General
- Kinyarwanda SME & SSE Y2 TG File Uploaded 1/11/21, 17:32
- Kinyarwanda SME & SSE Y2 SB File Uploaded 1/11/21, 17:30
UMUTWE WA KANE:ITUMANAHO N’IKORANABUHANGA MU ITERAMBERE
Ubushobozi bw’ingenzi bugamijwe
- Gusesengura umwandiko uvuga ku itumanaho n’ikoranabuhanga
mu mashuri hagaragazwa ingingo z’ingenzi ziwukubiyemo.
- Gutahura no gukoresha neza amagambo adahinduka.
- Gusesengura ibinyazina ngenera, ngenga, ngenera ngenga
n’ibinyazina nyereka.
Igikorwa cy’umwinjizo
Iyo witegereje muri iki gihe mu Gihugu cyacu ubona ari ibihe bintubyihutisha iterambere?
IV.1.Umwandiko: Ikoranabuhanga ryaragikemuye
Ikoranabuhanga rigaragarira mu nzego nyinshi z’imirimo. Rikoreshwa
mu kunoza no kwihutisha ubushakashatsi, itumanaho, imitunganyirize
y’imirimo itandukanye bityo bikihutisha iterambere uko bwije n’uko
bukeye.
Abasheshe akanguhe kimwe n’abandi badutanze kubona izuba, bavuga
ko Abanyarwanda bo hambere bari bafite ubumenyi bwo kwirwanaho
ngo babone ibyo bakeneye nk’umuriro, ibikoresho binyuranye, kwivura
indwara n’ibindi. Si ibyo gusa, bashoboraga no gutumanaho bakoresheje
uburyo bunyuranye burimo gutuma intumwa, umurishyo w’ingoma
cyangwa ihembe kuko za murandasi, amaradiyo, terefone, ibaruwa
n’ibindi nk’ibyo bitabagaho.
Vuba aha, aho abazungu badukaniye ibibiriti, imyenda ikorerwa mu
nganda, itumanaho rikoresha ibyuma bikoranye ubuhanga buhanitse,
ibikoresho n’imiti byo mu mahanga, Abanyarwanda ntibakita ku
bumenyi bari basanganywe. Ntibongeye gutekereza kwihamurira
umuti w’ishyamba cyangwa ngo birwaneho bakoresheje uburyo
gakondo. Ntibongeye guhugira mu bya kera ahubwo batangiye kujyana
n’iterambere rifitiye Igihugu akamaro, bibafasha gutera intambwe
bivana mu bukene.
Mu gihe tugezemo ndetse n’ikizaza, usanga ikoranabuhanga ari ingenzi
mu mirimo inyuranye. Haba za mudasobwa, haba za radiyo na tereviziyo,
85
haba ibinyamakuru n’ibindi bitangazamakuru, biruzuzanya mu gufasha
abantu b’ingeri zose mu kunoza imirimo, mu gusakaza amakuru
anyuranye yerekeye ubukungu, poritiki, iterambere n’ibindi.
Abantu b’ingeri zinyuranye bifashisha ikoranabuhanga n’itumanaho
mu kwihutisha no kunoza imirimo yabo. Urugero nko mu buyobozi, mu
burezi, mu buvuzi, mu bwikorezi no mu mirimo inyuranye y’ubukorikori,
imirimo ikorwa neza kandi mu gihe gito bityo bikihutisha iterambere mu
Gihugu. Igihugu kidakoresha ikoranabuhanga n’itumanaho ntigishobora
gutera imbere kuko abagituye batamenya ibikorerwa ahandi cyangwa
ngo bashobore kumenyekanisha ibyo bakora n’ibyiza bigitatse mu
ruhando mpuzamahanga.
Abarimu bararurashe wa mugani w’Abanyarwanda. Kuri bo,
ikoranabuhanga rituma babasha gukora ubushakashatsi bwimbitse ku
bijyanye n’amasomo agomba kwigishwa, rikanabafasha guhanahana
amakuru hagati yabo. Abarimu kandi baryifashisha bagira ngo bamenye
ibigezweho bikenerwa mu mashuri. Ikoranabuhanga rinabafasha
kwigisha abanyeshuri benshi mu buryo buboroheye mu gihe gito kandi
batari kumwe. Ibyo bishoboka nko mu gihe abanyeshuri bigishwa
hakoreshejwe mudasobwa.
Ku banyeshuri, ikoranabuhanga ribafasha gukora ubushakashatsi
bwimbitse ku nsanganyamatsiko zitandukanye. Ibyo bibafasha guteza
imbere imyigire yabo. Ikorabuhanga kandi ribafasha gukoresha igihe
cyabo neza, nko mu gihe barikoresheje bashakisha kuri murandasi
ibisubizo by’imikoro bahawe, kureba amanota bagize mu bizami
binyuranye n’ ibindi.
Nyamara burya ngo: “Nta byera ngo de”! Hari abashobora gukoresha
nabi ikoranabuhanga mu bitabafitiye umumaro nko kureba za
firimiz’urukozasoni, cyangwa se izindi zibashora mu ngeso mbi nko
kunywa ibiyobyabwenge n’ibindi. Bene abo bantu bararurwa na byo
ndetse bagatakaza igihe cyabo. Hari kandi n’abaryifashisha biba cyangwa
se bashaka kuriganya utw’abandi. Ni byiza rero kugira amakenga mu
mikoreshereze y’ikoranabuhanga kuko iyo ridakoreshejwe neza ridindiza
iterambere.
Muri make, ikoranabuhanga n’itumanaho ni ingenzi mu iterambere kuko
rizamura ubukungu bw’Igihugu cyacu kandi rikanafasha mu kubahiriza
igihe no gucunga umutungo. Iyo bikoreshejwe neza bifasha kwihutisha
iterambere aho guhera mu bya kera.
4.1.1. Gusoma no gusobanura umwandiko
Igikorwa
Soma umwandiko “Ikoranabuhanga ryaragikemuye” ushakemo
amagambo udasobanukiwe neza hanyuma uyasobanure wifashishije
inkoranyamagambo.
Umwitozo
1. Simbuza amagambo atsindagiye ayo bivuga kimwe yakoreshejwe
mu mwandiko kandi wubahirize isanisha rikwiye.
a) Abazungu bavuye ahandi bazanye ikoranabuhanga mu
Rwanda, imikorere y’abanyarwanda irahinduka.
b) Ikoranabuhanga rihindura byinshi uko iminsi ihita indi igataha.
c) Abasaza baba bazi ibintu byinshi.
d) Abantu b’ibyiciro binyuranye bakoresha ikoranabuhanga.
2. Shaka muri iki kinyatuzu mu merekezo yacyo yose amagambo
ikenda afitanye isano n’ikoranabuhanga n’itumanaho yakoreshejwemu mwandiko “Ikoranabuhanga ryaragikemuye”
4.1.2. Gusoma no kumva umwandiko
Igikorwa
Ongera usome umwandiko “Ikoranabuhanga ryaragikemuye”, usubize
ibibazo byawubajijweho.
1. Sobanura uko ikoranabuhanga rishobora kwihutisha iterambere.
2. Erekana uburyo ikoranabuhanga ryifashishwa mu burezi.
3. Wagira iyihe nama abanyeshuri n’abantu muri rusange bakoresha
ikoranabuhanga?
4. Garagaza igihombo igihugu kigira iyo kidafite ikoranabuhanga.
5. Iterambere ritaraza Abanyarwanda bakoreshaga ubuhe buryo.
6. Abarimu n’abanyeshuri bakoresha bate ikoranabuhanga.
4.1.3. Gusoma no gusesengura umwandiko
Igikorwa
Ongera usome umwandiko “Ikoranabuhanga ryaragikemuye”, usubize
ibibazo bikurikira.
1. Garagaza ingingo z’ingenzi zikubiye muri uyu mwandiko.
2. Sobanura insanganyamatsiko yibanzweho muri uyu mwandiko.
3. Huza ibyo umaze gusoma n’ibyo uhura na byo mu buzima bwawebwa buri munsi, uvuge n’isomo nyamukuru bigusigiye.
4.1.4 Kungurana ibitekerezo
Igikorwa
Mwungurane ibitekerezo ku ngingo zikurikira:
1. Itangazamakuru ubusanzwe rifatwa nk’inkingi ikomeye mu
kwihutisha iterambere. Nyamara iyo rikoreshejwe nabi rirasenya
aho kubaka. Mugaragaze ikoranabuhanga rikoreshwa mu
itangazamakuru muvuge n’akamaro rifite mu gushimangira
iterambere ryihuse ry’Igihugu, munerekane ingaruka zabaho
riramutse rikoresheshwe nabi.
2. Erekana uburyo firimi n’ibiganiro by’urukozasoni binyura ku
mbuga nkoranyambaga bishobora kugira uruhare mu itwarwa
ry’inda zitateguwe ndetse no mu ikwirakwiza ry’indwara zandurira
mu mibonano mpuzabitsina.
IV.2. UBWOKO BW’AMAGAMBO
Igikorwa
Soma umwandiko ukurikira witegereze amagambo y’umukara tsiri
usobanure imiterere yayo. Uhereye ku miterere yayo, tahura ibyiciro
by’ubwoko bw’amagambo.
Muri ayo magambo y’umukara tsiri, tahuramo amagambo ubona
ko ahinduka, maze ukore ubushakashatsi utahure ubwoko bwayo,
inshoza, uturango, intego byayo n’amategeko y’igenamajwi.
Umwandiko: Bwenge na Kanyana
Bwenge: Ese Kanya, ejo nibwo ya nama y’ishuri izaba cyangwa
yimuriwe ejobundi?
Kanyana: Reka da! Inama yakozwe kera. Cyokora none habaye
ihuriro ry’abanyeshuri bajya impaka ku ikoranabuhanga. Kugira ngo
tumenye ibyiza byavugiwemo tuzabigenza dute?
Bwenge: Yego se ma! Urabona ubu ko twe tujenjetse! Asyi!
Buhorobuhoro tuzasobanukirwa!
Kanyana: Wowe uzabimenya utinze. Iyo ubonye akanya mbona
witendetse ku muhanda wirebera imodoka nziza zigenda burabyo
ngo :«Pyo!» Waba unyotewe umwana w’umuhungu ukirohamo
amacupa ngo: «Guruguru!», ngo hari n’igihe baguhata inshyi ngo:
«Pya!» ibiceri wasaguye bikabarara kuri sima ngo: «Parararara!»,
abandi bakitoragurira! Ubwenge buri he?
Bwenge: Dore re! Mbese burya ukurikirana ibyange? Yebaba weee!
Reka nkwiyibukirize, mu kanya dufite ibazwa ku ikoranabuhanga!
Henga twegere ishuri.
Kanyana: Wirondogora, ngwino twinjire ahubwo!
Ibyiciro by’amagambo
Dukurikije imiterere yayo, amoko y’amagambo y’Ikinyarwanda
agabanyijemo ibyiciro bibiri: amagambo adahinduka n’amagambo
ahinduka.
Amagambo ahinduka ni amagambo ashobora gushakirwa
uturemajambo cyangwa akagoragozwa: amazina mbonera, ntera,
amazina ntera, inshinga, n’ ibinyazina. Muri uyu mutwe turibanda ku
binyazina.
Amagambo adahinduka ni amagambo adashobora gushakirwa
Uturemajambo cyangwa ngo agoragozwe. Muri yo twavuga: umugereka
(ingera), icyungo, irangamutima, akamamo, inyigana, indangahantu
n’ikegeranshinga.
4.2.1. Amagambo ahinduka: Ibinyazina
a)Inshoza y’ikinyazina
Ikinyazina ni ijambo risobanura izina. Gishobora kugaragira izina
cyangwa kikarisimbura. Ibinyazina birimo amoko menshi bitewe
n’ingingo bibumbatiye n’imikoreshereze yabyo mu nteruro.
b) Inteko z’ikinyazina
Ibinyazina bigira inteko cumi n’esheshatu zigaragazwa
n’indangakinyazina zikurikira:
Ikitonderwa:
- Inteko ya mbere n’iya gatatu, indangakinyazina ni u. Mu nteko ya
mbere havugwamo umuntu, mu nteko ya gatatu havugwamo ikintu.
- Inteko ya kane n’iya kenda indangakinyazina ni i.
- Bitewe n’ubwoko, ibinyazina bishobora kugira inteko cumi n’ikenda:
nt.17 ku, nt.18 mu, nt.19 i. Izi nteko zisanisha mu nteko ya 16.
c) Amoko y’ibinyazina
Hakurikijwe uko bikoreshwa mu nteruro n’ingingo bibumbatiye,
ibinyazina bifite amoko atandukanye: Hari ibishobora kubanziriza izina
cyangwa inshinga, hakaba ibijya hagati y’amazina abiri afitanye isano,
hakaba ibishobora gukurikira izina.
Muri ibyo binyazina dusangamo:
- Ikinyazina nyereka
- Ikinyazina mbanziriza
- Ikinyazina ngenera
- Ikinyazina ngenga
- Ikinyazina ngenera ngenga (Ikinyazina k’inyunge)
- Ikinyazina ndafutura (ndasigura)
- Ikinyazina kibaza cyangwa mbaza
- Ikinyazina mboneranteko (ndanganteko)
- Ikinyazina nyamubaro
- Ikinyazina mpamagazi
4.2.1.1. Ikinyazina ngenera
a) Inshoza y’ikinyazina ngenera n’uturango twacyo
Ikinyazina ngenera ni ikinyazina cyunga ijambo n’irindi ririkurikira.
Kibumbatiye ingingo yo gutunga, kugira, guteganyiriza no kugenera.
Ikinyazina ngenera gikoreshwa muri ngenga ya gatatu gusa. Iyo
ikinyazina ngenera kibanjirije ijambo riteruwe n’inyajwi igicumbi cyacyo
baragikata.
Ingero:
b)Intego y’ikinyazina ngenera
- Intego y’ikinyazina ngenera iteye itya: indangakinyazina- igicumbi
(Rkzn-C).
- Ikinyazina ngenera kigira indomo iyo gisimbuye ijambo cyagombye
kunga n’irindi. Icyo gihe intego yacyo iba indomo - indangakinyazina
– igicumbi (D- Rkzn-C)
- Ikinyazina ngenera kigira ibicumbi bibiri: igicumbi –a n’igicumbi –o.Igicumbi –a (kigaragaza nyiri ikintu)
Igicumbi –o (gikora imbere y’indangahantu n’imbere y’imbundo)
c) Imbonerahamwe y’ikinyazina ngenera
4.2.1.2. Ikinyazina ngenga
a. Inshoza y’ikinyazina ngenga n’uturango twacyo
- Ikinyazina ngenga ni ikinyazina gihagararira uvuga, uvugwa,
abavugwa, ikivugwa, ubwirwa, ababwirwa, uvugwa n’abavugwa.
- Iki kinyazina muri ngenga ya mbere mu bumwe n’ubwinshi kerekana
uvuga, muri ngenga ya kabiri mu bumwe n’ubwinshi bikerekana
ubwirwa naho muri ngenga ya gatatu kikerekana uvugwa cyangwa
ikivugwa ariko kikigaragaza mu nteko z’amazina.
- Ibinyazina ngenga bigira ngenga eshatu; iya mbere n’iya kabiri mu
bumwe no mu bwinshi na ngenga ya gatutu yigaragariza mu nteko
19.
Ingero:
- Leta ni yo ikunze gufata iya mbere mu guteza imbere
ikoranabuhanga.
- Nge, mwe n’abandi batari aha tugomba kwitabira iterambere.
b. Intego y’ikinyazina ngenga
- Intego y’ikinyazina ngenga ni Rkzn-C.
- Ikinyazina ngenga kigira ibicumbi bibiri: igicumbi –e muri ngenga
ya mbere n’iya kabiri mu bumwe n’ubwinshi no muri ngenga ya
gatatu mu nteko ya mbere. Hari kandi igicumbi –o kigaragara muri
ngenga ya gatatu kuva mu nteko ya kabiri kugeza mu ya 19.
Ingero:
Ikitonderwa:
- Ikinyazina ngenga gishobora gukorana n’icyungo “na” n’ingereranya
“nka” bikiyunga cyangwa ntibyiyunge.
- Ikinyazina ngenga kiyunga n’icyungo cyangwa ingereranya iyo
gikoreshejwe muri ngenga ya mbere n’iya kabiri gusa.
Ingero: nange, natwe, nawe, namwe, nkamwe, nkange...
- Ikinyazina ngenga ntikiyunga n’icyungo na cyangwa ingereranya
nka iyo gikoreshejwe muri ngenga ya gatatu.
Urugero: Na we akora i Kigali.
- Ikinyazina ngenga gikoresha imisuma ikurikira: -we, –bwe, nyine,
-mbi na –se.
Ingero:
Abantu twese turashishikarizwa kurwanya indwara z’ibyorezo.
Twese turashishikarizwa kurwanya indwara z’ibyorezo.c. Imbonerahamwe y’ikinyazina ngenga
4.2.1.3. Ikinyazina ngenera ngenga
a)Inshoza n’uturango tw’ikinyazina ngenera ngenga
Ikinyazina ngenera ngenga ni ikinyazina ngenera cyongeweho cyangwa
kiyunze n’ikinyazina ngenga bigafatira hamwe inyito. Ikinyazina
ngenera ngenga kerekana nyiri ikintu n’icyo atunze. Iki kinyazina
gikurikira izina ariko gishobora no kurisimbura. Ibinyazina ngenera
ngenga ni byinshi cyane kubera ko buri ngenga iba ishobora kwiyunga
n’izindi zose kandi mu nteko zose. Inteko y’ikinyazina ngenera ngenga
ifatirwa ku kinyazina ngenera.
Ingero:
- Inka yabo yarabyaye.
- Iyabo yarabyaye.
b)Intego y’ikinyazina ngenera ngenga
- Intego y’ikinyazina ngenera ngenga ni Rkzn-C-Rkzn-C cyangwa
D-Rkzn-C-Rkzn-C iyo cyasimbuye izina.Ingero:
- Ikinyazina ngenera ngenga kigizwe n’ikinyazina ngenera kiyunze
n’ikinyazina ngenga cyo muri ngenga ya mbere n’iya kabiri mu
bwinshi indangakinyazina tu- na mu- zihinduka cu- na nyu- kandi
n’igicumbi cya ngenga kikaburizwamo.
Urugero:Umurima wacu: u-a-cu- Φ u→ w/-J
Igiti cyanyu: ki-a-nyu- Φ i→ y/-J
- Iyo ikinyazina ngenera ngenga kigizwe n’ikinyazina ngenera kiyunze
n’ikinyazina ngenga cyo muri ngenga ya gatatu mu nteko ya mbere
igicumbi cya ngenera n’indangakinyazina ya ngenga biburizwamo.
Urugero:
Umwana we: u- Φ- Φ -e u→ w/-J
Abana be: ba- Φ- Φ -e a→ Φ/-J
Abe ndabazi: a-ba- Φ- Φ -e a→ Φ/-Jd. Imbonerahamwe y’ikinyazina ngenera ngenga
4.2.1.4. Ikinyazina nyereka
a)Inshoza y’ikinyazina nyereka n’uturango twacyo
Ikinyazina nyereka ni ijambo ryerekana irindi jambo rigaragiye.
Ikinyazina nyereka kibanziriza buri gihe ijambo kigaragiye cyangwa
kikarisimbura.
b)Intego y’ikinyazina nyereka
- Intego y’ikinyazina nyereka muri rusange ni Rkzn-C.
- Tugendeye ku ngingo yo kwereka bibumbatiye, ikinyazina nyereka
kigabanyijemo amatsinda atandatu atandukaniye ku bicumbi.
- Itsinda rimwe ry’ikinyazina nyereka ntirigira igicumbi. Intego yaryo
ni D-Rkzn.
- Ibicumbi by’ikinyazina nyereka ni : -Φ, -o, -no, -riya , -rya , -a .
Ingero
Uyu mwana arakubagana u-yu-Φ
Ino karamu yandika nabi i-noc) Imbonerahamwe y’ikinyazina nyereka
Ikitonderwa
Ikinyazina nyereka gishobora kubanzirizwa n’akajambo nga- kacyongerera
inyito yo gutsindagira.
Ingero
- Nguriya: nga-u-riya a→ Φ /-J
- Ngiyo: nga-i-i-o a→ Φ /-J i→ y/-J
- Ngakariya: nga-ka-riyaIV.3. AMAGAMBO ADAHINDUKA
Igikorwa
Soma interuro zikurikira, witegereze amagambo y’umukara tsiri
maze utahure muri yo amagambo adahinduka hanyuma ukore
ubushakashatsi ugaragaze ubwoko bwayo.
- Uyu mwana agenda nka se/Aba bana bagenda nka ba se.
- Nzajya kumusura ejobundi/Tuzajya kubasura ejobundi.
- Ikirahuri Cyahanutse kikubita hasi ngo «pooo»!/Ibirahuri
byahanutse byikubita hasi ngo”pooo”! –
- Uyu mwana ni mwiza cyane/Aba bana ni beza cyane.
- Dore re! Ubu se urajya he?/Dore re! Ubu se murajya he?
4.2.1. Umugereka (Ingera)
Umugereka ni ijambo (urujyano rw’amagambo) ubusanzwe ridasesengurwa.
Risobanura izina, ntera, inshinga, ikinyanshinga cyangwa undi mugereka.
Rivuga uburyo, ahantu, igihe cyangwa inshuro. Mu Kinyarwanda
dusangamo amoko anyuranye y’imigereka.
Ingero:
a)Umugereka w’uburyo
Urugero:
- Utunze amashyo menshi cyane nagutega amatwi.
- Mutoni agenda buhoro.
- Mutambuke bucece mudakanga abanyeshuri bari mu kizamini.
- Mwige neza.
b)Umugereka w’igihe
Urugero:
- Wakwize none ugifite umwanya uhagije!
- Abaziga ejo bazitwaze impamba.
- Muzubaka ingo zanyu ryari?
- Nimugoroba nimutaha munyure kwa Kanyana.
c)Umugereka w’ahantu
Urugero:
- Shyira ejuru mbone uko nikorera.
- Umunyuze epfo atayoba.
- Umugume hambavu atagucika.
- Muge muvuga ibintu mutabica iruhande.
d)Umugereka w’inshuro
Urugero:
- Musibye gatatu kose mutaboneka mu ishuri.
- Yasuye kenshi Inzu Ndangamurage y’u Rwanda.
Ikitonderwa :
Umugereka ushobora kugenga isanisha.
Ingero
- Yararwaye agera kure kubi.
- Kera kabaye araza.
- Mutegure ejohazaza.
- Buhorobuhoro bugeza umuhovu ku ruzi.
- Hari abakeka ko imigereka imwe yagoragozwa igihe bitegereje
impinduka igira. Ntabwo bishoboka; ahubwo iyo migereka yindi iba
yakomotse ku yindi y’umwimerere.
Ingero
Ruguru→haruguru
Hasi→munsi
Mbere→hambere
Nyuma→hanyuma, inyuma
Epfo→hepfo
Irya→hirya, hahurya
4.2.2 Inyigana
Inyigana ni ijambo riremerwa ku myumvikanire y’urusaku rw’ibintu
bimwe na bimwe ndetse n’urw’abantu. Rishobora kuremerwa kandi ku
migaragarire y’ikintu. Akenshi inyigana iterurwa n’amagambo aremeye
ku gicumbi –ti cyangwa igaterurwa n’icyungo «ngo» mu mikoresherezwe
yayo isanzwe.
a)Inyigana zishingiye ku rusaku
Ingero:
- Inka iti: « Mbaaa!»
- Ikibwana bakubise kiti: « Bwe!»
- Intama iti: « Maaa!»
- Ihene iti: « Meee!»
- Injangwe iti: « Nyawuuu!»
- Imbeba iti: « Jwiiii !»
- Ibuye no mu mazi ngo: « Dumburi!»
- Amazi no mu gacuma ngo: « Dudududu!»
- Amashyi ngo: « Kacikacikaci!»
- Inkono ivuga ku mashyiga ngo: « Togotogo!»
b) Inyigana zishingiye ku migaragarire
Ingero
- Umurabyo ngo: « Pya!»
- Cacana ati: « Pya!»
- Umujura amuca mu myanya y’intoki ngo: « Pyo!»
- Gahire bamukubise urushyi rurivugiza ngo: « Pya!»
4.2.3 Icyungo
Icyungo ni ijambo (cyangwa urujyano rw’amagambo) ridasesengurwa .
Rihuza andi magambo abiri cyangwa inyangingo ebyiri.
a)Imiterere y’icyungo
Icyungo gishobora kugira imiterere itandukanye. Icyungo gishobora
kuba ari:
- Ijambo risanzwe: na, nka, cyangwa, erega, ngo…
- Inyumane: yuko, kuko,
- Urujyano rw’amagambo: kugira ngo, icyo bikora (cyakoze, cyokora,
cyokoze, icyokoze, na icyakora), kubera ko, n’iyo…
b)Ubwoko bw’ibyungo
Ibyungo biri ukubiri, hari ibyungo ngombwa n’ibyungo ntagombwa.
Ibyungo ngombwa: ni ibiva mu nteruro igahindura ingingo cyangwa
ikayitakaza.
Ingero:
- Agenda nk’Abagesera ⧧ Agenda Abagesera.
- Barashaka ko muvuga ⧧ Barashaka muvuga.
- N’ikizamini naragitsinze nkanswe umukoro ⧧ N’ikizamini
naragitsinze umukoro.
- Urayura boshye ushonje ⧧ Urayura ushonje.
Ibyungo ntagombwa: ni ibyungo biva mu nteruro ntibihindure ingingo.
Ingero:
- Ariga ariko ntatsinda. → Ariga ntatsinda.
- Turahaguruka maze turiga. → Turahaguruka turiga.
- Bagerayo nuko bararyama. → Bagerayo bararyama.
4.2.4. Indangahantu
Indangahantu ni ijambo ribanziriza irindi rivuga aho umuntu cyangwa
ikintu biherereye cyangwa ahabera ikintu iki n’iki. Urwo rujyano rubera
inshinga ruhamwa cyangwa icyuzuzo nziguro.
Indangahantu ziboneka mu nteko eshatu: Inteko ya 17: ku, inteko ya
18: mu, inteko ya 19: i. Indangahantu “ku” na “mu”, iyo zikurikiwe
n’izina ridafite indomo cyangwa n’ibinyazina bimwe na bimwe
(ikinyazina ngenga, ikinyazina nyereka, ikinyazina nyamubaro) zigiraimpindurantego «muri» na «kuri».
Ingero
- Uzamurege kuri nyirasenge.
- Ya modokageze kuri Buranga.
- Impeshyi itangira muri Kamena.- Ni muremure kuri we.
- Umwe muri twe arasigara.
- Ntimuzagende muri ya ndege.
- Uzamuhishire kuri wa mutobe.
- Uyu mwitozo urakorerwa muri abiri (amakayi).
- Bafashe umwe muri barindwi babategeka kwishyura ibyibwe.
4.2.5. Ikegeranshinga
Ikegeranshinga ni ijambo muri rusange ridahinduka. Rigira inshoza
yo gutegeka. Ibyegeranshinga bikunda kugaragara ni ibi: cyo, cyono,
dore, gira, enda, have, hinga, hoshi, mbiswa, mpano na ngo.
Ingero
- Dore ibyiza by’ikoranabuhanga!
- Ishi, ishi hama hamwe ngukame!
- Cyono ngwino nkwihoreze shenge!
- Mpano winjyanira imari utanyishyuye!
- Ngo tugende twabatindije.
4.2.6. Akamamo
Akamamo ni ijambo ridasesengurwa. Rigirwa n’umugemo umwe.
Rigaragira irindi rikariha inyito itangara cyangwa itsindagiriza. Rishobora
no guherekeza ikegeranshinga cyangwa irangamutima. Akamamo kagira
inyito yo:
Gutangara:
Ingero: Aragarutse da! Mbisa nige ma! Ngo azagaruka ra!
Aravunikawe!
Kwakura:
Ingero: Bigarure ye! Ntiwumva ye!
Gutsindagiriza:
Ingero : Mukubite se! Bikore ga! Andika ye!
Ikitonderwa
- Akamamo “da” gakunda kubwirwa umuntu w’igitsina gabo naho
akamamo “ma” gakunda kubwirwa umuntu w’igitsina gore.
- Akamamo kajyanye n’ikegeranshinga kagira inyito yo gutangara.
Ingero : Mbiswa da! Dore re!
- Akamamo kajyanye n’irangamutima na ko kagira inyito yo gutangara.
Ingero: Ayi we! Ayi nya!
4.2.7. Irangamutima
Irangamutima ni ijambo ridasesengurwa ; rigaragaza uko umuntu
amerewe mu mutima; yaba yishimye cyangwa ababaye; yaba ashima
cyangwa agaya. Amarangamutima agira inyito zitandukanye.
Ingero
Imyitozo
1. Itegereze interuro zikurikira utahure amagambo adahinduka
arimo uvuge ubwoko bwayo.
a) Dore da! Wibagiwe ko dukoresha mudasobwa!
b) Yavuye kwa muganga buhorobuhoro agera mu rugo.
c) Ikoranabuhanga rihambaye rikomoka i Bwotamasimbi.
d) Yooo! Wananutse bigeze aho? Ihangane.
2. Vuga ubwoko bw’amagambo atsindagiye mu nteruro zikurikira.
a) Ayinya! Waketse ko ntazi gukoresha mudasobwa.
b)Ahaa! Nzaba ntegereje umwanzuro uzafatirwa mu nama.
c) Reka da! Sinzaboneka ku munsi w’umuganda.
IV.4. Umwitozo w’ubushobozi ngiro bw’umunyeshuri
Hanga umwandiko ugaragaza ibibi n’ibyiza by’ikoranabuhanga. Tahura
ibinyazina wize wakoresheje muri uwo mwandiko, ugaragaze intego
yabyo n’amategeko y’igenamajwi yubahirijwe. Umwandiko wawenturenze amagambo ijana na mirongo itanu.
IV.5. Isuzuma risoza umutwe wa kane
soma umwandiko ukurikira usubize ibibazo byawubajijweho.
Umwandiko: Yarazikabije!
Mu nzozi ze, Uwineza yahoraga atekereza kuzavamo umuntu ukomeye
cyane. Agitangira ishuri ry’inshuke yihatiye kwita ku burere n’inyigisho
yahabwaga n’abarezi be. Azamukana umwete udasanzwe mu masomo ye
ku ishuri, yagera no mu rugo ababyeyi be bakabimufashamo.
Akiri mu mashuri abanza, uyu mwana w’umukobwa yajyaga abona
indege zihita mu kirere k’iwabo akabwira ababyeyi be ko yifuza ko
bagura indege. Ababyeyi be bakamusubiza ko indege ihenda cyane ku
buryo kuyisukira bitaba iby’ubonetse wese. Cyokora Uwineza akababaza
impamvu batagana banki ibegereye ngo bayiguze ayo mafaranga menshi
maze bihahire iyo nyamibwa.
Mu gutekereza ku ndege, Uwineza yifuzaga kuyitunga ariko
akanasobanukirwa imiterere n’imikorere yayo. Buri gihe yahoranaga
amatsiko y’ibikoresho by’ikoranabuhanga yabonaga mu rugo iwabo, mu
baturanyi babo ndetse no ku ishuri. Igihe babaga bagiye kwiga isomo
ryerekeye ikoranabuhanga agatega amatwi ibisobanuro byose bahabwa
n’umwarimu wabo, akanabaza ibibazo byinshi rwose! Uko yagendaga
azamuka mu myigire ye ni ko yarushagaho gusobanukirwa ko ya ndege
yahoraga arota ifite imikorere ishingiye ku ikoranabuhanga kandi ko
abayigendamo baba bakomeza kugenzura umurongo w’itumanaho hagati
yabo n’abo basize aho baturutse tutibagiwe n’abari aho iyo ndege igana.
Kubera umwete yakurikiranaga amasomo ye, byatumaga agira amanota
y’indashyikirwa. Iwabo bamuguriye mudasobwa akajya ayifashisha
mu kongera ubumenyi n’ubushobozi mu ikoranabuhanga n’itumanaho
byunganira ibyo yigira mu ishuri.
Ntibyatinze ikizamini cya Leta kiraza maze si ukugitsinda
arakihanangiriza. Ahabwa kwiga mu ishami ririmo ikoranabuhanga
n’itumanaho. Icyo kiciro yakiganye umwete n’ikinyabupfura bidasanzwe
rwose nuko na cyo akinywa nk’unywa amazi, maze akirangizanya
amanota y’agahebuzo yo ku rwego rwo hejuru. Ahabwa umwanya muri
kaminuza y’ikoranabuhanga n’itumanaho maze si ukubicukumbura
abivaimuzingo. Ibi byamuhesheje amahirwe yo gukomerezaho kwiga
ishuri ry’ibijyanye no gutwara indege.
Uko agenda arushaho kubiminuza, mu mashuri yo mu Rwanda n’ayo
hanze, yageze ku rwego rwo gutwara ndetse no gukanika indege. Uwo
mwuga yawukoranye ubushake n’ubwitange, bituma abantu benshi bafite
imirimo ikoreshwa ikoranabuhanga n’itumanaho bamuhundagazaho ibyo
abakorera. Ikinyabupfura ke kandi cyamuhesheje gukora ubukwe bwiza,
arushingana n’umusore bahuje imico bamenyaniye muri iyo mirimo
y’ikoranabuhanga n’itumanaho. Ibi byabahesheje amafaranga menshi
ku buryo bageze no ku rwego rwo kwigurira indege zikora umurimo wo
gutwara abantu mu rwego mpuzamahanga. Mu bwubahane bushingiye
ku buringanire n’ubwuzuzanye ubu we n’umuryango we baratengamaye
babikesha ikoranabuhanga n’itumanaho.
I. Kumva no gusesengura umwandiko
1. Rondora abanyarubuga bagaragara mu mwandiko.
2. Gereranya ibivugwa muri uyu mwandiko n’umutwe wawo werekana isano bifitanye.
3. Wifashishije umwandiko sobanura uko Uwineza yagaragaje ubutwari.
4. Erekana insanganyamatsiko ikubiye muri uyu mwandiko
unayigereranye n’uko bimeze mu Gihugu cyacu muri iki gihe.
5. Garagaza ingingo z’ingenzi ziri muri uyu mwandiko.
6. Ni iki washimira Uwineza.
II. Inyunguramagambo
1. Sobanura aya magambo ukurikije inyito afite mu mwandiko.
a) Kuyisukira
b) Inyamibwa
c) Arakihanangiriza
d) Abiva imuzingo
e) Baratengamaye
2. Ubaka interuro iboneye ukoresheje buri jambo muri aya akurikira:
a) Nk’unywa amazi
b) Agahebuzo
c) Kumuhundagazaho
d) Kubicukumbura
e) Indashyikirwa
III.Ikibonezamvugo
1. Vuga ubwoko bw’amagambo atsindagiye ari mu nteruro
zikurikira, usesengure amagambo ahinduka ugaragaza
uturemajambo n’amategeko y’igenamajwi.
a) Umva ra! Ikoranabuhanga ryakemuye ibibazo byinshi cyane.
b)Ayinya! Rya jyori ryo kwa Ndakazaryiga ikoranabuhanga!
c) Yewe da! Ukunze ikoranabuhanga nta we bitashimisha.
d) Niko se ma ! Ugira ngo urugo rwabo ntirwubatswe n’Imana!
2. Uzuza interuro zikurikira ukoresheje aya magambo: cyono,
buhorobuhoro, i, ororororooo!
a) …………. ngwino dushyigikirane.
b) Atera hejuru ataka ngo: «…………. »
c) …………. twese tuzahuguka mu by’ikoranabuhanga.
d) ……….. Burayi bateye imbere mu ikoranabuhanga.