UMUTWE 2:UMUCO NYARWANDA►

UMUTWE 1:KUBAKA UMUCO W’AMAHORO

  • UMUTWE 1:KUBAKA UMUCO W’AMAHORO

    Ubushobozi bw’ingenzi bugamijwe
    - Gusesengura umwandiko ku kurwanya ihohotera no kugaragaza ingingo 
    z’ingenzi ziwugize.
    - Gusesengura amagambo aturuka ku ikomora hagaragazwa uturemajambo 

    twayo.

    Igikorwa cy’umwinjizo 
    Ushingiye ku bumenyi bwawe bwite, sobanura ihohoterwa, uko rivuka, 

    ibiritera, ingaruka zaryo n’ingamba zo kurikumira hubakwa umuco w’amahoro.

    I.1. Umwandiko: Umwana wahohotewe


    “Uriya mugore se ko mbona ari kwivugisha amagambo menshi yiyesura, 
    byamugendekeye bite? Cyo re! Dore aricara agahita ahaguruka akajya kurunguruka 
    mu idirishya akongera akicara. Uriya ni umurwayi pe! Noneho ndabona atangiye 
    kwishima mu mutwe, ubanza uyu munsi yacanganyikiwe! Cyangwa uburwayi bwo 
    mu mutwe abumaranye iminsi! Yewe, ubanza yataye umutwe, reka mwegere 
    nankundira tukaganira ndareba icyo namufasha.” Nkimara kugisha umutima inama, 
    nibaza uko ngiye kumwegera ngo muganirize. Mu gihe ntarahaguruka, atangira 
    kuvugira hejuru mu ijwi riranguruye asakuza cyane agira ati: “Ubu koko turerere 
    he? Mu ngo tubasigira abakozi bakabahohotera! Mu baturanyi na ho harimo 
    inyangabirama zibahohotera! Ku mashuri na ho hari abarezi bamwe na bamwe 
    babahohotera. Iki ni ikibazo gikomeye Leta igomba gukumira amazi atararenga 
    inkombe”!
     Ibyo yabivugaga ubona ababaye ariko kubera ko nta muntu yavugishaga, abari aho 
    dukomeza kumuhanga amaso gusa dukeka ko yaba afite ikibazo cyo mu mutwe. 
    Yari yambaye ingutiya ndende n’agapira gusa. Nta nkweto yari yambaye ariko 
    bigaragara ko yari umuntu usanzwe ari umusirimu. Ibirenge bye byari byuzuyeho 
    uburimiro ndetse n’intoki zuzuye ibitaka boshye umuntu wahoze ahinga. Hashize 
    akanya gato arongera atangira gusakuza. Ati: “Abana bacu tubahungishirize he? Mu 
    ngo barahohoterwa, mu baturanyi ni uko, none n’abakabarinze barabahohotera! Ni 
    ishyano! Ni ishyano nta we naribwira weee! Sinamutanga weee! Oya!”
    Uko yakomezaga gusakuza ni na ko yajyaga ahaguruka akongera agakubita ijisho 

    mu idirishya ryari hejuru y’aho yari yicaye. Hashize akanya hasohoka umuganga 

    wari wambaye itaburiya y’umweru tubona amuhereje imyenda yari asohokanye 
    asa n’umwihanganisha, arongera arinjira naho wa mugore akomeza kwicara 
    aho. Ngeze aho ndamwegera. Ku bibero bye yari ahafite imyenda muganga yari 
    amaze kumuhereza, nitegereje mbona ni agakariso kabaye ubushwangi n’akajipo 
    kakwira umwana w’imyaka itanu kacikaguritse kandi kahindutse amaraso. Mugeze 
    iruhande, ndamusuhuza anyikirizanya ishavu n’agahinda. Yari yataye umutwe ku 
    buryo ibyo namubazaga byose yansubizaga igisubizo kimwe gusa kidafitanye isano 
    n’icyo mubaza: “Ni se”. Nti: “Byagenze bite”? Ati: “Se”. Nyuma yo kumara umwanya 
    muvugisha akansubiza ibiterekeranye, mpitamo kumuhagurutsa aho yari yicaye 
    ndamusindagiza mugeza aho batangira ubufasha ku bahungabanye. Mwinjiza mu 
    nzu, tuhasanga umukobwa ubishinzwe amwereka aho yicara. 
    Mu gihe atangiye kumuganiza nge ndasohoka. Nkigera hanze mpahurira n’abagore 
    babiri bari bavuye gukingiza barimo baganira. Sininjiye mu kiganiro cyabo ariko 
    nkomeza kugikurikira. Baganiraga bavuga umugabo wahohoteye umwana we 
    wiga mu mashuri y’inshuke amusanze mu rugo wenyine nyina yagiye mu murima. 
    Nkimara kubyumva nsanisha iyo nkuru n’uko wa mugore yansubizaga, nibuka ko 
    yasaga nk’uvuye mu murima nkeka ko umwana bavuga ari uwe. Nsubira mu nzu 
    aho nari namusize nsanga yacururutse aganira na wa mukobwa. 
    Mpageze ashaka guceceka ariko wa mukobwa aramubwira ati: “ Komeza nta kibazo 
    uyu ni we wakuzanye aha”. Arakomeza aramutekerereza. “Bahise bampamagara 
    ndi guhinga ngo Karake, umugabo wange, yaje avuye mu kabari yasinze kanyanga 
    amufata ku ngufu. Nahise mva mu murima aho nufiraga amasaka nsanga umwana 
    aravirirana ni ko kumuzana kwa muganga. Nongeye kugarura ubwenge nisanga aha 
    tuganirira”.
    - None se Karake asanzwe anywa kanyanga?
    - Yayinywaga ariko nta kindi gihe yigeze akora ishyano nk’iryo.
    - Wa mukobwa asa n’uguye mu kantu, aceceka akanya gato maze bimwanga 
    mu nda akomeza kumuganiriza.
    - Buriya rero sinaba ngushinyaguriye nkubwiye ko ishyano ryaguye iwanyu nawe 
    warigizemo uruhare. Iyo ubonye uwo ari we wese akoresha ibiyobyabwenge 
    ntabwo uba ukwiye kumuhishira. Kwinumira ni nko kureka igitambambuga 
    iruhande rw’umunyotwe. Kiwugeraho kikawusandaguza boshye ivu. Nyamara 
    iyo uba warabigejeje ku bayobozi bari ku mugorora bakamugira inama akareka 
    kanyanga. Ndakubwiza ukuri nta mubyeyi muzima wakorera umwana we ibya 
    mfura mbi nka biriya. Ni ikibazo k’ingaruka z’ibiyobyabwenge. Ikindi kandi 
    ni ngombwa kujya tuganiriza abana bacu tubigisha gutahura abantu bafite 
    ingeso mbi, bashobora kubahohotera. Ibyo byatuma bamenya kuvumbura 
    ufite umugambi mubisha wo kubahohotera bakamuhungira kure.
    Wa mugore yari yagaruye akenge yumva ibyo umukobwa amubwira atuje. Hashize 
    akanya abaza wa mukobwa.
    - None se ubwo Leta izamuhanisha iki? Si ukumufunga burundu ngahinduka 
    umupfakazi?
    - Leta nta nyungu iba ifite mu gufunga abantu burundu, icyo iba igamije ni 
    ukugorora umuhemu uba wakoze icyaha. Iyo amaze kwigishwa imyitwarire 
    ye ikagaragaza ko ibyatumye akora icyo cyaha atabisubira, baramufungura 
    akagaruka gufatanya n’abandi kubaka igihugu. Si byiza rero guhishira uwakoze 
    ishyano nk’iryo kuko uba umutesheje amahirwe yo kugororwa ngo ahinduke 
    muzima. Umuzima arafungurwa naho umutindi unangira ntagaragaze ko 
    yicuza ibyo yakoze ni we ufungwa burundu.
    - Urakoze kubera ibisobanuro umpaye n’inama ungiriye, ndumva nacururutse 
    reka nge kureba uko umwana ameze ubu muganga yanshatse arambura.
    Akimara kumushimira, turasohokana twerekeza aho bakirira abarwayi baje ari 
    indembe; hamwe nari namukuye yataye umutwe. Tuhageze umwe mu baganga bari 
    bahari amubwira ko ategereza gato, ko umwana arimo gukurikiranwa n’abaganga 
    kandi ko ibizamini byafashwe babijyanye muri raboratwari kureba niba nta bundi 

    burwayi yaba yatewe n’ihohoterwa yakorewe.

    I.1.1. Gusoma no gusobanura umwandiko




    Ongera usome umwandiko “Umwana wahohotewe”, maze usubize ibibazo 
    byawubajijweho. 
    1. Umugore uvugwa mu gika cya mbere cy’umwandiko yari he? Kubera iki? 
    2. Ni ibiki bigaragaza ko umugore uvugwa mu mwandiko yasaga 
    nk’uwataye umutwe? 
    3. Ni irihe hohoterwa rivugwa muri uyu mwandiko? Ni nde wahohoteye 
    undi? Yabitewe n’iki? 
    4. Ni he havugwa mu mwandiko hashobora gukorerwa ihohoterwa?
    5. Ese mbere yo kuganira n’uriya mukobwa, uwo mugore yari afite 
    umugambi wo gutanga umugabo we? Sobanura igisubizo cyawe. 
    6. Muri uyu mwandiko baratanga inama y’uko twarwanya ihohoterwa. 

    Izo nama ni izihe?


    Ongera usome umwandiko “Umwana wahohotewe” maze usubize ibibazo 
    bikurikira:
    1. Ni iyihe nsanganyamatsiko ivugwa muri uyu mwandiko?
    2. Ni izihe ngingo z’ingenzi zivugwa mu mwandiko?
    3. Garagaza ubundi bwoko bw’ihohoterwa ritavuzwe mu mwandiko.

    4. Ni izihe ngaruka uwahohotewe ashobora guhura na zo?

    Wifashishije umwandiko “Umwana wahohotewe” n’ubumenyi rusange, 
    ungurana ibitekerezo na bagenzi bawe ku nsanganyamatsiko ikurikira: 

    “Ingamba zafatwa kugira ngo hakumirwe ihohoterwa.”

    Itegereze amagambo atsindagiye ari muri izi interuro zikurikira, ugire icyo 
    uyavugaho uhereye ku miterere n’inkomoko yayo. Uhereye ku miterere 
    n’inkomoko yayo, kora ubushakashatsi utahure inshoza y’ikomoranshinga, 
    ugaragaze uko inshinga zivuka ziturutse ku mazina n’uturemajambo twazo.
    1. Uko uwo mugore yakomezaga gusakuza ni ko yahagurukaga akareba 
    mu idirishya ryari hejuru y’aho yari yicaye.
    2. Abayobozi bakunda kujanisha kugira ngo bamenye umubare 
    w’abahohoterwa muri rusange.
    3. Iyo bwije, kumurika mu nzu bigabanya ubwoba.
    4. Umuntu muzima arangwa no gutagatifuza ibikorwa bye.
    I.2.1.1. Inshoza y’ikomoranshinga
    Ikomoranshinga ni ihimba ry’inshinga nshya uhereye ku bicumbi by’andi magambo 
    asanzwe mu rurimi cyangwa imizi y’inshinga. Hari amatsinda abiri y’ikomoranshinga: 
    ikomoranshinga mvazina n’ikomoranshinga mvanshinga.
    I.2.1.2. Inshoza y’ikomonshinga mvazina
    Ikomoranshinga mvazina ni ihimba ry’inshinga uhereye ku bicumbi by’amazina 
    asanzwe ari mu rurimi.
    a) Gukomora inshinga ku izina
    Gukomora inshinga ku izina ni byo byitiriwe ikomoranshinga mvazina. Iri 

    komoranshinga rikoresha ingereka zikurikira: -h-;-k-; -r-; -ah-ar-, -ik-,-ur-,





    b) Uturemajambo tw’inshinga zo mu ikomoranshinga mvazina
    Inshinga zishingiye ku ikomoranshinga mvazina zifite uturemajambo dusa 
    neza n’utw’inshinga isanzwe. Twabonye ko uturemajambo tw’inshinga ari: 
    akano, indanganshinga, impakanyi, igenantego/indangagihe, 
    inyibutsacyuzuzo, umuzi, ingereka n’umusozo. 
    Inshinga yavutse kubera ikomoranshinga ishobora kugira utwo turemajambo twose 
    cyangwa tumwe muri two.
    Ingero
    a) Inuma iraguguza cyane.
    b) Tumufashe areke gutindahazwa no kubura icyo akora.
    c) Uyu mwana agomba kugirwa inama zimunezeza kuko amaze gusorekara.

    d) Kudumbura abandi mu mazi si igikorwa cyo gutagatifuzwa.




    Bagenahirwe munyumve
    Bagenategeko mumvune
    Munyumvire iyi mvamutima
    Navogerewe imvugiro
    Muramvane mu makuba.
    Navangiwe mu mvugo
    N’abakagombye kunyumva
    Bakamvana mu mahoro
    Bakanjyana mu makuba
    Kandi rwose ari bakuru.
    Ngenda mpura n’amahano
    Ngahohoterwa bahari
    Ubwo ndatinya ngaceceka
    Ngahora mpangayitse
    Ngira ngo mwese muri bamwe!
    Nahuye na muranduranzuzi
    Aranzuyaza ngo aranduzi
    Aranzenguruka ndazimira
    Cyaruzi ubwo aranzonga
    Yizimanira akayuzi kange.
    Runyogozi, muhishwambuto
    Atambuka apfutse ingohe
    Ngo maze angushe mu mutego
    Intege zange akirigita
    Bindigisiriza ubuzima.
    Ruzingabato yarateye
    Ngo atahe itoto ryange
    Yiteruzwa udutako
    Nako udufaranga
    Ngo antahire agahugu!
    Agahugu kange ni gato
    Abazingambuto baragateye
    Baragatunduza mfite intimba
    Murambe hafi birangoye
    Ubuzima burizinga.
    Intara zose yarazikwiye
    Ntarumanga arazivuyanga
    Atitaye ko zidakomeye
    Akazisenya nta soni
    12
    Agera ikambere n’ibikari,
    Bya bimamyi by’ibimama
    Biguha imari y’amahano
    Bikakunyunya nk’uwanyazwe
    Bikakunyonga ubutanyurwa
    Bikunyuza inyenga y’amarira.
    Ba bisukari isiga ingese
    Ntibasiba baraserutse
    Kuko basanganywe isoni nke
    Baragusekera bakagusoroma
    Bakagusenya ugasiga isi.
    Abanyumvise mubimenye
    Ba bihehe mubamenye
    Bakunyuza mu rihumye
    Maze ukagenda utabimenye
    Ugafumbira umunaba.
    Banyamishinga mudufashe
    Murashishoze dushobore
    Ibyo kujisha shugadadi
    Tujwigirize shugamami
    Ishaba y’abato ishishe. 

    Umuhanzi 

    NSENGIMANA Cyriaque

    Ongera usome umwandiko “Muhishwambuto”, maze usubize ibibazo 
    byawubajijweho. 
    1. Ni irihe hohoterwa rivugwa muri uyu mwandiko?
    2. Ni ba nde umuhanzi asaba ko bamwumva muri iki kibazo k’ihohoterwa?
    3. Ijambo “ Abazingambuto” risobanura iki? 
    4. Abazingambuto bahohoteye bate uvugwa mu mwandiko?
    5. Ese hari aho bavuga ko muhishwambuto yakwiriye ahantu hose? 
    Byerekanishe amagambo yo mu mwandiko.
    6. Hari abantu bavugwa ko bakwiye kwamaganwa bashukana bitwaje 

    imari. Abo ni ba nde?

    Ongera usome umwandiko “Muhishwambuto”, maze usubize ibibazo 
    byawubajijweho. 
    1. Umwandiko «Muhishwambuto » uri mu buhe bwoko bw’umwandiko? 
    Sobanura igisubizo cyawe.
    2. Ni izihe ngingo z’ingenzi ziri mu mwandiko?
    3. Ni ba nde bashobora guhohotera umwana?

    4. Ni izihe ngaruka uwahohotewe ashobora guhura na zo?

    Soma interuro zikurikira, witegereze inshinga zitsindagiye hanyuma ugaragaze 
    intego yazo. Hera ku ntego y’izo nshinga maze usobanure uko inshinga zivuka 
    ku zindi kandi ugaragaze uturemajambo two mu ikomoranshinga mvanshinga. 
    a) Abantu bakunda kurwanya ihohotera barangwa n’umutima mwiza
    b) Kugendererwa n’abashyitsi ni umugisha.
    c) Uwahohotewe asabwa kuvugisha ukuri kugira ngo yitabweho.
    d) Kunezerwa birakwiye ku bantu bose.

    I.4.1. Inshoza y’ikomoranshinga mvanshinga
    Ikomoranshinga mvanshinga ni ihanga ry’inshinga nshya uhereye ku mizi y’inshinga 
    zisanzwe mu rurimi. Iri komoranshinga rikoresha ingereka zitandukanye. Twabonye 
    ko ingereka ari uturemajambo tujya hagati y’umuzi n’umusozo tukazanira inshinga 
    ingingo nshya. Twabonye kandi ko iyo umuzi wiyunze n’ingereka bibyara igicumbi 

    gishya kitwa intima.

    I.4.2. Uturemajambo tw’inshinga zo mu ikomoranshinga 
    mvanshinga
    Inshinga zishingiye ku ikomoranshinga mvanshinga na zo zifite uturemajambo dusa 
    neza n’utw’inshinga isanzwe. 
    Inshinga yavutse kubera ikomoranshinga mvanshinga ishobora kugira utwo 
    turemajambo twose cyangwa tumwe muri two nko mu ikomoranshinga mvazina.
    Ingero
    a) Nibatazabimujanishiriza azabyibagirwa kuko azaba ari kwambarira urugamba.

    b) Murakomangwa n’umutima ngo muge gufasha uwahohotewe.

    I.5. Imyitozo y’ubushobozi ngiro bw’umunyeshuri
    Ugendeye ku mabwiriza agenga ihangamwandiko, hanga umwandiko ufite 
    hagati y’imirongo mirongo itatu na mirongo ine ku nsanganyamatsiko ikurikira: 
    “Gukumira ihohoterwa ni ishingiro ryo kubaka umuco w’amahoro arambye”. 
    Mu magambo agize uwo mwandiko hagaragaremo inshinga zikomoka ku 
    ikomoranshinga.
    Ubu nshobora:
    - Gusoma neza nubahiriza utwatuzo n’isesekaza.
    - Gukoresha mu nteruro amagambo nungutse. 
    - Gusesengura umwandiko ngaragaza ingingo z’ingenzi ziwukubiyemo. 
    - Gusobanura intandaro y’ihohoterwa n’uburyo bwo kurikumira
    - Gusesengura amagambo ashingiye ku ikomoranshinga ngaragaza 
    uturemajambo n’amategeko y’igenamajwi. 
    Ubu ndangwa no:
    - Kurwanya ihohoterwa aho nahura na ryo hose.
    - Kwimakaza umuco w’amahoro. 

    I. 6. Isuzuma risoza umutwe wa mbere
    Umwandiko: Turwanye ihohoterwa
    Mu muco nyarwanda, kubaha ubuzima ni indangagaciro mpuzabantu kuko ubwo 
    buzima umuntu abwifuriza abandi, akabuhabwa n’abandi, na we akabuha abandi. 
    Kubaho mu mudendezo bishingira ku muco w’amahoro wubakwa mu muryango 
    uwo ari wo wose kandi bikagerwaho umuntu yiyushye akuya kuko binyura mu nzira 
    nyinshi harimo no kurwanya ihohoterwa. Guhohotera umuntu ni ukumwiyenzaho 
    atakwakuye cyangwa se ataguteyeho amahane, kumuvutsa ibyo afiteho 
    uburenganzira bitewe n’uko umurusha imbaraga cyangwa umufiteho ububasha. 
    Buri muntu wese agira agaciro ahabwa na kamere avukana maze uburenganzira 
    bwe ntibube umurage w’ababyeyi cyangwa undi muntu. Nta mpamvu n’imwe 
    ishobora gutuma hagira uhohoterwa kabone n’ubwo amategeko y’umuryango 
    runaka yaba abangamira ubwoko ubu n’ubu, abantu b’igitsina iki n’iki, idini, 
    ururimi, abo badasangiye igihugu, umutungo, ikiciro cy’abaturage bavukamo, 
    ibitekerezo byabo n’ibindi. Kurwanya ihohoterwa bishingira ku mahame amwe 
    n’amwe y’uburenganzira bwa muntu nko kwishyira ukizana, kugira umutekano 
    no kugira imibereho myiza. Uko byaba kose n’uko byagenda kose, agaciro ka 
    muntu ntikagabanywa, ntikanasubizwa inyuma kandi gashimangirwa n’amategeko 
    mpuzamahanga ibihugu biba byaremeye, bikanayashyiraho umukono. Nubwo 
    bimeze bityo, si ko hose byubahirizwa.
    Burya koko nta kabura imvano, ibitera ihohoterwa ni imyumvire mibi, imyifatire 
    n’imyitwarire bitaboneye harimo ubusambanyi, kunywa ibiyobyabwenge, ubugizi 
    bwa nabi n’ibindi byinshi. Ihohoterwa kandi rigaragarira mu mvugo isesereza, 
    isebanya no mu bikorwa bitesha agaciro ikiremwa muntu nko gufata ku ngufu, 
    gukoresha imirimo ivunanye, gutoteza, n’indi migirire igayitse igira ingaruka ku 
    bato n’abakuru. Imvugo n’ibikorwa by’ihohoterwa bigira inkurikizi zitabarika ku 
    babikorewe nko kwiheba, gutakaza ikizere, kwiheza mu bikorwa bitandukanye, 
    kugira ipfunwe, kugira ihungabana n’izindi. 
    Kugira ngo hirindwe izo ngaruka, buri wese akwiye kuba umusemburo w’amahoro, 
    ayasakaza mu bandi mu migirire ye ya buri munsi. Bajya bavuga ngo: “Kwirinda 
    biruta kwivuza.” Ni ngombwa gufata ingamba zikumira ihohoterwa bigizwemo 
    uruhare n’inzego z’ubuyobozi ku bufatanye n’abaturage n’imiryango yigenga. Ibyo 
    byagerwaho habayeho gushyiraho amategeko n’ibihano bikwiye ku bahohotera 
    abandi, guhugura abantu b’ibyiciro binyuranye, gutegura amarushanwa yamagana 
    ihohoterwa iryo ari ryo ryose, gushyiraho amatsinda n’ibigo byihariye bishinzwe 
    gukumira no kurwanya ihohoterwa n’ibindi.
    Bityo rero, umuco w’amahoro ugomba guhera ku muntu ubwe, akawusakaza mu 
    bandi, ugakwira igihugu ndetse n’isi yose kuko “Ijya kurisha ihera ku rugo”. Buri 
    wese ahamagariwe kuba ijisho rya mugenzi we, akagaragaza hakiri kare imyitwarire 
    yatuma umuryango uhungabana ntugere ku iterambere rirambye.
    I. Ibibazo byo kumva no gusesengura umwandiko
    1. Uburenganzira bwa muntu bugaragazwa n’iki?
    2. Ni izihe ngaruka zishobora kuba ku muntu wahohotewe?
    3. Ni izihe ngamba zafatwa kugira ngo hakumirwe ihohoterwa?
    4. Tanga ingero byibura eshanu zigaragaza ibikorwa by’ihohoterwa.
    5. Wafasha ute uwahohotewe?
    6. Ni ba nde bakwiye kurwanya ihohoterwa?
    II. Ibibazo by’inyunguramagambo
    1. Simbuza ijambo (amagambo) ryanditse ritsindagiye, impuzanyito iri mu 
    mwandiko.
    a) Uwahohotewe ntabaho mu mahoro.
    b) Mu muco nyarwanda birabujijwe kwambura umuntu uburenganzira bwe.
    c) Ufashwe ku ngufu ashobora gukurizamo kugira ikangarana rikomeye.
    d) Dutozwa kwirinda gukoresha imvugo ibabaza umuntu.
    5. 2. Kora interuro ngufi ukoresheje amagambo akurikira:
    a) Umurage
    b) Kwishyira ukizana
    c) Ibiyobyabwenge
    d) Ipfunwe
    5. 3. Uzurisha izi nteruro amagambo avuye mu mwandiko. 
    a) Umuntu muzima arangwa n’…..mwiza wo guha …….buri muntu. 
    b) U Rwanda rwashyizeho……. arengera ikiremwa muntu.
    c) Kurwanya….ni inshingano yacu twese. 
    III. Ikibonezamvugo
    1. Tanga ingero ebyiri z’inshinga zifite imizi yakomotse ku bwoko bw’amagambo 
    bukurikira:
    a) Ntera b) Inyigana c) Izina
    2. Garagaza uturemajambo tw’inshinga zitsindagiye ugaragaze n’amategeko 
    y’igenamajwi. 
    a) Twirinde gusesagura ubuzima budatangwa na muntu.
    b) Ibimenyetso byose birafotorwa.
    c) Gukazanura byaracitse mu muco nyarwanda.
    d) We anezwa no kwitabwaho.

    UMUTWE 2:UMUCO NYARWANDA►