyuma yo kumara umwanya 
  muvugisha akansubiza ibiterekeranye, mpitamo kumuhagurutsa aho yari yicaye 
  ndamusindagiza mugeza aho batangira ubufasha ku bahungabanye. Mwinjiza mu 
  nzu, tuhasanga umukobwa ubishinzwe amwereka aho yicara. 
  Mu gihe atangiye kumuganiza nge ndasohoka. Nkigera hanze mpahurira n’abagore 
  babiri bari bavuye gukingiza barimo baganira. Sininjiye mu kiganiro cyabo ariko 
  nkomeza kugikurikira. Baganiraga bavuga umugabo wahohoteye umwana we 
  wiga mu mashuri y’inshuke amusanze mu rugo wenyine nyina yagiye mu murima. 
  Nkimara kubyumva nsanisha iyo nkuru n’uko wa mugore yansubizaga, nibuka ko 
  yasaga nk’uvuye mu murima nkeka ko umwana bavuga ari uwe. Nsubira mu nzu 
  aho nari namusize nsanga yacururutse aganira na wa mukobwa. 
  Mpageze ashaka guceceka ariko wa mukobwa aramubwira ati: “ Komeza nta kibazo 
  uyu ni we wakuzanye aha”. Arakomeza aramutekerereza. “Bahise bampamagara 
  ndi guhinga ngo Karake, umugabo wange, yaje avuye mu kabari yasinze kanyanga 
  amufata ku ngufu. Nahise mva mu murima aho nufiraga amasaka nsanga umwana 
  aravirirana ni ko kumuzana kwa muganga. Nongeye kugarura ubwenge nisanga aha 
  tuganirira”.
  - None se Karake asanzwe anywa kanyanga?
  - Yayinywaga ariko nta kindi gihe yigeze akora ishyano nk’iryo.
  - Wa mukobwa asa n’uguye mu kantu, aceceka akanya gato maze bimwanga 
  mu nda akomeza kumuganiriza.
  - Buriya rero sinaba ngushinyaguriye nkubwiye ko ishyano ryaguye iwanyu nawe 
  warigizemo uruhare. Iyo ubonye uwo ari we wese akoresha ibiyobyabwenge 
  ntabwo uba ukwiye kumuhishira. Kwinumira ni nko kureka igitambambuga 
  iruhande rw’umunyotwe. Kiwugeraho kikawusandaguza boshye ivu. Nyamara 
  iyo uba warabigejeje ku bayobozi bari ku mugorora bakamugira inama akareka 
  kanyanga. Ndakubwiza ukuri nta mubyeyi muzima wakorera umwana we ibya 
  mfura mbi nka biriya. Ni ikibazo k’ingaruka z’ibiyobyabwenge. Ikindi kandi 
  ni ngombwa kujya tuganiriza abana bacu tubigisha gutahura abantu bafite 
  ingeso mbi, bashobora kubahohotera. Ibyo byatuma bamenya kuvumbura 
  ufite umugambi mubisha wo kubahohotera bakamuhungira kure.
  Wa mugore yari yagaruye akenge yumva ibyo umukobwa amubwira atuje. Hashize 
  akanya abaza wa mukobwa.
  - None se ubwo Leta izamuhanisha iki? Si ukumufunga burundu ngahinduka 
  umupfakazi?
  - Leta nta nyungu iba ifite mu gufunga abantu burundu, icyo iba igamije ni 
  ukugorora umuhemu uba wakoze icyaha. Iyo amaze kwigishwa imyitwarire 
  ye ikagaragaza ko ibyatumye akora icyo cyaha atabisubira, baramufungura 
  akagaruka gufatanya n’abandi kubaka igihugu. Si byiza rero guhishira uwakoze 
  ishyano nk’iryo kuko uba umutesheje amahirwe yo kugororwa ngo ahinduke 
  muzima. Umuzima arafungurwa naho umutindi unangira ntagaragaze ko 
  yicuza ibyo yakoze ni we ufungwa burundu.
  - Urakoze kubera ibisobanuro umpaye n’inama ungiriye, ndumva nacururutse 
  reka nge kureba uko umwana ameze ubu muganga yanshatse arambura.
  Akimara kumushimira, turasohokana twerekeza aho bakirira abarwayi baje ari 
  indembe; hamwe nari namukuye yataye umutwe. Tuhageze umwe mu baganga bari 
  bahari amubwira ko ategereza gato, ko umwana arimo gukurikiranwa n’abaganga 
  kandi ko ibizamini byafashwe babijyanye muri raboratwari kureba niba nta bundi 
  

  burwayi yaba yatewe n’ihohoterwa yakorewe.

  I.1.1. Gusoma no gusobanura umwandiko

  
  

  
  

  
  

  Ongera usome umwandiko “Umwana wahohotewe”, maze usubize ibibazo 
  byawubajijweho. 
  1. Umugore uvugwa mu gika cya mbere cy’umwandiko yari he? Kubera iki? 
  2. Ni ibiki bigaragaza ko umugore uvugwa mu mwandiko yasaga 
  nk’uwataye umutwe? 
  3. Ni irihe hohoterwa rivugwa muri uyu mwandiko? Ni nde wahohoteye 
  undi? Yabitewe n’iki? 
  4. Ni he havugwa mu mwandiko hashobora gukorerwa ihohoterwa?
  5. Ese mbere yo kuganira n’uriya mukobwa, uwo mugore yari afite 
  umugambi wo gutanga umugabo we? Sobanura igisubizo cyawe. 
  6. Muri uyu mwandiko baratanga inama y’uko twarwanya ihohoterwa. 
  

  Izo nama ni izihe?

  
  

  Ongera usome umwandiko “Umwana wahohotewe” maze usubize ibibazo 
  bikurikira:
  1. Ni iyihe nsanganyamatsiko ivugwa muri uyu mwandiko?
  2. Ni izihe ngingo z’ingenzi zivugwa mu mwandiko?
  3. Garagaza ubundi bwoko bw’ihohoterwa ritavuzwe mu mwandiko.
  

  4. Ni izihe ngaruka uwahohotewe ashobora guhura na zo?

  

  Wifashishije umwandiko “Umwana wahohotewe” n’ubumenyi rusange, 
  ungurana ibitekerezo na bagenzi bawe ku nsanganyamatsiko ikurikira: 
  

  “Ingamba zafatwa kugira ngo hakumirwe ihohoterwa.”

  

  Itegereze amagambo atsindagiye ari muri izi interuro zikurikira, ugire icyo 
  uyavugaho uhereye ku miterere n’inkomoko yayo. Uhereye ku miterere 
  n’inkomoko yayo, kora ubushakashatsi utahure inshoza y’ikomoranshinga, 
  ugaragaze uko inshinga zivuka ziturutse ku mazina n’uturemajambo twazo.
  1. Uko uwo mugore yakomezaga gusakuza ni ko yahagurukaga akareba 
  mu idirishya ryari hejuru y’aho yari yicaye.
  2. Abayobozi bakunda kujanisha kugira ngo bamenye umubare 
  w’abahohoterwa muri rusange.
  3. Iyo bwije, kumurika mu nzu bigabanya ubwoba.
  4. Umuntu muzima arangwa no gutagatifuza ibikorwa bye.
  I.2.1.1. Inshoza y’ikomoranshinga
  Ikomoranshinga ni ihimba ry’inshinga nshya uhereye ku bicumbi by’andi magambo 
  asanzwe mu rurimi cyangwa imizi y’inshinga. Hari amatsinda abiri y’ikomoranshinga: 
  ikomoranshinga mvazina n’ikomoranshinga mvanshinga.
  I.2.1.2. Inshoza y’ikomonshinga mvazina
  Ikomoranshinga mvazina ni ihimba ry’inshinga uhereye ku bicumbi by’amazina 
  asanzwe ari mu rurimi.
  a) Gukomora inshinga ku izina
  Gukomora inshinga ku izina ni byo byitiriwe ikomoranshinga mvazina. Iri 
  

  komoranshinga rikoresha ingereka zikurikira: -h-;-k-; -r-; -ah-ar-, -ik-,-ur-,

  
  

  
  

  
  

  
  

  b) Uturemajambo tw’inshinga zo mu ikomoranshinga mvazina
  Inshinga zishingiye ku ikomoranshinga mvazina zifite uturemajambo dusa 
  neza n’utw’inshinga isanzwe. Twabonye ko uturemajambo tw’inshinga ari: 
  akano, indanganshinga, impakanyi, igenantego/indangagihe, 
  inyibutsacyuzuzo, umuzi, ingereka n’umusozo. 
  Inshinga yavutse kubera ikomoranshinga ishobora kugira utwo turemajambo twose 
  cyangwa tumwe muri two.
  Ingero
  a) Inuma iraguguza cyane.
  b) Tumufashe areke gutindahazwa no kubura icyo akora.
  c) Uyu mwana agomba kugirwa inama zimunezeza kuko amaze gusorekara.
  

  d) Kudumbura abandi mu mazi si igikorwa cyo gutagatifuzwa.

  
  

  
  

  
  

  Bagenahirwe munyumve
  Bagenategeko mumvune
  Munyumvire iyi mvamutima
  Navogerewe imvugiro
  Muramvane mu makuba.
  Navangiwe mu mvugo
  N’abakagombye kunyumva
  Bakamvana mu mahoro
  Bakanjyana mu makuba
  Kandi rwose ari bakuru.
  Ngenda mpura n’amahano
  Ngahohoterwa bahari
  Ubwo ndatinya ngaceceka
  Ngahora mpangayitse
  Ngira ngo mwese muri bamwe!
  Nahuye na muranduranzuzi
  Aranzuyaza ngo aranduzi
  Aranzenguruka ndazimira
  Cyaruzi ubwo aranzonga
  Yizimanira akayuzi kange.
  Runyogozi, muhishwambuto
  Atambuka apfutse ingohe
  Ngo maze angushe mu mutego
  Intege zange akirigita
  Bindigisiriza ubuzima.
  Ruzingabato yarateye
  Ngo atahe itoto ryange
  Yiteruzwa udutako
  Nako udufaranga
  Ngo antahire agahugu!
  Agahugu kange ni gato
  Abazingambuto baragateye
  Baragatunduza mfite intimba
  Murambe hafi birangoye
  Ubuzima burizinga.
  Intara zose yarazikwiye
  Ntarumanga arazivuyanga
  Atitaye ko zidakomeye
  Akazisenya nta soni
  12
  Agera ikambere n’ibikari,
  Bya bimamyi by’ibimama
  Biguha imari y’amahano
  Bikakunyunya nk’uwanyazwe
  Bikakunyonga ubutanyurwa
  Bikunyuza inyenga y’amarira.
  Ba bisukari isiga ingese
  Ntibasiba baraserutse
  Kuko basanganywe isoni nke
  Baragusekera bakagusoroma
  Bakagusenya ugasiga isi.
  Abanyumvise mubimenye
  Ba bihehe mubamenye
  Bakunyuza mu rihumye
  Maze ukagenda utabimenye
  Ugafumbira umunaba.
  Banyamishinga mudufashe
  Murashishoze dushobore
  Ibyo kujisha shugadadi
  Tujwigirize shugamami
  Ishaba y’abato ishishe. 
  
  Umuhanzi 
  

  NSENGIMANA Cyriaque

  

  

  Ongera usome umwandiko “Muhishwambuto”, maze usubize ibibazo 
  byawubajijweho. 
  1. Ni irihe hohoterwa rivugwa muri uyu mwandiko?
  2. Ni ba nde umuhanzi asaba ko bamwumva muri iki kibazo k’ihohoterwa?
  3. Ijambo “ Abazingambuto” risobanura iki? 
  4. Abazingambuto bahohoteye bate uvugwa mu mwandiko?
  5. Ese hari aho bavuga ko muhishwambuto yakwiriye ahantu hose? 
  Byerekanishe amagambo yo mu mwandiko.
  6. Hari abantu bavugwa ko bakwiye kwamaganwa bashukana bitwaje 
  

  imari. Abo ni ba nde?

  

  Ongera usome umwandiko “Muhishwambuto”, maze usubize ibibazo 
  byawubajijweho. 
  1. Umwandiko «Muhishwambuto » uri mu buhe bwoko bw’umwandiko? 
  Sobanura igisubizo cyawe.
  2. Ni izihe ngingo z’ingenzi ziri mu mwandiko?
  3. Ni ba nde bashobora guhohotera umwana?
  

  4. Ni izihe ngaruka uwahohotewe ashobora guhura na zo?

  

  Soma interuro zikurikira, witegereze inshinga zitsindagiye hanyuma ugaragaze 
  intego yazo. Hera ku ntego y’izo nshinga maze usobanure uko inshinga zivuka 
  ku zindi kandi ugaragaze uturemajambo two mu ikomoranshinga mvanshinga. 
  a) Abantu bakunda kurwanya ihohotera barangwa n’umutima mwiza
  b) Kugendererwa n’abashyitsi ni umugisha.
  c) Uwahohotewe asabwa kuvugisha ukuri kugira ngo yitabweho.
  d) Kunezerwa birakwiye ku bantu bose.
  
  I.4.1. Inshoza y’ikomoranshinga mvanshinga
  Ikomoranshinga mvanshinga ni ihanga ry’inshinga nshya uhereye ku mizi y’inshinga 
  zisanzwe mu rurimi. Iri komoranshinga rikoresha ingereka zitandukanye. Twabonye 
  ko ingereka ari uturemajambo tujya hagati y’umuzi n’umusozo tukazanira inshinga 
  ingingo nshya. Twabonye kandi ko iyo umuzi wiyunze n’ingereka bibyara igicumbi 
  

  gishya kitwa intima.

  

  I.4.2. Uturemajambo tw’inshinga zo mu ikomoranshinga 
  mvanshinga
  Inshinga zishingiye ku ikomoranshinga mvanshinga na zo zifite uturemajambo dusa 
  neza n’utw’inshinga isanzwe. 
  Inshinga yavutse kubera ikomoranshinga mvanshinga ishobora kugira utwo 
  turemajambo twose cyangwa tumwe muri two nko mu ikomoranshinga mvazina.
  Ingero
  a) Nibatazabimujanishiriza azabyibagirwa kuko azaba ari kwambarira urugamba.
  

  b) Murakomangwa n’umutima ngo muge gufasha uwahohotewe.

  

  

  I.5. Imyitozo y’ubushobozi ngiro bw’umunyeshuri
  Ugendeye ku mabwiriza agenga ihangamwandiko, hanga umwandiko ufite 
  hagati y’imirongo mirongo itatu na mirongo ine ku nsanganyamatsiko ikurikira: 
  “Gukumira ihohoterwa ni ishingiro ryo kubaka umuco w’amahoro arambye”. 
  Mu magambo agize uwo mwandiko hagaragaremo inshinga zikomoka ku 
  ikomoranshinga.
  Ubu nshobora:
  - Gusoma neza nubahiriza utwatuzo n’isesekaza.
  - Gukoresha mu nteruro amagambo nungutse. 
  - Gusesengura umwandiko ngaragaza ingingo z’ingenzi ziwukubiyemo. 
  - Gusobanura intandaro y’ihohoterwa n’uburyo bwo kurikumira
  - Gusesengura amagambo ashingiye ku ikomoranshinga ngaragaza 
  uturemajambo n’amategeko y’igenamajwi. 
  Ubu ndangwa no:
  - Kurwanya ihohoterwa aho nahura na ryo hose.
  - Kwimakaza umuco w’amahoro. 
  
  I. 6. Isuzuma risoza umutwe wa mbere
  Umwandiko: Turwanye ihohoterwa
  Mu muco nyarwanda, kubaha ubuzima ni indangagaciro mpuzabantu kuko ubwo 
  buzima umuntu abwifuriza abandi, akabuhabwa n’abandi, na we akabuha abandi. 
  Kubaho mu mudendezo bishingira ku muco w’amahoro wubakwa mu muryango 
  uwo ari wo wose kandi bikagerwaho umuntu yiyushye akuya kuko binyura mu nzira 
  nyinshi harimo no kurwanya ihohoterwa. Guhohotera umuntu ni ukumwiyenzaho 
  atakwakuye cyangwa se ataguteyeho amahane, kumuvutsa ibyo afiteho 
  uburenganzira bitewe n’uko umurusha imbaraga cyangwa umufiteho ububasha. 
  Buri muntu wese agira agaciro ahabwa na kamere avukana maze uburenganzira 
  bwe ntibube umurage w’ababyeyi cyangwa undi muntu. Nta mpamvu n’imwe 
  ishobora gutuma hagira uhohoterwa kabone n’ubwo amategeko y’umuryango 
  runaka yaba abangamira ubwoko ubu n’ubu, abantu b’igitsina iki n’iki, idini, 
  ururimi, abo badasangiye igihugu, umutungo, ikiciro cy’abaturage bavukamo, 
  

  ibitekerezo byabo n’ibindi. Kurwanya ihohoterwa bishingira ku mahame amwe 
  n’amwe y’uburenganzira bwa muntu nko kwishyira ukizana, kugira umutekano 
  no kugira imibereho myiza. Uko byaba kose n’uko byagenda kose, agaciro ka 
  muntu ntikagabanywa, ntikanasubizwa inyuma kandi gashimangirwa n’amategeko 
  mpuzamahanga ibihugu biba byaremeye, bikanayashyiraho umukono. Nubwo 
  bimeze bityo, si ko hose byubahirizwa.
  Burya koko nta kabura imvano, ibitera ihohoterwa ni imyumvire mibi, imyifatire 
  n’imyitwarire bitaboneye harimo ubusambanyi, kunywa ibiyobyabwenge, ubugizi 
  bwa nabi n’ibindi byinshi. Ihohoterwa kandi rigaragarira mu mvugo isesereza, 
  isebanya no mu bikorwa bitesha agaciro ikiremwa muntu nko gufata ku ngufu, 
  gukoresha imirimo ivunanye, gutoteza, n’indi migirire igayitse igira ingaruka ku 
  bato n’abakuru. Imvugo n’ibikorwa by’ihohoterwa bigira inkurikizi zitabarika ku 
  babikorewe nko kwiheba, gutakaza ikizere, kwiheza mu bikorwa bitandukanye, 
  kugira ipfunwe, kugira ihungabana n’izindi. 
  Kugira ngo hirindwe izo ngaruka, buri wese akwiye kuba umusemburo w’amahoro, 
  ayasakaza mu bandi mu migirire ye ya buri munsi. Bajya bavuga ngo: “Kwirinda 
  biruta kwivuza.” Ni ngombwa gufata ingamba zikumira ihohoterwa bigizwemo 
  uruhare n’inzego z’ubuyobozi ku bufatanye n’abaturage n’imiryango yigenga. Ibyo 
  byagerwaho habayeho gushyiraho amategeko n’ibihano bikwiye ku bahohotera 
  abandi, guhugura abantu b’ibyiciro binyuranye, gutegura amarushanwa yamagana 
  ihohoterwa iryo ari ryo ryose, gushyiraho amatsinda n’ibigo byihariye bishinzwe 
  gukumira no kurwanya ihohoterwa n’ibindi.
  Bityo rero, umuco w’amahoro ugomba guhera ku muntu ubwe, akawusakaza mu 
  bandi, ugakwira igihugu ndetse n’isi yose kuko “Ijya kurisha ihera ku rugo”. Buri 
  wese ahamagariwe kuba ijisho rya mugenzi we, akagaragaza hakiri kare imyitwarire 
  yatuma umuryango uhungabana ntugere ku iterambere rirambye.
  I. Ibibazo byo kumva no gusesengura umwandiko
  1. Uburenganzira bwa muntu bugaragazwa n’iki?
  2. Ni izihe ngaruka zishobora kuba ku muntu wahohotewe?
  3. Ni izihe ngamba zafatwa kugira ngo hakumirwe ihohoterwa?
  4. Tanga ingero byibura eshanu zigaragaza ibikorwa by’ihohoterwa.
  5. Wafasha ute uwahohotewe?
  6. Ni ba nde bakwiye kurwanya ihohoterwa?
  II. Ibibazo by’inyunguramagambo
  1. Simbuza ijambo (amagambo) ryanditse ritsindagiye, impuzanyito iri mu 
  mwandiko.
  a) Uwahohotewe ntabaho mu mahoro.
  b) Mu muco nyarwanda birabujijwe kwambura umuntu uburenganzira bwe.
  c) Ufashwe ku ngufu ashobora gukurizamo kugira ikangarana rikomeye.
  d) Dutozwa kwirinda gukoresha imvugo ibabaza umuntu.
  5. 2. Kora interuro ngufi ukoresheje amagambo akurikira:
  a) Umurage
  b) Kwishyira ukizana
  c) Ibiyobyabwenge
  d) Ipfunwe
  5. 3. Uzurisha izi nteruro amagambo avuye mu mwandiko. 
  a) Umuntu muzima arangwa n’…..mwiza wo guha …….buri muntu. 
  b) U Rwanda rwashyizeho……. arengera ikiremwa muntu.
  c) Kurwanya….ni inshingano yacu twese. 
  III. Ikibonezamvugo
  1. Tanga ingero ebyiri z’inshinga zifite imizi yakomotse ku bwoko bw’amagambo 
  bukurikira:
  a) Ntera b) Inyigana c) Izina
  2. Garagaza uturemajambo tw’inshinga zitsindagiye ugaragaze n’amategeko 
  y’igenamajwi. 
  a) Twirinde gusesagura ubuzima budatangwa na muntu.
  b) Ibimenyetso byose birafotorwa.
  c) Gukazanura byaracitse mu muco nyarwanda.
  d) We anezwa no kwitabwaho.
  
  

• UMUTWE 2:UMUCO NYARWANDA

  Ubushobozi bw’ingenzi bugamijwe :
  - Gusesengura zimwe mu ngeri z’ubuvanganzo nyarwanda hagaragazwa 
  uturango twazo.
  - Gusobanura iminozanganzo no kuyikoresha ahanga:
  Igikorwa cy’umwinjizo
  Tekereza, maze ugaragaze bimwe mu bintu biranga umuco nyarwanda 
  byanyuraga mu buvanganzo nyarwanda. Urebye nk’igihe bakosorana mu 
  biganiro byabo, nk’ibyakorerwaga ibwami, mu muryango nyarwanda nk’igihe 
  bungutse umwana, mu misango y’ubukwe n’ahandi.
  
  Babyirukanye ingoga mu gutamira
  Abana ba Kigeri abyiruye
  Bene Rwigurangoma rwa Ngoboka ya Rwangoruke
  Aba bana se yabyaye bakuranye icyusa mu irya
  Barasagambye nka Bisu bya Nyamihana
  Baza guhanwa na nde ngo bitonde mu gutamira
  Uwakabahannye ko ari mukuru wabo
  Bakaba bakoma ku ngeso yawe!
  Iyo ngeso barayibyariye abami
  Ba Bwimandubaruba na Bwimanduga
  Barabishyuhaguza ibihaza!
  Rutarindwa 
  Ati: “Ndi igisoka singihazwa n’agasate,”
  Ndi umutware w’Ibisumizi
  Ibyo mwumva ge nzigira mu Gisigari
  Iyo bahinga mu Rukubye, na rwo rukoroha
  Nkamenya guhangira inyama!
  Sharangabo
  Agira imandwa ikaba indubizi
  Ati: “Munyijyanire i Nyakabanda ka Kigali
  Bandebere cya giti kiri aho kikitwa umuvure
  Bacyuzuze amazi n’imineke ngumye kubayagura
  Sinteze guhezera na mugenzi wange!”
  Nshozamihigo
  Yariye kandore y’ i Nduga
  Ayimiragura ayivanga n’ ibivuzo
  Bigeze mu nda biragugara
  Ati: “Munyegereze ibitoke n’ibijumba n’umubanji
  Ngumye nkomere mu nda yange
  Ngana Mugaza wa nzovu.
  Gashamura
  Abona ubwato ntazihazine
  Akazengerezwa nk’uwasinze
  Rutarindwa yagira ngo ariyubanganya
  Akabimyoza aho imbere ye
  Ibisumizi bimukobye
  Ati: “Ngira umusongozi gito
  Akantekera imiranzi y’inyama
  N’imitura y’ibishyimbo
  Ntagomba guhisha aragapfa azamenya ingeso”.
  Rukangirashyamba aje kumuhana
  Ati: “Ni ukuri mwana wange
  Ni uko nyine uruzi nisaziye
  Umuganura waramuka waje ntiwansumbya umuhogo.
  Bisangwa ni mukuru utabakoma
  Iyo akubirije imvuruge y’isogi
  N’imitura y’ibishyimbo ntareka bihora
  We aravunjagura agacisha ruguru
  Ati: “Nagabanye ibigega
  Mumpakurire umutsima munini
  Ungana cya kigega kerekeye mu Koko
  Nge ndabasumbya mu kurya!”
  Rwayitare yatamiye intore
  I Bunganyana rya Nyirabitero
  Aracyatamba gusaba imyuko
  Rwangeyo ati: “Ndi Umunyiginya mukuru
  I Kundamvura ya Bitero, nkikundisha isogi
  Yamara kuyirya akaganya mu mabondo ikagugara”.
  Rukangamiheto yakangase amenyo ku magufwa
  Arahunja n’igitondora, ndamureba ndamugaya
  Nti: “Mbe nyamuhunja ko utarobanura”?
  Ati: “Sinabona akanya nasiga inyuma

  Muryamo yarateye, byantera agahinda”.
  

  
  

  Yenda ibihaha byayo arakoranya n’imyijima
  Ahinduka rugara mu nzu
  Ntiyabona ibitotsi byo kuryama
  Ruyimbo ararenza n’umugongo
  Inda iramugora arahemuka.
  Nzirabatinyi yagugunnye ingoma
  Imikoba iramwica mu bijigo
  Muzarebe Rubanda rwa Rwingwe
  Acuma amabondo
  Sezikeye ati: “Ge ngira iryinyo rikaba intorezo
  Narikomanga ku nkoro inkono iri ku ziko”.
  Nti: “Muranyongere inyama
  Akaba umwaka atarabaga
  Yamara kubaga bugatuma yiyegura imiryango
  Akaba ukwe!
  Kamarashavu yishinze inkori z’i Kigali
  I Bugagara bwa Nyiragasogwe
  Bashyizemo amavuta n’umunyu
  Aragumya yoreza iyo!
  Karunganwa ati: “Ndi umwana w’Umwami
  Mvuka mu nda y’ingoma
  Simenya guterera mira bunguri”.
  Cyitatire yariye ubushaza i Shegama
  Maze se aramwanga ngo yamucuze impamba.
  Musinga yamiraguye imitura y’ibishyimbo
  Bahutira ihene ku nda barakubita n’ububaya
  Yaguye impishyi bacisha mu bigega.
  Muhigirwa yahigiye ingundu y’abatunzi
  Agaca mu cyanzu
  Nahace arahakwiye
  Agatsinda yameze aye menyo
  Yo kubagira ibimasa mu Nyamagana.
  Rwabirinda yarindiriye abicaye ku ziko
  Bahembwe ngo bararinda cyane
  Ashakira inzira mu mwinjiro
  Arabiyogoza mu buriri.
  Ati: “Ndi mukuru nkabahenda

  Twatigirira ibyo kwiba nabananize cyane”.

  Kayijuka bamuhaye ikibo, icyansi, n’icyabya
  Byose asa na cya Nyarwaya
  I Nyarubuye hari ibigoryi bibiri
  Hari n’undi nabwiwe
  Ngo ntibagisumbanya ingeso
  Mubashyiremo na nyirabo Rwabizamurego
  Cya gicuba k’i Bumbogo cyaramuka cyaje
  Rugoma rubuganizwa ijana yagabanywa ite?
  Ariko nayanywe arabikwiye
  We uhora azizana akazongera mu ze!
  Yazinyaze ibindi bihugu.

  (Cyahimbwe na Senkabura ya Kibaba wo mu Rusenyi.)

  

  1. Koresha amagambo akurikira dusanga mu mwandiko mu nteruro 
  wihimbiye: 
  a) Guhakura umutsima 
  b) Umusongozi
  c) Indubizi 
  d) Guhunja
  2. Buri jambo ritsindagiye risimbuze iryo bivuga kimwe riboneka mu 
  mwandiko kandi usanishe neza interuro wahawe:
  a) Kampayana ngo yaba yarahuhuwe n’ivutu yatewe n’ibikeregete 
  by’imitura.
  b) Aba bana koko babyirukanye imbaraga mu kubasha rukacarara.
  c) Kabutura yakurikije ingeso ya se
  d) Rutamizabiri umiragura yokerwa ibisogi bishyushye ubutunguruza

  asangira ate na ba Kazehe?

  

  Ongera usome umwandiko “Babyirukanye ingoga mu gutamira” hanyuma 
  

  
  

  usubize ibibazo bikurikira:
  1. Hari imyifatire y’umunyenda mbi igaragara mu mwandiko? Yivuge.
  2. Hari ibihemu bivugwa mu mwandiko. Bivuge.
  3. Mu buse nta we batinya na busa. Bigaragaze utanga ingero mu 
  mwandiko.
  4. Shaka muri uyu mwandiko ingingo zisekeje usobanura n’impamvu 
  zisekeje.
  5. Shaka muri uyu mwandiko amazina y’abana (ibikomangoma) 
  bavuzwemo bakomoka kuri Kigeli IV Rwabugiri.
  6. Hari amwe mu mazina y’abantu n’ay’ahantu avugwa mu mwandiko. 

  Yashake muri iki kinyatuzu ujya iburyo, ibumoso, hasi cyangwa hejuru.

  

  

  Ongera usome umwandiko “Babyirukanye ingoga mu gutamira” hanyuma 
  usubize ibibazo bikurikira:
  1. Uyu mwandiko ushobora kugira inyito y’umutwe urenze umwe, tanga 
  ingero zawubera umutwe.
  2. Tanga inama kuri ba rutamizabiri bashobora kuboneka mu bigero 
  byose by’abantu.
  3. Garagaza ingingo z’ingenzi ziri muri uyu mwandiko.
  4. Muri uyu mwandiko, ukurikije inyurabwenge, umuhanzi agamije 

  gusebya abatware? Sobanura.

  

  Ongera usome umwandiko “Babyirukanye ingoga mu gutamira” ugereranye 
  ibivugwamo n’ibyavugwaga mu yindi myandiko wize, maze ukore 
  ubushakashatsi utahure inshoza y’igisigo cy’ubuse, ugaragaze uturango 
  twacyo n’akamaro ko kukiga.
  II.2.1. Inshoza y’igisigo cy’ubuse
  Abasesenguye neza ibisigo by’ubuse bagaragaje ko igisigo cy’ubuse ari umwandiko 
  w’ubuvanganzo uba uhimbitse nk’ibisetso ndetse birenze ibisetso bigasa 
  n’ibisebanyo. Ni inganzo yaba yaravukiye mu matorero y’intore, aho wasangaga 
  abantu biga kuvuga neza, bagacyocyorana ntihagire urakara; uwarakaraga mu 
  biganiro bakamwita igifura kitazi kuba mu bandi cyangwa akitwa umunyamusozi. 
  Abantu batazi gutarama barakazwaga n’ibyo bisigo babitaga ibifura. Ubusanzwe 
  ubuse ni umushyikirano w’abase n’abantu bo mu bwoko bubamarira urubanza, 

  ukarangwa no gushotorana basa n’abatukana ariko ntibigire uwo birakaza. 

  II.2.2. Uturango tw’igisigo cy’ubuse
  Ibisigo by’ubuse birangwa no kuba bisetsa ariko bisa n’ibisebanya cyangwa 
  bisesereza. Usanga kandi bakoreshamo tumwe mu turango tw’ubusizi.
  Abahimbaga ibisigo by’ubuse, babaga bagambiriye gusetsa abandi bahungu. Mu 
  basizi bazwi baba barakenetse inganzo y’ibisigo by’ubuse harimo Musenyeri 
  Alegisi Kagame. Yaje guhimbazwa n’iyi nganzo y’ibisigo by’ubuse maze arayigana 
  ahimba umuvugo muremure yakubiye mu gatabo yise “Indyoheshabirayi”. Muri 
  ako gatabo Kagame atera ubuse umwami Mutara Rudahigwa n’abatware be. Ako 
  gatabo kasohotse bakiriho ariko ntawamurakariye kuko bose bari bamenyereye iyo 
  nganzo.
  Kagame arondoramo ubusambo bw’abatware ku nyama y’ingurube, agaragaza ko 
  abanyaporitiki bo hejuru (umwami n’abatware) ari abantu nk’abandi bashobora 
  gucuranwa. Agaragaza kandi ko no mu bwami hatakiri ibintu by’ibanga bituma 
  ibihakorerwa bitamenyekana muri rubanda.
  II.2.3. Akamaro ko kwiga igisigo cy’ubuse
  Kwiga ibisigo by’ubuse bifite akamaro kuko bituma umuntu yongera ubushobozi mu 
  by’ubuhanzi. Bituma kandi akeneka iyi nganzo yo guseka ingeso z’abantu bamwe 
  na bamwe kugira ngo bikosore. Binatoza kandi abantu kuba intyoza mu biganiro 
  n’ibitaramo ndetse no kutaba ibifura ngo barakazwe n’ibiganiro birimo inganzo 

  y’ubuse. 

  

  II.3. Umwandiko: Ukwibyara
  1. Ukwibyara gutera ababyeyi ineza,
  Batambira b’ineza,
  Munozandagano wa Nsana ya Buhanzi,
  Mukuva iwa Nyamuhanza,
  5. Muhanuzi wadutsindiraga amahano,
  Muhumuza, Umuhozi
  Waturiha ibyo yagurwa i Kiganda
  Kigeli cya Ngerekera.
  Uko muturuka isoko imwe,
  10. Ni ko musangiye ingeso.

  Muri Imisumba yo ku Rusumamigezi

  Kwa Gisanura amasugi yanyu
  Azira igisasa.
  Mwarashatse birabakundira,
  15. Mumera amaboko arabakamira
  Inka mukoye mu Byaguka
  Zitugwiriza imihana
  Imfura nzima isubiza ku izina rya se,
  Basanganizwa b’impundu.
  20. Yakura impuha
  Mpangarijekure
  Ya Mwuhirakare we, Mukanganwa
  Yari yagishiye i Bunyambo Nyarume;
  Rumeza nyiri uburezi
  25. Buzamagana amacwa,
  Aca inka mo amaziri,
  Mazina ya Gasenga
  Adusendera imisaka ya Rusenge
  Mwahonotse mwese.
  30. Kurya mucurwa n’inyundo ziramye
  Muri abarenzi
  Bo mu mirinzi ya Cyarubazi
  Abanyakirima muzira icyangwe mu minwe
  Mwameze ibiganza bitatugwabiza
  35. Mugira amaguru atugabira
  Abagabe b’i Ruganda
  Mwitwa ingendutsi
  Mwatubereye imbyeyi n’imazi,
  Muri abami b’akamazi
  40. Tuzi icyo mwamaze.
  Muri imanzi z’uburezi
  Muri ibirezi byamye i Buriza na Buremera
  Muri abaremere b’i Tanda
  Muri abature b’i Tenda
  45. Muri abo ku isi itengerana
  Ku Rutambamitavu,
  Muri intwari zitarutana,
  Muri bene iteka ritahava,
  Muri bene umutungo mwiza
  50. Mwaraduhatse muraturemaza,
  Mutwubakira amarembo y’intungane
  Tubita inturarwanda
  Nta byikamize urakimana
  Wadukamiye amata angana imvura,
  55. Ntitugira umuvuro
  Tubyuka dusenga
  Ugasukiranya urugwiro
  Sango, ba so na ba sogokuru,
  Bakwangiye isange
  60. Ngo abazakwanga
  Uzabakuze umusanzu n’umuganda,
  Abagusigaranye imbuto n’intanga
  Bakuraze izi ntarama
  Zo ku Rutambamyato
  65. No ku Rutambabiru
  Kwa Matungiro mu Ntaho ndende
  Data Cyilima nyiri Ikinguge
  Kigirira cyo mu nzeru,
  Mazina yarakwigeze
  70. Ngo urabe mugenzi we
  Ngo uzarasanire ingoma nka we,
  Uzagabe nka Gisanura,
  Uzadusubiranye uko wadusanze
  Ny’ebisu by’emisango
  75. Umugabekazi waduhekeye
  Aduhaka nk’umugabo
  Ntidusunikwa mu rugo rwa Mudasobwa
  Yadutunze nka Nyiratunga
  Nacuriye n’amahari
  80. Nzi ko mutazacibwa inka:
  Duhorana inshungu,
  Mucana umuriro utazima
  Muri inzungu za Bwima
  N’iwa Bwagiro ku Buyumbu.
  85. Nimugarishye mwaraganje
  Mwagagaze mukuze uruharo
  Umwami uhawe uruharo
  Arwigiza imbere.
  Mwambereye igisaga
  90. Ntimugira igisasa, Mbasenge:
  CYILIMA I RUGWE
  Na we musenge, musagurire
  Mumuhe urubanza
  Mureke abanze
  95. Nabanze Muhongerwa
  Muhoranampongano
  Buhoro buzira igihunga
  Buhatsi bw’impundu n’imposha,
  Samukuru wa Samukondo
  100. Mukozi wa Rugwizabisiza
  Nyamugisha
  Wandururaga imigisha y’abandi bami
  Yasanze bahinze arasarura.
  KIGELI I MUKOBANYA
  Mukobanya ni we mukuru
  105. Na we musenge musagurire
  Mumuhe urubanza
  Mureke abanze
  Nabanze mugabo mu nka
  Nyirazo azirimo
  110. Bazigama ingoma
  Bazigura se ku ngoma,
  Bazindukira intambara
  Bitambara nyiri urutete
  Uwatanyaga umunyabutatu
  115. Umushi yatambitse ingabo mu nzira
  Mumuhe rugari atambe imyato
  Mumuhe agasongoro k’ubugabo
  Agira uMusanago w’ingoma
  Mu Musanadura yaraharindiye
  120. Arinduza Umugoyi.
  

  
  

  MIBAMBWE I SEKARONGORO I MUTABAZI
  

  Gisamamfuke, umurasanyi
  

  Na we musenge, musagurire
  

  Mumuhe urubanza
  

  Mureke abanze.
  

  125. Nabanze Mabarabiri
  

  Nkovu imbere, Mbogoye
  

  Nyiri imbuga mu mbone
  

  Rutsinda, nyiri urutsike
  

  Rwatuviramo urutsiro
  

  130. Adutsindira inzimu
  

  Kizimiza, Nzogoma
  

  Rugasira rwarasanaga mu nka za se.
  

  Amahindu azihungiye
  

  Arazihumbiririza
  

  135. Rutukuzandoro, umwami w’intwari
  

  Mumuhaye ubugabo
  

  Mumuhingure ingoma
  

  Mu murongo uje
  

  Yarwaniye Nyamurunga.
  

  YUHI II GAHIMA
  

  140. Gahima, Mihayo y’ingoma
  

  Na we musenge musagurire,
  

  Mumuhe urubanza
  

  Mureke abanze
  

  Nabanze wa Mukundwa
  

  145. Wa Mukomeza w’inkuna
  

  Wa mwami wo mu Makungu
  

  Mutoramakungu, Rwinkindi
  

  Nkomyerume ya Misaya
  

  Wadusendera inkundwakazi ya Nkozurugendo
  

  150. Uwo ni inyamibwa mu ntwari
  

  Zamuhaye ubutware
  

  Zimuterekaho imfizi ya Bicaniro
  

  Ngo azabacira imihigo.
  

  NDAHIRO II CYAMATARE
  

  Nshe abami urubanza
  

  155. Mbasenge bose
  

  Na we musenge, musagurire,
  

  Mumuhe urubanza
  

  Mureke abanze,
  

  Nabanze Bugiri, umwigire,
  

  160. Wagira ingoma z’ingombe
  

  Ngo afite umugombozi.
  

  Atanga ibyo atunze
  

  Atega ibizaza ngo azigire Ndoli
  

  165. Ndahiro aruhira
  

  Ngo Rubyukiranyangoma nabyukire,
  

  Nabyukuruka yinikize inka
  

  Zitaretsa ntiziranze
  

  Ngo yaziziburiye imoko.
  

  RUGANZU II NDOLI
  

  170. Kibabarira, wa mwami
  

  Watugirira ibambe.
  

  Avuye iw’abandi
  

  Na we musenge, musagurire
  

  Mumuhe urubanza
  

  175. Mureke abanze
  

  Nabanze Gacamukanda
  

  Bicuba, umuci w’inzigo
  

  Nyabuzima, umuzimurura
  

  W’ibyari byazimiye;
  

  180. Umuzahura w’ibyo asanze
  

  Nyamushinga aturasanira ubutazadushira,
  

  Yica abanzi barashira.
  

  Cyungura umwami wo ku Cyuma
  

  Azanye Cyubahiro
  

  185. Yitwa Kihabugabo.
  

  Karuhura we yarushwa ate
  

  Ko yahoreye se ashishikaye,
  

  Ingabo ye akayagagaza mu Bugara?
  Umuganda akawigiza mu rumira
  

  190. Bagabo aho mutaragera
  

  Uwo mugabo mwamugera nde?
  

  MUTARA I NSORO II SEMUGESHI
  

  Ngabo yica ingome
  

  Na we musenge musagurire
  

  195. Mumuhe urubanza
  

  Nabanze Rwirabanzarwe
  

  Wa mwami w’i Buziga, Nzogera
  

  Wa mwami w’i Butazika, Nyonga,
  

  Nyiri inyumba, Munyundo.
  

  200. Nyunga ya Ruganzu
  

  Wa mwami wahabwa Karinga
  

  Akayambika karindwi
  

  Mirindi shebuja wa Nyamiringa,
  

  Ruyenzi rwasiye
  

  205. Isugi yo mu Byanganzara
  

  Ntimwamuzimba ubugabo
  

  KIGELI II NYAMUHESHERA
  

  Bugabo burimo ubugongo
  

  Na we musenge, musagurire
  

  Mumuhe urubanza,
  

  210. Mureke abanze
  

  Nabanze Umwami w’i Shunga
  

  Nyiri ishya ry’inka n’ingoma
  

  Nyiri ingabo itagwabiza Mucuzi
  

  Nyiri icumu ryica Abahunde
  

  215. Nyiri iminyago cumi
  

  Yari acaniye
  

  Imbere ya Bwambaramigezi
  

  Mudasongerwa ari ku isonga y’ingabo
  

  Muhundwa ingoma yahawe
  

  220. Yarayihunze ayinyagira ibihumbi.
  

  MIBAMBWE II SEKARONGORO II GISANURA
  

  Na we musenge, musagurire
  

  Mumuhe urubanza,
  

  Mureke abanze
  

  Nabanze Nyamugenza
  

  225. Umwamiw’i Muganza,
  

  Rugabishamaguru
  

  Maboko atanga atagabanya
  

  Bwobabuke, Bwanzabuke,
  

  Burega bwa Mutima,
  

  230. Yari atetse imbere ya Mwumba
  

  Cyubahiro amahanga yamutinyiye ubugabo
  

  Ubwo akangiye icyanya
  

  Cyanwa azanye ikeyi
  

  Inkoni zimwasa agahama.
  

  YUHI III MAZIMAPAKA
  

  235. Gashirabwoba wa mwami
  

  Mukuraho ubushongore n’ubushami
  

  Na we musenge, musagurire,
  

  Mumuhe urubanza
  

  Mureke abanze.
  

  240. Nabanze Kamarampaka, Mudahakana
  

  Muhakanaguhonga
  

  Muhanankamwa
  

  Mukanza, Umwami w’Abakaraza
  

  Yakandagiye Nyiri i Nkoma
  

  245. Yamwikoreje
  

  Amukura ku ngoma
  

  Ngo mbahe yari yubatse
  

  Mu bitwa bya Muhima
  

  Umuhinza wari uhanze
  

  250. Yuhi aramuhangamura.
  

  CYILIMA II RUJUGIRA
  

  Ruhungurabirwa,
  

  Ruhakamiryango
  

  Na we musenge, musagurire
  

  Mumuhe urubanza
  

  255. Mureke abanze
  

  Nabanze Rwezamariba
  

  Murerampabe, Bihubi
  

  Ruhugukira mbare rwa Kibonwa
  

  Wa mwami wa Gisanura na Gisago
  

  260. Rusagurirandekezi
  

  Mutazimbwa yica Mazuba
  

  Arimburirako inzigo
  

  Muzigirwa, ibindi bihugu
  

  Yabizimbye ubugabo
  

  265. Abizingazingira rimwe.
  

  KIGELI III NDABARASA
  

  Ya ntwari y’igisaga, sogokuru,
  

  Se w’ababyazi bawe bombi
  

  Na we musenge, musagurire
  

  Mumuhe urubanza
  

  270. Mureke abanze
  

  Nabanze Nyemazi
  

  Rwemarika rwa Munyagampenzi
  

  Watunyagira impenda
  

  I Bugabe bwa Muruzi
  

  275. Uruzi izi ngoma zigeze ku ijana
  

  Abakoni barakuya
  

  Iminyago ya Rusumbamitwe
  

  Ntizirava inyuma
  

  Iza Mirego ya Bugabo.
  

  MIBAMBWE MUTABAZI SENTABYO
  

  280. Rugababihumbi
  

  Na we musenge, musagurire
  

  Mumuhe urubanza,
  

  Mureke abanze
  

  Nabanze Ruhanga rutsinda amahanga,
  

  285. Umudahinyuka, Umutanguha
  

  Mutambisha batimbo
  

  Mutandi wa Birasana
  

  Sabuhanzi, Umuhangurabashonji
  

  Buriza burese ubugabo
  

  290. Yahanuye Nsoro,
  

  Atunyagira inka i Bwongera,
  

  Yongeramo n’izo mu Bugote
  

  N’izo yavana mu Bwiriri
  

  Bwimba bwa Misakura.
  

  YUHI IV GAHINDIRO
  

  295. Sohoringoma so wawe
  

  Na we musenge musagurire,
  

  Mumuhe urubanza,
  

  Mureke abanze.
  

  Nabanze Zingazinywe
  

  300. Shoza yuhire,
  

  Rwuhanyanzira
  

  Mazina, Maza
  

  Yica Nyiri u Buzi
  

  Nyina amuzana ko mpiri
  

  305. Abo bahinza yabateyemo umukenya
  

  Ntawacaniye
  

  Ntawasize akana,
  

  Yuhi abacukuza umuriro
  

  Micomyiza umuci w’inkamba
  

  310. Umurasanira w’ingoma
  

  Yayanganiye n’amahari
  

  Ayinyagira amahanga
  

  Aho yaherewe iminyago irishya.
  

  MUTARA II RWOGERA
  

  315. Aho ga nawe Nsoro mu bo nsenga
  

  Sinagusiga inyuma!
  

  Uri Biyamiza mu nzoza,
  

  Ruziga, nyiri ibizinzo by’inka
  

  Nyiri inkoni za Rusugi na Rusanga
  

  320. Ushubije ku gihe cya Ruyenzi:
  

  Ko wandikiye ubutwari
  

  Ukiri muto
  

  Ukaba uhotoye uruti
  

  Ukiri umutavu
  

  325. Nugera mu za bukuru
  

  Wabaye ubukombe 
  

  Serukiramapfa
  

  Amahanga atagukeje kare
  

  Azagukirira he?
  

  330. Kavunanka
  

  Ugumye uvunye unyumvire
  

  Wumve ayo nkuvuga
  

  Nkwiture ineza!
  

  N’ingoma yawe yandajeho umuzindu
  

  335. Ngo karekare
  

  Bakurire umwami ubwatsi
  

  Umwogabyano ahaye Rwogera
  

  Sinijanye, sinabajije
  

  Ineza yawe intaha mu nda
  

  340. Ababuzaga ge nari namenye
  

  Ge wagusanganiye
  

  Nsusurutse, Sango
  

  Ndora usagurira rubanda rwawe
  

  Ko amatwi yumva byiza,
  

  345. Ko amaso abera kubona!
  

  Ge wasanze ingoro y’Umwami
  

  Isetse, isusurutse
  

  Isa n’ingwa yera!
  

  Nsanga Umwami mu ijabiro
  

  350. Ari umutaho w’ijuru
  

  Atamuye inzobe
  

  Asa na Nzobe ikeye
  

  Burakenkemura
  

  Ngira imandwa nari nsanganywe
  

  355. Ngira n’izo nshubije ku mutwe
  

  Iyo myishywa ndayitambana
  

  Sinatendwa mu mbare
  

  Ubu Rukanira ntungire urukara
  

  Winyita impezi
  

  360. Sindi uwo guhera
  

  Winkeka ubutati
  

  Sinagaye umutungo w’umwami!
  

  Ni uruharo rwambereye ikibuza!
  

  Amage yo guhora mpingiriza arantinza
  

  365. Isuka yinkura ku ngeso
  

  Nimumburane!
  

  Amaganya ntabangikana n’amagambo y’Imana!
  

  Wandinze iyi manga,
  

  Mana ibamburwa n’izindi
  

  370. Imana yamaze amazinda
  

  Nzigama ikoro ryawe
  

  Nzi ko ndi umunyarukano
  

  Nzigama n’impuhwe zawe
  

  Zirimo urukundo n’urukumbuzi rwinshi
  

  375. Bukombe bwa Mukanza
  

  N’ubwo natebye
  

  Sinatakaje imbare yawe
  

  Sinata umwanya
  

  Ntiwandobanuye mu nyuma
  

  380. Mu mbare ndi uw’imbere
  

  Ndi umupfumu wa Nyamurorwa
  

  Mpora nkwereza nkaburengwa
  

  Abo turata narabarushije
  

  Abahayi b’ishyanga narabahojeje
  

  385. Ngira impaka Umwami umpatse,
  

  Mpakanya Rubyutsa
  

  Ikinyoma kiramuhera
  

  Umurundi twahize
  

  Yuhi anshira imihigo
  

  390. Mutimbuzi Nyiri i Ntora
  

  Yica Mutaga,
  

  Intiti zo kwa Mutaga ndazitetereza.
  

  Nihanure amahanga
  

  Nyabwire rwose ntazampaka
  

  395. Sinakwisunga amahari
  

  Narakeje Yuhi akankundira
  

  Ni cyo banzirira
  

  Ngo mpora mbaca urusa
  

  Rwo kubaca urutsi. 
  

  400. Nzi ko barindiye ku busa
  

  Urabahungure ubuhake
  

  Izo mpezabwoko
  

  Ntibagira amavu
  

  Ntibagira amajyo
  

  405. Ntibagira imbuto izaberera
  

  Bararumbije
  

  Bokamwe n’umuvumo n’umwikomo,
  

  Yuhi abakomye ku ngoma
  

  Nshe abami urubanza.
  

  410. Nicariye inkoni
  

  Nkomere nkomereho
  

  Ndagiye imfizi itari ubwoba
  

  Iziri ubwoba zirayihunga
  

  Iziyishyamiye irazishyambya
  

  415. Irashyira ku mutima zigatemba
  

  Imfizi ya Kirira
  

  Yarazuriye irazirambika
  

  Biru b’imirama
  

  Muhimbye imiriri
  

  420. Muvugirize imirenge
  

  Turamye iyi ngoma yacu
  

  Yagomoroje imihana
  

  Mbasenge mwese,
  

  Mbasobanure, murasigiye
  

  425. Ntimuvuka igisumbane
  

  Muri Abagabe b’i Bukomasinde na Busakarirwa
  

  Ngizo impundu mbahaye
  

  Nzihaye abageni b’i Ngange
  

  No mu Bugamba n’Abanyakayanza
  

  430. No mu Nyazi za Kavumu
  

  Zatubyariye Imfizi n’insumba
  

  Mugasanura iyi miryango
  

  Mpumurize Nyamarembo
  

  Induba nzivuze
  

  435. Nzigeze i Butara kwa Nyirantare,
  

  N’iwa Ntagawe, mu mirinzi ya Kinyoni,
  

  Muragahorana uruyundo
  

  Rubyara izi nyonga
  

  Izi nyundo zejeje imana
  

  440. Ko muhora mubyarira ingoma
  

  Mukazayibyirurira.
  Bifatiye ku byavuye mu gitabo k’Ikinyarwanda, umwaka wa Gatandatu, 2008, urup. 18-24
  

  
  

  Soma umwandiko “Ukwibyara”, ushakemo amagambo udasobanukiwe 
  

  hanyuma uyasobanure ukurikije inyito afite mu mwandiko wifashishije 
  

  inkoranyamagambo. 
  

  
  

   
  

  
  

  Ongera usome umwandiko “Ukwibyara” hanyuma usubize ibibazo 
  

  byawubajijweho.
  

  1. Umwami uvugwa ku mukarago wa gatandatu ni nde? Kuki uwo mwami 
  

  bamwita umuhozi?
  

  2. Iyo usomye igisigo “Ukwibyara” kuva ku mukarago wa mbere kugeza ku 
  

  wa mirongo kenda wumva havugwamo iki?
  

  3. Mu mwandiko bagaragaza ko ari iki cyatumye Mibambwe II Sekarongoro 
  

  II Gisanura bamwita Rugabishabirenge? Byerekanwa n’uwuhe 
  

  mukarago?
  

  4. Ni iki umusizi avuga ko yazigamiye umwami wari wimye ingoma?
  

  5. Ni iki umusizi avuga cyatumye atinda gutambira ishimwe Umwami?
  

  6. Muri iki gisigo hari aho bavuga akamaro k’umugore, bigaragaza ko kera 
  

  umugore yahabwaga agaciro. Andika imikarago ivugwamo abagore, 
  maze uvuge abo bagore bavugwaga.

  
  

  

  Ongera usome umwandiko “Ukwibyara” hanyuma usubize ibibazo bikurikira:
  Urugero rw’ibibazo n’ibisubizo byanogejwe:
  1. Ukurikije ibivugwa ku bami batandukanye, vuga umwami wagushimishije 
  kurusha abandi n’impamvu yagushimishije.
  2. “Ukwibyara gutera ababyeyi ineza”. Sobanura uyu mukarago werekeza 
  ku muco nyarwanda hanyuma utange n’urugero rw’umugani 
  w’umugenurano wemeza igisubizo utanze.
  3. Mukore ubushakashatsi ku mateka abafasha gusobanura igisigo 
  “Ukwibyara” mugaragaze ubwoko bw’igisigo, umuhanzi wacyo n’ibindi 
  bisigo yaba yarahanze.
  4. Ni iki umusizi ashima muri rusange abami bavugwa mu gisigo 
  

  “Ukwibyara”? Bihuriye he n’ibikwiye gukorwa mu buzima busanzwe?

  

  Mwungurane ibitekerezo ku ngingo z’amateka zikurikira zo mu gisigo: 
  “Ukwibyara”.
  Ingingo z’amateka zo mu gisigo: “Ukwibyara”.
  Imwe mu mikarago y’igisigo “Ukwibyara” n’amateka ayirimo.
  1. Waturiha ibyo yagurwa i Kiganda Kigeli cya Ngerekera 
  (umukarago 7-8): Biributsa ko Nyirangabo nyina wa Ndahiro wa II 
  Cyamatare wari umugabekazi, abaja be n’abandi bagore bafatiwe mu Rubi 
  rw’inyundo (i Kiganda) bakicwa urubozo. Kuva ubwo aho biciwe hitwa “Mu 
  miko y’abakobwa”.
  2. Mpangarije kure (...) Yari yagishiye i Bunyambo Nyarume 
  (umukarago 21, 23): Uvugwa aha ni Ruganzu II Ndoli. Mu mateka 
  biributsa ko Ruganzu II Ndoli yari yarahungishirijwe i Karagwe kwa Karemera 
  I Ndagara umugabo wa nyirasenge Nyabunyana. Icyo gihe Nsibura Nyebunga 
  yari yayogoje u Rwanda,
  Ndahiro II Cyamatare se wa Ruganzu II Ndoli aricwa ndetse n’ingoma Rwoga 
  iranyagwa.
  3. Nyamugisha wandururaga imigisha y’abandi bami, Yasanze 
  bahinze arasarura (umukarago 101-102): 
  Uvugwa aha ni Cyilima I Rugwe. Cyilima I Rugwe yari yaragurije umugeni 
  uzatuma agira amahirwe akanakomera. Bamuraguriye Nyanguge ya Sagashya 
  Umwami w’u Bugufi maze asanga yarasabwe na Nsoro I Bihembe Umwami 
  w’u Bugesera. Ubwo bamugiriye inama yo kuzakora uko ashoboye kugira ngo 
  abe ari we umurongora mbere. Ubwo yashatse ubucuti kuri Nsoro Bihembe 
  abifashwamo n’umukono witwa Nkima wari utuye i Nyamweru, mwene wabo 
  wa rwihishwa. Nsoro yabanye na Nyanguge ariko yaratewe inda na Cyilima 
  I Rugwe. Nyanguge ageze igihe cyo kubyara inda y’uburiza yacitse Nsoro 
  Bihembe asanga Cyilima I Rugwe. Iyo nda yavutsemo Kigeli I Mukobanya, 
  wazunguye Cyilima I Rugwe.
  

  4. Nabanze mugabo mu nka nyirazo azirimo (umukarago 108-
  

  109): biributsa ko Kigeli I Mukobanya se Cyilima I Rugwe yamuraze ingoma 
  ku mugaragaro igihe yari amaze kwica Murinda wategekaga hakurya ya 
  Nyabarongo. Icyo gihe ni bwo Cyilima I Rugwe yahaye Mukobanya izina rya 
  Kigeli.
  5. Bazindukira intambara Bitambara nyiri urutete (umukarago 111- 
  112): Kigeli I Mukobanya yari umunyentambara. Yagabye ibitero byinshi: 
  Yateye Nkuba ya Nyabakonjo wari utuye i Jabana rya Kabuye n’i Nyamisanga 
  ya Jari, atera Kigina watwaraga mu Buriza atera Sambwe rya Cyabugimbi 
  watwaraga u Bumbogo n’u Busigi, anatera Ruyenzi na Kinyambi.
  6. Uwatanyaga umunyabutatu Umushi yatambitse ingabo mu nzira 
  (umukarago 114-115): Umushi uvugwa nanone ni Mulinda wishwe na 
  Kigeli I Mukobanya.
  7. Nabanze Mabarabiri Nkovu imbere, Mbogoye Nyiri imbuga mu 
  mbone (umukarago 125-127): Uvugwa muri iyo mikarago ni Mibambwe 
  I Sekarongoro I Mutabazi wakomeretse mu gahanga mu gitero Abanyoro 
  bateye mu Rwanda maze amaraso agashoka, akagira amabara abiri, 
  iry’umubiri n’iry’amaraso. Yagize inkovu mu gahanga kubera kuraswa, bivuga 
  ko batamurashe ahunga. Muri icyo gitero Mibambwe I yagerageje kwitabaza 
  u Bugesera, i Gisaka n’i Nduga ariko ibyo bihugu byanga kumutabara. 
  Mibambwe ahitamo guhungana n’ingabo, abaturage ndetse n’amatungo. 
  Yahungiye mu Bushi kuri ubu ni Bukavu. Mibambwe I Sekarongoro I Mutabazi 
  n’ abantu be bahungutse bumvise ko Cwa I, Umwami w’Abanyoro yatanze.
  8. Nkomyurume ya Misaya: Nkomyurume ni Yuhi II Gahima 
  Wadusendera inkundwakazi ya Nkozurugendo (umukarago 148-
  149): inkundwakazi ivugwa hano ni Shetsa wari umugore wa Mibambwe 
  I Sekarongoro I Mutabazi. Yari yaramukundwakaje cyane maze bimutera 
  kwigira igishegabo kugera ubwo yategetse umwami ko banywana kandi 
  bitabaho, ahubwo ari ukugira ngo umuhungu we Hondi azabe ari we uragwa 
  ingoma. Mibambwe I Sekarongoro I Mutabazi I abibonye atyo yashatse undi 
  mugore rwihishwa ari we Matama ya Bigega w’i Buha, umusizi yita Misaya. 
  Yamutungiye kure ya Shetsa ariko abiziranyeho n’abiru. Matama rero ni we 
  wabyaye Gahima. Mibambwe yaje gutanga Shetsa n’urubyaro rwe baricwa.
  9. Wagira ingoma z’ingombe (umukarago 160): Uyu mukarago 
  uributsa ko Ndahiro II Cyamatare yagize ubwami burimo ibibazo byinshi: 
  Abavandimwe be Bamara, Juru, Bwimba, Karangane, Mutezi, na Binama 
  wari waravutse kwa Samukende, Umwami w’i Bungwe barwaniye ingoma 
  banga kuyoboka Ndahiro wa II Cyamatare, u Rwanda rucikamo ibice 
  bibiri: Juru yigarurira igice cyo hakurya ya Nyabarongo (u Buriza), naho 
  uburengerazuba buyoboka Ndahiro II Cyamatare. Juru amaze gupfa, kimwe 
  na Mutezi na Bwimba, Bamara ashaka gusimbura uwo Juru. Kugira ngo 
  abigereho, yiyemeza gutatira abavandimwe, yitabaza Nsibura Nyebunga, 
  Umwami w’umushi wari umaze kwigarurira Ijwi. Nsibura Nyebunga yateye u 
  Rwanda Ndahiro II Cyamatare ari ku ngoma, urugamba rukomeye ruremera 
  i Gitarama. Ingoma y’Ingabe Rwoga iranyagwa. Ndahiro II Cyamatare agwa 
  ahitwa Rugara amaze kwambuka umugezi wa Kibirira aho bise i Rubi rw’i 
  Nyundo.
  10. Watugirira ibambe, avuye iw’abandi (umukarago 171-1710): 
  Ruganzu II Ndoli yimye ingoma avuye i Karagwe kwa nyirasenge Nyabunyana 
  aho yari yarahungishirijwe.
  11. Nyabuzima, umuzimurura w’ibyari byazimiye (umukarago 178-
  179): Biributsa ko Ruganzu II Ndoli ari we wahanze ingoma y’ingabe Karinga 
  ngo isimbure Rwoga yari yaratwawe na Nsibura Nyebunga umushi.
  12. Nyabuzima, umuzimurura w’ibyari byazimiye; Umuzahura w’ibyo 
  asanze (umukarago 178-180): Bavuga ko Ndahiro II Cyamatare amaze 
  gutanga, amapfa yateye, imvura ikanga kugwa, inka zikanga kubyara, inkoko 
  zikanga guturaga. Ruganzu II Ndoli ageze mu Gihugu imvura yaraguye, inka 
  zirabyara, imbyeyi ziravumera, imfizi zirivuga, inkoko ziraturaga. Ni we 
  wagaruye ubuzima mu Gihugu.
  13. Ko yahoreye se ashishikaye Ingabo ye akayagagaza mu Bugara? 
  (umukarago 187-188): Igitero cya mbere cya Ndoli ni icyo yagabye 
  i Bunyabungo kwa Nsibura Nyebunga ahorera se Ndahiro II Cyamatare. 
  Yahereye ku mpugu z’umweya w’i Kivu uteganye n’Ijwi nyuma na ryo 
  ararinesha. Icyo gihe yishe Nsibura Nyebunga Umwami w’u Bunyabungo 
  ahorera se atyo. Ruganzu II Ndoli ntiyarekeye aho, yarakomeje atera Nzira 
  ya Muramira Umwami w’u Bugara wari waratabaye Nsibura atera Ndahiro. 
  Amaze kwica Nzira ni bwo abasizi bamwise izina rya Cyambarantama, 
  kigaruriye u Bugara. Yateye abami b’igihugu cy’u Buhoma cyategekwaga 
  n’ Ababanda b’abahinza. Icyo gihugu yagihinduye umusaka, anyaga 
  inka, abagore n’abana. Ingoma y’ingabe yabo Nkandagiyabagome na yo 
  arayinyaga, ingoma y’u Buhoma izima ityo. Ibyo bitero byose Ruganzu II 
  Ndoli yagabye yabifatanyije n’ingabo ze zitwa Ibisumizi. Amateka avuga ko 
  Ruganzu II Ndoli ari we mwami wa mbere watangiye kugaba ibitero byinshi 
  byo kwagura Igihugu.
  14. Nabanze rwirabanzarwe (umukarago 196): Uyu mukarago uributsa 
  ko ba Mutara bari abami b’inka, ni bo bakoraga umuhango w’ubwiru w’Inzira 
  y’ishora.
  15. Wa Mwami wahabwa Karinga: Akayambika karindwi 
  (umukarago 201-202): Biributsa ko Mutara I Nsoro II Semugeshi ari we 
  wanyaze Abenengwe igihugu k’i Bungwe. Icyo gihe u Bungwe bwari bugizwe 
  n’u Busanza bw’amagepfo, u Bufundu, Nyaruguru, Bashumba, Nyakare, u 
  Buyenzi.
  16. Nyiri icumu ryica Abahunde (umukarago 214): ibi biributsa ko Kigeli 
  II Nyamuheshera yateye u Buhunde akabuvogera.
  17. Nyiri iminyago cumi (umukarago 215): ibi biributsa ko mu minyago 
  y’ibitero bya Kigeli II Nyamuheshera hatarimo inka gusa; hajemo n’ihene 
  zari ndende cyane zisumba izari zisanzwe mu Rwanda. Izo hene yazizanye 
  ibwami baziha umushumba bazita n’izina “Akamenesho.” Mu minyago 
  hajemo n’ibishyimbo bivuye i Bushengere ho muri Kigezi. Ibyo bishyimbo 
  byasimbuye ibiharo. Mu mateka kandi Kigeli II Nyamuheshera afatanyije 
  n’ingabo ze zitwa Inkingi yabaye umurwanyi cyane.Yaguye u Rwanda 
  yigarurira uturere twinshi: Kinyaga cya Bukunzi na Busozo; u Bwanacyambwe 
  bwari bwarajyanywe n’i Gisaka.
  18. Rugabishamaguru Maboko atanga atagabanya (umukarago 
  256-127): Umwami Mibambwe II Sekarongoro II Gisanura azwiho kugira 
  ubwitonzi, kugira ubuntu, guha amata abakene begereye ibwami. Azwiho 
  no kuba umucamanza utabera kandi wangaga ibihano bidakwiriye umuntu.
  19. Ubwo akangiye icyanya Cyanwa azanye ikeyi Inkoni zimwasa 
  agahama (umukarago 232-234): Iyi mikarago iributsa ko Ntare III 
  Kivimira w’i Burundi yigeze gutera u Rwanda ari kumwe n’abantu bake 
  agashaka kunyaga inka ziragiwe n’uwitwaga Rugaju. Icyo gihe Rugaju 
  yamukubise inkoni ku gakanu yitura hasi. Ibyo Rugaju yakoze umusizi 
  abyitirira Mibambwe II Sekarongoro II Gisanura.
  20. Mukuraho ubushongore n’ubushami (umukarago 236): Yuhi III 
  Mazimpaka yabaye ikirangirire bitewe n’ubwiza bwe.
  21. Yakandagiye Nyiri i Nkoma Yamwikoreje (umukarago 244-245): 
  mu mateka Yuhi III Mazimpaka yishe Ntare III Kivimira, Umwami w’i Nkoma 
  (i Burundi).
  22. Mutazibwa yica Mazuba (umukarago 261): Mu mateka, ingabo 
  za Cyilima II Rujugira zishe Umwami w’i Burundi Mutaga II Sebitungwa, 
  zamutsinze i Nkanda (mu Karere ka Nyaruguru). Icyo gihe hari hakiri ah’u 
  Burundi; ni na ho hari umurwa wa Mutaga III Sebitungwa.
  23. Watunyagira impenda i Bugabe bwa Muruzi (umukarago 273-
  274): Twabonye ko impenda ari inka nyinshi. Mu mateka, iyo mikarago 
  iratwibutsa ko Kigeli Ndabarasa yateye i Bugande, mu Ndorwa anyagayo 
  inka nyinshi ndetse aturayo.
  24. Yahanuye Nsoro Atunyagira inka i Bwongera, Yongeramo 
  n’izo mu Bugote N’izo yavana mu Bwiriri (umukarago 290-
  293): Mibambwe Mutabazi Sentabyo yazinyaze Nsoro IV Nyamugeta. 
  Rukombamazi n’iyo mfizi ni byo byarangaga ubwami bw’i Bugesera. Muri 
  ibyo bihe Nsoro Nyamugeta yabanje guhungira i Gisaka kwa Kimenyi IV 
  Getura. Bari bafitanye isano. Nyuma yashatse kugaruka n’ingabo ze ngo 
  yigarurire igihugu ke ariko ntibyamuhira kuko yafashwe akicwa. Icyo gihe ni 
  bwo u Bugesera bwegamye burundu ku Rwanda ariko igice cy’amagepfo y’u 
  Bugesera Ntare IV Rugamba w’i Burundi yari yaragifashe, kikanahera gityo.
  25. Nabanze zingazinywe shoza yuhire (umukarago 299-300): 
  Biributsa ko ba Yuhi ari abami b’inka.
  26. Yica Nyiri u Buzi Nyina amuzana aho mpiri (umukarago 303-304): 
  Biributsa ko Yuhi IV Gahindiro yishe Karinda umutegeka w’u Buzi, agahugu 
  ko mu Buhunde mu majyaruguru y’ikiyaga cya Kivu maze nyina Nyirakarinda 
  akamuzana mu minyago ari muzima.
  27. Abo bahinza yabateyemo umukenya Yayanganiye n’amahari 
  (umukarago 305, 311): Mu mateka, Gatarabuhura wari mwene se wa 
  Sentabyo yohereje intumwa ngo zice Yuhi IV Gahindiro ngo ahereko yime 
  mu Rwanda; ubwo Sentabyo yari amaze gutanga maze umwiru Rusuka 
  aramuhungisha. Uyu Gatarabuhura yari yarigometse kuri Sentabyo amaze 
  kwima ashaka gufata ubutegetsi ariko ntibyamuhira ahungira i Burundi. 
  Ikindi amateka atubwira kuri Yuhi IV Gahindiro ni uko yimye ari muto se 
  Sentabyo amaze gutanga maze ategekerwa na nyina Nyiratunga.
  28. Ko wandikiye ubutwari ukiri muto Ukaba uhotoye uruti ukiri 
  umutavu ( umukarago 321-324): Biributsa ko Mutara II Rwogera yimye 
  akiri muto. Icyo gihe ni bwo u Rwanda rwagabye igitero i Burundi kiswe 
  “Igitero cya Rwagetana”(kugeta bivuga gutema ugakuraho). U Rwanda 
  rwayoborwaga n’umugabekazi Nyiramavugo Nyiramongi. Ariko igitero 
  kitiriwe Mutara II Rwogera.
  29. Mpumurize Nyamarembo: Nyamarembo uvugwa hano ni nyina wa Yuhi 
  III Mazimpaka Nyirayuhi III Nyiramarembo. Uyu Nyirayuhi III yari umukono. 
  Yicishije abana b’umwami babiri b’impanga, bituma umuhungu we atanga 
  itegeko ryo kurimbura Abakono. Nyamarembo na we ubwe yariyahuye. 
  Umusizi arahumuriza Abakono ababwira ko na bo bazakomeza kubyara 
  

  abami.

  II.4. Ibisigo nyabami

  II.4.1. Inshoza, ibiranga ibisigo nyabami n’amako yabyo.

  Igikorwa
  

  Ongera usome umwandiko “Ukwibyara” ugereranye ibiwuvugwamo n’ibyavugwaga mu yindi myandiko wize, maze ukore ubushakashatsi utahure inshoza y’ibisigo nyabami, ubwoko bwabyo n’ibibiranga.
  

  1. Inshoza y’ibisigo nyabami
  

  Ibisigo nyabami ni imivugo yasingizaga abami n’ingoma zabo ikoresheje amagambo y’indobanure. Byatangiriwe n’ibyo bitaga ibinyeto. Ijambo ibinyeto riva ku nshinga kunyeta bivuga gusingiza cyangwa kurata. Abahanzi b’ibinyeto babitaga abenge.
  

  Ibinyeto byabaga ari imivugo irata buri mwami ukwe. Bikaba bigufi, muri rusange bitarengeje imikarago makumyabiri. Ku ngoma ya Ruganzu II Ndoli nibwo umugabekazi we w’umutsindirano Nyirarumaga yahurije ibinyeto mu gisigo kimwe yise “Umunsi ameza imiryango yose”. Kuva ubwo ibinyeto ntibyongera kubaho, ahubwo hatangira ibisigo. Ni ukuvuga ko umuntu wa mbere wemewe mu Rwanda nk’umusizi ari Nyirarumaga. Ibisigo nyabami rero byatangiwe n’umugabekazi Nyirarumaga ku ngoma ya Ruganzu II Ndoli. Icyo gihe igisigo cyabaga ari kirekire gisingiza umwami umwe cyangwa benshi. Abenge batangiye ubwo na bo bakajya bahimba ibisigo birebire bisingiza abami, noneho bahabwa agaciro gakomeye ibwami ndetse barema umutwe wabo (inteko y’abasizi) uyoborwa n’intebe y’abasizi.
  

  2. Amoko y’ibisigo nyabami
  Ibisigo nyabami bigabanyijemo amoko atatu: ikobyo (ikungu), ibyanzu n’impakanizi.
  a) Ibisigo by’ikobyo/ikungu
  Ibisigo by’ikobyo cyangwa ikungu ni ibisigo bigufi (ugereranyije n’impakanizi 
  cyangwa ibyanzu) bihurutuye, bigiye umujyo umwe kuko bitagira ibika. Bigira 
  interuro (intangiriro) n’umusayuko. Igisigo k’ikobyo gisingiza umwami umwe.
  Ingero
  - None imana itumije abeshi, cyasizwe na Mutsinzi agitura Kigeri IV Rwabugiri.
  - Umpe icyanzu cyasizwe na Gahuriro ku ngoma ya Mutara III Rudahigwa.
  
  b) Ibisigo by’ibyanzu
  Ibisigo by’ibyanzu ni ibisigo bigira ibika. Ibyo bika bitandukanywa n’inyikirizo. Mu 
  bisigo by’ibyanzu umusizi avuga amateka y’abami ariko ntabakurikiranya uko bagiye 
  basimburana ku ngoma. Ibisigo by’ibyanzu ni bigufi ugereranyije n’impakanizi. 
  Ibyanzu na byo bigira ibice bitatu: interuro, igihimba n’umusayuko.
  Ingero: - Naje kubara inkuru cya Sekarama ka Mpumba, cyatuwe Kigeri IV 
  

  Rwabugiri.

  Ndi intumwa y’abami cya Ngorane. 
  c) Ibisigo by’impakanizi
  Ibisigo by’impakanizi ni ibisigo bivuga amateka y’abami bibakurikiranya uko bagiye 
  bazungurana ku ngoma, hagaheruka umwami utuwe igisigo. Ibisigo by’impakanizi 
  bigira ibice bitatu: Interuro, impakanizi n’umusayuko.
  
  Interuro
  Mu nteruro, umusizi avuga muri make abami agiye gusingiza atabakurikiranya,
  ndetse atanabavuga amazina ahubwo agenda akomoza ku bikorwa byabo, 
  akanagaragaza ko aje kurabukira umwami uriho.
  
  Impakanizi
  Mu mpakanizi, umusizi asingiza abami abavuga amazina uko bagiye bakurikirana ku 
  ngoma, bose bagahurira ku nyikirizo imwe itangirira igisingizo cyabo. Iyo nyikirizo 
  na yo yitwa impakanizi.
  
  Umusayuko
  Mu musayuko, umusizi asingizamo umwami atuye igisigo kandi aba ari we uri 
  ku ngoma. Mu musayuko kandi umusizi atura umwami ubukene bwe kugira ngo 
  agororerwe. Ibi ni byo bamwe bitaga «kwisabira umuriro».
  Ibisigo by’impakanizi rero birangwa no kuba bikurikiranya abami uko bagiye 
  basimburana ku ngoma no kuba bigira inyikirizo ari yo yitwa impakanizi.
  Ingero: - Ukwibyara cya Nyakayonga ka Musare, cyatuwe umwami Mutara II 
  Rwogera.
  - Bantumye kubaza umuhigo cya Nyabiguma bya Sanzige, cyatuwe umwami 
  Kirima II Rujugira.
  
  3. Ibiranga ibisigo nyabami
  Ibisigo nyabami birangwa no gusingiza abami n’ingoma zabo. Birangwa kandi 
  n’indezi. Indezi ni ijambo cyangwa agatsiko k’amagambo asingiza cyangwa ataka 
  umwami. Indezi ni nk’umutako umusizi ashyira mu gisigo kugira ngo kiryohere 
  abacyumva.
  Urugero rw’indezi mu gisigo “Ukwibyara”: Ny’ebisu by’emisango (umukarago wa 74)
  Ibisigo nyabami kandi birangwa n’imikeshamvugo/iminozanganzo itandukanye. 
  Iminozanganzo ikoreshwa mu bisigo ni ishingiye ku njyana, imizimizo/imivugo 
  n’imigoronzoranganzo itandukanye.
  Injyana iboneka iyo umusizi yakoresheje amajwi asa mu magambo yegeranye 
  mu nteruro, kugira ngo igire inshurango inogeye amatwi kandi yoroshye kuyifata 
  mu mutwe. Injyana nk’uko twabibonye ishobora kuba isubirajwi/isubiramugemo 
  cyangwa isubirajambo.
  Imizimizo/Imivugo ni amagambo avugitse ku buryo bujimije, ku buryo bw’amarenga 
  umusizi akoresha mu kuboneza imvugo ye atitaye ku byerekeranye no kuboneza 
  amajwi cyangwa iyubakanteruro; ahubwo agashishikazwa no guha inyito isanzwe 
  indi ntera (urundi rwego) bituma ihinduka inyito yindi. 
  Imigoronzoranganzo: Ishingiye mu gukina n’interuro n’amagambo aho umusizi 
  ahinduranya amagambo y’interuro, arondora, akomora ijambo ku rindi n’ibindi.
  Imyitozo
  1. Ibisigo nyabami birimo ubwoko bungahe? Bugaragaze werekane 
  n’itandukaniro riri hagati y’ubwo bwoko bw’ibisigo.
  2. Erekana bimwe mu biranga ibisigo nyabami.
  II.4.2. Abasizi n’ibisigo byabo n’akamaro k’ibisigo nyabami
  Igikorwa
  Kora ubushakashatsi ugaragaze abasizi n’ibisigo byabo maze usobanure 
  

  n’akamaro k’ibisigo nyabami

  1. Abasizi n’ibisigo byabo
  

  
  

  
  2. Akamaro k’ibisigo nyabami
  Ibisigo nyabami bifite akamaro kuko bituma Abanyarwanda bamenya amateka 
  yabo. Harimo kumenya uko abami bagiye bakurikirana ku ngoma n’amateka 
  yaranze ingoma zabo, ibijyanye n’imitegekere y’Igihugu cyacu ndetse n’ubusizi 
  nyarwanda. Umuntu kandi ashobora guhera kuri iyo nganzo agahanga agendeye ku 
  

  nsanganyamatsiko zo muri iki gihe.

  

  II.5. Iminozanganzo
  Igikorwa
  Ongera usome umwandiko “Ukwibyara” witegereze imikoreshereze y’imvugo 
  n’imyubakire y’interuro, maze ukore ubushakashatsi ugaragaze inshoza 
  

  n’amwe mu moko y’iminozanganzo ikoreshwa mu buvanganzo nyarwanda.

  II.5.1. Inshoza y’iminozanganzo
  

  Iminozanganzo ni uburyo bw’imvugo bukoreshwa mu buhanzi mu rwego rwo kunoza 
  igihangano kugira ngo kiryohere abazacyumva cyangwa abazagisoma. Ni nk’imitako 
  itatse igihangano. Iminozanganzo ishobora kuba ishingiye ku mikoreshereze 
  y’amajwi, imyubakire y’interuro cyangwa se ku nshoza (igisobanuro).
  II.5.2. Amwe mu moko y’iminozanganzo
  1. Iminozanganzo ishingiye ku njyana
  a) Injyana ishingiye ku isubirajwi/isubiramugemo
  Isubirajwi ni isubiramo rya hafi ry’ijwi rifite irindi riribanziriza bisa cyangwa bijya 
  gusa ku buryo bibyara ikintu cy’urujyano mu kuryohera amatwi. Hari ingeri nyinshi 
  z’isubirajwi: Isubirajwi ritagenerwa buri gihe umwanya runaka, isubirajwi ku 
  ntangiro y’imikarago, isubirajwi ryo mu bice bihera, isubirajwi ry’umushumi.
  Mu gisigo «Ukwibyara», umusizi Nyakayonga ka Musare yakoresheje izo ngeri 
  

  z’injyana ishingiye ku isubirajwi.

  Ingero:

  Biru b’imirama
  Muhimbye imiriri
  Muvugirize imirenge. (umukarago 418-420)
  Mwitwa ingendutsi
  Mwatubereye imbyeyi
  Muri abami b’akamazi (umukarago 37-39)
  Mumuhe urubanza
  Mureke abanze
  Nabanze Nyamugenza
  Umwami w’i Muganza (umukarago 222-225)
  Cyungura Umwami wo ku Cyuma
  Azanye Cyubahiro
  Yitwa kihabugabo. (Umukarago184-185)
  b) Injyana ishingiye ku isubirajambo
  Umusizi akoresha isubirajambo iyo isubirajwi rigaruka mu ijambo bihuriye 
  ku gicumbi kimwe n’iryaribanjirije cyangwa se ijambo ryose uko ryakabaye 
  rikagaruka.
  Ingero:
  Ukwibyara gutera ababyeyi ineza
  Batambira b’ineza. (umukarago 1-2)
  Ntibagira amavu
  Ntibagira amajyo
  Ntibagira imbuto izaberera (umukarago 403-405)
  2. Imizimizo/imivugo
  a) Igereranya
  Umusizi afata ibintu bifite icyo bihuriyeho akabisobanuza ikindi agereranya
  akoresheje uko bisangiye imisusire, imigenzereze, umumaro n’ibindi. Igereranya
  rikoresha amagambo: nka, boshye, kimwe na... Ashobora kugereranya ikintu
  

  kimwe n’ikindi, cyangwa ikintu kimwe n’ibindi byinshi.

  Ingero:

  Wadukamiye amata angana imvura (Umukarago 54)

  Yadutunze nka Nyiratunga (umukarago 78)

  b) Imibangikanyo

  Umunozanganzo w’umubangikanyo urakoreshwa cyane mu bisigo. Umusizi
  akurikiranya amabango (imikarago) nibura abiri cyangwa se amagambo abiri 
  yuzuzanya, avuguruzanya cyangwa akurikiranya ibitekerezo bisa ku buryo
  bw’umusubizo. Habaho umubangikanyo w’umusubizo, umubangikanyo wuzuza/
  nsobanuzi n’umubangikanyo w’inshyamirane/imbusane.
  - Umubangikanyo w’umusubizo: umusizi akurikiranya imikarago ku buryo 
  ikivugwa kiri mu mukarago ubanza cyangwa mu gice kimwe cy’umukarago 
  gisubirwamo mu mukarago ukurikira cyangwa mu gice gikurikira cy’uwo 
  

  mukarago.

  Urugero:
  Winyita impezi
  Sindi uwo guhera. (Umukarago wa 359-360)
  - Umubangikanyo wuzuza/nsobanuzi: Umusizi akurikiranya imikarago 
  cyangwa ibice by’imikarago ku buryo ikintu yavuze mu mukarago wa mbere 
  cyangwa mu gice cy’umukarago cya mbere agisobanura cyangwa se akavuga 
  impamvu yakivuze mu mukarago ukurikira cyangwa mu gice cy’umukarago 
  gikurikira.
  Urugero:
  Ndi umupfumu wa Nyamurorwa
  Mpora nkwereza nkaburengwa. (Umukarago 381-382)
  Umusizi aratanga ingingo mu mukarago ubanza ukurikiyeho agatanga impamvu.
  - Umubangikanyo w’inshyamirane: umusizi akurikiranya imikarago cyangwa 
  ibice by’imikarago ibitekerezo biri muri iyo mikarago cyangwa ibyo bice 
  

  by’imikarago bivuguruzanya.

  Ingero:
  

  Umuhinza wari uhanze
  Yuhi aramuhangamura (Umukarago wa 249-250)
  Umwanzi agucira akobo
  

  Imana igucira akanzu

  c) Iyitirira
  Umunozanganzo w’iyitirira ufata ikintu ukakitirira ikindi kubera ko bifitanye isano. 
  Icyo gihe ijambo rifata umwanya w’irindi rikagira inyito nshya kandi n’iyo ryari 
  risanganywe ritayitakaje. Ukoresha iyitirira ashobora gufata agace kamwe k’ikintu 
  akakitirira icyo kintu cyose, gufata ikintu cyabaye akakitirira impamvu yacyo, gufata 
  ikintu akakitirira igikoresho kirimo n’ibindi. Mu gisigo «Ukwibyara» Nyakayonga ka 
  

  Musare yakoresheje iyitirira cyane

  Ingero:
  Cyungura umwami wo ku Cyuma (umukarago 183)
  Ku Cyuma: ni ku Nyundo. Inyundo iba ari icyuma. Bayitiriye icyo ikozemo maze
  ahantu hitwa i Nyundo bahita ku Cyuma.
  Mutazimbwa yica Mazuba (umukarago 261)
  Mazuba: ni Umwami Mutaga III Sebitungwa w’i Burundi. Umutaga bivuga umunsi 
  (amanywa); noneho bigashyirwa ku zuba kuko izuba riva ku manywa maze Mutaga
  akitwa Mazuba. I Bugabe bwa Muruzi (umukarago 274)
  Muruzi: ni mu Ndorwa. Kurora bivuga kimwe n’igicumbi k’inshinga nkene -ruzi.
  Harimo umuzimizo w’iyitirira kuko “-rora” na “-ruzi” bifite igisobanuro kijya
  kuba kimwe.
  d) Ihwanisha
  Ihwanisha rijya kumera nk’igereranya. Mu ihwanisha ikigereranywa n’ikigereranyo 
  biba bihuje maze ugasa n’ubinganyisha. Kimwe gishobora gufata umwanya w’ikindi 
  cyangwa kikagisimbura. Mu gisigo “Ukwibyara”, umunozanganzo w’ihwanisha 
  warakoreshejwe cyane:
  

  Urugero:
  

  Muri imanzi z’uburezi
  

  Muri ibirezi byamye i Buriza na Buremera
  

  Muri abaremere b’i Tanda
  Muri abature b’i Tenda (umukarago 41-44)
  Muri iyo mikarago ikigereranywa ni abami. Abami barahwanishwa n’imanzi
  z’uburezi n’ibirezi byamye i Buriza na Buremera, n’abaremere b’i Tanda, n’abature
  b’i Tenda.
  e) Ishushanya
  Iyo urebye usanga ishushanya ari ryo rigize umutima wo gusiga kuko ari ryo rikoreshwa 
  cyane. Ni uburyo bwo gusobanura cyangwa kwerekana ikintu wifashishije imvugo 
  isa n’ica amarenga ukurikije uko icyo usobanura giteye cyangwa se uko ukiyumvisha.
  Ingero:
  Mumera amaboko arabakamira (umukarago 15)
  Muri uyu mukarago harimo ishushanya: amaboko ntamera. Bishushanya ko bagize 
  umuryango.
  Kurya mucurwa n’inyundo ziramye (umukarago 30)
  Ni ishushanya kuko abantu badacurwa ahubwo barabyarwa. Bishatse kuvuga ko 
  babyarwa n’ibihangange”.
  Abagusigaranye imbuto n’intanga (umukarago 62)
  Bishushanya abagusigiye kubyara no kororoka…
  f) Igerura cyangwa impirike
  Ni ukuvuga ikintu ugabanya cyangwa wongera agaciro kacyo usa n’ushyiramo
  ikinyabupfura. Urugero, aho kugira ngo uvuge ko ikintu ari kibi, ukavuga ngo si
  kiza, ikintu kinuka ukavuga ngo gihumura nabi, umuntu wangana ukavuga ngo
  agira urukundo ruke. Nyakayonga ka Musare, mu gisigo “Ukwibyara” yakoresheje
  igerura.
  Urugero:
  Bwobabuke, bwanzabuke (umukarago 228)
  Umusizi ashaka kuvuga ko Mibambwe II Sekarongoro II Gisanura atagira ubwoba,
  atagira ubugugu ahubwo agira ubuntu.
  g) Itizabuntu
  Ni umunozanganzo ufitanye isano cyane n’ishushanya. Gusa mu itizabuntu
  

  umusizi aha ishusho ibintu cyangwa inyamaswa, imyumvire, imikorere nk’iy’umuntu:

  Urugero:
  Adusendera imisaka ya rusenge (umukarago 28)
  Imisaka ntishobora gusendwa. Ubundi hasendwa umugore. Harimo itizabuntu.
  Harimo kandi n’ishushanya. Birashushanya ko Umwami Ruganzu II Ndoli
  yabakuye mu bwirabure.
  h) Umusarabiko: 
  Ni umunozanganzo ukoresha interuro ku buryo agace gatangira intondeke ya mbere 
  usanga ari ko gasoza intondeke ya kabiri, agasoza intondeke ya mbere kakaba ari 
  na ko gatangira iya kabiri. (Ku buryo usanga izo ntondeke zombi zisa n’izikora ikintu 
  kimeze nk’umusaraba cyangwa ikimenyetso cyo gukuba). 
  Urugero:
  Kera isake yari isaha
  Kera isaha yari isake
  i) Ikabya: 
  Ni uburyo bwo gukabiriza igitekerezo ku buryo umuntu yumva ibivuzwe bisa n’aho 
  bitashoboka cyangwa se birengeje urugero.
  Urugero:
  Wadukamiye amata angana imvura.
  3. Imigoronzoranganzo
  a) Umubirinduro
  Umusizi aba yakoresheje umubirinduro iyo yahinduye uko amagambo asanzwe 
  akurikirana mu nteruro nk’iryari iburyo rikaza ibumoso.
  Urugero:
  - Bukurirwe umwami ubwatsi (umukarago 335):
  Mu bisanzwe yagombye kuvuga: “Ubwatsi bukurirwe Umwami”.
  - Yaramutse umuvumbi imvura. 
  Mu bisanzwe yagombye kuvuga: “ Imvura yaramutse umuvumbi ”.
  b) Iyambukanya
  

  Aho kugira ngo interuro irangirane n’umukarago, irangirira ku mukarago ukurikiyeho.

  Ingero:
  - Ge wasanze ingoro y’umwami
  Isetse, isusurutse
  Isa n’ingwa yera (umukarago 346-348)
  - Akwikiye mu nti z’imyifuzo
  Y’amaberuka atarakora hasi.
  - Kigasanga barageze
  

  Imigerwa myinshi

  c) Irondora
  Umusizi avuga ibintu abikurikiranya kimwe ku kindi nta cyungo kirimo.
  Ingero:
  Muri intwari zitarutana,
  Muri bene iteka ritahava,
  Muri bene umutungo mwiza (Umukarago 47-49)
  d) Ikomora
  Abasizi bakoresha ikomora barema amagambo bahereye ku yandi, bakongeraho 
  cyangwa bagakuraho uturemajambo. Inyito ishobora guhinduka cyane cyangwa 
  buhoro.
  Ingero:
  Umuhinza wari uhanze
  Yuhi aramuhangamura (umukarago 249-250)
  Inshinga guhangamura (-hang-am-ur-a) ikomoka ku nshinga guhanga (-hang-a) 
  kuko igicumbi ari kimwe. Ikomora rikoresheje ingereka –am na -ur-. Muri uru rugero 
  

  inyito ntabwo yahindutse cyane.

  

  II.6. Umwandiko: Inzira y’umuganura

  
  

  Umuganura uturuka muri Kanama
  Uturukijwe no kwa Myaka
  Ari bo bo kwa Musana
  Bakaza kwaka amasuka
  5. Bakabwira Umutsobe ubatwara
  Akaza n’ibwami
  Umwami akicara ikambere
  Ari kwa se cyangwa kwa sekuru
  Akicara mu kirambi
  10. Ku ntebe y’inteko
   Umutsobe akazana amasuka
  Akwikiye mu nti z’imyifuzo
  Y’amaberuka atarakora hasi
  Ahambiriye mu kirago
  15. Maze Umutsobe akayahambura
  Umwami akayenda
  Akayafatira imbere ye
  Akayahereza Umutsobe 
  Ati: “ Genda uhinge weze”.
  20. Uwo kwa Musana akayasubiza mu kirago
  Akayasohokana mu nzu
  Yagera ku karubanda
  Akayaha ubonetse wese
  Akagenda ubwo
  25. Yagera iwabo i Bumbogo
  Ingoma zikayasanganira n’impundu
  Bagacanira ngo amasuka yaje  
  Abo kwa Musana rero
  Bakajya mu nkuka bakabiba
  30. Bagasubya imbuto bukeye
  Nuko bagahinga
  Ubwo ni muri Nzeri
  Bakabibana n’uburo  
  Mu kwezi kwa Mutarama
  35. Amasaka aba yeze
  Maze mu myijima yako
  Umurorano ukazana
  

  Amasaka mu nshuro y’agakangara
  Harimo uturo duke
  40. Bikaza ikambere 
  Umutsobe agatereka mu nzugi
  Umwami akaza gusohoka
  Bagaheza abari mu nzu bose
  Umwami akicara ku ntebe
  45. Umutsobe akamuhereza ya nkangara
  Umwami akayikora
  Umugabekazi akayikora
  Bakayijyana mu nzu
  Yo mu gikari yiherereye
  50. Bakazana urusyo bagasya
  Ifu yaboneka bakarika
  Bakavuga mu byibo bibiri
  By’ingore bitoya  
  Bukira bagatumiza mu nyubahiro
  55. Bakazana amata mu nkongoro z’imirinzi
  Bikaza ikambere 
  Bagaheza abatari abiru
  Umwami akarora akagira kane
  60. N’umugore we w’Umwega
  Utari mu mugongo akarora akagira kane 
  Twa twibo bakadushyira mu gicuba
  Bagatereka ku musego
  65. Inyuma ya Nyarushara
  Bukira umwami akakira
  Umugabo w’intarindwa
  Agahengera ingoma zitarabambura
  Agatindura cya gicuba
  70. Akijyanira umutsima akirira
  Bikaba aho
  Ukwezi kukajya gushira 
  Bakabariranya n’igihe
  Ukwezi kwa Gashyantare kuzabonekera
  75. Bakajya guhagurutsa igitenga  
  Akaza uwo kwa Musana
  Akabwira Umutsobe
  Ati: “Nje kwenda igitenga”.
  Bati: “Nuko”.
  80. Umutsobe akabivuga ibwami  
  Bakareba umukobwa wo mu 
  Bega akajya kwa Cyirima
  Ikambere amavuta y’inturire
  Wa mugeni wo mu Bega
  85. Akenda ya mavuta
  Akayabumbira mu ndiba y’igitenga
  Akagiha umugabo akagisohokana
  No mu rugo umwami arimo
  Ari kwa se ari kwa sekuru
  90. Ntibagombere aherewe  
  Umwami akicara mu kirambi
  Ku ntebe y’inteko
  Iserereyeho intama
  Yerejwe akiri umworozi 
  95. N’aho yimiye
  Kuko iyo yimye
  Atongera kwambara intama
  Yambara inka gusa  
  Bakakimushyira imbere
  100. Akagifata ku rugara rwacyo
  Afatanyije n’Umutsobe
  N’uwo kwa Musana
  Umutsobe akakibanzamo umutwe
  Hanyuma akagihereza uwo kwa Musana
  105. Na we akagishyiramo umutwe
  Bakirenza ku nzugi
  Bakagiha umugabo ubonetse wese
  Maze akakiremerwa
  Ubwo impundu zigacura
  110. Abaja bakagiherekeza
  Ku mpundu nsa nta ngoma
  Kikagenda ubudasibira
  Ntikirare mu kiraro cy’Umutsobe 
  Gihaguruka ubwo kigenda
  115. Aho kiraye hose
  N’aho kinyuze ku gasozi
  Bakagiha impundu
  Kikambuka uruzi
  Kigasanga barageze
  120. Imigerwa myinshi  
  Ingoma n’impundu
  Bikagisanganira mu Bumbogo
  Bakakigera uwo munsi kikuzura
  Imigerwa bakayicuranura
  125. Kigahindukira uwo munsi
  Bavuza impundu inzira yose
  Abambogo bambura
  Bakubita rubanda  
  Bakaza barara mu bakungu
  130. Ku Bagesera no ku Bazigaba
  Aho kiraye bakazimana
  Utazimanye bakarusenya 
  Ndetse bahura n’amakoro
  Ajya ibwami
  135. Cyangwa ingemu z’abatware
  Bakabyambura ntibirengerwe  
  Kikarara ku Mutsobe
  Kigasanga barasigaye batora abakwe
  Uwatahaga akarorera
  140. Abatware bagatumira amata bose
  Ubwo impundu zigacura
  110. Abaja bakagiherekeza
  Ku mpundu nsa nta ngoma
  Kikagenda ubudasibira
  Ntikirare mu kiraro cy’Umutsobe 
  Gihaguruka ubwo kigenda
  115. Aho kiraye hose
  N’aho kinyuze ku gasozi
  Bakagiha impundu
  Kikambuka uruzi
  Kigasanga barageze
  120. Imigerwa myinshi  
  Ingoma n’impundu
  Bikagisanganira mu Bumbogo
  Bakakigera uwo munsi kikuzura
  Imigerwa bakayicuranura
  125. Kigahindukira uwo munsi
  Bavuza impundu inzira yose
  Abambogo bambura
  Bakubita rubanda  
  Bakaza barara mu bakungu
  130. Ku Bagesera no ku Bazigaba
  Aho kiraye bakazimana
  Utazimanye bakarusenya 
  Ndetse bahura n’amakoro
  Ajya ibwami
  135. Cyangwa ingemu z’abatware
  Bakabyambura ntibirengerwe  
  Kikarara ku Mutsobe
  Kigasanga barasigaye batora abakwe
  Uwatahaga akarorera
  140. Abatware bagatumira amata bose
  Ibicuba by’ibwami bigatindwa
  Cyagera ku Mutsobe
  Ingoma yabo yo ku kiraro ikagisanganira
  Bakarara aho
  145. Mu gitondo akazana ikimasa
  Akazimana Abambogo
  Ingoma z’imivugo z’ibwami
  Zikaza ku kiraro
  Zikimara kubambura
  150. Zahagera zikavuga
  Kigahaguruka ku manywa hakeye  
  Ubwo amavuta y’inturire
  Bakayashyira mu kidakombwa
  Bakagishyira mu njishi y’igisabo
  155. N’urugata rw’ibikangaga by’ibishikurano
  Amavuta aba yuzuye abumbiriye
  Akajya kwa Cyirima
  Akaba ari ho bayakorera
  Agaterekwa mu gicuba
  160. Umuganura ugahaguruka
  Abahungu bambaye impu
  Ab’abakwe bagisanze ku Mutsobe
  Umugeni wo mu Bega
  N’uwo mu Batsobe
  165. Bari kwa Cyirima
  Ingoma bakazishyira mu ngobyi zigahekwa
  Uko zisumbana
  Wa mugeni wo mu Bega
  Agahekwa azikurikiye
  170. N’uw’Umutsobe agataho
  Na cya gicuba kigataho
  Bikaza no ku karubanda
  Ingoma igahura n’umuganura
  Bakazana amaboko ya Karinga
  175. Bakazana n’ay’umuganura
  Bakabisanganya bigakorana  
  Karinga igahita
  N’izindi ngabe
  Ingoma zikavunura
  180. Zikajya mu rugo umwami arimo
  Na za ngobyi z’abageni
  Cya gicuba kigasigara ku karubanda
  Kigakurikira insyo
  Zavuye ku Mutsobe
  185. N’intango z‘i Buhanga ebyiri
  Zigakurikira cya gicuba n’umwuko
  Ingobyi z’abageni
  Bakazururukiriza mu nkike 
  Ikambere umwami agaherezwa 
  Inyundo n’urushingo
  190. Akicara mu muryango
  Ku ntebe y’inteko
  Akambara inganji
  Umuheto ukamujya imbere
  Akaramutswa akambara igikondo
  195. Ingabe zigataha
  Zigaherezwa ateyeho ibihubi
  Zikajya ku ruhimbi
  Umuganura ugataha
  Yambaye inyonga z’umuganura mu nda 
  200. N’igikondo n’ishyira  
  Umuganura wajya kugera
  Ku nkingi ya kanagazi
  Bakareba uwo kwa Myaka
  Agashyira injishi ku mutwe 
  205. Agashyira igitenga ku mutwe
  Agatirimuka ku nkombe y‘igitabo akavamo
  Bakagitereka imbere y’umwami  
  76 IKINYARWANDA ECLPE/ TTC Umwaka wa 3 
  Bakazana Rugina
  Ni iy’ubuki yo kwa Myaka
  210. Bagasuka mu ruho runini
  Bagarura mu kabindi
  Umutsobe agapfukama inyuma yacyo
  Umwami atetse imbere yacyo
  Bakagisokoza bombi
  215. Bakazana ibyibo bine by’ingore
  Umwami akabishyirishamo amashyi
  Adaha mu gitenga
  Afatanyije n’Umutsobe
  Bakabyuzuza uko ari bine
  220. Igitenga kikajya haruguru
  Mu ruhimbi hino y’ingoma
  Bagateraho insyo ebyiri
  Bagasya berekeje mu ruhimbi  
  Bakazana Rugina
  225. Umwami n’Umutsobe bakayibyirura
  Bakagira kane
  Umwami akayisogongera
  Bakayitera ku musego  
  Uwo mu Ntarindwa akajya hanze
  230. Akazana amashyiga
  Agashyigikira ageraho inkono
  Byatungana umwami akaza
  Bakazana imirembe n’ishyoza 
  Bagafatira mu mutwe wa rwa ruho
  235. Bagasuka amazi muri rwa ruho  
  Umwami agapfukama
  Imbere ya ya nkono
  Agasukamo ya mazi
  Rimwe kabiri gatatu kane gatanu
  240. Gatandatu karindwi
  Umunani ikenda
  IKINYARWANDA ECLPE/ TTC Umwaka wa 3 77
  Akarundura atyo  
  Nyina akaza
  Akagenza atyo
  245. N’umugore w’umwami 
  N’Umutsobe 
  N’uwo kwa Musana 
  Bakazana inkwi z’imirama
  Umuntu wese agacanira
  Iburyo bw’iyo nkono
  250. Yamara gushya bagaturira
  Umwami akaza n’imbere yayo
  Akayikomera mu mashyi apfukamye
  Yarangiza agahaguruka  
  Nyina akagira atyo 
  255. N’umugore we
  N’Umutsobe 
  N’uwo kwa Mumbogo
  Bikitwa ngo ireze
  Bakazana bya byibo
  260. Byuzuye ifu uko ari bine
  Umuja akadahanura
  Umwami agafatanya n’mugore n’Umutsobe 
  Bagaturira bakagira kane
  Umugore akaza akarangirizamo
  265. Bagafatanya bose kandi
  Bagashyiramo umwuko
  Barangiza bagahaguruka
  Bagahereza umuja akavuga  
  Umuja yamara guhisha
  270. Umugore w’umwami agahaguruka agahakura
  Akabanza mu kibo cy’umwami 
  Bagahakura bakacyuzuza
  Bakakireka
  Bagahakurira no mu bindi
  78 IKINYARWANDA ECLPE/ TTC Umwaka wa 3 
  275. Bajya kurangiza
  Wa mugore akagaruka
  Agafatanya na wa muja
  Umutsima munini ugasigara ku mwuko 
  Ubwo hanze umwami yamara guturira
  280. Ajya kurima amasuka
  N’abakwe n’Abambogo 
  Hakazabanza umwami n’Umutsobe 
  N’uwo kwa Mumbogo bakarima
  Abandi bakabona kurima
  285. Barangiza kuvuga
  Ibyo kurima bikarorera
  Ubwo bakazana amata y’inyubahiro
  Mu nkongoro z’imirinzi ebyiri
  Umwami akambara igikondo
  290. N’inyonga zawo
  Akicara ku ntebe y’inteko 
  Bakazana cya kidakombwa
  Mu njishi y’igisabo 
  Umutsobe akazana umwuko
  295. Uriho wa mutsima
  Agapfukama imbere ye
  Umwami akendaho
  Yabanje kunywa kabiri
  Ku mata y’inyubahiro 
  300. Umutsima akawukoza mu kidakombwa
  Akagira kane agahaguruka
  Akongera agasoma amata
  Umugabekazi akaza
  Akazanirwa ikibo ke 
  305. Agakoza mu kidakombwa
  Akagira kane
  Umugore w’umwami akaza
  Akenda ku kibo cy’umwami
  IKINYARWANDA ECLPE/ TTC Umwaka wa 3 79
  Akabigenza atyo
  310. Umutsobe akenda ike kibo
  Akagira kane
  Uwo kwa Mumbogo
  Akenda ku ke kibo
  Bakavanaho ibyo
  315. Umwami akajya ku buriri
  Kwakirana na wa mugore w’Umwega
  Wa mugeni w’Umutsobekazi
  Agahagarara mu rwuririro
  Akamuha impundu
  320. Ntihagire Umutsobe urara mu rugo
  Kabone n’uw’akana 
  Bose bagataha  
  lngoma zikarara aho
  Zikazinduka zijya kwa Cyirima
  325. Igitenga bakidashye
  Kikajyayo n’ikidakombwa 
  Amavuta akajya mu kavure k’indembere 
  Wa mugeni wo mu Bega
  N’uwo mu Batsobe
  330. Bakajya kwa Cyirima bakicarayo
  Ikoro ry‘i Bumbogo rigahita
  Rijya kwa Cyirima mu gikari
  Amakoro y’amata y’abatware agahita  
  Bakazana ibicuba
  335. Bibiri bya Rwimana
  Bakazana amavuta y’inturire
  Akabanza mu gicuba kibanza
  Bakuzuzaho andi
  Igisigaye bagashyiramo amata
  340. Ayo babonye yose
  Bakagaburira Abambogo
  Hakabanza ab’impuzu
  80 IKINYARWANDA ECLPE/ TTC Umwaka wa 3 
  Bakisiga ya mavuta
  N’abanywa ayo mata
  345. Bakagumya kuyakomera  
  Bakahabikirira imfizi
  Ivuye mu Ndwanyi
  Ab’imyanya y’inzoga n’amata
  Bo mu banyamihango aho
  350. Inka zigataha z’inyambo
  Z’Abanyansanga n’amabara
  Ibirori bikirirwa aho
  Bikarara aho
  Bikarangirizwa n’uko ingoma
  355. Zisigwa wa mukamo wa ya Ndwanyi
  Ibirori by’umuganura bikarangira bityo 
  Ku ngoma y’abami b’inka
  Iyo igitenga gitashye ku Mutsobe
  Ingoma imwe n’ishako biragisanganira
  360. Bwacya mu gitondo
  Ingabe n’abageni bombi
  Bikaza ku kiraro cy’umutsobe
  Karinga n’ingabe zindi
  Zikagenda imbere
  365. Abakobwa inyuma
  Hagaheruka ikidakombwa 
  Bagasanga babaze imfizi
  Iturutse mu Ndwanyi
  Ingoma n’abageni bikinjira mu nzu
  370. Zikajya mu ruhimbi
   Abagore mu kirambi  
  Umutsobe akazana inzoga n’amata 
  Agatereka imbere y’ingoma 
  Agasogongera agaha Umwenenyabirungu
  Umwenenyabirungu akaziterura
  375. N’amata byose n’inyama 
  IKINYARWANDA ECLPE/ TTC Umwaka wa 3 81
  Bikagaburirwa abiru  
  Ingabe zigasohoka
  Zigateza urugamba ku gitabo
  Umwenenyabirungu akaziraba
  380. Umukamo wa ya mfizi mu ruhanga
  Yamara kuzisiga
  Bakazishyira mu ngobyi
  Igitenga kigasohoka
  Kigahekwa na cyo
  385. Kikajya imbere y’ingabe 
  Bagasanga umwami ikambere
  
  II.6.1. Gusoma no gusobanura umwandiko
  Igikorwa cy’umwinjizo
  

  Soma umwandiko “Inzira y’umuganura”, ushakemo amagambo udasobanukiwe 

  hanyuma uyasobanure ukurikije inyito afite mu mwandiko wifashishije 

  inkoranyamagambo.

  Imyitozo

  1. Koresha mu nteruro amagambo akurikira dusanga mu mwandiko: 
  a) Ku karubanda
  b) Gusanganira
  c) Kurora
  d) Bakarika
  e) Abambogo
  2. Uzuza interuro zikurikira ukoresheje amagambo akurikira: 
  a) hakura, b) barabyirura, c) inkongoro z’imirinzi, d) ikidakombwa.

  II.6.2. Gusoma no Kumva umwandiko
  

  Igikorwa
  

  Ongera usome umwandiko “Inzira y’umuganura” hanyuma usubize ibibazo 

  bikurikira.

  1. Inzira y’umuganura yatangiraga mu kuhe kwezi?
  2. Umuganura watangizwaga n’uwuhe muhango? Waberaga he? 
  Ugatangizwa n’uwuhe muryango?
  3. Ni uwuhe muhango wakorwaga n’umwami mbere yo guhinga?
  4. Ukurikije umwandiko, n’uko usanzwe uzi umuhango w’umuganura, 
  wavuga ko umuganura watangiraga gutegurwa ryari? 
  5. Inzira y’umuganura yarangiriraga he? Yarangiraga ite?
  

  6. Ibirori by’umuganura nyirizina byatangizwaga na ba nde?

  II.6.3. Gusoma no gusesengura umwandiko

  Igikorwa

  Ongera usome umwandiko “Inzira y’umuganura” hanyuma usubize ibibazo 

  bikurikira:

  a) Inzira y’umuganura iri mu buhe bwoko bw’ubuvanganzo? Sobanura 
  igisubizo cyawe.
  b) Umwandiko “Inzira y’umuganura” uvuga ku bijyanye n’amafunguro. 
  Ugendeye kuri uwo mwandiko, wavuga iki ku muco wo kunywesha 
  imiheha mu kibindi?
  c) Gereranya ibyo twabonye byakorwaga mu nzira y’umuganura mu 
  Rwanda rwo hambere n’uko ibirori by’umuganura byizihizwa kuri ubu. 
  Sobanura akamaro k’umuganura.
  d) Hanga umuvugo wigana imwe mu ngeri z’ubuvanganzo wize maze 
  ukoreshemo iminozangazo inyuranye, uzawuvugire mu ruhame imbere 
  

  ya bagezi bawe

  II.7. Ubwiru

  Igikorwa
  

  Ongera usome umwandiko “Inzira y’umuganura, witegereza imiterere yawo. 
  Uhereye ku miterere yawo n’ibivugwamo, kora ubushakashatsi utahure 
  

  ishoza y’ubwiru n’inzira z’ubwiru zabagaho mu Rwanda.

  II.7.1. Inshoza y’ubwiru 

  Ubwiru ni urusobe rw’imihango/amategeko yakorwaga n’umwami n’abiru. Iyo 
  mihango yakorwaga mu ibanga kandi ikagira amagambo yihariye agendana na yo. 
  Iyo mihango bayitaga inzira z’ubwiru.
  II.7.2. Inzira z’ubwiru
  Inzira z’ubwiru zari 18 ariko izashoboye gutahurwa ni 17 kuko iya 18 ari yo “Inzira 
  

  y’imfizi y’ibwami” itashoboye kuboneka.

  Izabonetse ni izi zikurikira:

  1. Inzira ya rukungugu: yavugaga ibyerekeye amapfa; igihe nyine habaga 
  hateye amapfa. Yakorwagamo imihango ijyanye no gusaba imvura.
  2. Inzira ya kivu: igihe habaga hateye umwuzure; iyo nzira yari iyo gutsirika 
  imyuzure no gusaba umucyo.
  3. Inzira y’inzuki: yari igamije irumbuka ry’inzuki mu gihe ubuki bwagumye, 
  igakorwa igihe cyo kwagika imizinga no guhakura.
  4. Inzira ya muhekenyi: yari igamije gutsemba indwara z’ibyorezo z’inka 
  n’ibindi byonnyi.
  5. Inzira y’umuhigo: ni igihe cyakorwagamo imihango yo guhiga inyamaswa. 
  Izi nzira uko ari 5 zari zigize imihango ikorwa igihe ikenewe gusa; nta gihe 
  gihamye yari ifite.
  6. Inzira y’umuriro: yari igamije kubyarira umuriro. Ni ukuvuga ko bacanaga 
  bundi bushya umuriro wa Gihanga wibutsaga iyimikwa ry’abami b’umuriro 
  ari bo ba Yuhi. Iyo nzira yari igamije kongera inka n’abantu mu Rwanda, 
  igakorwa n’umwami witwa Yuhi.
  7. Inzira ya Gicurasi: habaga igisibo cyo kwibuka urupfu rwa Ndahiro II 
  Cyamatare; umwijima wa Gicurasi washushanyaga urupfu, naho iboneka 
  rya Kamena rigashushanya uburumbuke n’ubuzima. Iyi nzira yarangizaga 
  

  imihango yo kwirabura no kwera ngo u Rwanda rurumbuke

  8. Inzira y’umuganura: yari inzira igenga imihango yo kuganura. Habaga 

  umuhango wo kuganuza umwami ku mbuto zeze mu Gihugu.

  9. Inzira y’ishora: yari inzira igenga imihango yo gushora. Yibutsaga iyimikwa 

  ry’abami b’inka ari bo ba Mutara na Cyilima.

  10. Inzira y’inteko: yari inzira igenga imihango yo gukora inteko zo gutabara 

  igihe cyo kurwanirira ingoma.

  11. Inzira yo kwambika ingoma: Iyo ingabo z’u Rwanda zatsindaga igihugu 

  runaka, bambikaga ingoma ibinyita (ibishahu).

  12. Inzira yo kwasira: iyo mihango yagengaga uburyo bunyuranye bwo kwambika 

  ingoma.

  13. Inzira y’inkiko yabyaye umugaru: yagengaga iby’inkiko z’u Rwanda 

  yakorwaga igihe cyo kwagura imipaka.

  14. Inzira y’urwihisho: yibutsaga igihe k’ibitero bikaze by’u Rwanda n’u 

  Burundi; iyo umwami w’u Burundi yabaga yapfuye, umwami w’u Rwanda 

  yagombaga kumara iminsi 8 ahantu atabonana n’umugore kandi akiragiza 

  abakurambere.

  15. Inzira y’ikirogoto: yari ikubiyemo ibijyanye n’umuhango wo gutabariza 

  umwami w’u Rwanda (kumushyingura) igihe yabaga yatanze.

  16. Inzira y’urugomo: yakorwaga igihe cyo kugaba ibitero ku bantu bagomeye 

  ingoma.

  17. Inzira y’iyimika: yavugaga uburyo umwami yimikwa igihe umwami 

  yatangaga, bagiye kwimika undi.

  18. Inzira y’imfizi z’i Bwami: iyo nzira y’imfizi z’i Bwami ntirashobora kuboneka.

  Inzira z’ubwiru zirangwa n’uko zifite iminozaganzo itandukanye byerekana ko ari 

  ubuvanganzo, uturango twerekana ko ari umwandiko wo mu buvanganzo nyemvugo 

  n’ibikorwa by’umwami n’abiru byerekana ko ari ubuvanganzo nyabami.

  II. 7.3. Akamaro ko kwiga ubwiru
  Kwiga ubwiru bifite akamaro kuko bituma Abanyarwanda bamenya amateka yabo, 
  bigatuma bubaka ejo hazaza. Harimo kumeya amabanga y’imitegekere y’Igihugu, 
  imihango inyuranye yakorwaga ibwami n’uturango tw’ubusizi nyarwanda. Umuntu 
  kandi ashobora guhera kuri iyo nganzo agahanga agendeye ku nsanganyamatsiko 
  

  zo muri iki gihe.

  Imyitozo
  

  1. Garagaza inzira eshatu mu nzira z’ubwiru zabayeho mu Rwanda 
  usobanure n’icyo zavugagaho.
  

  2. Sobanura akamaro k’ubwiru mibereho y’Abanyarwanda.

  II.8. Ubucurabwenge

  Igikorwa
  

  Kora ubushakashatsi utahure inshoza y’ubucurabwenge, ugaragaze 
  urutonde rw’abami n’abagabekazi babo kandi ugaragaze n’akamaro ko kwiga 
  

  ubucurabwenge.

  II.8.1. Inshoza y’ubucurabwenge

  Ni umuvugo muremure wavugaga ibisekuru by’abami n’abagabekazi. Abawufataga 
  mu mutwe bitwaga abacurabwenge. Ubucurabwenge bwarangwaga n’uko buvuga 
  ibisekuru by’abami n’abamikazi mu buryo buryoheye amatwi.
  II.8.2. Urutonde rw’abami b’u Rwanda n’abagabekazi babo
  Ubucurabwenge bwigisha ko u Rwanda rwimye abami 44, kuva ku ngoma za mbere 
  kugeza ku ya Mutara Rudahigwa, kuko Alexis Kagame yabwiwe Ubucurabwenge ku 
  ngoma y’uwo mwami, aba ari we aheraho. Ayo mazina yose yarondorwaga mu gihe 
  k’imihango yo kwimika umwami. Bavugaga amazina y’umwami n’ay’umugabekazi 
  bamaze kwimika, bakarondora n’aya ba se na ba nyina, n’ibisekuruza byabo bombi, 
  bagakomeza batyo ku bami bose, kuzageza kuri Nkuba, ari we Shyerezo, akaba 
  inkomoko y’Abami b’u Rwanda. Ayo mazina murayasanga mu gice kiyarondora 
  nk’uko Alexis Kagame yayanditse mu Nganji Kalinga (Amasekuruza y’Abami 
  b’u Rwanda). Reka dufate ay’abami n’abagabekazi gusa, tutavuze ibisekuruza 
  by’abagabekazi, maze tuyakurikiranye, dukurikije bya bihembwe tumaze kuvuga: 
  Abami b’Ibimanuka, Abami b’Umushumi, Abami b’Ibitekerezo.
  a) Abami b’ibimanuka
  

  Duhereye ku nkomoko y’Abanyiginya, Shyerezo, Nkuba, dore amazina y’Ibimanuka:

  1. Shyerezo Nkuba                                                 7. Merano

  2. . Kigwa                                                                    8. Randa

  3. Muntu                                                                     9. Gisa

  4. Kimanuka                                                            10. Kizira

  5. Kijuru                                                                    11. Kazi

  6. Kobo                                                                     12. Gihanga

  b) Abami b’Umushumi, n’Abagabekazi babo:

  1. GIHANGA Ngomijana + Nyiragihanga
  Nyirarukangaga
  2. Kanyarwanda Gahima + Nyirakanyarwanda Nyamususa
  3. Yuhi Musindi + Nyirayuhi Nyamata
  4. Rukuge + Nyirarukuge Nyirankindi
  5. Nyarume + Nyiranyarume Nyirashyoza
  6. Rumeza + Nyirarumeza Kirezi
  7. Rubanda + Nyirarubanda Nkundwa
  8. Ndahiro Ruyange + Nyirandahiro Cyizigira
  9. Ndoba Samembe + Nyirandoba Monde
  10. Nsoro Samukondo + Nyiransoro Magondo
  

  11. Ruganzu Bwimba + Nyiraruganzu Nyakanga

  C). Abami b’Ibitekerezo n’Abagabekazi babo:

  1. Cyirima Rugwe + Nyiracyirima Nyakiyaga
  2. Kigeri Mukobanya + Nyirakigeri Nyankuge
  3. Mibambwe-Mutabazi Sekarongoro + Nyiramibambwe Nyabadaha
  4. Yuhi Gahima + Nyirayuhi Matama
  Ndahiro Cyamatare + Nyirandahiro Nyirangabo
  Ruganzu Ndori + Nyiraruganzu Nyirarumaga
  5. Mutara Semugeshi + Nyiramavugo Nyirakabogo
  6. Kigeri Nyamuheshera + Nyirakigeri Ncenderi
  7. Mibambwe-Mutabazi Gisanura + Nyiramibambwe Nyabuhoro
  8. 8. Yuhi Mazimpaka + Nyirayuhi Nyamarembo
  Karemera Rwaka + Nyirakaremera Rukoni
  9. Cyirima Rujugira + Nyiracyirima Kirongoro
  10. Kigeri Ndabarasa + Nyirakigeri Rwesero
  11. Mibambwe Sentabyo + Nyiramibambwe Nyiratamba
  12. Yuhi Gahindiro + Nyirayuhi Nyiratunga
  13. Mutara Rwogera + Nyiramavugo Nyiramongi
  14. Kigeri Rwabugiri + Nyirakigeli Murorunkwere
  15. Mibambwe Rutarindwa + Nyiramibwambwe Kanjogera
  16. Yuhi Musinga + Nyirayuhi Kanjogera
  17. Mutara Rudahigwa + Nyiramavugo Kankazi
  

  18. Kigeri Ndahindurwa + Nyirakigeri Mukashema

  Ikitonderwa: Muri uru rutonde, amazina y’abami adafite inomero ni amazina yagize 

  ibyo anengwa bituma atarakomeje kwitwa n’abami b’u Rwanda. Ayo mazina ni: 

  - Ndahiro: Iri zina ryakuwe mu rutonde rw’amazina y’abami b’u Rwanda kuko 

  Ndahiro Cyamatare yishwe na Nsibura Nyebunga, Umwami w’U Bunyabungo 

  akanamunyaga ingoma y’ingabe “Rwoga”. 

  - Ruganzu: Iri zina ryakuwe mu rutonde rw’amazina y’abami b’u Rwanda kuko 

  Ruganzu Ndori na we yaguye ku Rugamba. 

  - Karemera: Iri zina ryakuwe mu rutonde rw’amazina y’abami b’u Rwanda kuko 

  ryari izina ry’abami b’i Karagwe (muri Tanzaniya). Binaturuka kandi ku mpamvu 

  y’uko umwami Karemera Rwaka yatanze imburagihe bakavuga ko iryo zina 

  ry’amahanga ryamuteye umwaku rigatuma ingoma imurasa agatanga. Kandi 

  ngo yari yanayibye Cyilima Rujugira wari warahunze se Mazimpaka na byo 

  bimutera umwaku. 

  II.8.3. Akamaro ko kwiga ubucurabwenge

  Kwiga ubucurabwenge bifite akamaro kuko bituma Abanyarwanda bamenya 
  amateka yabo. Harimo kumenya uko abami n’abagabekazi bagiye bakurikirana, 
  ibijyanye n’imitegekere y’Igihugu cyacu n’uturango tw’ubusizi nyarwanda. Umuntu 
  yabwigiraho kumenya igisekuru ke kandi ashobora guhera kuri iyo nganzo agahanga 
  agendeye ku nsanganyamatsiko zo muri iki gihe.
  
    
  
  

  Hari mu gitondo, mu rugo rwo kwa Rugendo biteguye isabwa ry’umukobwa wabo 
  Mukandahiro. Nyuma yo gutegura ibyicaro no kwicaza abasangwa, abashyitsi baba 
  barahasesekaye babukereye. Bahabwa ibyicaro n’ababishinzwe, maze baratangira 
  

  baraganira:

  Umuhuza w’imisango: Nk’uko mubibonye, mu kanya haje umushyitsi. 
  Ntaratwibwira nubwo nge mbona amaso atari aya, icyakora yahindutse, uko yari 
  asanzwe atemberera muri uru rugo ndabona atari ko yaje. Yaje agaragiwe n’imbaga, 
  kandi ubundi yazaga wenyine cyangwa akazana n’abandi bantu nka babiri gusa. 
  Nyakubahwa umukuru w’umuryango wa Rugendo rero, aba bashyitsi baje si nge 
  wabaha ikaze mu rugo rwawe kandi uhibereye, reka nguhe umwanya ubahe ikaze 
  nibiba ngombwa uraza kubaha umwanya batubwire ikibagenza. 
  Umusangwa mukuru: Tubahaye ikaze bashyitsi bahire. Mu muryango wa Rugendo 
  dukunda gusabana, mudusanze twibereye mu busabane busoza umwaka. Amazimano 
  arahari, abahungu bange nibabazimanire. Simbise abavumba n’ubundi ibiryoha ni 
  ibisangiwe, nimwumva mushize inyota muritahira dusigare mu busabane bwacu.
  Umuhuza w’imisango: Nyamara nubwo ntasoma ku mitima y’abantu, ariko uyu 
  mushyitsi ndabona asa n’urimo gusaba ijambo, reka tumuhe umwanya ndabona 
  asa n’ushakaga kutubwira ikimugenza.
  Umukwe mukuru:
  

  Murakoze, mbere na mbere mbanje kubashimira uko mwatwakiriye muri ubu 
  

  busabane bwanyu. Abo twazanye nimumfashe tubashimire. (Amashyi ngo 
  kacikaci!) Muragahorana amazimano! Uwenze iyi nzoga mutwakirije, igikatsi 
  yagitsikamiye neza ntiyashakiye ubwinshi mu mazi. Nshimye uko unzimaniye 
  uretse ko bitanantunguye, buri gihe iwawe n’iwange turazimanirana. Hambere 
  twagize umugisha, Imana itanga iwacu ndetse n’iwanyu iraturemera, iduhangamo 
  urukundo, imaze kutwita amazina tuvuye mu ngaragu, iduha kubyara hungu na 
  kobwa, iduha gutunga no gutunganirwa. Mu bana rero bavutse mu muryango 
  wa Bazinura, ari na wo mpagarariye, harimo abahungu n’abakobwa, ariko umwe 
  mu bahungu yaraje aransanga angezaho ikifuzo ko atagishaka gukomeza kwitwa 
  ingaramakirambi, ko twamushakira akitwa umugabo. Tumushakira umuranga, 
  araza aha iwanyu ararambagiza, aturangira umugeni muri uru rugo. Muri make, 
  twaje kubasaba umugeni witwa Mukandahiro.
  Nge narigenzuye, nsanga nta mpamvu n’imwe ihari yatuma mutampa umugeni, 
  cyane ko atari n’ubwa mbere naba nje gusaba muri uyu muryango. Nzi neza ko 
  ntagira ibyaha yewe n’iyo haba hari igicumuro natanga ikiru, ariko ibyaha byatuma 
  munyima umugeni
  byo nta byo.
  Umusangwa mukuru:Ko hano tugira ba Mukandahiro benshi, urifuza 
  Mukandahiro wuhe? Dufite Karine,Viviyana, Suzana na Virijiniya. Abo bose ni ba 
  Mukandahiro.
  Umukwe mukuru: Ndasaba Mukandahiro Virijiniya.
  Umusangwa mukuru: Nabitegereje, nsanga izo mfura ndeba mwazanye zicaye 
  ku ntebe eshatu zibanza nta cyo nazivugaho, ni abantu b’indahemuka. Cyakora 
  abicaye kuri izo z’inyuma aho ntareba niba hari abantu bo mu muryango 
  wacu bajya batemberera ku Mugote no muri izo nshe zihegereye uwagira icyo 
  yabavugaho akivuge.
  Umwe mu basangwa:
  Murakoze kumpa ijambo. Hari umukobwa wacu waje ku Mugote ahamara 
  iminsi agaruka baramuteye inda. Ku bw’iyo mpamvu nge numva tutabashyingira 
  umukobwa wacu.
  Umukwe mukuru:
  Arakoze uriya ugaragaje icyo yita ko ari ikibazo. Cyakora ndagira ngo mbamare
  impungenge. Uwo mukobwa ndamuzi. Yaje mu muryango wacu tumufata neza, 
  turamugaburira, agaruka abyibushye mukeka ko bamuteye inda. Si inda yatewe,
  ahubwo yarahageze ibiryo by’iwacu biramuyoboka, anywa inshyushyu, anywa
  ikivuguto arabyibuha. Ahubwo ubu na Virijiniya tubasaba naza akahamara kabiri
  azabyibuha abatazi uko tugabura bazavuga ko yaje atwite.
  Umusangwa mukuru:
  Umugeni uramuhawe ariko ni umukobwa. (Ako kanya amashyi ngo kacikaci!) 
  Umukobwa wacu ni Mutumwinka. Nta kindi narenzaho, ibindi nawe urabyibwiriza. 
  Umukwe mukuru:
  

  Uhawe inka akura ubwatsi ariko uhawe umugeni arashimira. Ndagira ngo 
  ngushimire
  mbikuye ku mutima. Uragahore ubyara abakobwa. Nzanira iyo nzoga mwana 
  wange
  mushimire! Uyu muryango mpagarariye uzira kurongora abakobwa tutakoye. Ndi 
  imbere yawe kandi n’imbere y’umuryango, reka nisubirire mu mwanya wange 
  munkoshe.
  Umusangwa mukuru:
  Ngira ngo wabyivugiye ko atari ubwa mbere ukwa muri uyu muryango. Harya niba 
  ubyibuka, nyibutsa izo dukosha.
  Umukwe mukuru:
  Ntabwo ari wowe wibagiwe inkwano ukosha kandi ari wowe ubyara abakobwa.
  Ikindi, sinakwibutsa uko nakoye. Uwazicaniye ni nyirasenge w’umwana wawe,
  hanyuma zimaze kubyara nawe urazikama. Gusa, nzikwa zari umunani ariko ubu
  zabaye amashyo.
  Umusangwa mukuru:
  Yeee! Ndumva koko uko twagukosheje ubyibuka. N’ubu tugukosheje inyana 
  umunani.
  Inyana umunani zirara imfizi mu mahembe. Ngira ngo urabyumva. (Amashyi ngo 
  kacikaci! Abagore bavuza impundu).
  Umukwe mukuru:
  Abakirana batangana berekana aheza kugira ngo hatagira uvunika. Uyu munsi
  ndagira ngo ngukwere nk’uko nsanzwe ngukwera. Hirya aha mpagira urwuri.
  Nazanye n’umutahira wange Kanuma, haguruka sha! Ngwino unyegere. Uyu 
  mwana w’umuhungu, ni umugabo ariko ndamwita umwana kuko namubyaye. 
  Ni umutahira w’izacu. Icyo bashaka ni inyana umunani. Nkubwira kuzihanagura 
  nakubwiye izo nshaka uko zimeze. Jyana n’umushumba wabo, undebere imigongo 
  yazo, ingeso zazo n’ibibero byazo ari byo bibyara amata. Muzishorerane n’izindi 
  

  barobanure mu ishyo inyana umunani

  
  
  Umushumba:
  Nk’uko yabibabwiraga ni ko nabisanze. Inyana umunani nazishimye nzigejeje mu
  rwuri rwacu. Ni inyana nziza, zifite imigongo miremire n’ibibero byiza; mbese 
  nazishimye.
  Umusangwa mukuru:
  Ubwo inkwano zawe zashimwe, umugeni uramuhawe. Wicare ugubwe neza, ariko
  nge mfite impungenge. Ko mbona imbere aho wicaranye n’abasaza bafite 
  uruhanga
  ruharaze imvi nk’izange, sinzi niba uwo usabira ari umwe muri abo ngabo!
  Umukwe mukuru: Ndasabira umuhungu wa Bazinura witwa Karinda. Nubwo 
  tutazanye, naketse ko muri bunsabe ko abaramutsa mutumaho nkoresheje 
  ikoranabuhanga. Munkundiye rero, mwanyemerera akaza akabaramutsa. Tebuka 
  sha! (Umusore aze agaragiwe n’abamuherekeje, asuhuze Umusangwa mukuru.) 
  Hanyuma se ko umusore wacu maze kumukwereka, wowe ntiwanzanira uwo 
  mukazana wacu akaturamutsa?
  Umusangwa mukuru: Yewe, ni byo koko, reka ba nyirasenge bamumpamagarire 
  aze, dore ko aba ari mu gikari ahugiye mu mirimo. (Umugeni aze agaragiwe 
  n’abaherekeza be barimo ba nyirasenge na ba nyina wabo… asuhuze umusangwa 
  mukuru, maze amushyikirize umukwe mukuru, na we amushyikirize umukwe 
  

  w’ukuri. Amashyi n’impundu biba uruhurirane!)

  Umukwe mukuru: Mu gihe wanyakiraga nkiza, nari mfite ubutumwa maze 
  kubagezaho natumwe na Bazinura. Ariko kandi, yambwiye ati: “Ngaho genda 
  ungire mu Kivugiza ubandamukirize, usabe umugeni, nange nsigaye aha n’abasaza 
  n’abakecuru tugutegereje. Nuza kugabana, ucyuye umunyafu, ugaruke umbwire 
  niba urugendo wagize kwa Rugendo rwaguhiriye”. Ndagira ngo munyemerere 
  ngende hakibona nsange abo basaza n’abakecuru, mbabwire ko mwampaye 
  umugeni. Mbafashe kwitegura kugira ngo ejo cyangwa ejobundi nzagaruke 
  gutebutsa. Muragahorana Imana.
  Umusangwa mukuru: Wazanye n’abagore b’amajigija, wazanye n’abagabo 
  

  b’ibikwerere, wazanye n’ababyeyi bonsa, wazanye n’abagabo b’ibihame, 

  wazanye n’abasore n’inkumi, wazanye n’abana. Reka nguhe impamba yabo, 
  ariko iyi nkwihereye yo uyigeze mu rugo ni iya Bazinura wagutumye. Ugende 
  uyimushyikirize, kibe nk’ikimenyetso cy’uko wageze aho yagutumye. 
  Umukwe mukuru: Sinongera kwicara kuko burya uhawe impamba arahaguruka 
  akagenda. Ariko reka mbanze nsabe umuhungu wange aherekeze umugeni we. 
  Umva sha! Uherekeze uwo mukobwa umugeze ku muryango wa se. Hari inkingi 
  yitwa kanagazi, ufite uburenganzira bwo guhita kuri iyo nkingi yonyine. Ku rusika 
  rw’umugendo ni ho abashyitsi bagarukira. Mu ndaburano ni aha se kuko imbere ari 
  aha nyina. Mu ruhimbi ni ah’abakobwa. Namara kukwereka intebe uzajya wicaraho 
  waje kwa sobukwe, uhite ugaruka uze dutahe, ejo cyangwa ejobundi nzazana 
  inzoga yo gutebutsa baduhekere. (Umusore aherekeze umugeni we, amugeze aho 
  

  yasabwe kugera hanyuma agaruke batahe).

  II.9.1. Gusoma no gusobanura umwandiko

  Igikorwa
  

  Soma umwandiko “Isabwa rya Mukandahiro”, ushakemo amagambo 
  udasobanukiwe hanyuma uyasobanure ukurikije inyito afite mu mwandiko 
  

  wifashishije inkoranyamagambo.

  Imyitozo
  1. Koresha amagambo akurikira mu nteruro wumvikanisha icyo ashaka 
  gusobanura:
  a) Umutahira 
  b) Igikatsi
  c) Uruhimbi
  d) Ishyo 
  2. Simbuza amagambo atsindagiye ari mu nteruro zikurikira impuzanyito 
  zayo:
  a) Uyu mwana yabyirutse afite imbaraga.
  b) Yakoze uko ashoboye kose nta cyo namugaya.
  c) Kera umushumba si we wahamagaraga umwisi ngo aze kwita inka
  amazina, ahubwo yatumirwaga n’umutahira.
  3. Mu kinyatuzu gikurikira harimo amagambo makumyabiri n’abiri (22) 
  y’imihango cyangwa y’ibikoresho byo mu bukwe. Tahuramo ayo 
  magambo, uva hasi ujya hejuru, uva hejuru ujya hasi, uva iburyo ujya 
  

  ibumoso, uva ibumoso ujya iburyo, uberamye.

  

  

  

  II.9.4. Kujya impaka
  
  Hari ku munsi wa munani Nyiramana yibarutse. Yari amaze iminsi ku kiriri. Kagabo, umugabo we, atumira abaturanyi ndetse ararika abana b’abahungu n’abakobwa ngo bitabire umuhango wo kwita umwana izina. Bamaze kuhagera, baha abana inkonzo bajya mu murima. Umurima wari wabanje gutabirwa n’abakuru kugira ngo worohe. Abana b’abahungu barahinga. Bamaze guhinga, ab’abakobwa batera intabire imbuto y’uburo n’inzuzi. Barangije gutera, nyirabukwe wa Nyiramana azana amazi mu gacuma, ayasuka ku rushyi rwe ayabamishaho, agira ati: “Nimuhingure imvura iraguye”. Abana bose baherako barataha. Bageze mu rugo, Nyiramana asohokana icumu, ingabo, umuheto n’ishinge hanyuma yicara ku ntebe bateye hagati y’imyugariro. Bari bateguye ubunnyano: hari urutaro bashasheho urukoma rubabuye, ruriho ibishyimbo bicucumiyemo imboga
  kandi babumbabumbyemo utubumbe twinshi maze buri mwana bamugenera 
  akabumbe ke. Abana babazaniye amazi barakaraba. Buri mwana agafata akabumbe 
  kageretseho agasate k’umutsima akarya. Bamaze kurya bazana amata y’inshyushyu 
  n’ay’ikivuguto, barabahereza baranywa. Umwe mu bana bari aho aranyegera, 
  ambaza anyongorera:
  - Ko baduhamagaye ngo twite izina ibi bindi badukoresheje ni ibiki?
  - Mu muco nyarwanda, mbere yo kwita izina habanza igikorwa cyo guhinga, 
  hagakurikiraho kurya ubunnyano, bakabona kwita izina. Ubu turangije 
  igikorwa cyo kurya ubunnyano. 
  - None se ko iyo iwacu turangije kurya dukaraba, bakaba bataduhaye amazi 
  ngo dukarabe?
  - Itonde, ibikurikira uraza kubibona.
  Abana bose barangije kurya, bahamagara umwumwe, bamusaba kugenda 
  ahanaguriza intoki ze ku mabere ya Nyiramana, avuga ati: “Urabyare abana benshi, 
  abahungu n’abakobwa”. Bamaze guhanaguriza intoki zabo ku mabere, babasaba 
  kwita umwana amazina.
  Nuko abana batangira kwita amazina. Umwe ati: “Mwise Bwerere.” Undi ati: “ Mwise 
  Bwuzuzu”. Undi ati: “ Mwise Bwarike”. Barakomeza bose barahetura. Barangije 
  kwita amazina bababuza gutaha. Iyo batahaga umwana atarituma, byabaga ari 
  ukumusurira nabi akaba yapfa. Nyiramana na we bamubuza guhaguruka aho yari 
  yicaye bategereza ko umwana annya cyangwa anyara. Umwana ntiyatinda, ahita 
  annya kuko nyina yari yamwonkeje bihagije. Iyo byatindaga, bamutapfuniraga itabi 
  cyangwa bakamwina. 
  Umwana amaze kwituma, bahamagara abana umunani, bane b’abahungu na bane 
  b’abakobwa b’amasugi. Baraza bakikiza urutaro bayoreyeho ibyo ku kiriri, basaba ba 
  bana kuruterurira icyarimwe, bagenda urunana baririmba bati: “Bwerere yavutse, 
  Bwerere yakura, Bwerere yavoma, Bwerere yasenya, Bwerere yatashya, Bwerere 
  yahinga…” Bageze mu rutoki, babasaba kubisuka ku nsina bavuga bati: “Dore aho 
  nyoko yakubyariye.” Bajya ku yindi nsina babyina kwa kundi”. Babikora ku nsina 
  zirenga ebyiri.
  Wa mwana arongera aranyegera maze arambaza ati: “Ibi ni ibiki dusutse kuri izi 
  nsina?” Ndamusobanurira nti: “Ibi musutse ku nsina ni ibyo ku kiriri, mu muco 
  nyarwanda kirazira kubisohora mbere y’igikorwa cyo kurya ubunnyano. Insina 
  mwabisutseho ni iz’umwana wavutse, ababyeyi bazira kuzimunyaga. Iyo ari 
  

  umukobwa, agashyingirwa kure bamugemurira igitoki cyazo cyangwa inzoga yazo”.

  Barangije bazana ingobyi ebyiri iyo mu ruhu rw’intama n’iyo mu ruhu 
  rw’inyana bazimukozaho. Wa mwana arongera ambaza anyongorera ati: “Ibi 
  byo bakoze bisobanura iki?” Ndamusubiza nti: “Ni ukugira ngo ingobyi imwe 
  nibura bazamuheke mu yindi. Iyo batabigenjeje batya, bukeye bakamuheka 
  mu yo batamukojejeho bimusurira inabi agapfa”. Wa mwana amatsiko 
  akomeza kumuganza arongera arambaza ati: “Ubu se hagiye gukurikiraho iki?” 
  Ndamusobanurira nti: “Ubu bagiye gufata mukuru we bamumuhekeshe kugira 
  ngo bazahore barutana, umukuru ntazarutwe n’umukurikira bitewe n’uko 
  yazingamye. Ikindi, ririya cumu, ingabo n’umuheto n’iriya shinge Nyiramana 
  yasohokanye bagiye kubimanika mu ruhamo rw’umuryango hanyuma baze 
  kubijugunya”.
  Bumaze kwira ba bana barataha. Bigeze mu museke, Kagabo abwira Nyiramana ati: 
  “Cyono duterure umwana”! Barabanza bubaka urugo. Barangije Kagabo arasohoka 
  ajya hanze, avuyeyo asanga Nyiramana yamutereye intebe mu irebe ry’umuryango. 
  Mu muco nyarwanda ngo iyo umugabo yateruraga umwana atavuye hanze byabaga 
  ari ukumuvutsa amahirwe, akazaba imbwa, akazapfa atagize icyo yimarira. Nuko 
  Kagabo araza yicara ku ntebe ati: “Mpa uwo mwana”. Aramusimbiza agira ati: 
  “Kura uge ejuru nkwise Kamana”. Amuhereza nyina na we aramusimbiza agira ati: 
  “Itume aha, nyara aha, kura uge ejuru, nge nkwise Irakiza”. Izina ryahamaga ni iryo 
  umwana yiswe na se. Icyakora kuri ubu, umwana ahabwa amazina ababyeyi be 
  bumvikanyeho.
  Bifatiye kuri, Myr. BIGIRUMWAMI.A, Imihango n’Imigenzo n’Imiziririzo mu Rwanda, Troisième 
  

  édition. Nyundo, 1984

  II. 10.1. Gusoma no gusobanura umwandiko
  
  Igikorwa
  Soma umwandiko “Kamana yitwa izina”, ushakemo amagambo udasobanukiwe 
  hanyuma uyasobanure ukurikije inyito afite mu mwandiko wifashishije 
  

  inkoranyamagambo

  

  
  II.10.2. Gusoma no kumva umwandiko
  
  Igikorwa
  Ongera usome umwandiko “ Kamana yitwa izina” hanyuma usubize ibibazo 
  byawubajijweho:
  1. Kamana yiswe izina ryari? Nyina yari amaze iminsi he mbere y’uko bita 
  izina?
  2. Sobanura uko umuhango wo kwita izina wakorwaga.
  3. Umuhango wo kwita izina wahuzaga ba nde? 
  4. Erekana uko igikorwa cyo kurya ubunnyano kivugwa muri uyu 
  mwandiko cyari cyateguwe n’uko cyakozwe.
  5. Abana bari bafite uruhe ruhare mu muhango wo kwita izina?
  6. Mu muco nyarwanda ni izihe ngaruka zashoboraga kuba ku mugabo 
  

  uteruye umwana atavuye hanze?

  
  

  II.10.3. Gusoma no gusesengura umwandiko
  

  Igikorwa
  

  Ongera usome umwandiko “Kamana yitwa izina” hanyuma usubize ibibazo 

  bikurikira:

  1. Wifashishije umwandiko “Kamana yitwa izina” gereranya uko 
  umuhango wo kwita izina wakorwaga kera n’uko ukorwa muri iki gihe.
  2. Vuga ingingo z’ingenzi n’iz’ingereka zikubiye mu mwandiko.
  3. Wavuga iki ku buziranenge bw’ibyakorerwaga mu muhango wo kwita 
  izina?
  4. Hina umwandiko ukoresheje amagambo yawe kandi wubahiriza 
  

  imyandikire yemewe y’Ikinyarwanda.

  

  II.12. Isuzuma risoza umutwe wa kabiri

  Umwandiko: Utabusya abwita ubumera

  Uyu mugani bawuca iyo babonye umuntu wese umara gushira impumu akiyibagiza 
  amagorwa azahutsemo; ahubwo agatsikamiza agahato abo bahoze bayasangiye; 
  nibwo bavuga bati: “Koko utabusya abwita ubumera”! Wakomotse kuri Karake ka 
  Rugara w’i Bumbogo bwa Huro (mu Karere ka Gakenke, Intara y’Amajyaruguru); 
  ahasaga umwaka wa 1600.
  
  Guhera ku ngoma za kera kugeza kuri Kigeli Rwabugiri, abanyamuhango 
  b’umuganura bagatura i Bumbogo; ndetse bakaba ari na bo batware babwo bwose. 
  Inteko yabo yari ku musozi witwa Huro (ubu ni mu Karere ka Gakenke). Bukeye 
  umutsobe Nyamwasa wari umutware w’abasyi icyo gihe, asaba umukobwa wo mu 
  ngabo za Mibambwe Gisanura yise Abambogo b’umuganura. Abakobwa babo ni 
  bo basyaga umutsima w’umuganura nyine. Uwo mukobwa yitwaga Karake, akaba 
  mwene Rugara w’Umusegege. Agasyana n’abandi bakobwa b’urungano; ni na ho 
  Nyamwasa yamuboneye aramushima aramusaba. Amaze kumurongora, Karake 
  aranezerwa kuko noneho aho gusya agiye kujya ahagarikira abasyi. Ahimbarwa 
  n’ubutwarekazi; abakobwa baje gusya akabahagarikirana urutoto abisyigingiza 
  yitotomba ngo barizenutsa ntibasyana umwete.
  
  Abo bakobwa babyirukanye bakamubwira bamwenyura, bati: “Mbese ntuzi ko 
  uburo bukomera”? Karake akabasubizanya izenezene, ati: “Ubu na bwo ni uburo si 
  ubumera”? (ntiburuhije). Abakobwa bagatinya kumuseka ngo bitabakorera ishyano; 
  bagasekera mu bipfunsi. Biba aho bityo. Bukeye Karake yubura ingeso yo gusinda. 
  Nyamwasa yaza agasanganirwa n’umugono agasanga umugore yasinziriye uburiri 
  ari ibirutsi gusa: Karake si ugusinda arasayisha! Bituma umugabo we amwanga 
  aramuzinukwa aramusenda asubira iwabo. Rubanda bari bazi ubukundwakare bwe 
  baratangara.
  
  Haciyeho iminsi igihe cy’umuganura w’ibwami kiragera. Bakoresha Abambogo 
  b’umuganura bose ngo baze gusya kwa Nyamwasa. Ubwo Rugara se wa Karake yari 
  afite umugore w’umukecuru kandi nta n’umukobwa wundi afite wo kumucungura. 
  Biramushobera; ati: “Ibi mbigenje nte! Ko nta wundi mwana mfite; kandi ko 
  kohereza Karake kwa Nyamwasa ngo asyane n’abo yahoze ahagarikiye byamutera 
  ipfunwe ribi”?. Abandi b’amacuti ye bati: “Nutamwohereza bizakugwa nabi”. Abuze 
  uko abigira apfa kumwohereza ajya mu basyi; ati: “Jya gusya uburo bw’ibwami nta 
  kundi twabikika”!
  
  Karake arashoberwa ariko aremera apfa kugenda; agenda aseta inzira ibirenge. 
  Ageze kwa Nyamwasa abakobwa baranzika barasya, Karake abajyamo afata urusyo 
  rwe. Agize ngo arapfukama biramutonda, agize ngo arasya biramunanira; kuko 
  

  yari amaze guhuga hashize igihe kirekire ari mu mukiro. Noneho ba bakobwa 

  baramwubahuka baramuseka baramukwena; mbese baramukwenura bamuhinyora; 
  bati: “Nyabusa shikama usye vuba dore ubwo si uburo ni ubumera”! Bamucyurira 
  ko igihe yakinaga n’umurengwe yari yariyibagije ko gusya uburo ari impingane.
  Nuko mu mataha abakobwa batahana Karake bamuhinyora, ijambo riba gikwira 
  i Bumbogo risakara u Rwanda riba umugani. Bawinjiza mu yindi yigisha gukora 
  iki cyangwa kudakora kiriya. Kuva ubwo rero umuntu wese umaze gushira 
  impumu akirengagiza amagorwa azahutsemo ntacire abo bari bayasangiye akari 
  urutega, bakamuciraho uwo mugani, bagira bati: “Utabusya abwita ubumera”! 
  Baba bamugereranya na Karake wiyibagije ko gusya uburo ari impingane bikura 
  amakwabasi.
  
  Byavuye muri: Minisiteri y’Amashuri Makuru n’Ubushakashatsi mu by’Ubuhanga, Ibirari 
  

  by’insigamigani. Igitabo cya Kabiri, Kigali, 1986

  I. Ibibazo byo kumva no gusesengura umwandiko

  1. Uyu mwandiko uri mu buhe bwoko bw’imyandiko? Sobanura ibiranga bene 

  ubwo bwoko bw’imyandiko. 

  2. Uyu mwandiko uravuga ku yihe nsanganyamatsiko? Sobanura igisubizo 

  cyawe. 

  3. Rondora abakinankuru bavugwa muri uyu mwandiko. 

  4. Karake yasezerewe kwa Nyamwasa azira iki? Ese iyo witegereje neza usanga 

  yararenganye? Sobanura igisubizo cyawe. 

  5. Ni uwuhe murimo uvugwa cyane muri uyu mwandiko? Ese uyu murimo wari 

  uhuriye he na gahunda z’ubuyobozi bw’Igihugu muri icyo gihe? 

  6. Karake yongeye gusubira mu basyi bitewe n’iki?

  II. Inyunguramagambo
  

  1. Shaka ibisobanuro by’amagambo cyangwa amatsinda y’amagambo akurikira 
  ukurikije uko yakoreshejwe mu mwandiko.
  a) Abisyigingiza
  b) Ubukundwakare
  c) Guseta inzira ibirenge
  d) Baramwubahuka.
  2. Shaka impuzanyito z’amagambo akurikira:
  a) Inteko yabo
  b) Urutoto
  c) Baramukwena
  

  3. Shaka imbusane z’amagambo akurikira:

  a) Baranzika ≠...

  b) Arasayisha ≠ ...

  4. Koresha amagambo akurikira mu nteruro ngufi kandi ziboneye: 

  a) Umuganura

  b) Kumucungura

  c) Guhuga

  III. Ibibazo by’ubuvanganzo

  1. Soma iki gice k’igisigo “Ukwibyara” nyuma usubize ibibazo byakibajijweho.

  Ku Rutambamitavu,
  Muri intwari zitarutana,
  Muri bene iteka ritahava, 
  

   Muri bene umutungo mwiza

  50. Mwaraduhatse muraturemaza,
   Mutwubakira amarembo y’intungane
   Tubita inturarwanda
   Nta byikamize urakimana 
   Wadukamiye amata angana imvura, 
   55. Ntitugira umuvuro 
   Tubyuka dusenga
   Ugasukiranya urugwiro 
   Sango, ba so na ba sogokuru,
   Bakwangiye isange
   60. Ngo abazakwanga
   Uzabakuze umusanzu n’umuganda,
   Abagusigaranye imbuto n’intanga
   Bakuraze izi ntarama
   Zo ku Rutambamyato 
  

   65. No ku Rutambabiru

  Ibibazo 

  a) Tahura imwe mu minozanganzo iri muri icyo gice k’igisigo kandi uyisobanure. 
  b) Igisigo “Ukwibyara” kiri mu buhe bwoko bw’ibisigo? Kubera iki? Andika 
  ubundi bwoko bw’ibisigo uzi.
  c) Igisigo “Ukwibyara” kiri mu buhe bwoko bw’ubuvanganzo? Kubera iki? Andika 
  izindi ngeri ziri muri ubwo buvanganzo.
  2. Tandukanya ubwiru n’ubucurabwenge mu buvanganzo nyarwanda.
  3. Ihangamwandiko
  d) Hanga umuvugo utarengeje imikarago cumi n’itanu, ku nsanganyamatsiko 
  

  wihitiyemo, ugerageza gukoreshamo iminozanganzo itandukanye.

• UMUTWE 3: UBURINGANIRE N’UBWUZUZANYE

  Ubushobozi bw’ingenzi bugamijwe 
  - Gusesengura imbwirwaruhame hagaragazwa ingingo z’ingenzi 
  ziyikubiyemo n’imbata yayo.
  - Guhanga no kuvuga imbwirwaruhame ku nsanganyamatsiko yahawe. 
  - Gusobanura no gutahura mu mbwirwaruhame amafatizo y’ubwumvane 
  

  n’imimaro y’ururimi. 

  Igikorwa cy’ umwinjizo

  Ushingiye ku bumenyi ufite, sobanura mu magambo yawe bwite uburinganire 
  n’ubwuzuzanye mu muryango, ugaragaze uko bumeze mu muryango 
  

  nyarwanda utanga n’ingero zifatika.

  I ko agenga ubwumvane

  III.1. Umwandiko: Uburinganire n’ubwuzuzanye mu muryanyo

  
  

  Bayobozi b’utugari n’imidugudu igize Umurenge wa Munanira,
  Baturage mutuye mu Murenge wa Munanira,
  Nongeye kubasuhuza, nimugire amahoro! Nyuma y’iki gikorwa cy’umuganda cyari 
  cyaduteranyirije hano, ndagira ngo mbamenyeshe ko uyu munsi hateganyijwe 
  kuganira ku buringanire n’ubwuzuzanye mu muryango. 
  Nkaba ngira ngo mbamenyeshe ko icyo kiganiro tugiye kukigezwaho 
  n’Umunyarwandakazi wishimira ibyiza Leta y’u Rwanda yagejeje ku bakobwa 
  n’abagore.
  Madamu Ushinzwe Imibereho Myiza y’Abaturage mu Murenge wa Munanira, uyu 
  mwanya ni uwanyu kugira ngo mugeze ku baturage ikiganiro mwabateguriye.
  Murakoze!
  Nyakubahwa Muyobozi w’Umurenge wa Munanira, 
  Bayobozi b’utugari n’imidugudu,
  Baturage b’Umurenge wa Munanira, nimugire amahoro!
  Nk’uko byari biteganyijwe, nyuma y’igikorwa cy’umuganda cyabaye uyu 
  munsi, tugiye kuganira ku buringanire n’ubwuzuzanye mu muryango. Sintwara 
  umwanya munini, ngiye kubaganiriza iminota mike. Ndabanza nsobanure ihame 
  ry’uburinganire n’ubwuzuzanye, mbabwire impamvu Leta y’u Rwanda yashyizeho 
  ihame ry’uburinganire n’ubwuzuzanye, mbahe n’ingero zinyuranye zigaragara mu 
  

  muryango nyarwanda, nsoreze ku ngamba zo gukomeza gukora ubukangurambaga

  kugira ngo iri hame rirusheho kumvikana neza.

  Bayobozi bo mu Murenge wa Munanira,

  Baturage b’Umurenge wa Munanira,

  Uburinganire n’ubwuzuzanye bugaragara igihe abagore n’abagabo bafite 
  uburenganzira bungana n’amahirwe angana mu byo bakora no mu byo 
  bagenerwa n’amategeko. Leta y’u Rwanda yashyizeho gahunda yo kwimakaza 
  ihame ry’uburinganire n’ubwuzuzanye kugira ngo hashimangirwe uburenganzira 
  bungana ku bagize umuryango nk’uko biteganywa n’itegeko no 51/2007 ryo ku 
  wa 20/09/2007 rigena inshingano, imiterere n’imikorere by’urwego rushinzwe 
  kugenzura iyubahirizwa ry’uburinganire n’ubwuzuzanye bw’abagabo n’abagore mu 
  iterambere ry’Igihugu. 
  Impamvu Leta y’u Rwanda yashyizeho ihame ry’uburinganire n’ubwuzuzanye hagati 
  y’abagore n’abagabo ni ukubera ko abagore bahezwaga mu iterambere 
  ry’umuryango n’iry’Igihugu muri rusange. Hari ingero nyinshi zigaragaza ko abagore 
  bahezwaga.
  Wasangaga nko mu muryango, umugore ataragiraga uburenganzira ku mitungo, 
  ari aho yavutse ari n’aho yashatse. Ntiyari yemerewe gutanga igitekerezo cyangwa 
  kugira uruhare ku myanzuro yafatwaga mu rugo. Bityo rero, umugabo ni we 
  wari ishingiro ry’iterambere ry’umuryango. Iyo umugore yageragezaga gutanga 
  igitekerezo gishobora gutuma umuryango utera imbere hacibwaga imigani 
  inyuranye yo kumukandamiza ngo: “Uruvuze umugore ruvuga umuhoro, ingabo 
  y’umugore iragushora ntigukura, nta nkokokazi ibika isake ihari, umugore arabyina 
  ntasimbuka… ”. Ibi biragaragaza ko nta buringanire n’ubwuzuzanye bwariho icyo 
  gihe. 
  Mu mirimo yo mu rugo, wasangaga abahungu n’abakobwa badafatwa kimwe. 
  Hari imirimo yaharirwaga abakobwa nko gukora isuku yo mu rugo, guteka, kurera 
  abana, gusenya, gutera intabire, kwita ku matungo… Hari n’imirimo yaharirwaga 
  abahungu nko kwasa inkwi, guhinga no kuragira... Ibyo bigaragaza ko mu muryango 
  nyarwanda, nta hame ry’uburinganire n’ubwuzuzanye ryarimo. Aho amashuri 
  aziye, umuryango ntiwahaga ibitsina byombi uburenganzira bungana. Wasangaga 
  umubare munini w’abakobwa batarangiza amashuri kuko bagombaga gufasha 
  ababyeyi imirimo yo mu rugo. N’aho wasangaga biga, wasangaga ari bake. Iyo mu 
  rugo hatsindaga umuhungu n’umukobwa, ababyeyi boherezaga umuhungu gusa. 
  Mu iterambere ry’Igihugu na ho, abagore ntibashyirwaga mu nzego zifata 
  

  ibyemezo. Mu myanya ya poritiki, ubutabera n’umutekano, umubare w’abagore

  wari muto cyane. Mu burezi, wasangaga amashuri y’abakobwa ari make, n’ayabaga 
  ahari, yashyirwagamo amashami abategurira gufata neza umugabo, kurera abana, 
  kudoda, kuba abanyamabanga n’indi mirimo mbonezamubano. Uku kudahabwa 
  

  uburenganzira bungana, byadindizaga iterambere ry’Igihugu.

  Imyaka yabaye myinshi abantu b’igitsina gore bibera mu buzima bw’ikandamizwa 
  bigera aho biramenyerwa biba nk’ibisanzwe. Nyuma ya Jenoside Yakorewe Abatutsi mu 
  mwaka wa 1994, Leta y’Ubumwe bw’Abanyarwanda yashyizeho itegeko ry’umuryango 
  rigena imicungire y’umutungo w’abashakanye, impano n’izungura ryo mu 1999. Mu 
  rwego rw’amategeko, ibi byatumye abagabo n’abagore bagira uburenganzira bungana 
  ku mitungo no mu izungura. Nta busumbane buri hagati yabo mu byerekeye uruhare 
  

  rwabo, amahirwe bahabwa no ku burenganzira muri rusange.

  Umugore agira uruhare mu igenamigambi ry’Igihugu, ibitekerezo bye bihabwa 
  agaciro. Imvugo zikandamiza umugore, zatakaje agaciro, himakazwa imvugo 
  zihesha agaciro umugore: “Umugore ni mutima w’urugo, umukobwa ni nyampinga, 
  ukurusha umugore akurusha urugo …” Ubwo burenganzira abagore bahawe 
  bwaguye ibitekerezo byabo. Ubu umugore afife ijambo n’uruhare mu iterambere 
  

  ry’Igihugu.

  Nyakubahwa Muyobozi w’Umurenge wa Munanira, 

  Bayobozi b’utugari n’imidugudu,

  Baturage b’Umurenge wa Munanira, 

  Nababwiye ko ntari bwizimbe mu magambo. Nubwo tubona ko hari umusaruro 
  ugaragara mu Rwanda kubera kwimakaza ihame ry’uburinganire n’ubwuzuzanye mu 
  muryango, haracyari urugendo kuko ntiturabugeraho ijana ku ijana nkuko byifuzwa. 
  Igisabwa rero ni ugukomeza ubukangurambaga bugakorwa n’inzego zitandukanye 
  kuko hakiri abantu babifata uko bitari ku mpande zombi. Mu bigaragara, hari 
  imiryango imwe n’imwe ikirangwamo amakimbirane ashingiye ku kudasobanukirwa 
  ihame ry’uburinganire n’ubwuzuzanye. Urugero ni nk’aho usanga umugore ajya 
  mu kabari, agataha igicuku amena inzugi cyangwa akumva ko ikemezo ke ari 
  ntavuguruzwa. Hari n’abagabo kandi usanga biyambura zimwe mu nshingano zabo 
  bakazegeka ku bagore babo. Iyo usesenguye ibi, usanga abenshi babikora bitwaza 
  ihame ry’uburinganire n’ubwuzuzanye. Inama nagira abanyumva, ni ukumenya ko 
  uburinganire n’ubwuzuzanye atari ugusuzugurana no gupyinagazanya, ahubwo ni 
  ukudatandukira ibiteganywa n’amategeko n’indangagaciro z’umuco nyarwanda. 
  Murakoze, mbashimiye uburyo mwanteze amatwi nkaba nizera ko twese hamwe 
  tugiye guharanira kwimakaza ihame ry’uburinganire n’ubwuzuzanye mu muryango 
  nyarwanda.
  

  Mugire amahoro

  III. 1.1. Gusoma no gusobanura umwandiko

  Igikorwa
  

  Imyitozo

  1. Koresha amagambo/itsinda ry’amagambo akurikira dusanga mu 

  mwandiko, mu nteruro wihimbiye: 

  a) ihame ry’uburinganire n’ubwuzuzanye

  b) gupyinagazanya

  c) impano

  d) bahezwaga

  e) izungura 

  2. Tanga impuzanyito z’aya magambo:

  a) Umutegarugori

  b) Ubukungu 

  c) Igicuku

  d) Umwana

  3. Urebye mu merekezo yose, garagaza amagambo ari muri iki kinyatuzu 

  afitanye isano n’umwandiko “Uburinganire n’ubwuzuzanye mu 

  muryango”: 

  

  III.1.2. Gusoma no kumva umwandiko

  Igikorwa

  Ongera usome umwandiko “Uburinganire n’ubwuzuzanye mu muryango”, 

  hanyuma usubize ibibazo bikurikira:

  1. Iyo bavuze uburinganire n’ubwuzuzanye wumva iki?
  2. Wifashishije itegeko no 51/2007 ryo ku wa 20/09/2007, sobanura 
  ihame ry’uburinganire n’ubwuzuzanye. 
  3. Ni inde wagejeje ijambo ku mbaga y’abaturage yari iteraniye ahabaye 
  umuganda?
  4. Ni iyihe impamvu Leta y’u Rwanda yashyizeho ihame ry’uburinganire 
  n’ubwuzuzanye hagati y’abagore n’abagabo?
  5. Rondora imirimo yaharirwaga abakobwa n’imirimo yaharirwaga 
  abahungu uburinganire butaratangira kubahirizwa mu Rwanda. 
  6. Ese mu Rwanda hari imiryango ikirangwamo amakimbirane aterwa no 
  kutumva neza ihame ry’uburinganire n’ubwuzuzanye? Sobanura kandi 
  

  utange n’urugero. 

  III.1.3. Gusoma no gusesengura umwandiko

  Igikorwa
  

  Ongera usome umwandiko “Uburinganire n’ubwuzuzanye mu muryango”, 

  hanyuma usubize ibibazo bikurikira:

  1. Uyu mwandiko ni bwoko ki? Sobanura igisubizo cyawe.
  2. Ni irihe somo uyu mwandiko ugusigiye?
  3. Uramutse uhawe kuyobora ahantu ugasanga abaturage baho batazi 
  ihame ry’uburinganire n’ubwuzuzanye, wakora iki? 
  4. Ni izihe ngingo zigaragaza ko umugore agira uruhare mu iterambere 
  

  ry’Igihugu? 

  III.2. Imbwirwaruhame

  Igikorwa
  

  Ongera usome umwandiko “Uburinganire n’ubwuzuzanye mu muryango” 
  , witegereze imiterere yawo. Uhereye ku miterere y’uwo mwandiko, kora 
  ubushakashatsi utahure inshoza y’ imbwirwaruhame, ugaragaze imbata yayo 
  

  kandi utahure amabwiriza agenga imbwirwaruhame

  III.2.1. Inshoza y’imbwirwaruhame

  Imbwirwaruhame ni ijambo umuntu ategura neza akarigeza ku bantu benshi (mu 
  ruhame) bakirinda kumurogoya, ahubwo bakamutega amatwi. Imbwirwaruhame 
  ishobora kuba ndende cyangwa ngufi bitewe n’intego yayo. Uvuga imbwirwaruhame 
  agomba kuyitegura agahuza ibitekerezo bye bwite n’insanganyamatsiko y’umunsi, 
  kandi akiyubaha ubwe, akubaha n’abamuteze amatwi. Imbwirwaruhame zivuga 
  ku nsanganyamatsiko zinyuranye: izibwiriza iby’idini, izivuga ibya poritiki, izo 
  kwizihiza iminsi mikuru, izikangurira abantu igikorwa runaka... Ni yo mpamvu 
  imbwirwaruhame zishobora kuvugirwa ahantu hanyuranye nko mu nsengero, mu 
  

  mashuri, mu nzu mberabyombi n’ahandi

  III.2.2. Imbata y’imbwirwaruhame
  

  Imbwirwaruhame iba igizwe n’ibice bine by’ingenzi: umutwe, intangiriro/interuro, 
  

  igihimba n’umwanzuro/umusozo.

  1. Umutwe:
  

  Umutwe ni igice kibanza k’imbwirwaruhame kigaragaza insanganyamatsiko iyo 
  

  mbwirwaruhame iri bwibandeho.

  2. Intangiriro / interuro
  

  Mu ntangiriro uvuga imbwirwaruhame abanza kuvuga abanyacyubahiro bari aho 
  n’abo ubutumwa bugenewe ahereye ku w’imena muri bo akurikije ibyubahiro 
  byabo, gusa akirinda kubavuga mu mazina yabo bwite. Uvuga imbwirwaruhame 
  

  kandi ageza indamukanyo ku bo abwira. 

  Urugero:

  Nyakubahwa Muyobozi w’Umurenge wa Munanira, 
  Bayobozi b’utugari n’imidugudu,
  Baturage b’Umurenge wa Munanira,
  Nimugire amahoro!”
  
  Aka ni na ko karango ka mbere k’imbwirwaruhame. Mu ntangiriro kandi ni ho 
  utanga ikiganiro agaragaza ibyo ari buze kuvugaho, akabivuga mu buryo bwihuse 
  cyangwa butatuye, asa n’utera amatsiko abamuteze amatwi ndetse no kubumvisha 
  

  akamaro k’icyo kiganiro agiye kubagezaho. Iki gice ntikigomba kuba kirekire

  3. Igihimba

  Iki gice ni cyo gice fatizo k’imbwirwaruhame. Ni muri iki gice utanga ikiganiro avuga 
  ingingo yateguye kuvugaho. Ni ngombwa ko izo ngingo azikurikiranya neza ashingiye 
  ku buremere bwazo. Ibi bituma abamutega amatwi batarambirwa kuko aba 
  yahereye ku ngingo zibafitiye akamaro cyane. Iyo bibaye ngombwa ko hari ingero 
  zitangwa, uvuga imbwirwaruhame akoresha ingero zijyanye n’abo abwira cyangwa 
  aho avugira. Kubera ko iki gice gishobora kuba kirekire, utanga ikiganiro mbere yo 
  kujya ku yindi ngingo ashobora kugenda akoresha amagambo yo gukangura abo 
  

  abwira (urugero: bayobozi, babyeyi, nshuti, bavandimwe...)

  4. Umwanzuro/ Umusozo
  

  Muri iki gice uvuga imbwirwaruhame asoza yibutsa abamuteze amatwi ingingo 
  z’ingenzi baganiriyeho kugira ngo basigarane ishusho y’ikiganiro. Ni muri iki 
  gice kandi ashobora kugaragaza ibyifuzo, ingamba, inama... bitewe n’imiterere 
  y’ikiganiro. Niba yashishikarizaga abantu kurwanya ibiyobyabwenge arasoza 
  agaragaza ingamba zafatwa mu kubirwanya. Muri iki gice kandi utanga ikiganiro 
  

  asoza ashimira abari bamuteze amatwi.

  III.2.3. Amabwiriza agenga imbwirwaruhame

  1. Uko imbwirwaruhame itegurwa n’uko isomwa

  Mbere yo gutanga ikiganiro mbwirwaruhame, ugitegura agomba kumenya ibi 
  bikurikira:
  - Ni ngombwa kumenya abo agiye kubwira imbwirwaruhame abo ari bo n’aho 
  ababwirira.
  - Ni iki bashobora kumva? Bari mu kihe kigero k’imyaka? Bakora iki? Ni iki 
  bahuriyeho?
  - Gutegura imbwirwaruhame.
  - Kumva neza insanganyamatsiko y’imbwirwaruhame byaba ngombwa 
  akanasoma ibitabo binyuranye bivuga kuri iyo nsanganyamatsiko.
  - Gukusanya ibyo azavuga mu ngingo zinyuranye z’imbwirwaruhame ashingiye 
  ku byo yasomye cyangwa yabajije abandi.
  - Gushaka intego z’ikiganiro ke akanakora imbata y’ikiganiro ke.
  
  

  2. Imyifatire n’imyitwarire y’uvuga imbwirwaruhame

  Utanga ikiganiro mbwirwaruhame agomba kuba:

  a) Yambaye imyambaro idakojeje isoni.
  b) Kumenya guhagarara neza imbere y’abandi nta mususu.
  c) Kuvuga imbwirwaruhame ye adategwa.
  d) Kuraranganya amaso mu bo abwira, kirazira kubatera umugongo no kuba 
  imbata y’urupapuro.
  e) Kurangurura ijwi kugira ngo imbwirwaruhame yumvikane.
  f) Kuvuga atarandaga cyane kugira ngo abamuteze amatwi batarambirwa kandi 
  ntiyihute cyane mu mvugo kugira ngo ibyo avuze birusheho kumvikana.
  g) Kwirinda imvugo nyandagazi.
  h) Kugenda atanga ingero zihuye n’ikigero cy’abo abwira cyangwa se icyo bakora.
  

  Ikitonderwa:

  Utegura imbwirwaruhame ayitegura yandika, akazayivuga asoma ibyo yanditse, 
  mu rwego rwo kwirinda kuvuga ibiterekeranye no kwisubiramo bya hato na hato. 
  Hashobora kuvugwa imbwirwaruhame ihanitse cyangwa idahanitse, umuntu 
  akayivuga atayiteguye. Ibyo ni iby’abafite iyo mpano si ibya buri wese kuko bigira 
  abahanga babyo. Ibyo bigaragarira cyanecyane nko mu misango y’ubukwe, ku minsi 
  

  mikuru, mu birori runaka... 

  Umwitozo

  Sobanure ibice bigize imbata y’imbwirwaruhame.
  

  III.3. Umwandiko: Yagiye ayoboza
  

  
  

  Keza ni mubyara wa Kagabo. Bize ku kigo kimwe cy’amashuri abanza mu cyaro. 
  Keza yaje kujya gukorera mu mujyi wa Kigali, Kagabo aguma mu cyaro. Nyuma 
  y’imyaka isaga irindwi baje guhurira i Kigali. Kagabo yari agiye kuhakorera 
  iyimenyerezamwuga. Yibazaga uko azakora imirimo ye akabura igisubizo, kuko 
  atari azi indimi bakoresha bitewe n’uko hakora Abanyarwanda n’abanyamahanga. 
  Mbere yo kuhagera ariko, yari yarabanje kuganira na Keza kuri terefone cyane 
  ko yari kuzakorera iyimenyerezamwuga aho Keza asanzwe akorera nuko Keza 
  amwizeza ko azamwigisha amwe mu magambo azakoresha mu gihe azaba ahuye 
  n’umuntu utavuga Ikinyarwanda bakumvikana neza. Mu gihe Kagabo yerekezaga i 
  

  Kigali yahamagaye Keza kuri terefone maze bagirana ikiganiro giteye gitya: 

  Kagabo: Allooo! Mwaramutse Ke? Ni Kagabo. Mbega we! Ntuzi noneho ibyo 
  mbona! Ndabona aha tugeze noneho wagira ngo nageze i Kigali pe!.
  Keza: Eee! Mwaramutse Kaga? Ubu se ushatse kuvuga ko aka kanya waba uhageze? 
  Kereka niba atari imodoka ikuzanye!
  Kagabo: Naje n’ikimodoka kinini sinzi neza aho tugeze. Gusa mbonye hari …Allo! 
  Allooo ! Allo ! uranyumva se?
  Ubwo mu gihe Kagabo yari akivugira kuri terefone, ihuzanzira ryagize ikibazo 
  ntibakomeza kumvikana neza. Keza yahise amwoherereza ubutumwa bugufi 
  bwanditse mu rurimi rw’Igifaransa. Mu kanya gato bongeye guhamagarana noneho 
  

  birakunda maze bongera kugirana iki kiganiro:

  Keza: Numvise tutumvikana neza, ubanza aho mugeze hari ihuzanzira rike. Harya 

  wahagurutse iyo saa ngahe? 

  Kagabo: Erega sinzi gusoma no kwandika Igifaransa? Ibyo unyandikiye byambereye 

  inshoberamahanga. Abo twicaranye bambwiye ko dusigaje iminota mike tukagera 

  muri gare. 

  Keza: Noneho reka nge kugutegerereza aho zihagarara. Si byo Kaga?

  Kagabo: Yego sha Ke. Umbabarire rwose ntuhave kuko ntahazi. 

  Keza: Humura nuhagera urahibwira. Nimurenga ikiraro kinini cyane, muraba 

  musigaje nk’iminota itanu mukahagera.

  Kagabo: Eee! Ubwo se amazu yaho ameze ate? Icyampa nkaza kugera i Kigali 

  amahoro!

  Keza: Yewe, nuhagera nawe urayibonera. Amazu yaho ni meza cyane… harimo 

  ageretse n’atageretse. Hari imodoka nyinshi, urusaku rw’ibintu binyuranye n’urujya 

  n’uruza rw’abantu… 

  Keza: Ko mbonye ikimodoka kinini kinjira ubwo si icyo mujemo?

  Kagabo: Urabona ari kirekire kandi gifite amabara y’ubururu n’icyatsi?

  Keza: Yego.

  Kagabo: Noneho turahageze. 

  Keza: Yego rwose!

  Kagabo acyururuka imodoka yahise yumva Keza amuhamagaza umunwa, akebutse, 

  amubona iburyo amurembuza, ahagaze inyuma y’aho ya modoka yari iri. Yahise 

  amusanganira aramuramutsa nuko bakomeza baganira muri aya magambo:

  Keza: Muraho neza Kaga? Iminsi myinshi.

  Kagabo: Muraho neza Ke? Yewe, iminsi myinshi koko. Ndabona warakuze cyane. 

  Ndetse wabaye n’ikizungerezi. Bivuze ko wahindutse cyane.

  Keza: Reka kubeshya se sha!

  Kagabo: Ni ukuri ntawamenya ko ari wowe. 

  Keza: Harya ngo uje kwimenyereza umwuga aho nkora? Ko mbona abahakora 

  bavuga indimi zinyuranye? Hari abavuga Icyongereza, Igifaransa, Igiswayire ndetse 

  n’Igishinwa. Ubwo se muri izo ndimi zose uzi izihe? 

  Kagabo: Igiswayire cyo wenda nagerageza kuko ari cyo niyigiraga gusa, izindi ndimi 

  nkazisuzugura. Mbese nshaka kuvuga ko izindi ndimi ntazizi pe!

  Keza: Yewe, nge nta giswayire na gike nzi rwose! Cyakora nzi Igishinwa, Icyongereza 

  n’Igifaransa. Muri izo nta cyo wambeshya. 

  Kagabo: Ubwo rero nange uvuze rumwe muri izo waba ungurishije. 

  Keza: Sinabikora. Ibintu ni magirirane. Mu minsi tuzamarana, nzakwigisha izo utazi 

  nawe unyigishe Igiswayire. Kumenya indimi zinyuranye ni ingenzi. 

  Ubwo Keza yahise abwira Kagabo ngo bagende amushakire ibikoresho bitandukanye 

  azifashisha mu gihe azaba arimo gukora iyimenyerezamwuga. Kagabo ati: “Ahwi! 

  Singe warota ngeze i Kigali !”

  III.3.1. Gusoma no gusobanura umwandiko

  Igikorwa
  

  Soma umwandiko “Yagiye ayoboza”, ushakemo amagambo udasobanukiwe 
  hanyuma uyasobanure ukurikije uko yakoreshejwe mu mwandiko wifashishije 
  

  inkoranyamagambo.

  Imyitozo
  

  Koresha mu nteruro buri jambo muri aya akurikira ukurikije inyito afite mu 

  mwandiko:

  a) Iyimenyerezamwuga 

  b) Ihuzanzira

  c) Inshoberamahanga

  d) Urujya n’uruza 

  III.3.2. Gusoma no kumva umwandiko

  Igikorwa
  

  Ongera usome umwandiko “Yagiye ayoboza”, hanyuma usubize ibibazo 
  

  byawubajijweho.

  1. Ni nde uyoboza muri uyu mwandiko? Sobanura igisubizo cyawe.
  2. Ni nde uyobozwa muri uyu mwandiko? Sobanura igisubizo cyawe.
  3. Kagabo ayoboza yifashishije ikihe gikoresho k’itumanaho?
  4. Muri uyu mwandiko, hari aho uyoboza agaragaza impungenge ko ataza 
  kugera aho agiye? Ni ayahe magambo avuga abigaragaza? 
  5. Ni izihe ndimi zavuzwe mu mwandiko zigishwa mu mashuri yisumbuye 
  mu Rwanda? 
  

  6. Keza yemereye Kagabo kuzamufasha iki?

  III.3.3. Gusoma no gusesengura umwandiko

  Igikorwa
  

  Ongera usome umwandiko “Yagiye ayoboza”, hanyuma usubize ibibazo 

  bikurikira:

  1. Ni izihe ngingo z’ingenzi dusanga mu mwandiko? 
  2. Ni iyihe mpamvu ituma abanyeshuri bimenyereza umwuga mbere yo 
  kurangiza amashuri yisumbuye?
  3. Iyo Kagabo atagira terefone yari gukora iki kugira ngo ahure na Keza?
  

  4. Uyu mwandiko ukwigishije iki mu buzima busanzwe?

  III.4. Ururimi n’ubwumvane

  III. 4.1. Inshoza y’ururimi n’ubwumvane n’amafatizo y’ubwumvane

  Igikorwa

  Ongera usome ikiganiro “Yagiye ayoboza” , witegereze imiterere yacyo 
  n’uko abanyarubuga baganira maze ukore ubushakashatsi, utahure inshoza 
  y’ururimi n’ubwumvane, ugaragaze kandi usobanure amafatizo y’ururimi 
  

  n’ubwumvane

  1. Inshoza y’ururimi n’ubwumvane
  

  Ururimi ni igikoresho cy’ubwumvane k’ingenzi abantu 
  bifashisha mu gusabana bahanahana ubutumwa. Ururimi 
  rutuma abaruvuga iyo bava bakagera bumvana, umwe
  yavuga, undi agasobanukirwa n’ibyo avuze. Ibyo bituma kandi umuntu abasha kugeza
  ku bandi ibyo atekereza, ibyo yaba azi bo batazi cyangwa se akabashushanyiriza
  amagambo, ibyo yabonye ariko bo batabona n’amaso yabo muri ako kanya 
  bavugana.
  Ni uburyo abantu bakoresha kugira ngo bashobore kumvikana, gutumanaho, 
  bakoresheje amagambo, amarenga cyangwa ibimenyetso. Ubusanzwe ururimi 
  ruba ruteye ukwarwo rukavugwa n’abantu batuye igihugu iki n’iki cyangwa akarere 
  aka n’aka. Ururimi rero ruvugwa n’abantu benshi naho imvugo ni iy’abantu bake 
  cyangwa umuntu ku giti ke.
  Ururimi n’ubwumvane bishobora kwigwa mu mpushya enye z’ingenzi: amafatizo 
  y’ubwumvane, indanguruzi y’ubwumvane, imimaro y’ururimi n’amategeko 
  

  ngombwa agenga ubwumvane

  2. Amafatizo y’ubwumvane
  

  Mu mibanire y’abantu ku isi, ururimi ni ingenzi mu gushyigikira ubusabane 
  n’umushyikirano w’abantu. Kugira ngo abantu babane, bavugane, bashyikirane 
  kandi bahuze urugwiro, hagomba kubaho ubwumvane ari bwo bushobozi bwo 
  gutanga amakuru no kuyakira. 
  Kugira ngo amakuru ahererekanywe hari amafatizo y’ubwumvane ya ngombwa ari 
  

  yo: uvuga, ubwirwa, inzira, ingambo, ikivugwa n’inkurikizo.

  a) Uvuga: Umuntu uvuga ni we ntangiriro akaba n’inkomoko y’ubwumvane. 
  Ni we ugira igitekerezo cyangwa ubutumwa noneho agashaka uburyo bwo 
  

  kubigeza ku bandi.

  b) Ubwirwa: Ubwirwa ni uwakira ibyo agejejweho n’uvuga. Ubwirwa agomba 
  kumva no gusobanukirwa neza ibyo yabwiwe mbere y’uko atanga igisubizo. 
  Iyo yumvise ibyo yabwiwe, ashobora gusubiza mu magambo, mu nyandiko, 
  ashobora gukoresha ibimenyetso cyangwa ibikorwa. 
  c) Ingambo: Ingambo ni ubutumwa cyangwa inkuru nyirizina uvuga ageza ku wo 
  abwira. Ubwo butumwa ni bwo bwitwa ingambo. 
  Urugero: Umwarimu wigisha inteko z’amazina hari icyo aba ashaka ko 
  umunyeshuri we asobanukirwa. Nubwo umwarimu yavuga byinshi 
  akanabishyira no mu ndirimbo, umunyeshuri akayifata, icyo ashaka kugeza ku 
  bo yigisha ni “inteko z’amazina”, ari yo ngambo.
  d) Inzira: Kugira ngo inkuru igere ku wo igenewe, igomba kugira aho inyura, 
  aho ni ho hitwa “inzira”. Duhereye ku buryo ibivugwa bigenda bikagera ku 
  ubwirwa, habaho inzira mbona nkubone cyangwa inzira mbonera iyo uvuga 
  

  avugana n’uwo abwira amaso ku yandi banahuza amajwi. 

  Iyo uvuga yumvikanye n’uwo abwira haciyemo akanya, cyangwa se hakoreshejwe 
  ibikoresho bitandukanye nk’ibitabo, ibaruwa, radiyo, tereviziyo, terefone... inzira 
  ikivugwa cyaciyemo iba ibaye inzira iziguye kuko ntibyoroha kumenya ko ubutumwa 
  bwumvikanye cyangwa butumvikanye. Ariko iyo ibikoresho byifashishijwe 
  bituma uvuga n’ubwirwa bahana ubutumwa imbona nkubone, icyo gihe inzira 
  iba ibaye inzira itaziguye /mbonera. (Urugero: Igihe hakoreshejwe ibikoresho 
  by’ikoranabuhanga nka terefone, mudasobwa... abahana ubutumwa bavugana 
  

  bakanarebana icyarimwe.)

  e) Ikivugwa: kugira ngo uvuga adafatwa nk’indondogozi agomba kugira icyo 
  yerekezaho “ikivugwaho” cyangwa ingingo agushaho. ikivugwa ni icyo 
  abavugana baba bavuganaho kandi bagihuriyeho ndetse bakiziranyeho. 
  f) Inkurikizo/ interamvugo: Ururimi cyangwa imvugo ya nyakuvuga 
  byumvikanisha mu buryo bufatika inshoza y’ahantu cyangwa y’igihe 
  by’ikivugwaho. Inkurikizo cyangwa interamvugo ni ururimi (imvugo cyangwa 
  inyandiko), ibimenyetso cyangwa amarenga uvuga ashobora gukoresha. Iyi 
  mvugo cyangwa inyandiko bitangwa na nyakuvuga kugira ngo byumvwe 
  cyangwa bisomwe na nyakubwirwa. Ibi twabigereranya n’ibyapa byo ku 
  muhanda biyobora gusa ababiziranyeho. Ni bo baba basobanukiwe neza 
  

  ubutumwa butangwa cyangwa ikivugwa na byo. 

  Urugero: Abanyarwanda bakoresha Ikinyarwanda nk’ururimi rwabo rubafasha 
  kungurana ibitekerezo. Bararuvuga, bakoresha amarenga ndetse n’ibimenyetso 
  

  byose bigatuma bagezanyaho ubutumwa bafite.

  Imyitozo

  Tekereza ku munyamakuru runaka urimo kunyuza ikiganiro kuri radiyo Rwanda 
  

  avuga ku kwimakaza uburinganire n’ubwuzuzanye maze ugaragaze amafatizo 
  

  y’ubwumvane akurikira: uvuga, ubwirwa, inzira, ingambo, ikivugwa n’inkurikizo.

  III. 4.2. Indanguruzi y’ubwumvane, imimaro y’ubwumvane 

  Igikorwa
  

  Ongera usome umwandiko “Yagiye ayoboza” maze ukore ubushakashatsi 
  usobanure kandi ushushanye indanguruzi y’ubwumvane, utahure imimaro 
  

  y’ubwumvane n’amategeko agenga ubwumvane

  1. Indanguruzi y’ubwumvane
  

  Indanguruzi ni uburyo bwo gusobanura ubwumvane bushushanyije. Dore uko 

  ubwumvane bugenda bukurikije indanguruzi yabwo.

  
  

  Ibisobanuro ku ndanguruzi

  Ubwumvane muri rusange burimo amoko atatu:

  a) Ubwumvane mbonera: Ni ubwumvane buboneka hagati y’abantu bavugana 
  barebana. Icyo gihe umwe aravuga, undi akamusubiza. 
  b) Ubwumvane nziguro: Igihe abantu bavugana begeranye cyangwa bategeranye 
  bakifashisha ibikoresho byo kubahuza kugira ngo bashyikirane. 
  c) Ubwumvane mberebyombi: Ubu bwumvane bukusanyiriza hamwe 
  ubwumvane mbonera n’ubwumvane nziguro kugira ngo ubwumvane 
  

  burusheho kugenda neza. 

  2. Imimaro y’ubwumvane

  Ururimi ni igikoresho k’ingenzi mu buzima bw’umuntu. Abantu bose iyo bava 
  bakagera iyo bashyikirana mu biganiro, mu mbwirwaruhame, mu ikinamico, mu 
  misango y’ubukwe... bakoresha ururimi. Uwagize ikibazo akagira ubumuga bwo 
  kutavuga, bwo kudasohora ijwi, agira uburyo yihariye acishamo ubutumwa bwe 
  bukagera ku bo ashaka ko bamwumva. Abahanga mu iyigandimi, basanze ururimi 
  rugira imimaro myinshi, ariko iy’ingenzi ni umumaro nyakuvuga, umumaro 
  

  nyakubwirwa, umumaro nkurikizo, umumaro nyanzira, umumaro nyangambo.

  a) Umumaro nyakuvuga
  

  Uvuga yifashisha ururimi cyangwa imvugo kugira ngo avuge, yumvikanishe mu 
  buryo butaziguye akamuri ku mutima. Bamwe bawita kandi umumaro nsesekaza 
  

  cyangwa nsesekazamutima.

  Ingero:
  

  - Kagabo ati: “Ahwi! Singe warota ngeze i Kigali!”
  - Mbega we! Ntuzi noneho ibyo mbona!
  

  - Icyampa nkaza kugera i Kigali amahoro!

  b) Umumaro nyakubwirwa

  Izingiro ry’uyu mumaro ni nyakubwirwa. Wumvisha ubwirwa ko ari we shingiro, ko 
  ari we urebwa n’ubwumvane. Hakoreshwa ngenga ya kabiri hagamijwe:
  Gusobanura ubwirwa mu bandi, kumutegura cyangwa kumuhwitura kugira ngo 
  yakire ibyo agiye kubwirwa…
  Uyu mumaro ugaragarira cyanecyane mu nteko no mu mvugo yumvikanisha 
  

  guhamagara

  Ingero:

  Igihe utanga ikiganiro kuri SIDA, ugasobanura uko yamenyekanye, uko yandura, uko
  ivurwa, ubushakashatsi ku miti n’inkingo… Noneho ukarangiza wereka abo ubwira 
  

  ko ruriye abandi rutabibagiwe ko na bo ishobora kubageraho baramutse batirinze.

  c) Umumaro nkurikizo

  Ni ibimenyetso byose byerekana icyo ubutumwa bwerekejeho. Amagambo 
  akoreshwa aha uyabwirwa n’ishusho y’ahantu cyangwa y’ibihe ibivugwa 
  

  bihererejweho. Bamwe bawita kandi umumaro ndengarurimi cyangwa nsobanuzi.

  Ingero

  - Ubu se ushatse kuvuga ko aka kanya waba uhageze?
  - Mbese nshaka kuvuga ko izindi ndimi ntazizi pe!
  

  - Bivuze ko wahindutse cyane

  d) Umumaro nyabusizi (nyaburanga/nyangambo)
  

  Mu bwumvane, inzira yose igira uburyo bwayo. Nyakuvuga yifashisha ururimi, 
  bityo agakoresha imvugo cyangwa inyandiko. Imiryohere y’inganzo yose uzayisanga 
  muri uyu mumaro. Injyana, isubirajwi, isubirajambo, amoko y’imizimizo cyangwa 
  inyandiko inogeye amaso ndetse n’amagambo y’ikivugwa uko yakabaye hatitaweho 
  ibisobanuro byayo, ibyo byose bigaragaza umumaro nyangambo w’ururimi bita 
  

  kandi nyabusizi.

  Urugero:

  «Nsanze ari ijuru ry’umwezi
  Nange mpimbiraho umwato
  Ni ko kumwita umwanga kurutwa
  Nsubiye mwita Marebe yera
  Kandi atembaho amaribori
  Ni umutako w’urutanisha
  Ni ubutijima bw’urukundo
  Ni urukenyerero rw’inkindi
  Nkunda inkesha ze z’umukwira. »
  

  (Rugamba C., Amibukiro, pp.34).

  e) Umumaro nyanzira
  

  Uyu mumaro tuwusanga mu magambo ya nyakuvuga mu gihe atangiye, akomeje 
  cyangwa se asubitse ubwumvane cyangwa se agenzura ko umuyoboro (inzira) 
  ari ntamakemwa. Iyi nzira y’ubwumvane ishobora kuba umurongo wa terefone, 
  ishusho, igishushanyo cyangwa se n’ibindi bikoresho by’itumanaho byakora nka 
  terefone. Aha rero ururimi rugira umumaro wo gutangira, gukomeza, gusigasira, 
  

  gusubika, gusubukura cyangwa se guhagarika ubwumvane.

  Ingero:
  Allo!
  Allo ! uranyumva se ?
  Si byo Kaga?
  Mwaramutse ke?
  

  f) Umumaro nyakivugwa

  Iyo umuntu avuga hari ubutumwa cyangwa amakuru aba ashaka gutanga, akaba ari 

  amakuru afitiye gihamya.

  Dore uko imimaro y’ubwumvane igaragara ku ndanguruzi y’ubwumvane:

  

  Ikitonderwa:

  Nta nyandiko cyangwa umwandiko wiharirwa n’umumaro w’ururimi umwe gusa.
  Imimaro myinshi ishobora kugaragarira icyarimwe mu mwandiko cyangwa 
  mu kivugwa kimwe mu buryo no mu bwiganze butandukanye. Cyakora kugira
  ngo itumanaho ribe ryuzuye imimaro yose igomba kuba irimo akaba ari na byo
  

  bitandukanya imvugo y’umuntu n’iy’inyamaswa.

  3. Amategeko agenga ubwumvane
  

  Kugira ngo ubwumvane bushoboke, hari amategeko ngombwa agomba kubahirizwa.
  Uvuga n’ubwirwa bagomba:
  a) Guhuza inkurikizo: uvuga n’ubwirwa bagomba kuba bahuje ururimi cyangwa 
  ibimenyetso bakoresha.
  b) Guhurira ku kivugwa: uvuga n’ubwirwa bagomba kuba baziranye ku kivugwa. 
  Iyo bataziranye ku kivugwa ntibashobora kumvikana.
  c) Guhuza inzira: uvuga n’ubwirwa bagomba guhuza uburyo bakoresha kugira 
  ngo bumvikane. Niba ari terefone bombi bagomba kuba bayifite, yaba ari 
  

  ibaruwa, bombi bakaba bazi gusoma.

  Imyitozo

  1. Mu Rwanda, iyo Abanyarwanda bashyikirana, bakoresha inzira 
  zitandukanye.
  Andika inzira zose ubona zishoboka zaba zikoreshwa n’uvuga kugira ngo 
  ikivugwa kigere ku ubwirwa.
  2. Wifashishije indanguruzi y’ubwumvane, garagaza amasano agenga 
  ubwumvane mu kiganiro “Yagiye ayoboza”
  

  III.5. Imyitozo y’ubushobozi ngiro bw’umunyeshuri

  Tegura imbwirwaruhame ku nsanganyamatsiko wihitiyemo, uyibwire 
  

  abanyeshuri bagenzi bawe.

  Ubu nshobora:

  - Gusobanurira imbaga ibijyanye n’uburinganire n’ubwuzuzanye 
  bw’ibitsina byombi. 
  - Gukoresha imvugo yimakaza ihame ry’uburinganire n’ubwuzuzanye. 
  - Kuvuga nshize amanga imbere y’abantu kandi numvikanisha 
  ibitekerezo byange. 
  - Kwandika no kuvugira mu ruhame imbwirwaruhame.
  - Gusesengura ubutumwa butandukanye ngaragaza amafatizo 
  n’indanguruzi by’ubwumvane. 
  Ubu ndangwa no:
  - Gutoza abandi uburinganire n’ubwuzuzanye mu muryango. 
  - Kugaragaza imyitwarire iteza imbere uburinganire n’ubwuzuzanye.
  - Kugira uruhare mu kunga imiryango igaragaramo amakimbirane
  
  III.6. Isuzuma risoza umutwe wa gatatu
  Umwandiko: Bamumaze amatsiko
  
  Muneza ni umwana warererwaga kwa sekuru. Yigaga mu mashuri abanza. 
  Yarangwaga no kugira amatsiko ndetse no kubaza ibibazo binyuranye ku byo 
  adasobanukiwe.
  Umunsi umwe avuye ku ishuri asanga sekuru yicaye mu ruganiriro asoma 
  ikinyamakuru. Muneza ahageze aramusuhuza yicara iruhande rwe maze batangira 
  kureba tereviziyo. Harimo ikiganiro cy’umunyamakuru waganiraga n’abanyeshuri 
  bo mu mwaka wa gatandatu w’amashuri yisumbuye bavuga ku buringanire 
  n’ubwuzuzanye mu iterambere ry’Igihugu.
  Nyuma yo kumva ibyavugwaga muri icyo kiganiro, Muneza araterura abaza sekuru 
  ibibazo binyuranye ku buringanire n’ubwuzuzanye. Sekuru yamuhaye rugari maze 
  

  bagirana ikiganiro gikurikira:

  Muneza: Ariko sogoku! Ko muri iki gihe ibiganiro byinshi bivuga ku buringanire
  n’ubwuzuzanye, kera ntibwabagaho?
  Sekuru: Kera uburinganire n’ubwuzuzanye byahozeho ariko ntibyabuzaga ko bimwe 
  mu biranga uburinganire n’ubwuzuzanye muri iki gihe bikumirwa kubera umuco 
  w’Abanyarwanda.
  Muneza: Ni nk’ibihe mwambwira se byagaragazaga uburinganire n’ubwuzuzanye?
  Sekuru: Nko mu buyobozi umwami yimanaga n’umugabekazi, birumvikana 
  ko umwami atafataga ibyemezo wenyine ahubwo yabifataga agishije inama 
  umugabekazi. Ikindi kandi hari n’abategarugori banyuranye bagaragaraga mu mirimo 
  ikomeye y’ibwami. Urugero naguha ni abasizi b’abategarugori nka Nyirarumaga na 
  Nyirakunge babaye abasizi bakomeye.
  Umurimo w’ubusizi, wari umwe mu mirimo ikomeye yagengwaga n’ibwami, 
  kuba butarahezaga abategarugori, ni ikimenyetso gikomeye cy’uburinganire 
  n’ubwuzuzanye.
  Muneza: Biragaragara ko mu muco nyarwanda ubuyobozi bwarangwagamo 
  uburinganire n’ubwuzuzanye. None se ko mwambwiye ko hari bimwe mu biranga 
  uburinganire muri iki gihe byakumirwaga kubera umwihariko w’umuco nyarwanda. 
  Uwo mwihariko ni nk’uwuhe?
  Sekuru: Umuco nyarwanda hari imirimo imwe n’imwe wageneraga abagore 
  hakaba n’indi mirimo wageneraga abagabo, ku buryo cyaziraga ko ukora imirimo 
  itakugenewe. Nta mugore wagombaga kubaka, kujya ku itabaro, gukama inka, 
  korora inzuki n’ibindi. Nta mugabo washoboraga koza ibikoresho byo mu rugo 
  cyangwa se guheka umwana, guteka n’ibindi.
  Birumvikara ko hari umwihariko wa buri muntu mu mirimo yo mu rugo.
  Ikindi kandi aho amashuri aziye mu Rwanda, ababyeyi bahaga umwanya wa mbere 
  abana b’abahungu ngo bage ku ishuri naho abakobwa bo, basigaraga mu rugo 
  bafasha ba nyina imirimo yo mu rugo.
  Muneza: Sogoku! Ko twize ko Ndabaga yari umukobwa kandi ko yagiye gukura se 
  ku rugerero hari icyo ubiziho?
  Sekuru: Ibyo byabayeho ariko uzabisome neza, kugira ngo abikore yabanje 
  kwiyoberanya ku buryo yagiye ku rugerero yitwa ko ari umuhungu. Hejuru y’ibyo 
  nkubwiye hari imwe mu migani ya Kinyarwanda igaragaza ko hari aho umuco 
  nyarwanda wakumiraga umugore mu buringanire n’ubwuzuzanye.
  Bakiganira haza akana kiganaga na Muneza kamubwira ko igihe cyo gusubira ku 
  ishuri kigeze. Muneza ashimira sekuru, ajyana na wa mwana ariko Muneza agenda 
  agifite amatsiko menshi ku byo sekuru yari amaze kumubwira. Bageze ku ishuri mu 
  karuhuko ka saa kenda, Muneza yegera umwarimu we, atangira kumubaza ku byo 
  sekuru yari yamubwiye.
  Muneza: Sogokuru yambwiye ko hari imigani y’imigenurano yagaragazaga ko 
  umuco nyarwanda wakumiraga bimwe mu bigaragaza uburinganire n’ubwuzuzanye 
  

  muri iki gihe ni nk’iyihe?

  Umwarimu: Ibyo sogokuru wawe yakubwiye ni byo, umuco nyarwanda wo hambere 
  wagaragazaga ko umugore nta cyo yakora ngo kige imbere nk’uko umugabo 
  yagikoraga. Ni yo mpamvu bacaga umugani utajyanye n’igihe tugezemo bavuga 
  ngo: “Umugore arabyina ntasimbuka”. Mu rugo, nta mugabo wagombaga kumva 
  ibitekerezo by’umugore, urugo rwatekererezwaga n’umugabo gusa. Baravugaga 
  ngo: “Uruvuze umugore ruvuga umuhoro” bakongera ngo: “Umugore abyara 
  uwawe ntaba uwawe”, “Umugore ntajya kurarika, iyo araritse abuza n’uwari 
  kuza.” Cyakora ubu muri iki gihe, si ko bimeze kuko umugore ahabwa ubushobozi 
  nk’ubw’umugabo, akagira ijambo nk’iry’umugabo, akagira uruhare muri byose.
  Mu gihe umwarimu we yari akimusobanurira, inzogera yo kwinjira iravuga, 
  Muneza aramushimira, asubira mu ishuri. Agenda atekereza ku bisobanuro yahawe 
  na sekuru ndetse n’ibyo yahawe n’umwarimu we, yiyemeza kujya abiganiriza 
  bagenzi be kugira ngo barusheho kwimakaza uburinganire n’ubwuzuzanye. 
  Nyuma y’amasomo ataha mu rugo ari na ko agenda yibaza ku byo yakora kugira 
  ngo aharanire kwimakaza uburinganire n’ubwuzuzanye. Mu mutima aribwira ati: 
  “Kuva ubu, nge ngiye guharanira uburenganzira bwa buri wese; sinzongera guharira 
  mushiki wange imirimo imwe n’imwe ngo ni we igenewe, tuzajya dufatanya mu byo 
  

  dukora byose.”

  I. Ibibazo byo kumva no gusesengura umwandiko

  1. Ni uwuhe munyarubuga mukuru muri uyu mwandiko? Kubera iki?
  2. Tanga ingero nibura ebyiri zigaragaza ko uburinganire n’ubwuzuzanye hari 
  aho bwagaragaraga ku ngoma ya cyami.
  3. Ese umuco nyarwanda wimakazaga ihame ry’uburinganire n’ubwuzuzanye 
  bw’ibitsina byombi? Sobanura igisubizo cyawe.
  4. Ni gute Ndabaga yabashije kujya gukura se ku rugerero? Sobanura igisubizo 
  cyawe wifashishije ubundi bumenyi wasomye cyangwa wabwiwe.
  5. Mu ishuri mwigamo ni iki kerekana ko uburinganire n’ubwuzuzanye ndetse 
  

  n’uburezi budaheza byubahirizwa ?

  6. Ni irihe somo uyu mwandiko ugusigiye

  II. Ibibazo by’inyunguramagambo 
  1. Koresha amagambo akurikira mu nteruro:
  a) Gukumira
  b) Guterura ikiganiro
  c) Kwiyoberanya 
  d) Gukura se
  2. Simbuza amagambo atsindagiye ayo mu mwandiko bihuje inyito:
  a) Umugore ntiyahabwaga agaciro kangana n’ak’umugabo mu muco nyarwanda.
  b) Mu Rwanda, nyina w’umwami yategekanaga n’umwami.
  III. Ibibazo ku mbwirwaruhame no ku rurimi n’ubwumvane
  

  1. Imbwirwaruhame ni iki?
  

  2. Vuga ibyitabwaho mbere yo gutanga imbwirwaruhame.
  

  3. Sobanura uko umuntu yifata n’uko yitwara avuga imbwirwaruhame. 
  

  4. Kugira ngo ubwumvane bushoboke ni ibiki bigomba kubahirizwa hagati 
  

  y’uvuga n’ubwirwa?
  

  5. Vuga amafatizo y’ubwumvane unayasobanure mu magambo make.

  IV. Ihangamwandiko
  Ishyire mu mwanya w’umunyeshuri uhagarariye abandi, maze utegure 
  imbwirwaruhame ku buringanire n’ubwuzuzanye, uzavuga ku itariki ya 8 Werurwe 
  

  ku munsi w’abari n’abategarugori.

• UMUTWE 4: IMIYOBORERE MYIZA

  Ubushobozi bw’ingenzi bugamijwe :

  - Gusesengura umuvugo ku miyoborere myiza, hagaragazwa ingingo 
  z’ingenzi ziwukubiyemo. 
  - Gusesengura no kwandika neza inyandiko z’ubutegetsi n’izindi nyandiko 
  

  zinyuranye.

  Igikorwa cy’umwinjizo

  Ushingiye ku bumenyi bwawe bwite, sobanura bimwe mu biranga imiyoborere 
  

  myiza n’ akamaro kayo ku Gihugu. 

  IV.1. Umwandiko: Karame Rwanda

  

  Karame Rwanda nje nisanga,
  Nsanze ukwiye biransaba, 
  Nkuvuge uko uri ukuri kuganze,
  Nsanze hose ukwiye ijambo,
  Bituma nshaka kukuririmba.
   Dore n’ubwehe bwo kukurata,
   Imyato yawe irakuririmba,
  
  Nange nunge mu ry’abahanga,
  Ngane n’inganzo mbivuge nemye, 
  Indongozi yo ku isi hose.
  
   Mpanike nitse nsubire ibwonko,
   Nkomeza nibariza abahanga,
   Iby’ubukombe wubatse ku isi,
   Babimbwira imvano yabyo,
   Demokarasi y’Abanyarwanda
  Byo birema Umunyarwanda ukwiye.
  
  Nsanze u Rwanda rufite Imana,
  Imari yisuka buri munsi, 
  Gukunda umurimo bikatubera,
  Kuko hari ubuyobozi bwiza, 
  Buhora iteka buduha ijambo.
  

  Inama zubaka ziratangwa, 

  Gukura ayo maboko mu mifuka,
  Twihangira imirimo yacu,
  Tukanihaza no mu biribwa,
  Igihe cy’akanda tukagicyaha. 
  
  Torero ry’u Rwanda karame,
  Ubereye u Rwanda wuje abeshi,
  Intore utoza umuco nyarwanda, 
  Harimo agaciro na kirazira,
  Uyobora neza atanga ijambo,
  Akajya inama n’abo ayobora,
  Bakesa imihigo bikamubera, 
  Ari wo musingi w’ubwo bukire 
  Wo kwiyubakira kino Gihugu. 
  
  Kwiha agaciro biturange, 
  Ingamba zigamije kwivuza,
  Ubwisungane ni kuri bose,
  Bwasesekaye mu Rwanda,
  Ku bw’iyo miyoborere myiza. 
  
  Amazi meza n’amashanyarazi,
  Abashoramari barisukiranya,
  Kuko boroherezwa imishinga,
  Bagaha imirimo n’Abanyarwanda
  Inzara ikagenda nka nyomberi!
  
  Amashuri makuru na kaminuza, 
  Umutako mu rwatubyaye,
  Bigaca uwo mwijima w’ubujiji,
  Bigaha ijambo abashoboye,
  Kuko na ruswa yimwe ijambo. 
  
  Umutekano inkingi y’amahoro,
  Wabaye indahiro ku isi hose,
  Tuwusigasire twesetwese, 
  Twime icyuho abawutokoza, 
  Twiyubakire urwatubyaye. 
  
  Ubumwe ubwiyunge ku isonga,
  Bikadutoza kuba umwe twese,
  Ntawuhezwa urwatubyaye,
  Kuko amarembo yuguruye, 
  

  Uje wese aza yisanga

  Ubumenyi bwimbitse kuri bose,
  Abakuru n’abato ntawuhezwa,
  Gusoma kwandika no kubara,
  Ubujiji bwimwe intebe mu Rwanda,
  Ku bw’iyo miyoborere myiza.
  
  Akarengane ko kimwe ijambo,
  Imanza zihera mu midugudu, 
  Bagaca imanza nta kubogama,
  Ntaretse umuganda wa buri kwezi,
  Wo kwiyubakira Igihugu cyacu. 
  
  Ubuyobozi bwegereye rubanda,
  Inzego zose zikora neza,
  Zishyiriweho n’abarutuye, 
  Binyuze mu mucyo wa buri wese,Maze umuturage agira ijambo.
   
  Ruswa ni umwanzi w’amajyambere ,
  Ari uyitanga n’uyihabwa,
  Bahanwa bose ntawusigaye,
  Kuko imunga ubukungu bwacu,
  Tuyirandure n’imizi yayo.
  
  Ndate amatora akozwe mu mucyo, 
  Nta kimenyane kinaharanzwe,
  Keretse kwemezwa n’abayoborwa,
  Mukajya inama mu bibagenerwa,
  Intero kwigira igasagamba. 
  
  Ubwuzuzanye buri ku isonga,
  Aho nyampinga ahawe ijambo,
  Mu buyobozi ntawuhezwa,
  Kuko bashoboye nk’abo bagabo,
  Iyo ni ya miyoborere myiza.
  
  Komeza wubake ejo hazaza,
  U Rwanda rwawe ruragukunda, 
  Ni umubyeyi uguhora hafi, 
  Ngo utere intambwe zijya aheza,
  Ntiwiheze mu by’ahazaza.
  

   Umuhanzi: JYAMUBANDI Déo

  IV.1.1. Gusoma no gusobanura umwandiko

  Igikorwa

  Soma umwandiko “Karame Rwanda” ushakemo amagambo udasobanukiwe, 
  hanyuma uyasobanure ukurikije inyito afite mu mwandiko wifashishije 
  

  inkoranyamagambo.

  Imyitozo y’inyunguramagambo
  

  1. Uzuza izi nteruro ukoresheje aya magambo ari mu mwandiko, ashobora 

  guhindura intego: igihe cy’akanda; ubukombe, ubwehe, gusaba. 

  a) Imvura yaguye ari nyinshi amazi……….. ibibaya. 
  b) Muhoza yatoye inka none ibyishimo …………
  c) Kamandwa yapfushije abana be bose n’umugore none yabikurijeho …… 
  bwo gusara. 
  d) Ujya kwica………….. arabwagaza. 
  e) Ubusanzwe Nkurunziza ntanywa amarwa keretse ………………. 
  2. Andika imbusane y’ijambo ryanditse mu mukara tsiri, ukoreshe 
  amagambo ari mu muvugo:
  a) Kiriya gihugu gifite ubutegetsi bw’igitugu.
  b) Wa mugabo yaje yikandagira.
  c) Abo bagabo niba bandi bashishikajwe no kwisenyera igihugu.
  3. Andika inyito z’amagambo yanditse mu mukara tsiri mu nteruro 
  zikurikira.
  a) Karake yakoze mu nganzo aradushimisha cyane.
  

  b) Uyu mugabo yivuga imyato ubudasiba. 

  Imyitozo y’inyunguramagambo

  IV.1.2. Gusoma no kumva umwandiko
  

  Igikorwa
  

  Ongera usome umwandiko “Karame Rwanda”, maze usubize ibibazo bikurikira. 

  1. Ni iki gituma umuhanzi ashaka kuririmba u Rwanda? 
  2. Erekana inkomoko y’ubuhangange bw’Igihugu cy’u Rwanda ukurikije 
  uyu muhanzi.
  3. Ni iyihe mikarago igaragaza ko Abanyarwanda badakangwa n’inzara?
  4. Ni iki kerekana ko ihohotera ryambuwe ijambo mu Rwanda?
  5. Ni iki umuhanzi avuga ko gitoza uburere bwiza?
  

  6. Muri uyu mwandiko, ni gute uburinganire bwahawe ijambo?

  IV.1.3. Gusoma no gusesengura umwandiko
  

  Igikorwa
  

  Ongera usome umwandiko “Karame Rwanda” maze usubize ibibazo bikurikira:

  1. Vuga insanganyamatsiko nyamukuru iri muri uyu mwandiko.
  2. Garagaza ingingo z’ ingenzi zavuzwe mu mwandiko ku miyoborere 
  myiza.
  3. Vuga izindi ngingo zivuga ku miyoborere myiza zitavuzwe mu mwandiko.
  

  4. Ni utuhe turango tw’ umuvugo ukurikije uko umwandiko umeze?

  IV. 2. Umwandiko: Kagabo na Kamariza mu nama y’akagari
  

  
  

  Kagabo na Kamariza ni abaturage bo mu mudugudu wa Amahoro dutuyemo. 
  Bakunda kuganira kuri gahunda za Leta. Iyo hari amakuru Kagabo amenye yihutira 
  kuyamenyesha Kamariza. Gusa ni umugabo w’umunyamashyengo. Umunsi umwe 
  yazindukiye kwa Kamariza kumumenyesha inama mpuzamahanga ku miyoborere 
  

  myiza yagombaga kubera mu Rwanda

  Kagabo: Waramutse Kamari? 

  Kamariza: Waramutse! 

  Kagabo: Cyono igira hino ngire icyo nkwibariza. 
  Kamariza: Naje wokagira inka we! 
  Kagabo: Nashakaga kukubaza niba wamenye amakuru agezweho uyu munsi. 
  Kamariza: Habaye iki kidasanzwe? Nayamenya nyakuye he?
  Kagabo: Ariko nawe sigaho gukabya! Wabura uyakura he? Hari amaradiyo 
  atandukanye, hari tereviziyo, hari ibinyamakuru byandikwa, hari imbuga 
  nyinshi wakwifashisha kuri interineti, waburira he amakuru wayashatse 
  muri iki gihe mu Rwanda rwacu? Ahubwo hari n’itangazo ryaciye kuri 
  tereviziyo ritwibutsa umuganda rusange uzaba mu mpera z’uku 
  kwezi.
  

  Kamariza: Ni byo koko birakwiye ko twiyubakira igihugu. Ngaho se mbwira icyo 
  umpamagariye wikomeza kunyicisha amashyushyu!
  Kagabo: Ariko wagiye ugira ukwihangana? Nashakaga kugusobanurira icyabaye. 
  Kamariza: Yego di! Ntiwumva ahubwo? 
  Kagabo: Abanyamahanga baje mu nama mpuzamahanga ku miyoborere myiza 
  iri kubera mu Rwanda. Igihugu cyacu ni cyo bahisemo kubera kuba 
  intangarugero mu miyoborere myiza kandi kikaba gifite umutekano 
  uhamye. Kandi natwe tutabasha kwitabira iyo nama, baduteguriye 
  kuyikurikiranira hafi kuri bya byuma binini kabuhariwe mu kwerekana 
  amashusho no gusakaza amajwi ku bantu benshi bari hamwe.
  Kamariza: Yewe burya koko dufite ubuyobozi bwiza! Amahanga yose aza 
  kutwigiraho? 
  Kagabo: Abayobozi bacu ni intore nziza. Ni ba nkore neza bandebereho. Imiyoborere 
  myiza y’Igihugu cyacu yabaye ubukombe none ibaye akarusho n’urugero 
  rw’ikitegererezo imbere y’amahanga yose. 
  Kamariza: Reka nguherekeze tuge kumva ibivugirwamo, nituvayo turategura 
  ikegeranyo tuzageza ku bandi. Tuzasaba akanya mu mugoroba 
  w’ababyeyi cyangwa nyuma y’ibikorwa by’umuganda tuyababwire. 
  Kagabo: Reka ahubwo dukubite tubangura, tugende kare tugire igihe tugarukira 
  maze twitabire inteko y’abaturage iba ku gicamunsi. Ni ho tuza gusaba 
  Umunyamabanga Nshingwabikorwa akanya tubibabwire. 
  Kamariza: Ni byo koko di! Ni na ho haba hari umwanya wo kuganira n’abandi ku 
  buryo burambuye no guhanahana amakuru ku buryo bworoshye. 
  Nyuma y’iki kiganiro Kagabo na Kamariza bitabiriye inteko y’abaturage. Basanze 
  Umunyamabanga Nshingwabikorwa w’Akagari k’Amahoro dutuyemo agiye 
  kudusomera ibaruwa yaturutse mu buyobozi bw’umurenge. Yasomye ibaruwa 
  

  agira ati:

  Repuburika y’u Rwanda                                                                                                                          Gitaha, ku wa 12/2/2019
  Umurenge wa Gitaha
  Akarere ka Mukoto
  Intara ya Bukinanyana
  Agasanduku k’amabaruwa 78 Mukoto
   Bwana Umunyamabanga
  Nshingwabikorwa w’Akagari
  k’ Amahoro
  Agasanduku k’amabaruwa 11 
  

   Mukoto

  Impamvu: Gushyira mu bikorwa 

  gahunda ya Gira inka Munyarwanda.

   Bwana,
  Nejejwe no kukwandikira iyi baruwa 
  ngira ngo ngusabe gufasha umuturage Mugemana ubarizwa mu Kagari k’ Amahoro 
  ubereye Umuyobozi kubona inka yagombaga guhabwa muri gahunda ya Gira inka 
  

  Munyarwanda.

   Mu by’ukuri, Bwana Muyobozi, uko 
  uyu muturage abigaragaza ni we watoranyijwe n’inteko y’umudugudu we ngo 
  azahabwe inka muri gahunda ya Gira inka Munyarwanda. Nyamara bigaragara 
  ko atayihawe. None rero ugomba gukurikirana icyo kibazo, iyo nka yahawe 
  utaragombaga kuyihabwa, ikagaruka, igahabwa Mugemana kandi n’abayobozi 
  babigizemo uruhare bakabihanirwa. 
  Ndagusaba ko uzankorera raporo 
  

  y’uko iki kibazo cyakemuwe bidatinze kandi uzabikorane ubushishozi.

   KAMANZI Charnaud 
   Umunyamabanga Nshingabikorwa 
  

  w’Umurenge wa Gitaha 

   

   Bimenyeshejwe:

  - Umuyobozi w’Akarere ka Mukoto
  - Umuyobozi w’Intara ya Bukinanyana
  

  - Ushinzwe umutekano mu Ntara ya Bukinanyan

  Nyuma yo gusoma iyo baruwa, Umunyamabanga Nshingabikorwa w’akagari 
  yasabye komite ishinzwe gahunda ya Gira inka Munyarwanda mu kagari gukubita 
  ibangura igakemura icyo kibazo mu maguru mashya.
  Umunyamabanga Nshingabikorwa w’Akagari k’ Amahoro atizimbye mu magambo 
  yadusobanuriye ibyiza byo kwakira neza abatugana no gutanga serivisi inoze kandi 
  yihuse. 
  Amaze kudusobanurira, Umunyamabanga Nshingwabikorwa asaba ituze ku 
  bari aho, maze aha ijambo Kagabo na Kamariza ngo na bo batugezeho ibyo bari 
  baduteguriye ku nsanganyamatsiko yerekeranye n’imiyoborere myiza y’Igihugu 
  cyacu. Kagabo yatangiye aducira umugani ngo: “Uwambaye ikirezi ntamenya ko 
  kera.” Yashakaga kutwumvisha ko hari Abanyarwanda bamwe batabona ibyiza 
  dukesha ubuyobozi bw’Igihugu cyacu, ngo babihe ireme n’agaciro nyabyo. 
  
  Kagabo akomeza avuga ko amahanga menshi atangarira ibyo u Rwanda rumaze 
  kugeraho nyuma y’igihe gito ruvuye mu marorerwa ya Jenoside yakorewe Abatutsi 
  mu 1994. Bibaza ibanga dukoresha ngo tugire iterambere ryihuta mu gihe gito. Ni 
  yo mpamvu badahwema kugirira mu Rwanda ingendo shuri baje kutwigiraho no 
  gusaba impanuro abayobozi bacu. Uretse kandi gutangazwa n’iterambere ryacu, 
  bishimira ukuntu bagera mu Rwanda bakakiranwa urugwiro, bagahabwa serivisi 
  inoze kandi yihuta. Bishimira ituze n’umutekano biharangwa bakanyurwa n’isuku 
  iranga imigi yacu. Ni muri urwo rwego usanga inama mpuzamahanga nyinshi 
  zitegurirwa kubera mu Rwanda. 
  
  Kamariza yakurikiyeho afata ijambo arondora bimwe mu biranga imiyoborere 
  myiza. Yagaragaje ko ubuyobozi butangwa n’abaturage binyuze mu matora akorwa 
  mu mucyo no mu bwisanzure, bugakorera abaturage. Ni ubuyobozi bwegerezwa 
  abaturage bakagira uruhare mu igenamigambi ry’ibikorwa bakeneye. Bwumva 
  ibyifuzo by’abaturage, bukabakemurira ibibazo kandi bugashakisha iteka icyabateza 
  imbere ndetse bakagira imibereho myiza n’iterambere mu bukungu. Ubwo buyobozi 
  bubungabunga umutekano w’abantu n’ibyabo ndetse n’umutekano w’igihugu 
  n’akarere kirimo muri rusange. Ntibugira ivangura iryo ari ryo ryose, ahubwo bufata 
  abanyagihugu bose kimwe. 
  
  Si ibyo gusa, ubuyobozi burangwamo imiyoborere myiza ntiburangwamo ruswa, 
  gushyira inyungu z’abayobozi imbere bigwizaho umutungo no kuwunyereza. Ahubwo 
  abayobozi bashyira inyungu z’abo bayobora imbere, bakamenya abatishoboye 
  n’abafite ibibazo byihariye nk’iby’ubuzima n’imibereho, bakabafasha kubikemura. 
  Ubuyobozi burwanya ikimenyane n’akarengane maze bugaharanira ubutabera kuri 
  bose. Abenegihugu bagira uburenganzira bemererwa n’amategeko bagahabwa 
  n’amahirwe angana bakoresha mu bikorwa binyuranye maze buri wese akishyira 
  akizana. Abayobozi bakorera ku mihigo aho buri muyobozi ahigira abaturage ibyo 
  

  azabagezaho kandi akesa iyo mihigo. Iyo abaturage basanze adashoboye, basaba ko

  yasimbuzwa undi ushoboye. 
  Nyuma y’ijambo rya Kamariza, Umunyamabanga Nshingwabikorwa yasoje inama 
  asomera abaturage itangazo ryaturutse mu bunyamabanga bw’umurenge 
  butumira abayobozi b’imidugudu mu nama nyunguranabitekerezo. Iryo tangazo 
  

  ryagiraga riti:

  Itangazo

  Mu rwego rwo kunoza imiyoborere myiza mu Murenge wa Gitaha, ubuyobozi 
  bw’Umurenge wa Gitaha bunejejwe no kumenyesha abayobozi b’imidugudu 
  bose bo mu Murenge wa Gitaha ko batumiwe mu nama nyunguranabitekerezo 
  yo kurebera hamwe ikigero abaturage bagezeho mu gutanga ubwisungane mu 
  kwivuza (mituweri) izaba ku Cyumweru tariki ya 25/01/2015, saa tatu za mu gitondo 
  (09h00). Kuza kwanyu ni inkunga ikomeye mu kwita ku buzima bw’abo muyobora. 
  Bikorewe i Gitaha ku wa 20/01/2015
  Ubuyobozi bw’Umurenge wa Gitaha.
  Nyuma y’iryo tangazo twese twatashye twishimiye inyigisho nziza twari tumaze 
  kuronka, tunashimira ubuyobozi bwacu burangwa n’imiyoborere myiza. Wumvaga 
  abantu bose bemeza ko bagiye kurushaho gutanga serivisi nziza mu byo bakora 
  byose, kwitabira no gushyigikira gahunda za Leta ngo biteze imbere kandi biyubakire 
  

  Igihugu. 

  IV.2.1. Gusoma no gusobanura umwandiko

  Igikorwa
  

  Soma umwandiko “Kagabo na Kamariza mu nama y’ akagari” ushakemo 
  amagambo udasobanukiwe, hanyuma uyasobanure ukurikije inyito afite mu 
  

  mwandiko wifashije inkoranyamagambo.

  Imyitozo
  

  1. Simbuza amagambo atsindagiye andi magambo cyangwa amatsinda 
  y’amagambo yakoreshejwe mu mwandiko bihuje inyito. 
  a) Kurangiza neza ishingano umuntu yihaye mu kazi ke bituma aba 
  umuyobozi w’indakemwa. 
  b) Kwiba umutungo wa rubanda ni icyaha kitababarirwa. 
  c) Kuvuga ukarambirana bituma abantu binubira ibyo uvuga. 
  d) Abaturage bari mu nama, iyo bagize amatsiko menshi bituma babaza 
  cyane. 
  e) Umuyobozi ugira vuba na bwangu muri serivisi atanga, afasha abaturage 
  benshi.
  2. Koresha amagambo akurikira mu nteruro ziboneye. 
  a) Igenamigambi
  b) Impanuro 
  c) Kuronka
  

  3. Tahura umugani wakoreshejwe mu mwandiko kandi uwusobanure. 

  IV.2.2. Gusoma no kumva umwandiko
  

  Igikorwa
  

  Ongera usome umwandiko “Kagabo na Kmariza mu nama y’ akagari” hanyuma 

  usubize ibibazo bikurikira.

  1. . Ese iyo bavuze imiyoborere myiza, wumva iki? 
  2. Imiyoborere myiza igirira abantu akahe kamaro? 
  3. Ni izihe nyungu zo kwakira neza abatugana no kubaha serivisi inoze 
  kandi yihuta? 
  4. Inama nyunguranabitekerezo ivugwa mu mwandiko yari igenewe 
  bande?
  5. Abitabiriye inama batashye bameze bate? Kubera iki?
  

  6. Ni iki biyemeje gukora inama ikirangira

  IV.2.3. Gusoma no gusesengura umwandiko

  Igikorwa
  

  Ongera usome umwandiko”Kagabo na Kamariza mu nama y’ akagari” 

  hanyuma usubize ibibazo bikurikira.

  1. Ni izihe ngingo z’ingenzi n’iz’ingereka zivugwa mu mwandiko? 
  2. Ese ni ngombwa ko imiyoborere myiza igaragara gusa mu nzego z’ 
  ubuyobozi? 
  Sobanura wifashishije ingero.
  3. Ese hari aho wigeze kujya ntiwahabwa serivise nziza nk’ uko ubyifuza? 
  Niba ari byo byagenze bite? Wumvise umerewe ute?
  4. Ubaye umuyobozi w’ahantu hatigeze harangwa imiyoberere myiza ni 
  

  ibiki wakwihutira gukora?

  IV. 3. Inyandiko z’ ubutegetsi: Ibaruwa y’ubutegetsi
  

  Igikorwa
  

  
  

  Mu mwandiko “Kagabo na Kariza mu nama y’akagari”, harimo ibaruwa 
  umunyamabanga nshingwabikorwa w’ akagari yasomeye abaturage mu nama. 
  Soma kandi witegereze iyo baruwa, ukore ubushakashatsi usubize ibibazo 
  bikurikira: 
  Ibibazo:
  1. Ibaruwa umunyamabanga nshingwabikorwa w’ akagari yasomeye 
  abaturage mu nama ni ubuhe bwoko bw’ibaruwa? Tahura inshoza ya 
  bene ubwo bwoko bw’ibaruwa.
  2. Iyo baruwa iteye ite?
  

  3. Garagaza imbata y’iyo baruwa

  IV. 3. 1. Inshoza y’ibaruwa y‘ubutegetsi 

  Ibaruwa y’ubutegetsi ni ibaruwa ngufi kandi ivuga ibya ngombwa birasa ku ntego, 
  ikirinda uburondogozi no kugaragaza amarangamutima. Igituma iba ngufi ni uko 
  

  uwandika agomba gusa kwibanda ku mpamvu yatumye yandika. 

  Bene iyi baruwa y’ubutegetsi iba igamije gusabwa gutanga serivisi ku bo igenewe, 
  gusaba akazi, gusubiza uwasabye akazi, gusaba ibisobanuro mu kazi, gutanga 
  ibisobanuro, gutanga amabwiriza n’ibindi. Tuvuge niba uwandika asaba akazi, iyo 
  ni yo mpamvu agaragaza ku rupapuro kandi ni yo avugaho muri make agaragaza 
  akazi ashaka ako ari ko, ubushobozi afite bwo kugakora n’uburyo azagakora, kandi 
  byose bikagirwa mu kinyabupfura. Nta gutandukira ngo agaragaze ko yababaye, 
  ko ubukene bumumereye nabi, ko arya rimwe mu cyumweru, ko yari afite akazi 
  bakakamwirukanaho ku maherere n’ibindi. Uwo wandikira usaba akazi ntakeneye 
  ko umurondogoraho cyangwa ko umutera imbabazi. Ibyo nta mwanya abifitiye, 
  icyo akeneye ni icyo ugamije kumukorera, ubushobozi ugifitemo, ibyangombwa 
  bibigaragaza. Bene iyi baruwa yandikwa ku rupapuro rw’umweru
  IV. 3. 2. Imiterere y’ibaruwa y’ubutegetsi
  Ibaruwa y’ubutegetsi igizwe n’ibice binyuranye ari byo:
  a) Aderesi: 
  Aderesi ni igice k’ingenzi kigaragaza uwanditse ibaruwa y’ ubutegetsi. Hagaragaramo 
  amazina ye, aho atuye ndetse n’andi makuru yose yafasha uwo yandikiye kumenya 
  aho yamubariza aramutse amushatse: ashobora kongeramo nimero za terefoni 
  n’aderesi ye ya interineti. Iki gice gifata umwanya wo hejuru ibumoso ku rupapuro.
  b) Itariki
  Itariki ni ngombwa ko hagaragaramo ahantu ibaruwa y’ ubutegetsi yandikiwe 
  n’umunsi iyo baruwa yandikiweho. Iki gice cyo kijya hejuru iburyo ahateganye 
  n’izina. 
  c) Uwandikiwe
  Uwandikiwe ni igice kigaragara munsi y’itariki ibaruwa y’ubutegetsi yandikiweho. 
  Kiba kigaragaza uwo ibaruwa igenewe. Si izina rye bwite rigaragaramo ahubwo ni 
  izina rigaragaza umwanya afite mu kazi. Cyakora hashobora no kugaragazwa izina 
  iyo ibaruwa y’ubutegetsi igenewe umukozi runaka.
  d) Impamvu
  Mu ibaruwa y’ubutegetsi hagomba kugaragaramo impamvu yanditswe. Impamvu 
  y’ibaruwa y’ubutegetsi ishobora kuba: gusaba akazi, gusaba ibisobanuro, kohereza 
  raporo... Ijambo”impamvu” buri gihe ricibwaho akarongo. Iki gice kiba kiri munsi ya 
  aderesi kikabangikana n’umurongo wa nyuma wo mu gice kigaragaza uwo ibaruwa 
  y’ubutegetsi yandikiwe.
  e) Igihimba
  Igihimba ni ibaruwa nyirizina. Igihimba k’ibaruwa y’ubutegetsi kigirwa n’ibika 
  bitatu:
  - Intangiriro: Uwandika avuga muri make impamvu imuteye kwandika igirwa 
  n’igika kimwe kandi ikagaragaza icyo uwandika agamije. Iyo ari nk’ibaruwa 
  isaba akazi agaragazamo ko azi neza ko uwo mwanya uhari.
  - Igihimba: Ni igice kigaragara nk’aho ari kirekire kurusha ibindi, kuko gishobora 
  no kugira ibika birenze kimwe bitewe n’ingingo zigize ubutumwa. Ni cyo gice 
  cyonyine gisobanura mu mugambo arambuye ibyavuzwe mu ntangiriro, 
  kikabisesengura, kikanakurikiranya ibitekerezo. Icyo gihe buri gika kiharira 
  ingingo yacyo, na none ukirinda gusubiramo ibyo wavuze.
  - Umusozo: Uwandika ibaruwa y’ ubutegetsi asoza ashimira uwo yandikiye. 
  Ni cyo gice kirangiza ibaruwa y’ ubutegetsi kandi kigirwa n’igika kimwe. 
  Uwandika arangiza yerekana ikizere afitiye uwo yandikiye cyangwa se 
  icyubahiro amugomba.
  f) Amazina n’umukono: Ni igice gisoza ibaruwa y’ ubutegetsi kigizwe n’amazina 
  ndetse n’umukono wa nyiri ukuyandika.
  Ikitonderwa: Bitewe n’imiterere yayo, ibaruwa y’ubutegetsi ishobora kugira ibindi 
  bice bikurikira: 
  Binyujijwe: Ni igice kigaragara mu ibaruwa y’ubutegetsi munsi y’aderesi 
  y’uwandikiwe. Gishyirwaho iyo hari abo iyo baruwa igomba gucaho mbere yo 
  kohererezwa uwayandikiwe.
  Bimenyeshejwe: ni igice kijya mu mpera z’ibaruwa y’ ubutegetsi ku ruhande 
  

  w’ibumoso. Kijya mu ibaruwa y’ ubutegetsi iba igomba kugira abandi bamenyeshwa 

  ibyanditswe

  IV. 3. 3. Imbata y’ibaruwa y’ubutegetsi 

  Aderesi/Amazina n’aho Ahantu, itariki, ukwezi n’umwaka 

  uwanditse abarizwa

    

  Umwanya w’icyubahiro w’

   uwandikiwe n’ aho abarizwa 

  . 

  

   

  IV. 3. 4. Uturango tw’ibaruwa y’ubutegetsi
  - Mu ibaruwa y’ ubutegetsi hari amagambo yabugenewe agomba gutangira no 
  gusoza ibaruwa y’ubutegetsi. Ayo ni nka:
  Nyakubawa/ Bwana/Madamu/Madamazera,
   Mu gihe ngitegereje igisubizo cyanyu kiza, nyakubahwa, mbaye mbashimiye,
   Mu gihe ntegerezanyije ikizere, mbaye mbashimiye,
   Mbaye mbashimiye Nyakubahwa/ Bwana / Madamu/ Madamazera…
  - Buri gika gitangirira mu cya kabiri cy’urupapuro mu mpagarike yarwo.
  - Ibaruwa y’ubutegetsi igomba kugira impamvu yayo yihariye bitewe n’igitumye 
  

  yandikwa bagaca akarongo ku ijambo “impamvu”

  Imyitozo

  1. Ese hari itandukaniro riri hagati y’ibaruwa y’ubutegetsi n’ ibaruwa 
  isanzwe? Niba rihari rivuge.
  2. Andikira umuyobozi w’umurenge utuyemo ibaruwa y’ ubutegetsi 
  umusaba ikemezo cy’amavuko kuko ugikeneye mu kuzuza ifishi 
  izaguhesha uburenganzira bwo gukora ikizamini cya Leta gisoza amashuri 
  

  yisumbuye. Wubahirize imbata y’ibaruwa y’ ubutegetsi twabonye

  IV.4. Umwandiko: Ese uri nde?

  Nitwa:MUBERUKA Gaston
  Data: KARIMANYI Joel
  Mama: KABERA Marigueritte
  Igihe navukiye: 2 Nzeri 1984
  Aho navukiye: Intara ya Kumuhigo, Akarere ka Kagano, Umurenge wa Cyabayaga 
  Akagari ka Mwungu.
  Aho ntuye: Intara ya Kumuhigo, Akarereka Burehe, Umurenge wa Mataba, Akagari 
  ka Gaseke.
  Irangamimerere: Ndubatse, mfite abana bane
  

  Terefoni: 0788881111

  E-mail: muberuka-gaston@yahoo.fr
  Akarere ka Burehe, Umurenge wa Mataba, Akagari ka Gaseke.
  Amashuri nize
  - 2003-2007: Amashuri makuru: Kaminuza nkuru y’ u Rwanda Impamyabushobozi 
  y’ikiciro cya kabiri mu Ndimi n’Ubuvanganzo Nyafurika.
  - 1989-1994: Amashuri yisumbuye muri Seminari ya Runaba Impamyabumenyi 
  y’amashuri yisumbuye mu ishami ry’Ikiratini n’indimi zivugwa. 
  - 1981-1988: Amashuri abanza mu Ishuri Ribanza rya Mataba. Ikemezo k’ikigo 
  cy’Amashuri Abanza cya Mataba.
  Uburambe mu kazi 
  - 2011-2017: Umwarimu w’indimi muri kaminuza y’u Rwanda ishami rya Huye.
  - 2008-2010: Umwarimu w’ Igiswayiri n’Ikinyarwanda mu Iseminari Nto ya 
  Runaba.
  - 2003-2004: Umwarimu w’Igifaransa n’Ikinyarwanda mu ishuri ryigenga 
  APEDER Mataba.
  - 2000-2003: Umwarimu w’Igifaransa n’Ikinyarwanda mu ishuri ryisumbuye 
  rya Gakurazo. 
  Ubundi bumenyi 
  - Nzi mudasobwa porogaramu ya “Word, Excel, Power Point, Access na 
  Publisher
  

  - Mfite uruhushya rwo gutwara imodoka kategori ya B, nkaba nzi no kuyitwara.

  

  Ibyo nkunda

  Nyuma y’akazi nkunda gusoma ibitabo. Nkunda umukino wo koga no gukina 

  umupira w’amaguru. 

  Abantu banzi:

  UMUHIRE Jean: Umwarimu wange muri Kaminuza y’u Rwanda, Tel: 0788..........
  - Padiri KARAKE Samuel: Umukoresha wange igihe nigishaga muri Seninari Nto 
  ya Rubare Tel: 076................................
  - HAKIZIMANA Paul: Umuyobozi w’Ishami ry’Indimi muri Kaminuza y’u Rwanda 
  aho nigisha ubu, Tel: 0789......................
  Ngewe MUBERUKA Gaston ndemeza neza ko ibyo maze kuvuga ari ukuri kandi ko 
  bishobora kugenzurwa.
  Bikorewe i Kagano, ku wa 25 Nyakanga 2017 
  

  MUBERUKA Gaston 

  IV.4.1. Gusoma no gusobanura umwandiko
  

  Igikorwa
  

  Soma umwandiko “Ese uri nde?” ushakemo amagambo udasobanukiwe, 
  hanyuma uyasobanure ukurikije inyito afite mu mwandiko wifashije 
  

  inkoranyamagambo.

  Umwiitozo

  Koresha amagambo akurikira mu nteruro zawe bwite: mudasobwa, ishami 
  

  impamyabushobozi, umukono

  IV.4.2. Gusoma no kumva umwandiko
  

  Igikorwa
  

  Ongera usome umwandiko “Ese uri nde” hanyuma usubize ibibazo bikurikira.

  1. Ni bande bavugwa mu mwandiko “Ese uri nde”?
  2. MUBERUKA Gaston atuye he?
  3. Ni ubuhe bumennyi Muberuka Gaston afite?
  4. MUBERUKA Gaston akunda iki?
  

  5. MUHIRE Jean uvugwa mu mwandiko ni muntu ki?

  IV.4.3. Gusoma no gusesengura umwandiko
  

  Igikorwa
  

  Ongera usome umwandiko”Ese uri nde” hanyuma usubize ibibazo byo 

  gusesengura umwandiko..

  1. Uyu mwandiko ni bwoko ki?
  2. Amakuru ari muri iyi nyandiko akubiye mu bice bingahe by’ ingenzi?
  3. Uwandika bene iyi nyandiko aba agamije iki?
  4. Urabona iyi nyandiko ifite akahe kamaro? 
  

  5. Ni nka nde wakenera bene iyi nyandiko?

  IV.5. Inyandiko z’ubutegetsi: Umwirondoro
  

  Igikorwa
  

  Ongera usome umwandiko “Ese uri nde” kandi witegereze imiterere 
  yawo. Uhereye ku miterere y’uwo mwandiko n’ibiwugize, tahura inshoza 
  

  y’umwirondoro, ibiranga umwirondoro n’ibice byawo. 

  IV.5.1. Inshoza y’ umwirondoro

  Umwirondoro ni inyandiko yereka umukoresha ishusho y’umukozi akeneye. Mu 
  buzima busanzwe ari na byo bimenyerewe cyane, umwirondoro ukunze gusabwa 
  n’umuntu wese ushaka gutanga akazi. Bityo mu byangombwa yaka ushaka 
  gupiganirwa uwo mwanya haba harimo n’umwirondoro we. Umwirondoro kandi 
  ushobora kuba ngombwa iyo umuntu asaba ishuri runaka ngo akomerezemo 
  

  amasomo ye

  IV.5.2. Ibiranga umwirondoro 

  Umwirondoro unoze ugomba kuba:
  - Wanditse ku rupapuro rwiza nta n’amakosa y’ururimi arimo.
  - Wuzuye kuko uwusaba akeneye amakuru yuzuye kugira ngo arusheho kumenya 
  nyiri umwirondoro niba hari ikiburamo ntibizamutere igihe agishakisha.
  - Usomeka neza wanditswe mu nteruro ngufi.
  

  - Uvuga ukuri. Ukora umwirondoro ntagomba kugira icyo yibagirwa cyangwa

  ngo ashyiremo ibidasobanutse cyangwa ibihimbano.

  - Ugomba kuba ugenewe koko abo wandikiwe niba ari aho nyirawo asaba akazi 
  ugomba kuba ujyanye n’aho asaba akazi.
  IV.5.3. Ibice bigize umwirondoro
  Umwirondoro ntukorwa uko nyirawo yiboneye ugomba kuba ufite uburyo 
  buboneye ukorwamo, uko ibice biwugize bikurikirana kuko umwanya wabyo uba 
  

  ufite icyo usobanura kuri uwo mwirondoro

  Ibyo bice ni:
  - Umutwe
  - Ibiranga umuntu 
  - Amashuri
  - Uburambe
  - Ubundi bumenyi
  - Indimi avuga
  - Ibyo akunda 
  - Abantu bamuzi
  - Kwemeza ko ari ukuri no gushyiraho umukono we.
  1. Umutwe
  Umutwe w’umwirondoro wandikwa hejuru ukitwa umwirondoro
  2. Ibiranga umuntu
  Irangamimerere ni igice gitangira umwirondoro, kikaba kigamije kugaragaza muri 
  make uwo ari we. Kigomba kuba cyumvikana kandi kirasa ku ntego.
  Si ngombwa gushyiramo ibintu byinshi nubwo bwose waba ubona umwirondoro 
  ari muto. Mu irangamimerere umuntu avugamo amazina ye. Ni byiza kwandika 
  izina ry’umuryango mu nyuguti nkuru z’icyapa maze iry’idini rikajya mu nyuguti 
  nto, ariko ritangiwe n’ inyuguti nkuru. 
  Nyuma y’amazina hagaragazwa aho umuntu aherereye, ni ukuvuga aho atuye 
  (aha iyo afite agasanduku k’iposita ni byiza kugashyiraho). Aho umuntu atuye 
  hiyongeraho n’uburyo uwamushaka yamubonamo; umurongo wa terefoni na 
  aderesi ya interineti ku buryo uwabishaka yahita amwandikira. Ikindi kigomba kujya 
  mu irangamimerere ni imyaka umuntu afite. Aha ariko ntawandika umubare ibyiza 
  ni ugushyiraho umwaka yavukiye. 
  

  Iyo yanditse amatariki, ukwezi ukwandika mu izina ryako

  3. Amashuri 
  Iki gice kigaragaza aho nyiri umwirondoro ahagaze mu rwego rw’ubumenyi ni yo 
  mpamvu uwandika agomba guhera ku mpamyabumenyi nini afite. Mu kwandika 
  umwirondoro, amashuri ntatandukana n’impamyabumenyi. Ugaragaza amashuri 
  yize avuga umwaka, aho yigaga, ibyo yigaga n’impamyabumenyi yahakuye. Hari 
  igihe amashuri ajyana n’ibitabo umuntu aba yaranditse. Icyo gihe si ngombwa 
  kubishyiraho keretse iyo bigira icyo byongera ku kizere umuntu ashobora kugirirwa 
  n’abo ashyikiriza umwirondoro.
  4. Uburambe 
  Uburambe mu kazi ni igice cyo kwitonderwa. Aha ni ho uwandika umwirondoro aba 
  agomba kwereka uwo yandikiye icyo azi gukora n’igihe amaze agikora. Iyo yakoze mu 
  myanya myinshi, ayishyiraho ahereye ku wa nyuma aherukaho agenda agaragaza 
  igihe yagiye ayimaraho. Hari igihe umuntu aba yarakoze iyimenyerezamwuga ni 
  ngombwa ko abishyiraho cyanecyane iyo ataramara 
  igihe kinini akora cyangwa se ari bwo bwa mbere yatse akazi. Ibyo bishobora 
  kumwongerera amahirwe imbere y’uwo aha umwirondoro. 
  5. Ubundi bumenyi
  Kumenya ibintu byinshi nta cyo bitwaye kuko ibyo umuntu azi byose bishobora 
  kumugirira akamaro mu buzima bwe bwa buri munsi. Iyo rero umuntu azi ubundi 
  bumenyi ntashidikanya kubigaragaza ku mwirondoro we cyanecyane iyo bifitanye 
  isano n’akazi asaba.
   Urugero: Kuba azi mudasobwa, kuba afite uruhushya rwo gutwara ikinyabiziga...
  6. Indimi 
  Hari igihe umwanya umuntu ashaka uba usaba kumenya indimi z’amahanga. Ni 
  ngombwa rero ko uwandika umwirondoro ashyiramo indimi zose azi. 
  Mu kazi ako ari ko kose kumenya indimi z’amahanga byongerera amahirwe ugasaba. 
  Ukora umwirondoro agaragaza urwego aziho urwo rurimi atabeshya (nduzi neza 
  cyane, nduzi neza, nduzi bihagije, biciriritse) kuko kubeshya byamugiraho ingaruka 
  mu gihe k’ikizamini k’ibiganiro.
  7. Ibyo akunda 
  Umuntu ntabaho akora akazi ashinzwe gusa. Na nyuma y’akazi ubuzima burakomeza. 
  Ibyo umuntu akunda rero biza nyuma y’akazi. Bigizwe n’ibyo umuntu akora kandi 
  bimushimisha. Ariko na none ukora umwirondoro ntiyiyibagize ko ibimushimisha 
  bishobora kumubera imbogamizi yo kutabona umwanya yifuza. Nk’urugero niba 
  ari umuntu ukunda kumva indirimbo kuri radiyo, bikaba byerekana ko ari umuntu
  ukunze kuba ari wenyine ko kubana n’abandi byamugora, mu gihe umuntu ukunda 
  gukina umupira aba agaragaza ko abana n’abandi neza ko no mu kazi byagenda 
  bityo.
  8. Abantu bamuzi cyangwa abahamya
  Iyi ngingo y’abantu bazi nyiri umwirondoro si ngombwa buri gihe. Ariko hari 
  ababisaba mu mwirondoro bikaba ngombwa ko ijyamo. Abantu bakunze gukenerwa 
  si abaturanyi bawe cyangwa se bene wanyu bakomeye. Abazi umuntu baba 
  bakenewe ni abarimu bamwigishije cyangwa abakoresha bamukoresheje kuko 
  ukeneye umwirondoro wawe aba ashobora kubabaza ku bijyanye n’ubumenyi ufite 
  cyangwa se ubushobozi n’imyitwarire byawe mu kazi. 
  9. Kwemeza ko ibyo uvuze ari ukuri no gushyiraho umukono
  Iki ni cyo gice gisoza umwirondoro. Nyiri ukuwandika agomba gusoza yemeza ko 
  amakuru yatanze ari ukuri ko anashobora kugenzurwa. Hanyuma agashyiraho itariki 
  n’umukono we.
  Ibi ni byo by’ingenzi biba bikubiye mu mwirondoro. Cyakora ntibibujijwe ko hari 
  andi makuru yakongerwamo igihe nyiri ukwandika abona ko hari amahirwe 
  yamwongerera kugira ngo abone akazi yasabaga. 
  Umwitozo
  
  Ubu urangije mu mwaka wa gatandatu w’amashuri yisumbuye. Andika 
  

  umwirondoro wawe ukurikije ingingo twabonye zigize umwirondoro. 

  IV.6. Amatangazo
  

  Igikorwa
  

  Mu mwandiko “Kagabo na Kariza mu nama y’akagari”, harimo itangazo 
  umunyamabanga nshingwabikorwa w’ akagari yasomeye abaturage mu 
  nama. Soma iryo tangazo maze utahure ubwoko bwaryo ukurikije ubutumwa 
  buririmo. Kora ubushakashatsi utahure inshoza n’uturango tw’itangazo kandi 
  utahure ubundi bwoko bw’amatangazo. 
  1. Inshoza y’itangazo 
  Itangazo ni inzira cyangwa uburyo ukoresha igihe cyose ufite icyo ushaka kugeza 
  ku bandi ukibamenyesha ugicishije mu itangazo.Urugero nk’ iyo banki zambuwe 
  cyangwa se ibindi bigo biciriritse by’imari bihemukiwe na ba bihemu bakambura 
  inguzanyo hatangazwa amatangazo, aba ba bihemu bagashyikirizwa inkiko 
  batsindwa ibyabo bigatezwa cyamunara. Iyo hari imitungo izagurishwa abahesha 
  b’inkiko b’umwuga batanga amatangazo bahamagarira abaturage kuzaza kwigurira. 
  Bibaho kandi ko iyo umuryango watakaje umuntu atambutsa itangazo mu 
  bitangazamakuru cyangwa kuri radiyo bahamagarira abantu gutabara umuryango 
  wagize ibyago.
  Itangazo rero ni inyandiko irimo ubutumwa bamanika ahantu, buca mu kinyamakuru 
  cyangwa kuri radiyo kugira ngo bumenyekane hagamijwe kwamamaza, kurangisha 
  

  cyangwa kumenyesha.

  2. Uturango tw’itangazo
  Mu itangazo hagomba kubonekamo ibi bikurikira: 
  - Umutwe w’itangazo.
  - Utanze itangazo. 
  - Uwo rigenewe.
  - Ahantu igikorwa rimenyesha kiri, cyabereye cyangwa kizabera.
  - Itariki igikorwa rimenyesha cyabereyeho cyangwa kizabera.
  3. Ubwoko bw’amatangazo
  Amatangazo arimo amoko anyuranye: amatangazo yo kubika, amatangazo yo 
  kumenyesha, amatagazo yo kwamamaza, amatangazo yo kurangisha n’ubutumire.
  a) Amatangazo yo kubika
  Amatangazo yo kubika ni amatangazo atabaza agamije kumenyesha abantu ko hari 
  umuntu witabye Imana akanavuga igihe azashyingurirwa.
  Urugero:
  Itangazo
  Umuryango wa Mporanyi Claudien ubarizwa mu Murenge wa Gashwi uramenyesha 
  inshuti n’ abavandimwe ko umubyeyi wabo Kanamugire Roger wari urwariye mu 
  bitaro bikuru bya Kinihira yitabye Imana none Ku wa gatatu tariki ya 23/5/2017. 
  Bimenyeshejwe inshuti n’ abavandimwe batuye mu murenge wa Gishamvu, 
  abakirisitu basengana na nyakwigendera muri paruwasi ya Mukingo n’ abo 
  bakoranaga ku bitaro bya Munini. Itariki yo gushyingura ni Ku wa gatandatu tariki 
  ya 26/5/2017. Inshuti n’ abavandimwe bihutire gutabara
  Bikorewe Gashwi ku wa 23/05/2017
  

  b) Amatangazo yo kumenyesha
  

  Amatangazo yo kumenyesha ni amatangazo amenyesha abayumva amakuru 

  atandukanye nk’inama, akazi, isoko ry’ibintu, cyamunara...

  Urugero:

  Itangazo ryo kumenyesha
  Mu rwego rwo kwizihiza icyumweru cyahariwe ubuzima kizatangira ku wa 12 kugeza 
  ku wa 15/8 ,Ubuyobozi bw’Umurenge wa Gasenyi bunejejwe no kumenyesha 
  abaturage bose bo mu Murenge wa Gasenyi ko batumiwe mu gikorwa cyo 
  kwipimisha ku bushake indwara ya Sida kizabera mu busitani bw’ uwo umurenge. Iki 
  gikorwa cyateguwe ku bufatanye bwa Minisiteri y’ ubuzima n’ umuryango utabara 
  imbabare Croix-rouge. Muri ki cyumweru cyahariwe ubuzima, iki gikorwa kizajya 
  gitangira saa mbiri z’ igitondo gisoze saa kumi n’ imwe z’umugoroba. Abaturage 
  basabwe kwitabira kuko burya amagara araseseka ntayorwa.
   Bikorewe i Gitaha ku wa 6/08/2015
  Ubuyobozi bw’Umurenge wa Gasenyi.
  c) Amatangazo yo kwamamaza 
  Amatangazo yo kwamamaza ni amatangazo atangwa agamije kwamamaza 
  ibikorwa by’umuntu ku giti ke, by’ishyirahamwe, by’inganda, amashuri, kugira ngo 
  bimenyekane bibone ababigana mu buryo bwo kubiteza imbere.
  Urugero:
  Itangazo ryo kwamamaza
  Uruganda rukora amasabune ruherereye mu cyanya k’ inganda i Masoro 
  ruramenyesha abantu bose ko rubafitiye amasabune ya “Urakeye” y’ ubwoko 
  bwose: ay’ amazi, ay’ ifu n’ ay’ imiti ku ngano yose wakwifuza. Ayo masabune 
  murayasanga mu masoko hose , mu maduka no ku ruganda . Ushaka kurangura 
  cyangwa utwara byinshi turagutwaza tukakugeza iwawe. 
  Gana uruganda rw’ amasabune“Urakeye” uce ukubiri n’ umwanda.
  d) Amatangazo yo kurangisha
  Amatangazo yo kurangisha ni amatangazo atangwa igihe umuntu yatakaje ikintu, 
  yabuze umuntu kugira ngo ababimuboneye babimuhe cyangwa yatoye ibintu kugira 
  ngo nyirabyo abashe kubibona.
  Urugero:
  

  Itangazo ryo kurangisha

  Nzirorera Jemus utuye mu murenge wa Kinyoni ararangisha ibyangombwa 
  bye yabuze ku wa mbere tariki ya 01/11/2015, saa tatu za mu gitondo (09h00). 
  Ibyo byangobwa byaburiye mu mu muhanda Kigali- Butare. Bikaba ari ikarita 
  ndangamuntu, uruhushya rwo gutwara imoboka n’uruhushya rwo kujya mu 
  mahanga. Uwabibona yabimugereza ku buyobozi bw’ umurenge wa Kinyoni 
  cyangwa agahamagara kuri izi numero za telefoni 078.......akazahabwa ibihembo 
  bishimishije. 
  Bikorewe Kinyoni ku wa 2/11/2015
  e) Amatangazo atumira/ubutumire
  Ubutumire ni inyandiko ngufi itumira umuntu cyangwa abantu kwitabira umunsi 
  mukuru runaka. Bene izi nyandiko twazigereranya n’amabaruwa y’ubucuti nubwo 
  zo zidakurikiza imiterere y’ayo mabaruwa. Ubutumire bukoreshwa mu minsi 
  mikuru inyuranye nko gushyingirwa, kubatirisha, kwizihiza isabukuru runaka, 
  gutaha igikorwa runaka, gusangira ku meza, kwishimira kugera ku gikorwa runaka 
  nko gufata impamyabumenyi...
  Ubutumire burangwa n’imiterere yabwo yo kuba hagaragaramo ibintu by’ingenzi 
  bikurikira: 
  - Umutwe w’ubutumire
  - Amazina y’utumira,
  - Utumirwa,
  - Igikorwa umutumiramo, 
  - Aho igikorwa kizabera. 
  

  - Umunsi n’isaha kizaberaho

  Urugero

  

  Imyitozo

  1. Andika amatangazo akurikira wubahiriza imiterere yayo:
  - Itangazo ryo kubika
  - Itangazo ryo kumenyesha
  2. Ishyire mu kigwi cy’umuyobozi w’ishuri ryisumbuye wigamo, wandike 
  ubutumire bw’umuhango wo gutanga impamyabumenyi ku banyeshuri 
  

  barangiza no kwizihiza isabukuru y’ imyaka 25 ikigo kimaze gishinzwe

   IV.7. Imyitozo y’ubushobozi ngiro bw’umunyeshuri
  

  
  

  Ubu nshobora:
  - Gusesengura umuvugo cyangwa umwandiko usanzwe ngaragaza 
  ingingo z’ingenzi ziwukubiyemo. 
  - Gukoresha mu nteruro amagambo nungutse. 
  - Gusobanura ingingo zisobanura imiyoborere myiza.
  - Gusesengura no kwandika ibaruwa y’ubutegetsi. 
  - Gusesengura no gukora umwirondoro wange.
  - Kwandika amatangazo anyuranye.
  Ubu ndangwa no:
  Kubahiriza no gushishikariza abandi gahunda za Leta nshimangira 
  imiyoborere myiza, harimo kwimakaza umuco w’amahoro, kwakira neza 
  

  abatugana, gutanga serivisi nziza…

  IV. 8. Isuzuma risoza umutwe wa kane

  Umwandiko: Ikiganiro ku miyoborere myiza
  Ba nyakubahwa bayobozi b’imirenge muteraniye hano mugire amahoro! 
  Mbere na mbere mbanje kubashimira ubwitabire bwanyu muri iyi nama. Tudatinze 
  rero, nk’uko mwabisomye mu butumire mwahawe, uyu munsi turagirana ikiganiro 
  n’umuyobozi waturutse muri Minisiteri y’Ubutegetsi bw’Igihugu, ushinzwe 
  imiyoborere myiza. Hashize igihe havugwa ko muri aka Karere hari abayobozi 
  batakira neza abo bashinzwe kuyobora ni yo mpamvu twatumiye uyu muyobozi ngo 
  abagezeho ikiganiro ku miyoborere myiza. Ntabatindiye rero reka muhe umwanya 
  atuganirize.Nyakubahwa Muyobozi umwanya ni uwanyu.
  Nyakubahwa Muyobozi w’Akarere ka Runoni,
  Ba nyakubahwa bayobozi b’imirenge inyuranye,
  

  Nimugire amahoro!

  Nasabwe kubagezaho ikiganiro ku miyoborere myiza. Ariko iyo tuvuze imiyoborere 
  myiza twumva ibintu byinshi. Uyu munsi turaganira ku miyoborere myiza muri 
  rusange twibande ku buryo bwo kwakira neza abatugana, kugira ngo twitwe ba 
  Rugwirorusa mu mikorere yacu ya buri munsi.
  
  Imiyoborere myiza ni iteme abayoborwa n’abayobozi bahuriraho bagafatana 
  urunana bagakemurira hamwe ibibazo bihari. Bibaye na ngombwa kuri iryo teme 
  bahashinga intebe bakiga kuri gahunda ziteza imbere Igihugu n’isi muri rusange. 
  Imiyoborere myiza ni uburyo buboneye bwo guhuza abayobozi n’abayoborwa, buri 
  wese akagira kandi akamenya uburenganzira bwe n’inshingano ze. Imiyoborere 
  myiza ni iyimakaza ubuyobozi bwiza, ukuzuzanya mu bitekerezo kw’abayobora 
  n’abayoborwa hagamije iterambere ry’Igihugu. 
  
  Igihe cyose umuturage atazaba afite uburenganzira bwo kwishyiriraho abayobozi 
  binyuze mu matora no kugira uruhare mu kubakuraho igihe batujuje inshingano zabo, 
  nta miyoborere myiza izaba irangwa mu Gihugu cyangwa mu gace runaka kacyo. 
  Imiyoborere myiza igira amahame igenderaho. Ingero ni nyinshi. Muri rusange, 
  guha abaturage uruhare mu buyobozi, gukorera mu mucyo, kumenyekanisha no 
  kwisobanura ku byo ushinzwe gukora, kugira ubuyobozi buri wese yibonamo, 
  kubaha igitekerezo cy’undi, guharanira ubwigenge mu bwuzuzanye hagati y’inzego 
  z’ubuyobozi, kumenya kugira abandi inama kimwe no kutabogama, ukita ku nyungu 
  rusange byinjira mu mahame y’ingenzi y’imiyoborere myiza.
  
  Mu miyoborere myiza hagomba kubonekamo gutanga ikaze. Ntibikwiye ko 
  umuturage uje abagana aza yikandagira atazi niba muri bumwakire. Iyo bigenze bityo 
  buri gihe ahora abunza imitima yumva ko abayobozi bose ari bamwe. Umuyobozi 
  ubwira nabi abamushyize ku ntebe yaba ameze nka wa wundi utema ishami 
  ry’igiti yicayeho. Umuyobozi mwiza yakira abaje bamugana bagahuza ibitekerezo, 
  ahakenewe gukoreshwa amategeko agakoreshwa, uhanwa agahanwa, ukeneye 
  kungwa mu bahanganye bigakorwa nta ruhande ubuyobozi bubogamiyemo.
  Ibiranga imiyoborere myiza ni byinshi. Imiyoborere myiza igomba gushingira ku 
  mahame ya demukarasi. Abahanga basobanura ko demukarasi ari ubutegetsi 
  bwa rubanda, butangwa n’abaturage, bukorera abaturage kandi bugakurwaho 
  n’abaturage. Ibi bisobanura ko ubuyobozi mufite ari indagizo mugomba gufata 
  neza, mugahora mwiteguye, igihe icyo ari cyo cyose, kuyimurikira rubanda 
  rwayibaragije imeze neza, ishimishije. Ni yo mpamvu abayobozi batashoboye 
  kurangiza neza inshingano baragijwe, rubanda rubakuraho ikizere bagasimbuzwa 
  abandi babishoboye.
  
  

  Igihe abaturage bazaba bafite uburenganzira bwo kubashyiraho kugira ngo 
  mubahagararire mu nzego zinyuranye z’ubuyobozi babinyujije mu matora, bafite
  uburenganzira bwo gukurikirana imikorere yanyu, ndetse bafite uburenganzira bwo 
  kubagira inama no gushobora kubakuraho cyangwa kubasimbura igihe bigaragaye 
  ko mutashoboye kuzuza inshingano zanyu. Umuyobozi agomba kwakira neza 
  abaturage, akabatega amatwi yicishije bugufi, agakemura ibibazo atabogamye 
  agakurikiza amategeko. Iyo umuyobozi abigenje atyo usanga yubahwa kandi agace 
  aherereyemo kagatera imbere. Igihugu gifite abayobozi nk’abo gitera imbere.
  Nyakubahwa Muyobozi w’akarere,
  
  Ba nyakubahwa bayobozi muteraniye hano, kirazira ko umuyobozi yicara mu biro 
  ngo avugire kuri terefone ibijyanye n’inyungu ze bwite abaturage bamutegereje ku 
  muryango. Ntibikwiye ko muca ku baturage baje babagana mutababajije ikibagenza 
  ngo mubakemurire ibibazo. Birashoboka ko yenda bamwe muri mwe musohoka mu 
  biro mugaca ku baturage babategerereje hanze mutabasuhuje mukinjira mu modoka 
  zanyu mukagenda. Umuyobozi nk’uwo ntazi kwakira abamugana. Niba muri mwe 
  harimo umuyobozi nk’uwo ndamumenyesha ko yahinduka akareka kubangamira 
  uwo muco w’amahoro, akareka kudusebya dore ko burya ngo umukobwa aba 
  umwe agatukisha bose. Mu kwakira ababagana mugomba kurangwa n’amagambo 
  nka “muraho, murakaza neza murisanga, tubafashe iki? N’ayandi nk’ayo.”
  

  Murakoze, murakarama. 

  I. Ibibazo byo kumva no gusesengura umwandiko
  1. Uyu mwandiko ni bwoko ki? Ugamije iki? 
  2. Garagaza uko uyoboye ikiganiro asobanura imiyoborere myiza muri rusange? 
  3. Ni ibiki tubwirwa mu mwandiko biranga umuyobozi mwiza? 
  4. Ni iyihe nsanganyamatsiko ivugwa mu mwandiko?
  5. Rondora izini mvugo waba uzi zikoreshwa mu kwakira neza abakugana.
  6. Ni iki wungukiye muri iki kiganiro mbwirwaruhame?
  II. Ibibazo by’inyunguramagambo
  1. Tanga ibisobanuro by’ amagambo akurikira ari mu mwandiko: 
  a) Ubwitabire: 
  b) Ba Rugwirorusa: 
  c) Aza yikandagira: 
  d) Kubunza imitima: 
  e) Abamushyize ku ntebe: 
  2. Soma buri jambo rivuye mu mwandiko hanyuma urihuze n’ igisobanuro 
  

  cyaryo ukoresheje akambi.

  

  3. Sobanura icyo iyi mvugo ishaka kuvuga: umukobwa aba umwe agatukisha 

  bose

  VI. Ibibazo ku ibaruwa y’ubutegetsi, ku mwirondoro no ku matangazo
  1. Ushingiye ku ishami wize, andike ibaruwa isaba akazi kajyanye n’ibyo wize. 
  Ku mugereka w’ibaruwa wanditse, ushyireho umwirondoro wawe.
  2. Ishyire mu mwanya w’umubyeyi, maze wandikire inshuti yawe uyitumira mu 
  bukwe bw’ umwana wawe ugiye gushyingirwa.
  3. Andika itangazo rirangisha ibyangombwa byawe byabuze harimo 
  irangamuntu, uruhushya rwo gutwara ibinyabiziga n’ ubwishingizi 
  bw’ubuzima. Urikore ku buryo bizakugeraho neza wubahiriza uturango 
  

  twose tw’itangazo.

• UMUTWE 5:UBWIKOREZI

  Ubushobozi bw’ingenzi bugamijwe
  - Gusesengura umwandiko ku bwikorezi mu iterambere ry’igihugu, 
  hagaragazwa ingingo z’ingenzi ziwugize. 
  - Kugaragaza imimaro y’amagambo mu nteruro. 
  

  - Gusesengura no gukoresha mu nteruro inyangingo zinyuranye.

  Igikorwa cy’umwinjizo

  Ushingiye ku bumenyi ufite, sobanura isano iri hagati y’iterambere ry’ubwikorezi 
  

  n’iterambere ry’igihugu muri rusange.

  V.1. Umwandiko: Uruhare rw’ubwikorezi mu iterambere

  
  

  Ubwikorezi ni uburyo bwo gukura abantu cyangwa ibintu ahantu hamwe bijyanwa 
  

  ahandi. 
  

  Abakurambere bacu baragotse mu gihe batwaraga ibintu byose ku mutwe, baheka 
  

  mu ngobyi abanyacyubahiro, abageni ndetse n’abarwayi. 
  ashobora kuhakoresha amasaha atanu cyangwa atandatu mu modoka, yakoresha 
  indege akaba atarenza iminota mirongo itatu. 
  Ubwikorezi bwambukiranya ibihugu ndetse n’imigabane. Nk’uko babivuze ngo: 
  “Akanyoni katagurutse ntikamenya iyo bweze.” Ni muri urwo rwego, abantu 
  bagera mu bihugu bitandukanye bakoresheje uburyo bunyuranye bw’ubwikorezi 
  bikabafasha guhahirana, kwiga, gushyikirana no gutsura umubano.
  Iterambere ry’ubwikorezi rigendana n’iterambere ry’ibikorwa remezo. Iyo ibikoresho 
  by’ubwikorezi cyangwa se inzira z’ubwikorezi ziyongereye, iyoherezwa n’itumizwa 
  ry’ibicuruzwa mu mahanga no mu gihugu imbere ririyongera, rigakorwa ku buryo 
  buhendutse ndetse na serivisi zikihuta kandi zikanoga. Igihugu rero nticyatera 
  imbere kidashyize imbaraga mu kubaka ibikorwa remezo bijyanye no gutwara 
  abantu n’ibintu.
  Ikindi kandi iterambere ry’ubwikorezi rituma abantu ku giti cyabo biteza imbere. 
  Abafite inganda zikorerwamo ibikoreshwa mu bwikorezi, usanga ari abaherwe. 
  Abakozi b’izo nganda, abakora mu gutwara abantu n’ibintu babaho neza kandi 
  bakazigamira imiryango yabo. Abacuruzi bagezwaho ibicuruzwa byabo bidatinze 
  bakabasha guhaza amasoko kandi bakinjiza akayabo k’amafaranga. Uko abantu 
  bazamuka mu bukungu ni ko batanga imisoro igira uruhare mu iterambere 
  ry’igihugu. 
  Ubwikorezi rero ni inkingi ya mwamba mu iterambere, kuko bworoshya urujya 
  n’uruza rw’abantu n’ibintu. Abantu bagera aho bifuza mu gihe gito, bakabona igihe 
  gihagije cyo gukora indi mirimo. Ibintu bigera ku babikeneye bitagoranye kandi 
  bihagije ndetse bikinjiriza igihugu amafaranga gikenera mu gukora ibindi bikorwa 
  by’iterambere. 
  
  

  Uko ibihe byagiye bihita, abantu bakomeje gutekereza uburyo buboneye kandi 
  

  bwihuse bwo gutwara abantu n’ibintu. Ubwikorezi buteye imbere bugira uruhare 
  

  runini mu kuzamura ubukungu, bwaba ubw’umuntu ku giti ke, ubw’igihugu 
  

  n’ubw’isi muri rusange. Uburyo bunoze, bwihuse kandi buhendutse bwo gutwara 
  abantu n’ibintu ni kimwe mu bipimo by’iterambere. 
  
  

  Ubwikorezi bukorwa mu nzira zinyuranye: hari ubwikorezi bwo ku butaka, 
  

  ubwikorezi bwo mu mazi ndetse n’ubwikorezi bwo mu kirere. Mu bwikorezi bwo ku 
  

  butaka, hakoreshwa amagare, amapikipiki, imodoka z’amoko atandukanye ndetse 
  

  ku buryo bwisumbuyeho hakoreshwa gariyamoshi. Mu bwikorezi bwo mu mazi, 
  

  hakoreshwa amato atandukanye mu gutwara abantu n’ibintu. Mu bwikorezi bwo 
  mu kirere hakoreshwa indege zinyuranye.
  
  

  Abahanga baravuze bati: “Igihe ni amafaranga.” Ubwikorezi burushaho gutanga 
  

  umusanzu mu iterambere, iyo butwara ibintu byinshi kandi vuba. Iyo ubwikorezi 
  

  bwihuta, abantu babona igihe gihagije cyo gukora ibindi bikorwa. Urugero, uburyo 
  

  bwo gutwara abantu n’ibintu butaratezwa imbere mu Rwanda, umuntu yashoboraga 
  kuva i Rusizi ajya i Kigali akaba yakoresha iminsi itanu mu nzira nyamara ubu 
  
  

  V.1.2. Gusoma no kumva umwandiko

  Igikorwa

  Ongera usome umwandiko “Uruhare rw’ubwikorezi mu iterambere”, hanyuma 

  usubize ibibazo bikurikira:

  1. Ubwikorezi ni iki?
  

  2. Iterambere ni iki?
  

  3. Ni ubuhe buryo butandukanye bukoreshwa mu gutwara abantu 
  

  n’ibintu?
  

  4. Ni uruhe ruhare rw’ubwikorezi mu iterambere ry’igihugu?
  

  5. Garagaza urugero bw’ibikoreshwa mu gutwara abantu n’ibintu 
  

  byavuzwe mu mwandiko bitaratangira gukoreshwa mu Rwanda.
  

  6. Garagaza kandi usobanure ibikorwa remezo bijyanye no gutwara 
  

  abantu n’ibintu

  V.1.3. Gusoma no gusesengura umwandiko

  gikorwa

  Ongera usome umwandiko“ Uruhare rw’ubwikorezi mu iterambere”, hanyuma 
  

  usubize ibibazo bikurikira:
  

  1. Ni izihe ngingo z’ingenzi zigaragara muri uyu mwandiko?
  

  2. Kuri wowe uyu mwandiko ugusigiye irihe somo?
  

  3. Vuga ibindi byifashishwa mu gutwara abantu n’ibintu bitavuzwe mu 
  

  mwandiko.
  

  4. Sobanura uko ubwikorezi bukwiye kutabangamira ibidukikije nuko 
  

  bwakwimakaza umuco w’ubuziranenge.

  V.2. Iyiganteruro

  V.2.1. Inshoza n’ubwoko bw’interuro

  Igikorwa
  

  Ushingiye ku bumenyi ufite, sobanura interuro n’iyiganteruro. Hanyuma ukore 
  n’ubushakashatsi ku bwoko bw’interuro ushingiye ku mubare w’amagambo 
  

  n’uw’inshinga zizigize, unatange ingero.

  V.2.1.1. Inshoza y’interuro n’iyiganteruro
  

  1. Interuro 

  Interuro ni ijambo cyangwa urukurikirane rw’amagambo umuntu avugamo 
  cyangwa yandikamo igitekerezo cyuzuye. Interuro ni igice k’imvugo umuntu yatura 
  akakirangiza aruhuka bihagije, kigatanga igitekerezo cyuzuye. 
  2. Iyiganteruro
  Iyiganteruro ni ubumenyi bugamije gusesengura imiterere y’ibinyabumwe bigize 
  interuro ari byo magambo. Ni ubuhanga bwiga isanisha ry’amagambo mu kurema 
  interuro, amoko, imimaro n’imikurikiranire byayo mu nteruro. Iyiganteruro ryiga 
  kandi inyangingo zigize interuro, amatsinda yazo n’imimaro yazo.
  Mu iyiganteruro, ijambo ni cyo kinyabumwe fatizo nk’uko mu iyigantego 
  ikinyabumwe fatizo ari akaremajambo. 
  V.2.1.2. Amoko y’interuro 
  Hashingiwe ku mubare w’amagambo n’uw’inshinga zitondaguye bigize interuro, 
  interuro z’Ikinyarwanda zirimo amoko atatu: interuro jambo, interuro yoroheje 
  n’interuro y’urusobe.
  1. Interuro jambo 
  Interuro jambo ni interuro igizwe n’ijambo rimwe. Interuro jambo zishobora 
  gushingira ku magambo y’ubwoko hafi ya bwose. Interuro jambo ni interuro 
  idasanzwe kuko iba ihagarariye interuro igizwe n’amagambo menshi.
  Ingero: 
  Ibi mwabitundishije iki? Ikamyo. (Izina)
  Ni iki mwifuriza Abanyarwanda bose? Amahoro n’iterambere. (Amazina)
  

  Ibi bitabo mwabitundishije amakamyo angahe? Atatu. (Ikinyazina)

  Mwagenze urugendo rureshya rute? Rurerure. (Ntera)
  Murateganya iki muri iki gihembwe? Gutsinda. (Inshinga iri mu mbundo)
  Uraza? Ye! (Irangamutima) 
  Mwageze ku ishuri ryari? Kare. (Umugereka)
  Ndagiye. (inshinga itondaguye)
  

  Taha. (inshinga itondaguye)

  2. Interuro yoroheje cyangwa interuro shingiro
  

  Interuro yoroheje, interuro shingiro cyangwa interuro fatizo ni interuro igizwe 
  n’amagambo abiri cyangwa arenga ahuriye ku nshinga imwe itondaguye 
  yumvikanisha ubutumwa bumwe, budasobekeranye. Ruhamwa ariko ishobora 
  no kuba itagaragara mu nteruro tukayibwirwa n’indanganshinga. Iyo nteruro iba 
  ifite ruhamwa imwe igizwe n’ijambo rimwe cyangwa itsinda ry’amagambo ahuriye 
  ku gikorwa, imico cyangwa imimerere bivugwa mu nshinga. Interuro yoroheje 
  bayita kandi inyabumwe kuko ifite inshinga imwe itondaguye. Interuro yoroheje 
  kandi ishobora kuba ifite icyuzuzo kigizwe n’ijambo rimwe cyangwa urujyano 
  rw’amagambo ariko ishobora no kuba nta cyuzuzo ifite.
  Interuro yoroheje ishobora no kutagira inshinga ariko n’ubundi ikumvikanisha 
  

  igitekerezo kimwe.

  Ingero: 
  - Igihe ni amafaranga.
  - Ubwikorezi bwambukiranya ibihugu ndetse n’imigabane.
  3. Interuro y’urusobe 
  Interuro y’urusobe cyangwa interuro y’inyunge iba igizwe n’inshinga zitondaguye 
  zirenze imwe buri nshinga ikaba ari izingiro ry’inyangingo. Ni interuro igizwe 
  n’inyangingo ebyiri cyangwa zirenzeho.
  Ingero: 
  - Iyo ubwikorezi bwihuta, abantu babona igihe gihagije cyo gukora ibindi bintu.
  

  - Akanyoni katagurutse ntikamenya iyo bweze. 

  Imyitozo

  1. Mu kiganiro gikurikira, tahuramo amoko atandukanye y’interuro.
  - Yewe wa mugabo we! Ino hari ikibazo k’ibicanwa. Abantu batemye 
  amashyamba 
  - Barayatsemba. None Leta ntikemerera abantu gupfa gutema amashyamba 
  asigaye. 
  - Dukore iki?
  - Ntitwakibura. Reka turebe uburyo twakwihangira umurimo dukemura 
  ikibazo k’ibicanwa.
  - Ni byiza cyane.
  - Reka dutangire umushinga.
  - Uwuhe?
  - Uwo gukora imbabura za canamake. 
  - Zizagurwa n’abantu benshi kubera ko inkwi zihenda.
  

  2. Garagaza ibintu bine iyiganteruro ryibandaho.

  .2.2 Isanisha
  

  Igikorwa

  Uhereye ku nteruro zikurikira garagaza amagambo afitanye isano, uvuge 
  n’ubwoko bw’isanisha bwakoreshejwe kandi ukore n’ubushakashatsi ku 
  isanisha mu nteruro.
  - Ubwikorezi buteye imbere buzamura ubukungu.
  - Iki gisubizo cyashubije umuhanga.
  - Gusoma inkuru birakunzwe.
  - Abantu bagera aho bifuza mu gihe gito. 
  - Bihogo ikamwa menshi.
  

  - Biraro bya Murema azadusura.

  1. Inshoza y’isanisha
  Isanisha ni uburyo bwo guhuza amagambo mu irema ry’interuro ku buryo ijambo 
  

  ry’ibanze riha amagambo aryungirije akarango karyo.

  Urugero: 

  Bano bana bato barashonje. Ijambo ry’ibanze ni abana.
  Isanisha rikunze kugaragaza amasano nyantego aba ari hagati y’amagambo agize 
  interuro. Muri uru rugero isano ni inteko ya 2 ba.
  2. Amoko y’isanisha
  Mu Kinyarwanda hari amoko anyuranye y’isanisha.
  a) Isanisha nyantego
  Mu isanisha nyantego, ijambo ry’ibanze riha amagambo aryungirije intego ya 
  kamwe mu turemajambo twaryo. 
  Ingero: 
  - Iki gikamyo kinini gitwara imizigo myinshi.
  - Icyambu kinini gifasha mu bwikorezi.
  b) Isanisha nyanyito
  Isanisha nyanyito rishingira ku kivugwa n’ijambo ry’ibanze. Rikoreshwa akenshi ku 
  magambo adafite indomo n’indanganteko cyangwa afite indanganteko zumanye 
  (zidatandukana) n’igicumbi (Mugabo, Bahizi, Rukundo, mukecuru…). Iyo ikivugwa 
  ari umuntu umwe isanisha ribera mu nteko ya mbere; baba benshi kimwe no mu 
  irondora rikabera mu nteko ya kabiri. Iyo ikivugwa ari inyamaswa cyangwa ikindi 
  kintu isanisha rikorwa mu nteko ya 9 cyangwa iya cumi.
  Ingero: 
  - Mugabo akora ubwikorezi.
  - Ba Kanyana bahahirana n’amahanga.
  - Indege itwara imizigo myinshi.
  c) Isanisha nyurabwenge
  Isanisha nyurabwenge rikorwa iyo ibivugwa ari inshinga iri mu mbundo, uruvange 
  rw’abantu n’ibintu cyangwa uruvange rw’abantu n’inyamaswa n’urw’amagambo 
  adahuje inteko. Isanisha nyurabwenge rikorerwa mu nteko ya 8.
  Ingero: 
  - Umugabo, ihene n’igare byahuriranye.
  - Gutwarana abantu n’ibintu birabujijwe.
  - Kurya, kunywa no kubyina birashimisha.
  

  - Bakame n’impyisi birazirana

  d) Isanisha nyazina
  Isanisha nyazina ni isanisha rishingira ku ndanganteko yumanye n’igicumbi.
  Ingero: 
  - - Rutegaminsi rwa Tegera yari inyangamugayo. (Nt 11, Nt 1)
  - - Bikungero bya Murema afite ibihangano byiza. (Nt 8, Nt 1)
  - - Nyakayonga ka Musare.
  e) Isanisha mpisho
  Isanisha mpisho rikorwa igihe ikivugwa kitazwi cyangwa kitagaragajwe. 
  Ingero: 
  - Karabaye noneho.
  - Umugore n’umugabo rwambikanye.
  - Karahanyuze twarabyinnye biratinda.
  f) Uruvange rw’isanisha
  Uruvange rw’isanisha ni isanisha rigengwa n’inteko zitandukanye kandi rigengwa 
  n’ijambo rimwe. 
  Ingero: 
  - Igisonga cya Papa arahagurutse. (nt7 na nt1)
  

  - Nyina w’iki kimasa irashaje. (nt1, nt9)

  Imyitozo

  1. Garagaza ubwoko bw’isanisha bwakoreshejwe muri buri nteruro mu 

  zikurikira:

  a) Uyu mugabo mugufi afite imbaraga.
  b) Amatungo n’ibikoresho byahashiriye.
  c) Karababonye. 
  2. Tanga urugero rw’interuro ikoreshejwemo:
  a) Uruvange rw’isanisha.
  b) Isanisha nyazina.
  

  c) Isanisha nyanyito.

  V.2.3. Imimaro y’amagambo mu nteruro

  Igikorwa
  

  Uhereye ku nteruro zikurikira, garagaza imimaro y’amagambo azigize kandi 
  ukore ubushakashatsi ku mimaro y’amagambo mu nteruro.
  - Mukamana arwanya isuri.
  - Mugabe n’abana be bateye ibiti neza.
  

  - Amashyamba atuzanira umwuka mwiza.

  1. Imimaro y’ingenzi
  Imimaro y’ingenzi y’amagambo mu nteruro ni itatu: ruhamwa, inshinga (ipfundo/ 
  izingiro) n’icyuzuzo.
  

  a) Ruhamwa 

  Ruhamwa ni ijambo rigaragaza ukora igikorwa cyangwa uwerekezwaho imimerere 
  n’imico n’inshinga bivugwa n’inshinga iri mu nteruro. Ruhamwa ishobora kuba 
  izina, urujyano rw’amazina cyangwa urw’amazina n’imfutuzi zayo, ntera, ikinyazina, 
  inshinga iri mu mbundo cyangwa itondaguye mu buryo bw’insano. Ruhamwa 
  nanone ishobora kujyana n’inshinga imwe cyangwa nyinshi, gukurikira inshinga 
  cyangwa kuyibanziriza.
  
  

  Ingero:

  Abana barakina umupira.
  Umuhungu n’umukobwa bakuru baze.
  Bake barabona ibihembo.
  Niyonkuru yicaye ku ntebe.
  Uyu natahe.
  Kwiga birananiza. 
  Usakuza arasohoka.
  Karisa ariga, agahinga ndetse akanacuruza.
  Haragenda abahinzi gusa.
  

  Ruhamwa zigira amoko atandukanye:

  Ruhamwa mboneranteko / mboneranteruro
  Ruhamwa mboneranteko/ mboneranteruro ni ijambo cyangwa urujyano 
  

  rw’amagambo bishingirwaho isanisha nyantego. 

  Urugero:

  Abana batarangara babona amanota meza. 
  

  - Ruhamwa mboneramvugo

  Ruhamwa mboneramvugo ni ijambo rishingirwaho isanisha ry’inshinga ariko 
  

  hakurikijwe icyo inshinga ivuga iryo jambo rikaba ari ryo cyuzuzo k’inshinga.

  Ingero: 

  Imineke irya abana naho inzoga ikanywa abakuru.

  Imboga zibona abana.

  - Ruhamwa nyurabwenge

  Ruhamwa nyurabwenge ni ijambo ridashingirwaho isanisha rikaba icyuzuzo 
  

  k’inshinga ariko hakurikijwe icyo inshinga ivuga ukumva iryo jambo ari ryo ruhamwa.

  Ingero: 

  Imboga zibona abana. (Abana babona imboga)
  Igisoro gikina abahanga. (Abahanga bakina igisoro)
  

  - Ruhamwa mpisho/ mburabuzi

  Ruhamwa mpisho/ mburabuzi ni ruhamwa itagaragara mu rukurikirane 
  rw’amagambo ikagaragazwa n’akaremajambo ko mu nshiga gusa, kaboneka mu 
  

  nteko ya 8, 12,14 n’iya 16.

  ngero: 
  Karabaye. (agaki?)
  Biracitse. (ibiki?)
  Burije. (ubuki?)
  Nta cyo bitwaye. (ibiki?) 
  Harabaye ntihakabe. (hehe?)
  b) Inshinga (izingiro / ipfundo)
  Inshinga ni ijambo ribumbatiye ingingo yo kugaragaza igikorwa,imiterere, imimerere 
  cyangwa imico byerekeza kuri ruhamwa mu nteruro.
  Ingero:
  - Umurimo utugeza kuri byinshi.
  - Aba bana babereye ubutore.
  - Ibitabo byabo birashaje.
  - Abaporisi benshi baritonda. 
  - Abana be barabyibushye.
  

  c) Icyuzuzo 

  Icyuzuzo ni ijambo rijyana n’inshinga rikayisobanura cyangwa rikayuzuza. Gishobora 
  kugirwa n’ijambo rimwe cyangwa urujyano rw’amagambo.
  - Icyuzuzo mbonera 
  Icyuzuzo mbonera kigizwe n’ijambo cyangwa amagambo aherekeza inshinga 
  akuzuza igitekerezo cyayo. Icyuzuzo mbonera giherekeza inshinga kitanyuze ku rindi 
  jambo cyangwa ngo kigire ibindi bisobanuro by’umwihariko cyongeraho. Ni ukuvuga 
  ko hagati y’inshinga n’icyuzuzo mbonera nta rindi jambo rizamo. Gishobora kuba 
  kigizwe n’ijambo rimwe cyangwa menshi. Muri rusange icyuzuzo mbonera gisubiza 
  

  ikibazo iki? Nde? 

  Ingero 

  Kabayiza arubaka inzu.
  Inyamaswa zirya ibyatsi. 
  Urukwavu rurya kimari. 
  

  Kanyana avuza umwana we

  - Icyuzuzo nziguro
  

  Icyuzuzo nziguro cyuzuza inshoza y’inshinga kivuga uko igikorwa, imimerere 
  cyangwa imiterere biba, aho bibera, igihe bibera, inshuro biba n’ibindi. Gishobora 
  

  kugirwa n’ijambo rimwe cyangwa urujyano rw’amagambo.

  Ingero: 

  Wa mugabo arahinga cyane. 
  Uyu mwana yiga mu gitondo. 
  Karera akora imirimo ye vubavuba.
  Namubonye kabiri.
  

  Batuye i Kabgayi.

  Ibyuzuzo nziguro bigira amoko atandukanye bitewe n’inshoza yabyo. 

  - Icyuzuzo nziguro cy’uburyo

  Icyuzuzo nziguro cy’uburyo ni icyuzuzo cyuzuza inshinga kikavuga uko igikorwa 
  cyangwa imimerere bivugwa n’inshinga bigenda. Akenshi usanga ibyuzuzo 
  nziguro by’uburyo bigizwe n’imigereka y’uburyo, bigasubiza ikibazo kibajijwe 
  

  n’ingirwanshinga «-te? »

  Ingero: 

  Abakora cyane mubahembe. 

  Kagabo avuga buhoro cyane.

  Bagenda amaterekamfizi.

  - Icyuzuzo nziguro cy’ahantu

  Icyuzuzo nziguro cy’ahantu kivuga ahantu ibivugwa n’inshinga bibera cyangwa 
  

  biherereye. Gisubiza ikibazo hehe?

  Ingero: 

  Uze kunsanga haruguru. 
  Umwana yabaye mu nzu biratinda.
  Dutuye i Kamembe. 
  Nabibonye munsi y’umuhanda.
  

  - Icyuzuzo nziguro k’igihe

  Icyuzuzo nziguro k’igihe kivuga igihe imimerere cyangwa igikorwa bivugwa 
  

  n’inshinga bibera. Gisubiza ibibazo « ryari?” cyangwa « gihe ki?» 

  Ingero:

  Igihunyira gihiga nijoro. 

  Ajya ku kazi mu gitondo. 

  Baje ku manywa. 

  Yagiye kera.

  - Icyuzuzo nziguro k’inshuro
  

  Icyuzuzo nziguro k’inshuro kivuga inshuro igikorwa kiba cyangwa kigahamya ingano. 

  Gisubiza ikibazo kibazwa n’ijambo « kangahe? »

  Ingero:
  

  Nagiyeyo kenshi.

  Ibyo bintu twabyumvise rimwe. 
  Uri busome kangahe?
  Babirya rimwe na rimwe.
  
  

  2. Imimaro yungirije
  

  Mu nteruro, hari amagambo ajyana n’andi bigakora urujyano rufite umumaro 
  

  umwe ariko ugasanga afite imimaro yayo muri urwo rujyano

  a) Impuza
  

  Impuza ni amagambo afite umumaro wo guhuza amagambo n’andi. Ayo magambo 
  ni ibyungo n’ibinyazina ngenera.
  Ingero: 
  - Ubwikorezi bw’abantu n’ibintu bwateye imbere. (bw’ na na:ni impuza)
  - Abahungu n’abakobwa buriye indege bajya kwiga. (na: ni mpuza)
  b) Imfutuzi
  Imfutuzi ni amagambo asobanura andi aherekeje, ndetse n’ indangahantu.
  Ingero:
  - Uyu mwana muremure yiga neza. (uyu, muremure: ni imfutuzi)
  

  - Twigira mu ishuri. (mu: imfutuzi)

  Imyitozo

  1. Garagaza imimaro y’ibanze n’imimaro yungirije ku magambo agize 
  interuro zikurikira :
  a) Aba banyeshuri n’abarezi babo bakora ibikorwa byiza.
  b) Sekarama yasize ibisigo n’ibiganiro.
  2. Mu nteruro zikurikira erekana ruhamwa uvuge n’amoko yazo:
  a) Imineke irya abana.
  b) Igikombe k’ibihugu kizakinirwa he?
  3. Tanga urugero rw’interuro ifite:
  a) Icyuzuzo mbonera
  b) Icyuzuzo nziguro cy’uburyo
  

  c) Icyuzuzo nziguro k’inshuro.

  v.3. Imyitozo y’ubushobozi ngiro bw’umunyeshuri

  Uhereye ku nsanganyamatsiko y’ubwikorezi, andika umwandiko uri hagati 
  y’imirongo mirongo itatu na mirongo ine, wemeranywa n’uyu mugani “Akanyoni 
  katagurutse ntikamenya iyo bweze.” Mu mwandiko wawe hagaragaremo 
  amoko anyuranye y’interuro n’inyangingo.
  Ubu nshobora:
  - Gusobanurira abandi uruhare rw’ubwikorezi mu iterambere ry’igihugu. 
  - Gusobanurira abandi amoko atandukanye y’interuro.
  - Kugaragaza imimaro y’amagambo agize interuro.
  - Gusesengura interuro yoroheje nkoresheje uburyo bw’igiti.
  - Kugaragaza inyangingo zitandukanye mu nteruro z’Ikinyarwanda. 
  Ubu ndangwa no:
  - Gukoresha neza Ikinyarwanda no gushishikariza abandi ibijyanye 
  n’iterambere rishingiye ku bwikorezi.
  - Gushishikarira no gushishikariza abandi gukoresha neza isanisha mu 
  

  nteruro.

  V.4. Isuzuma risoza umutwe wa gatanu

  Umwandiko: Igihugu cy’u Rwanda kitaye ku bwikorezi
  Ubwikorezi ni kimwe mu bifata umwanya ntagereranywa mu iterambere ry’Igihugu kuko 
  buri mu byinjiza umusoro munini igihe bohereza cyangwa batumiza ibintu mu mahanga 
  no mu ngendo z’abantu zaba iz’imbere mu Gihugu n’izambukiranya imipaka ndetse 
  bukanatanga akazi ku bantu benshi. Umusoro ni amafaranga Leta isaba umuturage ku 
  mutungo we hashingiwe ku itegeko, hakurikijwe ubushobozi bwa buri wese, ukayifasha 
  kurangiza inshingano zayo. Ibyo bituma buri gihugu kita ku bwikorezi kubera uruhare 
  bufite mu kwinjiza imisoro.
  Imirimo y’ubwikorezi ni myinshi, harimo gutwara abantu ku nzira y’ubutaka hifashishijwe 
  
  amapikipiki, amatagisi n’amabisi byabiherewe uruhushya n’itegeko rigenga ibinyabiziga 
  binyura mu muhanda, kandi bifite ubushobozi bwo gutwara abantu. Mu bihugu bimwe 
  batwara abantu n’imitwaro muri gariyamoshi kuko zihuta kandi zigatwara abantu 
  benshi n’ibintu byinshi kurusha amabisi n’amakamyo. Hari kandi gutwara abantu 
  n’ibintu mu ndege haba imbere mu gihugu ndetse no mu ngendo mpuzamahanga; mu
  biyaga ndetse no mu nyanja ngari na ho batwara abantu cyangwa imizigo mu mato 
  agezweho ashobora gutwara abantu ibihumbi n’amatoni atabarika y’ibicuruzwa aho 
  abantu bambara imyambaro yabugenewe ishobora gutuma batarohama mu mazi mu 
  gihe habaye impanuka. 
  
  Mu guteza imbere ubwikorezi mu Rwanda hari gutunganywa inyigo y’umuhanda wa 
  gariyamoshi nk’uko bitangazwa n’ubuyobozi. Umuhanga mu by’ubwubatsi ushinzwe 
  itunganywa ry’inyigo y’umuhanda wa gariyamoshi muri Minisiteri y’Ibikorwa Remezo 
  ni we wabitangaje nyuma y’inama yabereye Arusha muri Tanzaniya. Muri iyo nama 
  harebwe aho ibikorwa byo kubaka uwo muhanda wa Daresalamu (Dar es Salaam)-
  Isaka-Kigali-Keza-Musongati (DIKKM) bigeze. Yabwiye ikinyamakuru “The New Times” 
  ko Tanzaniya, u Burundi n’u Rwanda bakomeje gufatanyiriza hamwe gutunganya 
  umushinga w’umuhanda wa gariyamoshi DIKKM. Iyi nama yabereye Arusha, yari 
  igamije kongera amasezerano muri serivisi z’ubujyanama muri uyu mushinga ku wa 31 
  Ukuboza 2015.
  
  Iyo nama yitabiriwe n’abayobozi mu nzego zinyuranye, harimo iz’imari, iz’ibidukikije no 
  gucunga ubutaka zaturutse mu bihugu bitatu, banemeza amabwiriza Ikigo k’Igihugu 
  Gishinzwe Iterambere ry’Ubwikorezi mu Rwanda (RTDA) kizagenderaho gitanga isoko 
  ry’ubwubatsi ku ruhande rw’u Rwanda, Tanzaniya n’u Burundi.
  
  Imirimo y’ibanze ku bikorwa by’uyu muhanda yanaganiriweho n’abaminisitiri bafite 
  ubwikorezi mu nshingano zabo, mu nama yabereye i Mwanza muri Tanzaniya, ku wa 13 
  Gashyantare mu mwaka wa 2015. Mu itangazo ryashyizwe ahagaragara nyuma y’inama 
  yabo, rivuga ko biyemeje kurushaho gukorana kugira ngo bateze imbere inyungu 
  z’ibihugu uko ari bitatu kimwe n’ababituye. Hari aho rigira riti: “Abaminisitiri bashimye 
  ubushake ibihugu bitatu bihurira kuri uyu mushinga bifite kugira ngo ubashe gushyirwa 
  mu bikorwa n’akamaro uzagira ku guhuza ibihugu by’akarere mu buryo bw’ubwikorezi, 
  iterambere ry’ubukungu n’izamuka rya serivisi z’imibereho rusange”.
  
  Iyo nama y’i Mwanza kandi yemeje ko nyuma y’inkunga ya Banki Nyafurika Itsura 
  Amajyambere, ibihugu bihuriye kuri uwo mushinga bigomba gufatanya ku kiguzi 
  gikenewe kugira ngo inyigo yawo irangizwe neza; aho bibarwa ko hagikenewe amadorari 
  y’Amerika ibihumbi magana atatu (U$ 300 000). Umwe mu bari bitabiriye inama avuga 
  ko ibihugu byose byiyemeje kongeramo ingufu ku buryo uyu mushinga urangizwa mu 
  gihe cya vuba, aho biteganyijwe ko mu minsi iri imbere bazatangira guhatanira kubaka 
  uyu muhanda binyuze mu bufatanye bwa za Leta n’abikorera. Kubaka iyi nzira ya 
  gariyamoshi byari biteganyijwe gutangira hagati mu mwaka wa 2017. 
  
  Mu Gushyingo mu mwaka wa 2015 ni bwo hashyizwe ahagaragara ibigo byatoranyijwe 
  mu rwego rw’ibanze, nk’ibizahatanira gutunganya no gushyira mu bikorwa umushinga 
  wo kubaka ibirometero igihumbi na magana atandatu na mirongo irindwi na bibiri 
  (km1 672) bihuza Daresalamu (Dar es Salaam) yo muri Tanzaniya, Kigali mu Rwanda 
  na Musongati mu Burundi. Biteganyijwe ko kubaka uyu muhanda bizatwara miriyari 
  
  eshanu na miriyoni ebyiri z’amadorari y’Amerika.
  Mu rwego rwo guteza imbere ubwikorezi Leta y’u Rwanda kandi yashyizeho ikigo 
  gishya kitwa ATL kizita ku bikorwa bijyanye n’ingendo z’indege kugira ngo urwo rwego 
  rw’ubwikorezi rurusheho gutera imbere. Iki kigo kigamije kugabanya amafaranga 
  menshi yagendaga muri urwo rwego no gucunga ibikorwa byo ku bibuga by’indege. 
  ATL yemejwe n’Inama y’Abaminisitiri, ikaba yarahawe inshingano zo gucunga ingendo 
  z’indege, imizigo n’ibibuga ndetse na serivisi zijyanye na byo. Hemezwa ko ikibuga 
  k’indege cya Bugesera kizageza u Rwanda ku rwego mpuzamahanga mu bwikorezi 
  bwo mu kirere. Iki kigo gishya kikaba kigamije guteza imbere urwego rw’ubwikorezi 
  bwo mu ndege; bigafasha u Rwanda kuba intangarugero muri Afurika y’Uburasirazuba. 
  Nibigenda bityo, imari ya “Rwanda Air” iziyongera kandi bitume u Rwanda ruba 
  ikitegererezo cy’ubwikorezi bwo mu kirere mu karere, mu gutwara abagenzi n’imitwaro 
  kandi bizongera ubukungu bw’u Rwanda.
  
  Iyi gahunda nshya izatuma Ikigo k’Igihugu Gitwara Abantu n’Ibintu mu Ndege kigabanya 
  umubare w’amafaranga yatangwaga na Leta. Ubu Komisiyo Ishinzwe Ivugururwa 
  ry’Amategeko irimo kwiga ku itegeko rishya rishyiraho Ikigo k’Igihugu Gishinzwe 
  Ingendo za Gisiviri nyuma rikazagezwa ku Nteko Ishinga Amategeko ngo iryemeze. U 
  Rwanda rwamaze kuvugurura Ikibuga Mpuzamahanga k’Indege cya Kigali (Kanombe). 
  N’imirimo yo kubaka Ikibuga k’Indege Mpuzamahanga cya Bugesera yaratangiye.
  Ubwikorezi buzanira u Rwanda imisoro myinshi ariko hari ibintu n’imirimo bisonewe 
  umusoro ku nyongeragaciro. Muri yo harimo ubwikorezi bujyanye n’imirimo yo 
  
  gukwirakwiza amazi; imirimo yo gutunganya no gukwirakwiza amazi meza; gutunganya 
  amazi yanduye mu rwego rwo kutangiza ibidukikije iyo bitagamije gucuruzwa. Ibirebana 
  n’ibintu n’imirimo bijyana no kubungabunga ubuzima; imirimo yo kubungabunga 
  ubuzima n’imirimo ikorwa mu buvuzi; ibikoresho bigenewe abafite ubumuga na byo 
  birasonewe. Hari kandi ibintu n’imiti bihawe ibitaro n’amavuriro; ibintu n’imiti bitanzwe 
  cyangwa bitumijwe mu mahanga n’ababyemerewe, n’ibikoresho bihabwa abarwayi, 
  byagenewe gukoreshwa mu buvuzi cyangwa insimburangingo. Ibigo bigaragara ko 
  bishobora gusonerwa, bigomba kuba bizwi n’amategeko akurikizwa mu Rwanda 
  nk’ibigo bya Leta, imiryango igamije imibereho myiza y’abaturage, n’ibindi bigo ibyo ari 
  byo byose bikora ibikorwa byo gufasha bidaharanira inyungu. 
  
  Mu by’ukuri rero, ubwikorezi bufite uruhare runini mu iterambere ry’Igihugu kuko 
  haturuka ibintu bikoreshwa mu buzima bwa buri munsi bwaba ubwa Leta cyangwa 
  abantu ku giti cyabo. Ubwikorezi kandi ni hamwe mu haturuka imisoro Leta ikoresha 
  mu gukusanya amafaranga agenda ku mirimo rusange yayo, guteza imbere ubukungu 
  bw’Igihugu, imibereho myiza y’abaturage no mu butabera. Ni ngombwa rero ko 
  ibikorwa remezo bivugururwa, ibindi bigashingwa kandi bikaba bijyanye n’iterambere 
  mu bufatanye n’ibindi bihugu n’imiryango mpuzamahanga. 
  

  Bifatiye kuri: www.igihe.com/amakuru/

  I. Ibibazo byo kumva no gusesengura umwandiko
  1. Sobanura icyo umusoro uva ku bwikorezi ari cyo. 
  2. Ni ikihe gikorwa kivugwa mu mwandiko kigaragaza ko u Rwanda n’ibindi 
  bihugu bishishikajwe no guteza imbere ubwikorezi? 
  3. Ushingiye ku mwandiko, sobanura iyi mpine “DIKKM”.
  4. Uretse ibikorwa bivugwa mu mwandiko, tanga ibindi byerekeye izindi nzira 
  z’ubwikorezi u Rwanda rwashyizemo ingufu?
  5. Ni gute umuhanda uvugwa mu mwandiko uzagira uruhare mu buzima 
  bw’Igihugu? 
  6. Garagaza insanganyamatsiko rusange ivugwa muri uyu mwandiko n’ingingo 
  

  z’ingenzi ziyishamikiyeho. 

  II. Inyunguramagambo
  1. Kora interuro ku magambo akurikira, ukurikije uko asobanura mu mwandiko:
  a) Gusora 
  b) Ubukungu
  c) Gusonera
  d) Insimburangingo
  e) Imizigo
  2. Tanga amagambo ari mu mwandiko afite inyito inyuranye n’iy’aya akurikira: 
  a) Igihombo 
  b) Imbere mu gihugu
  c) Batumiza
  d) Umuswa
  III. Ibibazo ku kibonezamvugo
  1. Kora interuro zigaragaramo:
  a) Isanisha nyantego
  b) Isanisha nyanyito
  c) Isanisha nyurabwenge
  d) Isanisha nyazina
  2. Garagaza imimaro y’amagambo mu nteruro zikurikira:
  a) Iyi nama yabereye Arusha.
  

  b) Ubwikorezi buzanira u Rwanda imisoro myinshi. 

  
  

• Topic 6
• Topic 7
• Topic 8
• Topic 9