Kinyarwanda SME & SSE

Topic outline

• 

  General

  • Kinyarwanda SME & SSE Y2 TG File Uploaded 1/11/21, 17:32
  • Kinyarwanda SME & SSE Y2 SB File Uploaded 1/11/21, 17:30
  • Announcements Forum
• UMUTWE WA MBERE:UBUREZI N’UBURERE

  Ubushobozi bw’ingenzi bugamijwe 
  

  - Gusesengura umwandiko uvuga ku burezi n’uburere agaragaza 
  

  ingingo z’ingenzi ziwukubiyemo. 
  

  - Kwandika yubahiriza amabwiriza y’imyandikire.
  - Kwandika ibaruwa mbonezamubano.
  Igikorwa cy’umwinjizo
  

  Ushingiye ku bumenyi ufite, garagaza ahantu hatandukanye umwana 
  yakwigira ibijyanye n’uburezi n’uburere.
  I.1. Umwandiko: Akamaro k’itorero
  
  

  Mu Rwanda rwo hambere, Abanyarwanda bari bazi gutoza abana babo 
  

  uburere bukwiye umuntu nyamuntu. Ibyo byakorwaga bakiri bato cyane 
  

  kuko “Igiti kigororwa kikiri gito.” Abakobwa batozwaga uburere mu 
  buryo butandukanye n’ubwo abahungu batozwagamo. 
  
  Umwana w’umukobwa yatozwaga na nyina, akamwigisha imirimo yo 
  mu rugo, akamwigisha ibijyanye no gutunganya gahunda z’urugo. Iyo 
  umukobwa yamaraga kuba umwangavu bamutozaga kujya asanga 
  ab’urungano rwe mu rubohero bakitoza gukora imirimo y’amaboko 
  ibagenewe irimo: kuboha ibikoresho bitandukanye nk’ibiseke, ibirago, 
  inkangara, gukora imitako n’ibindi. Bigishwaga kugira ibanga, kubaha, 
  gufata abagabo neza, kwakira abashyitsi, kubana neza n’abandi no 
  gufatanya na bo. Ibyo byabateguraga kuzavamo abagore babereye ingo 
  zabo. 
  
  Umwana w’umuhungu yigiraga kuri se, akamureberaho imirimo 
  itandukanye: gusana urugo, kubaka ibiraro by’amatungo, kuboha ibitebo, 
  imitiba n’ibindi. Umuhungu umaze kuba ingimbi yoherezwaga mu 
  itorero aho yitorezaga indangagaciro na kirazira by’umuco nyarwanda. 
  Ngo: “Agahugu katagira umuco karacika.” Si iby’umuco gusa yatozwaga; 
  yigaga n’imyitozo ijyanye n’urugamba: gusimbuka, kumasha bahamya 
  intego, gukinga no kwizibukira kugira ngo nibiba ngombwa azashobore 
  kurengera ubusugire bw’Igihugu. Bigishwaga kandi kuba intyoza mu 
  kuvugira mu ruhame, kwivuga no gukesha igitaramo. Batozwaga kutaba 
  ibifura kugira ngo bazage babasha kwihagararaho imbere y’abashaka 
  kubacyocyora. 
  
  Muri iki gihe nabwo hari itorero ritoza abantu bo mu ngeri zitandukanye, cyane 
  cyane urubyiruko, ibijyanye n’umuco n’indangagaciro by’Abanyarwanda. 
  Iryo torero rifitiye Abanyarwanda akamaro kanini cyane kuko ari urubuga 
  Abanyarwanda batorezwamo gukunda Igihugu, ubunyangamugayo, 
  kwirinda amacakubiri, gukorera ku mihigo, gukunda umurimo no 
  kuwunoza n’izindi ndangagaciro z’umuco nyarwanda. Intore zirinda 
  icyazisubiza inyuma n’icyasubiza inyuma Igihugu mu iterambere. 
  
  Itorero rero ni urubuga rwiza Abanyarwanda bitorezamo ubutore. Itorero 
  ribafasha kwishakira ibisubizo by’ibibazo bahura na byo mu buzima. Aho 
  ni ho havuye imvugo igira iti: “Intore ntiganya ishaka ibisubizo.” 
  
  

  1.1.1. Gusoma no gusobanura umwandiko 

  Igikorwa: 
  Soma umwandiko “Akamaro k’itorero”, ushakemo amagambo 
  udasobanukiwe neza hanyuma uyasobanure wifashishije 
  

  inkoranyamagambo

  Umwitozo
  Koresha amagambo akurikira mu nteruro ziboneye.
  a) umwangavu
  b) Indangagaciro
  c) Intyoza 
  d) Inkangara
  1.1.2. Gusoma no kumva umwandiko 
  Igikorwa: 
  Ongera usome umwandiko “Akamaro k’itorero”, usubize ibibazo 
  

  byawubajijweho.

  1. Mu itorero bigiragamo iki?
  2. Erekana uko abakobwa bageze mu gihe cy’ubwangavu bitabwagaho.
  3. Sobanura impamvu Abanyarwanda bakwiye gukangukira kwitabira 
  itorero.
  4. Abana b’ abahungu batozwaga iki mu itorero?
  5. Sobanura imvugo “Intore ntiganya ishaka ibisubizo” ukurikije 
  ibivugwa mu mwandiko.
  6. Ubu itorero ryitabirwa na bande?
  1.1.3. Gusoma no gusesengura umwandiko
  Igikorwa: 
  Ongera usome umwandiko “Akamaro k’itorero”, usubize ibibazo 
  bikurikira:
  1. Erekana ingingo z’ingenzi ziri muri uyu mwandiko “Akamaro 
  k’itorero”.
  2. Huza insanganyamatsiko y’uyu mwandiko n’ubuzima busanzwe 
  mubamo.
  3. Sobanura uruhare rw’itorero mu burezi n’uburere mu Rwanda.
  4. Gereranya itorero ryo hambere n’iryo muri iki gihe. 
  1.1.4. Kungurana ibitekerezo 
  Igikorwa: 
  Mwungurane ibitekerezo ku nsanganyamatsiko zikurikira:
  1. Akamaro k’itorero mu burezi n’uburere mu Rwanda.
  2. Intore zo ku rugerero mu muco nyarwanda n’intore zo ku rugerero 
  muri iki gihe.
  I.2. Amabwiriza y’imyandikire yemewe y’ikinyarwanda
  

  1.2.1. Imyandikire y’inyajwi, inyerera, ingombajwi n’ibihekane

  Igikorwa
  Kora ubushakashatsi utahure inshoza y’imyandikire y’ururimi, 
  ugaragaze imyandikire y’inyajwi, inyerera, ingombajwi n’ibihekane 
  by’ururimi rw’Ikinyarwanda. 
  Inshoza y’imyandikire y’ururimi
  Imyandikire y’ururimi ni urusobe rw’amategeko ashyirwaho mu rwego 
  rwo kugena ibimenyetso bishushanya amajwi y’ururimi runaka. Mu rwego 
  rwo kunoza imyandikire hakaba hifashishwa amahame y’iyigandimi 
  nk’ubumenyi bugamije kwiga indimi zivugwa. Ni yo mpamvu imishinga 
  yose igena imyandikire inoze y’ururimi ikorwa hitabajwe impuguke 
  muri ubwo bumenyi bw’iyigandimi. Amategeko agenga imyandikire 
  y’Ikinyarwanda ni aya akurikira: 
  1. Imyandikire y’inyajwi
  Hatitawe ku myandikire y’ubutinde n’amasaku, inyajwi z’Ikinyarwanda 
  zandikishwa inyuguti zikurikira: a, e, i, o, u.
  Gukurikiranya inyajwi mu myandikire isanzwe mu Kinyarwanda 
  birabujijwe, uretse mu nyandiko ya gihanga yubahiriza ubutinde 
  bw’inyajwi n’amasaku, mu ijambo (i)saa ry’iritirano, mu marangamutima, 
  mu migereka n’inyigana birimo isesekaza. Kandi nabwo handikwa 
  inyajwi zitarenze eshatu.
  Ingero:
  - Saa kenda ndaba ngeze iwawe.
  - Irangamutima “yooo”!
  - Umugereka: Ndagukunda “cyaneee”!
  - Inyigana “pooo”! ; “mbaaa”!
  2. Imyandikire y’inyerera 
  Inyerera ni ijwi ritari inyajwi ntiribe n’ingombajwi, ariko rifite uturango 
  rihuriraho n’inyajwi n’utundi rihuriraho n’ingombajwi. Ayo majwi 
  ajya kuvugika nk’inyajwi, nyamara kandi ugasanga yitabaza inyajwi 
  nk’ingombajwi kugira ngo avugike neza. Iki ni cyo gituma yitwa inyerera. 
  Inyerera z’Ikinyarwanda zandikishwa inyuguti w na y.
  Ingero
  - Uwiga aruta uwanga. 
  - Iyange yatakaye.
  3. Imyandikire y’ingombajwi 
  Ingombajwi z’Ikinyarwanda zandikishwa inyuguti imwe. Ni izi zikurikira: 
  b, c, d, f, g, h, j, k, m, n, p, r, l, s, t, v, z.
  Ikitonderwa 
  - Inyuguti “l” ikoreshwa gusa mu izina bwite “Kigali”, umurwa 
  mukuru wa Repubulika y’u Rwanda, mu ijambo “Repubulika”, 
  mu ijambo “Leta” no mu mazina bwite y’amanyamahanga y’abantu 
  n’ay’ahantu, urugero nka Angola, Londoni, Lome, Lusaka, Buruseli, 
  Aluberi...
  - Inyuguti “l” izaguma gukoreshwa mu mazina bwite y’amanyarwanda 
  y’abantu n’ay’ahantu yari isanzwe ikoreshwamo mbere y’aya 
  mabwiriza. 
  4. Imyandikire y’ibihekane
  Ibihekane by’Ikinyarwanda byandikishwa ibimenyetso bikurikira:
  
  
  
  Ikitonderwa
  a) Uretse “bg” mu ijambo “Kabgayi” ingombajwi z’ibihekane zitari 
  muri uru rutonde zirabujijwe.
  b) Ibihekane “kw”,“gw”,“hw”, bikurikiwe n’inyajwi “o” cyangwa 
  “u”ntibyandikwa;mu mwanya wabyo handikwa “ko”,“ku”,“go”, 
  “gu”, “ho”, “hu”.
  Ingero: 
  - Kwanga koga ni bibi.
  - Kubaka ni ukugereka ibuye ku rindi.
  - Pariki ya Nyungwe ibamo inguge nyinshi.
  - Ngwije na Ngoboka bava inda imwe.
  - Korora inkwavu n’inkoko bifite akamaro.
  - Iyo ngiye kwinjira mu nzu nkuramo inkweto.
  - Mariya ahwituye Hoho kugira ngo yihute.
  - Mahwane aragesa amahundo.
  c) Ibihekane “jy”na“cy”byandikwa gusa imbere y’inyajwi 
  “a”,“o”na “u”. Imbere y’inyajwi “i” cyangwa “e”handikwa “gi”,“
  ge”,“ki”,“ke”.
  Ingero: 
  - Umugi ntuyemo ufite isuku.
  - Gewe / ngewe ntuye mu magepfo y’u Rwanda.
  - Njyanira ibitabo mu ishuri gewe ngiye gukina.
  - Njyana kwa masenge.
  - Iki ni ikibabi k’igiti.
  - Ikibo cyuzuye ibishyimbo.
  d) Ibihekane bigizwe n’ingombajwi “ts”,“pf” na “c”zibanjirijwe 
  n’inyamazuru byandikwa mu buryo bukurikira: “ns”, “mf”, “nsh”.
  Ingero: 
  - Iyi nsinzi turayishimiye.
  - Imfizi y’inshuti yange.
  Imyitozo
  a) Mu nyandiko isanzwe inyajwi z’Ikinyarwanda ni zingahe? Zigaragaze.
  b) Ni ryari inyajwi zishobora kwandikwa zikurikiranye mu nyandiko 
  isanzwe? Tanga ingero
  c) Ni iyihe ngombajwi ifite umwihariko mu mikoreshereze yayo? 
  Ikoreshwa he?
  1.2.2 Ikata n’itakara ry’inyajwi, amagambo afatana n’adafatana
  Igikorwa
  Kora ubushakashatsi maze ugaragaze imyandikire y’amagambo afite 
  inyajwi zitakara n’inyajwi zikatwa n’imyandikire y’amagambo afatana 
  n’adafatana.
  1. Ikata n’itakara ry’inyajwi
  a) Ikata ry’inyajwi zisoza ibinyazina ngenera n’ibyungo “na” na “nka”: 
  Inyajwi zisoza ikinyazina ngenera n’ibyungo “na” na “nka” zirakatwa 
  iyo zikurikiwe n’ijambo ritangiwe n’inyajwi ariko inyajwi isoza 
  ikinyazina ngenera gikurikiwe n’umubare wanditse mu mibarwa 
  ntikatwa.
  Ingero: 
  - Wakomerekejwe n’iki?
  - Ntakibyara nk’intare n’ingwe.
  - Umubare w’amashuri y’imyuga uriyongera.
  - Nyereka uko batsa tereviziyo n’uko bayizimya.
  - Umwaka w’ibihumbi bibiri na cumi n’ibiri
  - Umwaka wa 2012.
  b) Inyajwi zisoza amagambo ntizikatwa. 
  Urugero:
  Kabya inzozi
  c) Inyajwi “i” isoza akabimbura “nyiri”, n’inshinga mburabuzi “ni” na 
  “si” ntizikatwa.
  Ingero:
  - Nyiri ubwenge aruta nyiri uburyo
  - Amasunzu si amasaka
  - Icyatumye ejo ntaza iwawe ni uko natashye ndwaye.
  d) Ijambo “nyiri” iyo riri mu mazina amwe n’amwe y’icyubahiro 
  rifatana n’ijambo ririkurikiye. 
  

  Urugero: 

  Nyiricyubahiro Musenyeri.
  e) “Nyira” ivuga “nyina wa” ikoreshwa mu mazina, ifatana n’ijambo 
  ibanjirije.
  Urugero: 
  Nyirabukwe aramukunda.
  f) Inyajwi itangira amazina bwite n’amazina rusange akurikiye 
  indangahantu “mu”na “ku” iratakara, keretse mu izina ritangirwa 
  n’inyajwi “i” ikora nk’indanganteko.
  Ingero:
  - Mu Mutara higanje imisozi migufi.
  - Mu Kagera habamo ingona.
  - Amatungo yanyuze mu murima.
  - Kwita ku nka bigira akamaro.
  - Abana bavuye ku iriba bajya mu ishuri.
  - Banyuze mu ishyamba.
  g) Inyajwi zisoza indangahantu“ku” na“mu” ntizikatwa kandi 
  zandikwa iteka zitandukanye n’izina rikurikira.
  Ingero: 
  - Amatungo yanyuze mu murima.
  - Kwita ku nka bigira akamaro.
  2. Amagambo afatana n’adafatana
  a) Amazina y’inyunge harimo n’amazina bwite y’inyunge yandikwa 
  afatanye.
  Ingero:
  - Umwihanduzacumu
  - Rugwizangoga
  - Umukangurambaga
  - Umuhuzabikorwa
  - Amayirabiri
  12
  b) Mu bisingizo, mu byivugo no mu migani, amazina nteruro agizwe 
  n’amagambo arenze ane (4) yandikwa atandukanyijwe kandi 
  agashyirwa mu twuguruzo n’utwugarizo.
  Urugero: 
  Ubwo “Inshyikanya ku mubiri ya Rugema ahica” aba arahashinze.
  c) Amagambo mfutuzi yandikwa atandukanyijwe n’amagambo 
  afuturwa. 
  Ingero: 
  - Inama njyanama
  - Umuco nyarwanda
  - Umutima nama
  - Umutima muhanano
  - Inyandiko mvugo.
  d) Ibyungo “na” na “nka” bikurikiwe n’ibinyazina ngenga bivuga 
  nyakuvuga na nyakubwirwa (ngenga ya 1 n’iya 2) byandikwa mu 
  ijambo rimwe ariko bikandikwa bitandukanye n’ibinyazina ngenga 
  muri ngenga ya 3.
  Ingero:
  - Ndumva nawe umeze nkange.
  - Ndabona natwe tumeze nkamwe.
  - Ndumva na we ameze nka bo.
  - Ndabona na ko kameze nka bwo.
  e) Iyo ikinyazina ngenera gikurikiwe n’ikinyazina ngenga 
  byandikwa mu ijambo rimwe.
   Ingero: 
  - Umwana wange
  - Umurima wacu
  - Ishati yawe
  - Amafaranga yabo
  f) Impakanyi “nta” yandikwa ifatanye n’inshinga itondaguye iyikurikiye 
  
  ariko iyo ikurikiwe n’ubundi bwoko bw’ijambo biratandukana. 
  Ingero: 
  - Iwacu ntawurwaye
  - Muri iri shuri ntabatsinzwe
  - Ya nka ntayagarutse
  - Nta we mbona
  - Nta cyondwaye
  g) Ibinyazina ngenga ndangahantu “ho”,“yo”,“mo (mwo)” n’akajambo 
  “ko” bifatana n’inshinga bikurikiye, keretse iyo iyo nshinga ari “ni” cyangwa 
  “si”. 
  Ingero: 
  - Wa mugabo nimusangayo turagenderako ntitugaruka.
  - Ya nama yayivuyemo. 
  - Kuki yamwihomyeho? 
  - Ni ho mvuye.
  - Si ho ngiye.
  h) Akajambo “ko” kunga inyangingo ebyiri kandikwa gatandukanye 
  n’amagambo agakikije.
  Ingero:
  - Umwarimu avuze ko dukora imyitozo.
  - Ndatekereza ko baduhembye.
  i) Urujyano rurimo ijambo “ngo” kimwe n’ibinyazina:“wa wundi”, 
  “bya bindi”,“aho ngaho”,“uwo nguwo” n’ibindi biremetse nka byo 
  byandikwa mu magambo abiri.
  Ingero: 
  - Kugira ngo wa wundi adasanga wagiye, ukwiye kuba ugumye  aho ngaho.
  - Bwira uwo nguwo yinjire.
  - Fata aka ngaka, ibyo ngibyo bireke.
  j) Ijambo “ni” rikurikiwe n’inshinga ifite inshoza yo “gutegeka” 
  cyangwa iyo “guteganya”ryandikwa rifatanye na yo.
  
  Ingero:
  - Nimugende mudasanga imodoka yabasize.
  - Nimugerayo muzamundamukirize.
  k) Amagambo yerekana ibihe yandikwa mu ijambo rimwe: “nimunsi”, 
  “nijoro (ninjoro)”,“nimugoroba”, “ejobundi”.
  Ingero: 
  - Aragera ino nijoro.
  - Araza nimugoroba.
  - Yatashye ejobundi. 
  l) Ijambo “munsi”ryerekana ahantu na ryo ryandikwa mu ijambo 
  rimwe.
  Urugero:
  Imbeba yihishe munsi y’akabati.
  m) Amagambo “ku” na “mu” yandikwa atandukanye n’ikinyazina 
  ngenera ndetse no mu magambo “ku wa” na “mu wa” abanziriza 
  itariki cyangwa umubare mu izina ry’umunsi.
  Ingero:
  - Sindiho ku bwabo.
  - Navutse ku wa 12 Ugushyingo.
  - Azaza ku wa Mbere.
  - Yiga mu wa kane.
  n) Ijambo “(i)saa”, rikurikiwe n’umubare byerekana isaha byandikwa 
  mu magambo atandukanye.
  Ingero:
  - Abashyitsi barahagera saa tatu.
  - Isaa kenda nizigera ntaraza wigendere
  o) Imigereka ndangahantu iremewe ku ndangahantu “i” (imuhira, 
  iheru, iburyo, ibumoso, ivure, ikambere, imbere, ibwami, inyuma…) 
  n’amagambo akomoka kuri “i” y’indangahantu ikurikiwe n’ikinyazina 
  ngenera “wa”, n’ikinyazina ngenga yandikwa mu ijambo rimwe.
  
  Ingero:
  - Nujya iburyo ndajya ibumoso.
  - Mbwirira abari ikambere bazimanire abashyitsi.
  - Nuza iwacu nzishima.
  p) Indangahantu “i” ikurikiwe n’izina bwite ry’ahantu yandikwa 
  itandukanye n’iryo zina.
  Ingero:
  - I Kirinda haratuwe cyane.
  - I Muyunzwe ni mu magepfo.
  r) Inshinga mburabuzi “ri”iyo ikoreshejwe mu nyangingo ngaragira 
  yandikwa itandukanye n’ikinyazina kiyibanziriza n’ikiyikurikira.
  Ingero:
  - Itegeko rihana umuntu uwo ari we wese wangiza umutungo wa Leta.
  - Ibyo ari byo byose sindara ntaje kukureba.
  - Sinzi uwo uri we.
  - Nimumbwire abo muri bo
  s. Amagambo afatiwe hamwe akarema inyumane y’umugereka, 
  inyumane y’icyungo, cyangwa iy’irangamutima akomoka ku 
  binyazina bitakibukirwa amazina bisimbura yandikwa afatanye. 
  Nyamara iyo ahuje ishusho n’izo nyumane kandi ibinyazina 
  bikerekeza ku kintu kizwi cyangwa kibukwa mu buryo bugaragara, 
  byandikwa bitandukanye.
  Ingero: 
  - Niko? Uraza? 
  - Uko arya ni ko angana.
  - Uku kwezi ni uko guhinga.
  - Amutumaho nuko araza. 
  - Ukuboko ashaka ni uko. 
  t) Amagambo ashingiye ku isubiramo yandikwa afatanye.
  
  Ingero: 
  - Perezida yavuze ijambo arangije abari aho amashyi ngo: “Kacikaci!”
  - Babwire bage binjira umwumwe.
  - Mugende babiribabiri.
  Umwitozo
  1. Subiza ikibazo gikurikira:
  Inyajwi zitangira amazina akurikira indangahantu “mu” na “ku” 
  zitwara zite? Tanga ingero.
  2. Kosora interuro zikurikira aho ari ngombwa.
  a) Nyir’imari ni we nyir’ubukungu.
  b) Ruganzu Ndori yahungiye kwa nyira senge iKaragwe.
  c) Yavutse mu mwaka w’2010
  d) Nibyiza ko abanyeshuri basoma umwandiko umwe umwe.
  e) Tugiye kumva twumva amashyi ngo kaci kaci!
  f) Urarya ni uko utabyibuha.
  g) Ugukora kwe ni uko.
  h) Iga ibyongibyo kugirango uzatsinde neza.
  3. Amagambo aranga igihe yandikwa ate? Tanga ingero eshatu.
  
  1.2.3. Imyandikire y’amazina bwite, imikoreshereze y’utwatuzo 
  n’inyuguti nkuru 
  Igikorwa 
  Wifashishije ibitabo bivuga ku myandikire y’Ikinyarwanda, subiza 
  ibibazo bikurikira:
  - Imyandikire y’amazina bwite iteye ite?
  - Vuga kandi usobanure utwatuzo twose n’imikoreshereze yatwo.
  - - Inyuguti nkuru zikoreshwa ryari?
  1. Amazina bwite
  a) Amazina bwite y’ahantu afite indomo
  Amazina bwite y’ibihugu n’ay’uturere afite indomo yandikwa 
  atandukanye n’iyo ndomo; iyo ndomo ikandikwa mu nyuguti nto, keretse 
  iyo itangira interuro.
  Ingero: 
  - A Marangara n’i Gisaka ni tumwe mu turere twa kera tuvugwa mu 
  mateka y’u Rwanda.
  - U Rwanda rurigenga.
  - U Mutara wera ibigori, ibitoki n’ibishyimbo.
  - U Bubirigi buri mu majyaruguru y’uburasirazuba bw’u Bufaransa.
  b) Amazina bwite y’abantu arenze rimwe
  Amazina bwite y’abantu arenze rimwe akurikirana muri ubu buryo: 
  habanza izina yahawe akivuka, hagakurikiraho andi mazina y’inyongera.
  Ingero:
  - UWASE Ikuzo Laurette
  - VUBI Pierre
  - KARIMA Biraboneye
  - MUNEZERO Salima 
  c) Amazina bwite y’abantu n’ahantu y’amavamahanga
  
  Amazina bwite y’abantu n’ahantu y’amavamahanga atari ay’idini 
  n’amazina bwite y’ibihugu n’ay’uturere y’amahanga yandikwa uko 
  avugwa mu Kinyarwanda, nyuma bagashyira mu dukubo uko asanzwe 
  yandikwa mu rurimi akomokamo.
  Ingero:
  - Enshiteni (Einstein)
  - Shumakeri (Schumacher)
  - Ferepo (Fraipont)
  - Cadi (Tchad)
  - Kameruni (Cameroun / Cameroon)
  - Wagadugu (Ouagadougou)
  - Ositaraliya (Australie / Australia)
  d) Amazina y’idini
  Amazina y’idini yandikwa nk’uko yanditswe mu gitabo k’irangamimerere 
  akaza akurikira izina umuntu yahawe akivuka cyangwa izina rindi 
  rifatwa nka ryo. Izina rya mbere ryandikwa mu nyuguti nkuru naho 
  izina ry’idini rikandikwa mu nyuguti ntoya, ritangijwe inyuguti nkuru.
  Ingero: 
  - KARERA John
  - KEZA Jane
  - KAMARIZA Jeanne 
  - RUTERANA Abdul
  - MFIZI Yohana 
  e) Amazina bwite yari asanzweho
  Amazina bwite yatanzwe kandi yakoreshejwe mbere y’aya mabwiriza 
  akomeza kwandikwa uko yari asanzwe yandikwa.
  Ingero:
  - Intara y’Amajyepfo
  - Umujyi wa Kigali 
  - Akarere ka Rulindo
  - Akagari ka Cyimana
  
  - Umurenge wa Cyeru
  2. Imikoreshereze y’utwatuzo
  a) Akabago/akadomo (.)
  Akabago cyangwa akadomo gasoza interuro ihamya n’interuro iri mu 
  ntegeko.
  Ingero:
  - Umwana mwiza yumvira ababyeyi.
  - Utazi ubwenge ashima ubwe.
  - - Mpereza icyo gitabo.
  b) Akabazo (?)
  Akabazo gasoza interuro ibaza.
  Ingero: 
  - Uzajya i Kigali ryari ngo tuzajyane?
  - Wabonye amanota angahe?
  c) Agatangaro (!)
  Agatangaro gasoza interuro itangara, kagashyirwa n’inyuma 
  y’amarangamutima.
  Ingero: 
  - Mbega ukuntu kino kiyaga ari kinini!
  - Ntoye isaro ryiza mama weee!
  d) Akitso (,)
  Akitso gakoreshwa mu nteruro kugira ngo bahumeke akanya gato.
  Ingero:
  - Umunyeshuri ushaka kujijuka, yirinda gusiba, ntakubagane mu 
  ishuri kandi agakurikiza inama z’umwarimu.
  - Abagiye inama, Imana irabasanga.
  e) Uturegeka (…)
  Uturegeka dukoreshwa iyo berekana irondora ritarangiye, interuro 
  barogoye cyangwa iyo mu nteruro hari ijambo bacikije.
  
  Ingero: 
  - Mu rugo rwa Kinyarwanda habaga ibikoresho byinshi: ibibindi, 
  ibyansi, ishoka, ibitebo, isekuru…
  - Baragenda ngo bagere ku Ruyenzi bahahurira na mwene... simuvuze 
  nzamuvumba!
  f) Utubago tubiri (
  Utubago tubiri dukoreshwa mu nteruro iyo hari ibigiye kurondorwa, 
  gusobanurwa cyangwa iyo bagiye gusubira mu magambo y’undi. 
  Dukoreshwa kandi inyuma y’ingirwanshinga “-ti”, “-tya”, “-tyo” 
  n’ijambo “ngo”.
  Ingero: 
  - Burya habaho imirimo myinshi: guhinga, kubaka, kubaza n’ibindi.
  - Mariya ati: “ Ibyo uvuze bingirirweho”
  - Mu Kinyarwanda baravuga ngo: “Ifuni ibagara ubucuti ni akarenge”.
  g) Akabago n’akitso (;)
  Akabago n’akitso dukoreshwa mu nteruro kugira ngo batandukanye 
  inyangingo ebyiri ziremye kimwe kandi zuzuzanya.
  Urugero: 
  Gusoma neza si ugusukiranya amagambo; gusoma neza ni no kumva 
  ibyo usoma.
  h) Utwuguruzo n’utwugarizo (“ ”)
  Utwuguruzo n’utwugarizo dukikiza amagambo y’undi asubirwamo, 
  imvugo itandukanye n’imvugo isanzwe, cyangwa ingingo igomba 
  kwitabwaho.
  Dukikiza amagambo ateruwe n’ingirwanshinga “-ti”, “-tya”, “-tyo” 
  n’ijambo“ngo”.
  Dukoreshwa nanone iyo hari inyito ikemangwa cyangwa kugira ngo 
  bakikize amazina nteruro n’amazina y’inyunge agizwe n’amagambo 
  arenze ane.
  Dukoreshwa kandi mu magambo y’amatirano atamenyerewe mu 
  Kinyarwanda.
  Ingero:
  
  - Igikeri kirarikocora kiti: “Kuba mu bibuba si ko guhunika ibigega”.
  - Nuko ya “nyamaswa” iravumbuka maze havamo umusore mwiza. 
  - Ubwo “Inshyikanya ku mubiri ya rugema ahica” aba arahashinze.
  - Ibyo nabisomye kuri “internet”.
  i) Akuguruzo n’akugarizo kamwekamwe (‘’)
  Akuguruzo n’akugarizo kamwekamwe dukoreshwa iyo utwuguruzo 
  n’utwugarizo twinjira mu tundi mu nteruro.
  Urugero: 
  - Umugaba w’ingabo ati: “Ndashaka ko ‘Inshyikanya ku mubiri ya 
  rugema ahica’ aza hano”.
  j) Udukubo
  Udukubo dukikiza amagambo cyangwa ibimenyetso bifite icyo bisobanura 
  cyangwa icyo byuzuza mu nteruro.
  Banadukoresha iyo bashaka kwerekana uko amazina bwite 
  y’amanyamahanga yanditswe mu Kinyarwanda bayandika mu ndimi 
  akomokamo.
  Dukikiza kandi umubare wanditse mu mibarwa mu nteruro iyo uwo 
  mubare wabanje kwandikwa mu nyuguti.
  Twerekana n’ibihekane cyangwa inyuguti bidakunze gukoreshwa.
  Ingero: 
  - Umuyobozi w’Akarere yabwiye abaturage ko kugira ngo barwanye 
  inzara, bagomba gushoka ibishanga (impeshyi yari yabaye ndende)
  kandi kwirirwa banywa bakabifasha hasi.
  - Bisimariki (Bismarck)
  - Koreya (Korea)
  - Kamboje (Cambodge)
  - Igihembo twumvikanyeho ni amafaranga y’amanyarwanda ibihumbi 
  magana atanu (500 000 Frw).
  - (l) na(vy) ntibigira amagambo menshi mu Kinyarwanda.
  k) Akanyerezo (-)
  Akanyerezo (-) gakoreshwa mu kiganiro kugira ngo berekane 
  ihererekanywa cyangwa iyakuranwa ry’amagambo. 
  
  Urugero:
  - Wari waragiye he?
  - Kwa Migabo.
  Gakoreshwa kandi bakata ijambo ritarangiranye n’impera y’umurongo, 
  bikurikije imiterere y’umugemo.
  Urugero:
  Semarinyota yansabye ko tuzajya -na i Rukoma, ariko sinzamwemerera.
  Kanakoreshwa imbere n’inyuma y’interuro ihagitse.
  Urugero:
  Ejo nzajya mu misa - sinzi niba wari uzi ko nsigaye njyayo - ntuzantegereze 
  mbere ya saa sita.
  l) Udusodeko ([ ])
  Udusodeko dukikiza intekerezo cyangwa insobanuro bongeye mu mvugo 
  isubira mu magambo y’undi.
  Urugero:
  Yaravuze ati: “Sinshobora kurara ntariye inkoko [ayo yari amirariro], 
  keretse narwaye”.
  Dukoreshwa kandi berekana ibyo banenga mu magambo y’undi.
  Urugero: 
  - Yaranditse ati: “Ikinyarwanda ni ururimi ruvugwa n’abatu [ikosa]
  benshi muri Afurika yo hagati”.
  Tunakoreshwa mu magambo y’undi mu kugaragaraza ko hari 
  ayavanywemo cyangwa yasimbutswe. 
  Urugero:
  - Aravuga ati: “Nimureke abana bansange [...] ntimubabuze”.
  m) Agakoni kaberamye (/)
  Agakoni kaberamye gakoreshwa mu kwandika amatariki, inomero 
  z’amategeko no mu guhitamo.
  
  Ingero:
  - Kigali, ku wa 15/10/2012.
  - Itegeko N° 01/2010 ryo ku wa 29/01/2010.
  - Koresha yego / oya mu gusubiza ibibazo bikurikira.
  3. Imikoreshereze y’inyuguti nkuru
  Inyuguti nkuru ikoreshwa aha hakurikira:
  a)Mu ntangiriro y’interuro.
  Urugero: 
  Ifuni ibagara ubucuti ni akarenge.
  b) Nyuma y’akabago, akabazo n’agatangaro.
  Ingero: 
  - Twese duhagurukire kujijuka. Wabigeraho ute utazi gusoma? 
  Ntibishoboka. 
  - Ntoye isaro ryiza shenge wee! Reka nge kuryereka nyogokuru.
  c)Nyuma y’ingirwanshinga “-ti”, “-tya”, “-tyo” n’ijambo “ngo” 
  bikurikiwe n’utubago tubiri n’utwuguruzo. Ariko inyuguti 
  nkuru ntitangira amagambo asubirwamo iyo uwandika 
  yayatangiriye hagati mu nteruro yakuwemo.
  Ingero:
  - Mariya arasubiza ati: “Ibyo uvuze bingirirweho”.
  - Igihe Mariya yavugaga ati: “bingirirweho”, yari yaramaze gusabwa 
  na Yozefu.
  d) Ku nyuguti itangira imibare iranga iminsi, amazina y’amezi 
  n’ay’ibihe by’umwaka.
  Ingero: 
  - Ku wa Gatanu, ku wa Gatandatu.
  - Ugushyingo gushyira Ukuboza
  - Mu Rwanda haba ibihe bine by’ingenzi: Urugaryi, Itumba, Iki 
  (Impeshyi) n’Umuhindo.
  e)Ku nyuguti itangira amazina bwite y’abantu, ay’inzuzi 
  
  n’ay’ahantu, kabone nubwo indomo itangira izina ry’ahantu 
  yaba yatakaye.
  Ingero: 
  - Rutayisire atuye i Huye hafi ya Cyarwa.
  - Mu Mutara hera ibigori.
  - I Washingitoni (Washington) ni ho hari ikicaro cya Banki y’Isi.
  - Uwitwa Enshiteni (Einstein) yari umuhanga cyane.
  f) Ku nyuguti itangira amazina y’imirimo, ay’inzego z’imirimo 
  n’ay’amashyirahamwe.
  Ingero:
  - Bwana Muyobozi w’Akarere,
  - Minisiteri y’Ubuhinzi n’Ubworozi
  - Umuryango w’Abibumbye
  - Koperative Dufatanye
  g) Ku nyuguti itangira amazina y’impamyabushobozi, ay’icyubahiro, 
  ay’inzego z’ubutegetsi, ay’ubwenegihugu n’amoko, ay’indimi, 
  ku mazina y’ibikorwa byamamaye mu mateka no ku nyuguti 
  itangira ijambo “Igihugu” iyo rivuga u Rwanda.
  Ingero : 
  - Dogiteri Karimanzira
  - Nyakubahwa Perezida wa Repubulika
  - Umurenge wa Nyarugenge
  - Abanyarwanda barimo Abasinga n’Abagesera
  - Dukwiye guteza imbere Ikinyarwanda.
  - Mu Ntambara ya Kabiri y’Isi Yose hapfuye abantu benshi.
  - Banki Nkuru y’Igihugu yakoze inoti nshya ya magana atanu.
  h) Ku nyuguti itangira umutwe w’inyandiko, igitabo cyangwa 
  ikinyamakuru. 
  Ingero: 
  - Nujya mu mugi ungurire Imvaho Nshya.
  - Musenyeri Kagame Alegisi ni we wanditse Indyoheshabirayi.
  
  i) Izina bwite umuntu yahawe akivuka cyangwa irindi rifatwa 
  nka ryo riri ku ntangiriro no ku mpera y’inyandiko (nk’ibaruwa, 
  nk’itegeko, nk’umwandiko uwo ari wo wose,...) no mu rutonde 
  rw’amazina y’abantu ryandikwa ryose mu nyuguti nkuru. 
  Nyamara rikandikwa mu nyuguti nto uretse inyuguti iritangira 
  yandikishwa inyuguti nkuru mu mwandiko hagati.
  Ingero:
  - GAHIRE Rose
  - UMURISA Keza
  - BUTERA Simoni
  - Nagiye kwa Gahire Rose anyakira neza.
  Umwitozo
  1. Amazina bwite y’ahantu afite indomo yandikwa ate? Tanga 
  ingero eshatu.
  2. Shyira utwatuzo dukwiye mu nteruro zikurikira:
  a. Yagiye ku isoko agura amashu ibirayi ibishyimbo n’ibitoki
  b. Twatanze amafaranga igihumbi na magana abiri 1200 Frw
  3. Kosora interuro zikurikira:
  a. Yababwiye ati, nzarya duke ndyame kare
  b. Yageze muri Cameroni ahurirayo na nyira rume
  c. umubarankuru yavaga inda imwe nabahungu batatu
  d. nyir’urugo umutimanama we wamubwirije gusaba imbabazi 
  umuryango we.
  e. Abana babahungu nabo bari barakurikije se ntibafashe imico 
  yamushiki wa bo.
  f. Mbega ukuntu cyuzuzo yatsinze igitego, uwogeza ngo gooooooooo!.
  4. Ni ryari izina umuntu yahawe akivuka ryandikwa n’inyuguti nto 
  uretse inyuguti iritangira. Tanga urugero.
  
  I.3. Ibaruwa mbonezamubano
  Igikorwa 
  Soma umwandiko ukurikira, witegereze imiterere yawo maze utahure 
  inshoza yawo n’ibice biwugize.
  
  MUHIRWA Imena Daniel                                                                 Nyakiriba, ku wa 02 Nzeri 2019
  Ishuri Nderabarezi rya Nyakiriba
  Ter: 0788………
                                                                                Kuri mubyara wange nkunda,
  Uraho neza.
  Nejejwe no kukwandikira ngira ngo nkubaze amakuru yawe n’uko 
  wizihije umunsi w’umuganura. 
                                                                               Ubu iwacu turaho nta kibazo ndetse 
  n’imyaka yeze neza. Mwebwe se mu rugo mumeze mute? Abo mu 
  rugo baraho? Umunsi w’umuganura se wawizihije neza? Natwe 
  wagenze neza nta kibazo. Twaganuye ku mbuto zinyuranye mu zo 
  twejeje dusangira n’inshuti n’abavandimwe. Dusubiye ku ishuri naho 
  twarawizihije.
                                                                              Ngaho rero unsuhurize abo mu rugo 
  uti: „Mutahe cyane, arabakumbuye rwose.“ Si nge uzabona ibiruhuko 
  bigera nkaza kubasura. Imana ibarinde.
                                                                             Yari mubyara wawe 
                                                                             MUHIRWA Imena Daniel
                                                                            Umukono
  1.3.1.Inshoza y’ibaruwa mbonezamubano
  Ibaruwa mbonezamubano bakunze kwita ibaruwa isanzwe cyangwa 
  
  ya gicuti, ni ibaruwa umuntu yandikira umubyeyi, umuvandimwe we, 
  inshuti … agamije kumubwira cyangwa kumubaza amakuru. Uwandika 
  ibaruwa abwira uwo yandikira nkaho bari kumwe, ibyo yakamubwiye 
  akabyandika ku rupapuro. Kuko urupapuro ruba ari ruto, umuntu
  wandika ibaruwa agomba kuvuga iby’ingenzi, nta kurondogora.
  
  1.3.2. Ibice by’ibaruwa mbonezamubano
  Ibaruwa mbonezamubano igomba kugaragaza ibice bikurikira:
  a) Aderesi y’uwanditse: Amazina y’uwanditse n’aho abarizwa.
  b) Ahantu yandikiwe n’itariki: Uwandika agaragaza aho yanditse ari 
  n’itariki yandikiyeho. 
  c) Uwandikiwe: uwandika agaragaza isano afitanye n’uwandikiwe
  d) Indamutso: Uwandika asuhuza uwo yandikiye.
  e) Ubutumwa nyirizina bw’ibaruwa:uwandika agaragaza ibyo ashaka 
  kugeza k’uwandikiwe
  f) Umusozo: Ugaragaramo gusezera n’intashyo.
  g) Izina ry’uwanditse n’umukono we: Uwanditse ibaruwa 
  mbonezamubano asoza yandika amazina ye agashyiraho n’umukono.
  Umwitozo
  Andika ibaruwa mbonezamubano uyandikire umuntu ihitiyemo mu 
  bavandimwe cyangwa inshuti.
  I.4. Ihimbamwandiko: Umwandiko ntekerezo
  Igikorwa 
  Ongera usome neza umwandiko “Akamaro k’itorero”, witegereze 
  imiterere yawo, maze utahure ubwoko bwawo hanyuma ukore 
  ubushakashatsi bwimbitse utahure inshoza, uturango, n’uburyo bwo 
  guhanga bene uwo mwandiko. 
  1.4.1 Inshoza y’umwandiko ntekerezo
  Umwandiko ntekerezo ni umwandiko muhimbano akenshi uvuga 
  ibintu bisanzwe mu buzima. Uwandika umwandiko ntekerezo 
  ahera ku byo abona, ku byo yumva cyangwa atekereza ko byabaho 
  
  akabyandika ku buryo uzabisoma agira icyo yiyunguraho mu bumenyi. 
  Umwandiko ntekerezo bawita nanone “umwandiko usanzwe”. 
  Witwa umwandiko usanzwe mu rwego rwo kuwutandukanya n’indi 
  myandiko y’ubuvanganzo nk’inkuru, ibitekerezo, imivugo n’iyindi.
  Imyandiko ntekerezo isa nk’imenyesha amakuru y’ibiriho maze usoma 
  akaba yabifata nk’ukuri cyangwa akabihakana. Nta minozanganzo 
  ikunze kubamo. Iyo usomye uyu mwandiko “Akamaro k’itorero” 
  usanga umwanditsi yarashakaga kuduha amakuru. Ni umwandiko 
  utubwira akamaro k’itorero, ibyigirwagamo n’uko twagereranya itorero 
  rya kera n’iry’ubu. Ni umwandiko usanzwe rero. Mu yandi magambo ni 
  umwandiko ntekerezo.
  
  1.4.2. Imbata y’umwandiko ntekerezo
  Umwandiko ntekerezo ugira ibice bine ari byo umutwe, intangiriro, 
  igihimba n’umusozo.
  a) Umutwe
  Umutwe ugaragaza mu magambo make cyane ibyo umwandiko ugiye 
  kuvugaho. Dore ibiranga umutwe w’umwandiko.
  - Umutwe w’umwandiko ugomba kuba witaruye gato ibindi bice 
  by’umwandiko bisigaye.
  - Umutwe w’umwandiko ushobora kwandikwa mu nyuguti nkuru.
  - Umutwe w’umwandiko ushobora gucibwaho umurongo
  - Biba byiza cyane iyo umutwe ubaye mugufi. Ni ukuvuga ko uba 
  wanditse mu murongo umwe cyangwa ibiri. Iyo irenze ishobora 
  kwitiranywa n’igika gitangira umwandiko.
  b) Intangiriro
  Intangiriro ni igika ukora ihangamwandiko yerekanamo muri make 
  ibigiye kuvugwaho ariko mu buryo bwo gutera amatsiko. Iki gice gitangira 
  kivuga ku nsanganyamatsiko mu buryo busanzwe kikaba gishobora no 
  gusozwa n’ikibazo.
  c) Igihimba
  Igihimba ni igice kigizwe n’ibika bigenda bisobanura ingingo ku ngingo 
  mu zo umwandiko wubakiyeho mu buryo burambuye. 
  Igitekerezo kimwe gihereza ikindi mu gika gikurikiyeho, bityobityo. 
  Uhanga umwandiko agomba kwita ku magambo ahuza ibika ku buryo 
  wumva ibitekerezo bifite uruhererekane.
  
  Umusozo
  Umusozo ni igika cya nyuma cy’umwandiko. Iki gice kigaragaramo 
  inshamake ku byavuzwe ndetse n’ingamba zijyanye n’uko uhanga 
  umwandiko abibona. Muri iki gice ni ho uwandika agaragazamo 
  umwanzuro ku nsanganyamatsiko n’uruhande abogamiyeho.
  1.4.3. Ibiranga umwandiko ntekerezo
  Umwandiko ntekerezo urangwa n’ibi bikurikira:
  - Kurambura ibitekerezo ku nsanganyamatsiko yatanzwe
  - Ibice bine ari byo: umutwe, intangiriro, igihimba n’umusozo.
  Ishusho y’imbata y’umwandiko
  

  

  1.4.4. Intambwe z’ingenzi zo guhimba umwandiko ntekerezo
  - Gutekereza ku nsanganyamatsiko no kuyisobanukirwa neza.
  - Gutekereza no kwandika ku ruhande ibitekerezo ku ngingo nkuru 
  uri buvugeho
  
  - Gutunganya ibitekerezo byatanzwe ku nsanganyamatsiko (gusoma 
  ibyo wanditse ukareba ko hari ibyo waba washyizemo bitari ngombwa 
  cyangwa se ko hari ibyo waba wibagiwe byari ngombwa.
  - Kwandukura ibyo wanditse ku rupapuro mu buryo bufite isuku wita 
  no ku mabwiriza y’imyandikire n’igenabika.
  

  Imyitozo
  1. Garagaza ibiranga umwandiko ntekerezo.
  2. Tandukanya umwandiko ntekerezo n’ibaruwa mbonezamubano.
  I. 5. Umwitozo w’ubushobozi ngiro bw’umunyeshuri nyuma y’umutwe wa mbere
  1. Andika ibaruwa mbonezamubano wubahiriza ibiyiranga ndetse 
  n’amabwiriza yemewe y’imyandikire, uyandikire umwe mu bantu 
  bo mu muryango wawe hanyuma uzayigereranye n’aya bagenzi 
  bawe mu matsinda muyajore mureba ko yubahirije ibisabwa. 
  2. a) Hanga umwandiko ntekerezo ku nsanganyamatsiko ikurikira: 
  “Uruhare rwange mu guteza imbere uburezi n’uburere”. 
  Umwandiko wawe ugomba kuba wubahirije amabwiriza 
  y’imyandikire y’Ikinyarwanda n’uturango tw’umwandiko ntekerezo. 
  b) Sesengura kandi ujore umwandiko mugenzi wawe yahanze ureba 
  niba wubahirije uturango tw’umwandiko ntekerezo kandi niba 
  wanditse wubahirije amabwiriza y’imyandikire y’Ikinyarwanda. 
  Ubu nshobora:
  - Gusobanurira abandi uko uburezi n’uburere byitabwagaho mu 
  Rwanda rwa kera n’uko bwitabwaho mu bihe bya none. 
  - Kwandika neza ururimi rw’Ikinyarwanda nubahariza amabwiriza 
  y’imyandikire yarwo.
  - Kwandika neza ibaruwa mbonezamubano nandikira inshuti 
  yange, ababyeyi cyangwa abavandimwe bange.
  - Gusesengura no guhanga umwandiko ntekerezo.
  Ubu ndangwa:
  N’indangagaciro z’umuco nyarwanda: gukunda igihugu, kugira 
  ubutwari, kugira ikinyabupfura, kubana neza na bagenzi bange, 
  kuvugisha ukuri, kutarakazwa n’ubusa…
  I. 6. Isuzuma risoza umutwe wa mbere
  soma umwandiko ukurikira usubize ibibazo byawubajijweho.
  Umwandiko: Uburere mu muryango
  Mugabo yagiye gusura nyirasenge Kantengwa utuye i Gasanze. Agezeyo 
  arasuhuza, barikiriza. Yasanze nyirasenge adahari yazindukanye 
  n’umugabo we, bagiye gusura inshuti yabo ku gasozi gahana imbibi n’ako 
  batuyeho kuko burya ngo: “Ifuni ibagara ubucuti ni akarenge.” Mugabo 
  yasanzeyo babyara be, baramuzimanira, dore ko bari baratojwe umuco 
  mwiza wo kwakira abashyitsi. 
  
  Mu gihe cya nimunsi, Kantengwa n’umugabo barataha basanga 
  umushyitsi yabasuye. Nyuma yo kuganiriza Mugabo umwanya muto, 
  umugabo wa Kantengwa ariheza ngo ahe rugari umwisengeneza na 
  nyirasenge baganire. Dore ikiganiro bagiranye.
  
  Kantengwa: Niko se mwana wa, iwanyu muraho ni amahoro?
  Mugabo: Nta kibazo gihari da! N’akavura kagenda kaboneka uko 
  bikwiye.17
  Kantengwa: None se babyara bawe bashoboye kukwitaho ntiwishwe 
  n’irungu?
  Mugabo: Banyakiranye urugwiro; barateka barangaburira. Bampaye 
  n’amazi ashyushye yo gukaraba intoki mbere yo gufungura. Mwabahaye 
  uburere bwiza pe!
  Kantengwa: Ni byo ariko da! Bagerageza kubaha abantu. Ikinyabupfura 
  twabatoje bongeraho icyo ku ishuri ugasanga ari ikintu k’ingenzi buri 
  mwana agomba guhabwa rwose.
  Mugabo: Hanyuma rero masenge, reka nkubwire ikingenza, ntaza no 
  kuva aho mba nka wa wundi wagiye gutira imfizi, agahugira kuganira 
  ibindi, hakaza kuza undi akamutanga kuyitira bityo bakayihera 
  uwayitiye mbere!
  Kantengwa: Ngaho re! Nizere ko amakuru ugiye kumbwira ari 
  ay’ubuhoro! 
  Mugabo: Humura rwose ni ubuhoro. Nashakaga ko mwazantiza 
  babyara bange bakazamperekeza mu munsi mukuru wo gutaha 
  Impamyabushobozi y’Amashuri ya Kaminuza. Tuzaba dufite imirimo 
  y’ingorabahizi, kuko ari nabwo nzerekana umugeni nakunze mu 
  muryango. Ubwo kuri mwe nta yindi ntumwa. Ibirori nk’ibyo 
  ntimwabiburamo.
  Kantengwa: Ayiii! Mbega ibyishimo! Ibirori birahuriranye ye! Uwo 
  mukobwa se ni uw’ahagana he mwana wa?
  
  Mugabo: Ese ugira ngo ntimushobora kuba mumwibuka; ni umukobwa 
  uvuka mu muryango w’inshuti z’iwacu utuye mu Burasirazuba. Nyamara 
  hari igihe mwahuriye iwacu yaje kudusura.
  Kantengwa: Aaa! Umenya isura ye ingarutse mu bitekerezo. Koko hari 
  inkumi nigeze gusanga yabasuye, ariko sinari guhita nkeka ikiyigenza. 
  Burya gukekakeka si n’indangagaciro y’umuco w’Abanyarwanda.
  Mugabo: Ubwo rero gahunda ni iyo. Ni ku itariki ya 5 y’ukwezi gutaha.
  Kantengwa: Ndumva nta kibazo rwose. Ubwo tuzaza twabukereye. Abo 
  wasabye na bo nta kibazo. Bazitoranyamo uzasigara ku rugo kugira ngo 
  hatagira uduca mu rihumye akaducucura.
  Mugabo: Nuko rwose ndabashimiye. Ahubwo mundebere se w’abana na 
  we musezereho.
  Kantengwa: Nta kibazo ndamugusezereraho. Twari tumaze no 
  kuvugana ko hari aho ahita yerekeza; gusa yanze kwirirwa aturogoya. 
  Ahubwo reka ndebe uri hafi muri babyara bawe tukurenze irembo. 
  Wibuke kandi kudusuhuriza abo babyeyi, uti: “Mutahe cyane!”
  I. Ibibazo byo kumva no gusesengura umwandiko
  1. Mugabo yakiriwe ate akigera mu muryango wo kwa nyirasenge?
   Sobanura impamvu yakiriwe muri ubwo buryo. 
  2. Ni iyihe mpamvu nyamukuru y’uruzinduko rwa Mugabo kwa 
  nyirasenge?
  3. Garagaza imwe mu migenzo myiza y’umuco nyarwanda igaragara 
  muri uyu mwandiko usobanure n’abo igaragaraho.
  4. Gereranya ibivugwa muri uyu mwandiko n’ubuzima busanzwe bwa 
  buri munsi
  II. Inyunguramagambo
  1. Tanga ibisobanuro by’amagambo akurikira ukurikije uko
  yakoreshejwe mu mwandiko.
  a) Ingorabahizi 
  b) Nta yindi ntumwa
  c) Umwisengeneza 
  d) Twabukereye
  
  e) Uduca mu rihumye
  2. Koresha aya magambo mu nteruro wihimbiye.
  a) Indangagaciro
  b) Akaducucura 
  c) Kurenza umuntu irembo
  3. Shaka mu mwandiko imbusane z’aya magambo 
  a) Umusangwa 
  b) Akazuba 
  III. Imyandikire y’Ikinyarwanda
  1. Kosora interuro zikurikira ukurikije imyandikire yemewe 
  y’ikinyarwanda.
  a) Kuba kwisi n’ukwihangana.
  b) Ntamuntu numwe ushobora kumva ububabare bwabandi badahuje 
  ikibazo.
  c) Habaho abantu b’inyanga mugayo bakunda kwitangira imbabare.
  d) Yarangije kwiga mumwaka w’2015
  e) Yohani Kayiranga yambwiye ko Urwanda n’Uburundi ari ibihugu 
  byaboneye ubwigenge icyariwe.
  f) Mbere y’ubwigenge, igihugu cya Belgique ni kimwe mu byakoronije 
  Urwanda.
  IV. Ihangamwandiko 
  1. Andikira mugenzi wawe mwigana ibaruwa mbonezamubano 
  umubaza amakuru ye unamumenyesha igihe uteganya kumusura. 
  Ibaruwa yawe igomba kubahiriza imbata y’ibaruwa n’amabwiriza 
  y’imyandikire y’Ikinyarwanda.
  2. Hanga umwandiko ntekerezo utarengeje amagambo ijana na 
  mirongo itanu ku nsanganyamatsiko ikurikira: “Uburezi bufite
  ireme, inkingi y’iterambere”. Umwandiko wawe ugomba kuba 
  wubahirije uturango tw’umwandiko ntekerezo n’amabwiriza 
  

  y’imyandikire y’Ikinyarwanda

  
  
  

  
  
  
  
  

  
  

• UMUTWE WA KABIRI:UMUCO NYARWANDA

  Ubushobozi bw’ingenzi bugamijwe 
  
  - Kurondora ingeri z’ubuvanganzo nyemvugo bwo muri rubanda 
       no gusesengura imyandiko ya zimwe muri zo agaragaza ingingo 
       z’ingenzi ziyikubiyemo. 
  - Guhanga yigana zimwe mu ngeri z’ubuvanganzo nyemvugo bwo 
     muri rubanda.
  Igikorwa cy’umwinjizo
  
  Iyo witegereje imibereho y’Abanyarwanda ba kera usanga ibyabayeho 
  

  kera baragendaga babyibukiranya bate?

  II.1. Umwandiko: Kami ka muntu ni umutima we

  
  

  Uyu mugani, bawuca iyo babonye umuntu yiyemeje kwihitiramo icyo 
  bamwe bamubuza; nibwo bagira, bati: “Kami ka muntu ni umutima we 
  nimumwihorere”. Wakomotse kuri Muhangu wo mu Mvejuru (Huye) ku 
  ngoma ya Mibambwe I Sekarongoro I Mutabazi I ahasaga umwaka wa 
  1400.
  Ku ngoma ya Mibambwe I Sekarongoro I Mutabazi I hariho umugabo 
  wo mu bwoko bw’Abakobwa akitwa Muhangu, akaba umupfumu wa 
  Mibambwe Sekarongoro. Muri ubwo bupfumu bwe, yari akubitiyeho 
  n’ubutoni bunini kuri shebuja. Bukeye, umwe muri baka Mibambwe 
  asama inda, imaze gukura Mibambwe ategeka abapfumu be kugisha, 
  kugira ngo barebe aho umugore we akwiye kuzabyarira. Abapfumu 
  bajyana imbuto y’uwo mugore bararagura. Abenshi bemeza ko akwiye 
  kubyarira mu Cyambwe (ahahoze ari muri Gitarama); Muhangu wenyine 
  yemeza ko akwiye kubyarira mu Bitagata bya Muganza (na ho hahoze 
  ari muri Gitarama). Bavuye mu rugishiro (aho abapfumu bateranira 
  baragura), baza kuvuga uburyo imana zagenze. Bageze kuri Mibambwe, 
  bati: “Twese twemeje ko umugore wawe akwiye kuzabyarira mu 
  Cyambwe”; bati: “Keretse Muhangu wenyine ni we wereje ko akwiriye 
  kubyarira mu Bitagata bya Muganza”! Kubera ubutoni bwa Muhangu, 
  bituma Mibambwe yemera mu Bitagata bya Muganza.
  
  Nuko muka Mibambwe bamwohereza mu Bitagata kwaramirayo. 
  Haciyeho iminsi, agiye ku nda arananirwa arapfa. Abapfumu bereje 
  ko yabyarira mu Cyambwe baba baboneyeho urwaho rwo kurega 
  
  Muhangu wabarushaga ubutoni; dore ko nta muhakwa ukunda undi. 
  Babwira Mibambwe, bati: “Nta kindi kishe umugore wawe; yishwe na 
  Muhangu watumye ajya kwaramira aho atereje”! Mibambwe bimujyamo 
  arabyemera, biramubabaza cyane!
  
  Inkuru igera kuri Muhangu iwe mu Mvejuru. Abyumvise arahambira 
  n’abe n’ibye, afumyamo aracika ajya i Burundi. Agezeyo akeza umwami 
  waho, aramwakira, amushyira mu bapfumu be. Muhangu aratona cyane, 
  ndetse ngo kurusha uko yari ameze mu Rwanda. Ubwo yari afite abana 
  b’abadabagizi kuko bakuriye mu bukire, ariko bagakunda guhakwa 
  

  n’ibwami, ndetse ngo ntibiyibutse no gusezera ngo batahe.

  
  

  Bukeye Muhangu arabyitegereza, asanga abana be nta cyo bazimarira, 
  nibwo abasezereye ubwe barataha. Bamaze gutaha, na we arabakurikira 
  abasanga iwe. Akigerayo, arabatumiza ngo baze kumwitaba. Bamaze 
  kuhagera, atumiza abatoni be n’abagaragu b’irimenanda; bose baraterana 
  baba uruvange. Ahamagara abana be, arababwira, ati: “Bana bange 
  kwikota ibwami si bibi; ibibi byanyu ni ukutagira icyo mubwira umwami 
  mukimusaba”! Ati: “Mubuze akandi kami kadahwanye n’umwami, ariko 
  kakaba ari ko gatuma umuntu abana n’umwami neza”! 
  
  Abahungu be n’abagaragu be birabayobera, bararebana gusa. Muhangu 
  abonye ko bajumariwe, ati: “Dore ako kami gato gashyikiriza umuntu 
  ku mwami, ni umutima we”. Bose batangarira iryo jambo Muhangu 
  abatunguje, birahorwa. 
  
  Nuko haciyeho iminsi Muhangu arapfa, abana be basigara muri bwa 
  butoni yabacumbiye. Bukeye, mukuru wabo akubaganya umugore 
  w’umwami w’i Burundi baramufata; bimushyira mu makuba arabohwa 
  aranyagwa, byototera na barumuna be; bose baranyagwa. Abagaragu 
  ba Muhangu bamaze kubibona, bibuka rya jambo yasize avuze, bati: 
  “Muhangu yabivuze ukuri koko ‘Kami ka muntu ni umutima we’! Yavuze 
  ko umutima w’umuntu ari akami gato, umwami akabangikana na ko; 
  ariko kakaba ariko gatuma akunda nyirako”!
  
  Nuko rubanda babisamira hejuru ubwo, babona uwiyemeje icyo abandi 
  bamuhinyuriraga, bati: “Nimumureke burya kami ka muntu ni umutima 
  we”! Aho ni na ho kandi haturutse “kwigira kami gato” bivuga kwigira 
  

  ikigenge. “Kami ka muntu” bivuga umutima nama.

  2. 1.1.Gusoma no gusobanura umwandiko
  Igikorwa 
  Soma umwandiko “Kami ka muntu ni umutima we”ushakemo 
  amagambo udasobanukiwe neza hanyuma uyasobanure wifashishije 
  inkoranyamagambo.
  Imyitozo
  1. Uzuza kandi ukosore aho bishoboka izi nteruro ukoresheje 
  amagambo akurikira dusanga mu mwandiko: kunyaga, 
  gufumyamo, kwarama, gukeza, urwaho, ubyara.
  a) Baravuga ngo: “Nta……. abami babiri.”
  b) Umujura aguciye……. yakwiba.
  c) Kera uwitwaraga nabi ibwami bashoboraga…….
  d) Ubu ababyeyi bajya ……. kwa muganga.
  e) Kariza yikanze abajura bamukurikiye maze ……. ariruka.
  2. Koresha amagambo akurikira mu nteruro ku buryo agira indi 
  nyito adafite mu mwandiko.
  a) Kwera
  b) Kugisha
  
  II. 1.2. Gusoma no kumva umwandiko
  Igikorwa 
  Ongera usome umwandiko “Kami ka muntu ni umutima we”, usubize 
  ibibazo byabajijwe.
  1. Iyi nkuru yabaye ku ngoma ya nde? Mu kihe kinyejana? Aho yabereye 
  ubu ni mu kahe Karere k’u Rwanda? Mu yihe Ntara?
  2. Muhangu yari muntu ki? Byamugendekeye bite kugira ngo ave mu 
  Rwanda?
  3. Abana ba Muhangu bazize ubusa. Ni byo cyangwa si byo? Sobanura.
  4. Murumva Muhangu yarashakaga kuvuga iki abwira abana be ko 
  “kami ka muntu ari umutima we?”
  2. 1.3.Gusoma no gusesengura umwandiko
  Igikorwa 
  Ongera usome umwandiko “Kami ka muntu ni umutima we”, usubize 
  ibibazo bikurikira.
  1. Garagaza ingingo z’amateka n’ingingo ndangamuco ziri muri uyu 
  mwandiko.
  2. Garagaza ingingo z’ingenzi n’iz’ingereka ziri mu mwandiko.
  3. Gereranya ibivugwa mu mwandiko “Kami ka muntu ni umutima 
  we”n’ubuzima bw’aho utuye.
  2.1.4. Kungurana ibitekerezo 
  Igikorwa 
  Mwungurane ibitekerezo kuri iyi ngingo: Akamaro ko kwiga 
  ubuvanganzo bwo muri rubanda muri iki gihe.
  II.2. UBUVANGANZO NYARWANDA
  Igikorwa
  Soma umwandiko ukurikira maze usubize ibibazo byawubajijweho.
  
  Umwandiko: Abanyarwanda bimaraga ubute bari mu mirimo
  Abanyarwanda bakoraga imirimo itandukanye bakizihirwa. Abahinga 
  ubudehe bakidogera isuka, bakaririmba imparamba; abahigi mu kibira 
  bakaririmba amahigi, baba bamashije umuhigo bakaroha ibyirahiro. 
  Buri mwuga wari ufite umwihariko, abasare mu mazi bakamenya 
  amasare yabo, abavumvu bakavuga amavumvu yabo bahamagara inzuki 
  cyangwa baziyama ngo zitabadwinga.
  Mu gitaramo abagabo bashoboraga kwivuga, mu gihe cy’umuhuro 
  umukobwa agiye kubaka urwe bakamuhoza, abana bakarushanwa 
  kuvuga vuba utezwe mu mvugo bakamuseka n’ibindi.
  Abanyarwanda bari bazi kwirwanaho bimara ubute, batarama cyangwa 
  bakora akazi runaka.
  Ibibazo
  a) Amasare, amavumvu, ibihozo n’amagorane ni ubuvanganzo bwari 
  bugenewe ba nde? 
  b) Kora ubushakashatsi utahure inshoza, amoko n’ingeri 
  by’ubuvanganzo. 
  2.2.1 Intangiriro
  Ubuvanganzo nyarwanda ni igice cy’ururimi kiga uruhurirane 
  rw’abahanzi nyarwanda, ibihangano byabo ndetse n’uburyo bwabo bwo 
  guhanga. Bukubiyemo ibyiciro bibiri bikuru: ubuvangazo nyarwanda 
  nyemvugo n’ubuvanganzo nyarwanda nyandiko.
  Ubuvanganzo nyarwanda nyemvugo bugabanyijemo ibice bibiri ari 
  byo: ubuvanganzo nyarwanda bwo muri rubanda n’ubuvangazo 
  nyarwanda nyabami (bw’ubutegetsi). Muri iki gitabo turibanda ku 
  buvanganzo nyemvugo bwo muri rubanda.
  2.2.2 Inshoza y’ubuvanganzo nyemvugo bwo muri rubanda
  Ni ibyahimbwe n’abantu ba kera batazwi neza bakaba barahimbaga 
  batandika, bakabifata mu mutwe. Ibyo bahimbaga babishyikirizaga 
  ab’igihe cyabo bikabizihira mu bitaramo, bakagenda babiraga abo basize, 
  bityobityo bakagenda babihererekanya mu mvugo. Ubu buvanganzo 
  bwo muri rubanda bukubiyemo ibintu byinshi byari byarasakaye muri 
  rubanda. Nta muntu bwitirirwaga ko yabuhimbye.
  2.2.3 Ingeri z’ubuvanganzo nyarwanda nyemvugo bwo muri rubanda
  Muri ubu buvanganzo hakubiyemo ingeri nyinshi. Zimwe wasangaga 
  
  zihariwe n’itsinda runaka rikora umurimo umwe; muri zo twavuga: 
  amasare, amahigi, amavumvu… Izindi wasangaga zihuriweho 
  n’Abanyarwanda benshi ku buryo na n’ubu zigifite agaciro. Izo ngeri ni 
  nk’insigamigani, imigani migufi, imigani miremire, ibisakuzo, urwenya 
  na byendagusetsa, indirimbo, imbyino, ibihozo, amagorane n’ibindi.
  Umwitozo
  Uhereye ku mwandiko “Abanyarwanda bimaraga ubute bari mu 
  mirimo”, sobanura ingeri z’ubuvanganzo zikurikira: Amasare, 
  amavumvu, amahigi, imparamba 
  2.2.3.1. Insigamigani
  Igikorwa
  Ongera usubire mu mwandiko wasomye “Kami ka muntu ni umutima 
  we” witegereza imiterere yawo, uko utangira, uko usoza, ibivugwamo 
  maze utahure inshoza n’uturango by’ingeri y’insigamugani.
  a)Inshoza y’insigamigani
  Insigamigani ni ibitekerezo bifatiye ku muntu wakoze ikintu iki n’iki 
  cyangwa se ikintu cyabaye mu gihe runaka bigahinduka iciro ry’umugani 
  n’ubu ugikoreshwa. Ishobora kuba kandi iyo mvugo ubwayo, uwo 
  yakomotseho cyangwa icyo yakomotseho.
  b)Uturango tw’insigamigani
  Insigamigani itangira bavuga inkomoko y’uwo mugani, ikavuga 
  ibyabayeho ku bantu bazwi kandi mu gihe kizwi, inyamaswa cyangwa 
  ikintu byitiriwe. Insigamigani ivuga igitekerezo gifatika ku kintu 
  cyakozwe cyangwa cyavuzwe n’umuntu bigahinduka iciro ry’umugani. 
  Insigamigani kandi isozwa basobanura uwo mugani.
  Insigamigani zirimo ingeri ebyiri: insigamigani nyirizina n’insigamigani 
  nyitiriro.
  Insigamigani nyiri zina: ni iz’abantu bazwi neza amavu 
  n’amajyo ku buryo abantu bemeye kwigana imigirire yabo 
  mu mvugo ya buri gihe; bigahinduka inyigisho y’ihame.
  Insigamigani nyitiriro: Ni ibindi rubanda baba baragenuriyeho 
  bakabigira iciro ry’imigani ariko atari byo byabivuze cyangwa se byabikoze. 
  
  Aha dusangamo nk’inyamaswa, inyoni…
  Ingero: 
  - Impyisi iti: “Kuvuga ni ugutaruka”.
  - Inyombya iti: “Mbateye akari aha”.
  Umwitozo
  Jya mu isomero, ryaba iryo ku ishuri cyangwa iry’ahandi cyangwa 
  ukoreshe ikoranabuhanga maze usome umwandiko w’insigamigani 
  utahuremo uturango twayo maze ubwire bagenzi bawe iyo nsigamigani 
  mu nshamake kandi ubasobanurire uturango twayo.
  2.2.3.2. Imigani migufi cyangwa imigani y’imigenurano
  Igikorwa cy’umwinjizo
  Soma ibika bibiri bya nyuma by’umwandiko “Kami ka muntu ni 
  umutima we” maze usubize ibibazo bikurikira:
  - Imvugo “Kami ka muntu ni umutima we” ishaka kuvuga iki 
  ukurikije ibivugwa mu mwandiko?
  - Uhereye ku miterere n’ibisobanuro by’iyi mvugo, tahura inshoza 
  y’imigani y’imigenurano n’uturango twayo. 
  a) Inshoza y’umugani mugufi (Umugenurano)
  Mu Kinyarwanda umugani mugufi ni interuro ngufi gacamigani yakubiyemo 
  ihame ridutoza gukora iki cyangwa se kudakora kiriya. Iyo nteruro iba 
  yumvikana mu mvugo y’amarenga, ishushanya kandi igenura kuko iba 
  ibumbatiye inyigisho yumvwa hakoreshejwe inyurabwenge. 
  Imigani y’imigenurano ikubiyemo insanganyamatsiko zinyuranye 
  z’uturango tw’umuco nyarwanda nk’uburezi n’uburere, imibanire, 
  ubucuti, imyemerere, ubwisungane cyangwa ubufatanye n’ibindi.
  Ingero:
  - Uburere buruta ubuvuke.
  - Igiti kigororwa kikiri gito.
  - Akebo kajya iwa mugarura.
  
  - Ifuni ibagara ubucuti ni akarenge.
  - Imana iraguha ntimugura iyo muguze iraguhenda.
  - Inkingi imwe ntigera inzu.
  b) Uturango tw’imigani migufi
  - Ni utubango tugufi dufite imvugo idanangiye kandi twuzuyemo 
  (tubumbatiye) ubutumwa.
  - Umugani mugufi uwusobanukirwa bitewe n’icyo barenguriyeho.
  - Intego yawo ni ukwigisha abantu kugira ngo bahindure ingeso mbi 
  zabo cyangwa bakomeze imico myiza bari basanganywe.
  - Imigani migufi ni ibihangano nyabugeni kuko usanga yifitemo 
  ikeshamvugo nk’igihangano nyabugeni icyo ari cyo cyose. 
  - Urangwa kandi no kuba ugizwe n’ibice bibiri by’interuro byuzuzanya 
  cyangwa bivuguruzanya.
  Ingero: 
  - Utaganiriye na se ntamenya icyo sekuru yasize avuze.
  - Ubuto bubeshya umuntu agaseka.
  - Irya mukuru urishima uribonye.
  - Irya mukuru riratinda ntirihera.
  Umugani w’umugenurano wumvikana ku buryo bubiri ari na ho 
  hakuwe imvugo ko ugenura: Uburyo bwa kamere yawo n’uburyo 
  bw’amarenga.
  Umugani wumvikana mu buryo bwa kamere yawo iyo umuntu awuciye, 
  uwumvise awumva mu mvugo iboneye, mbese itamugora kuyumva.
  Urugero: 
  Arimo gishigisha ntavura: birumvikana ko amata atavura ugenda 
  uyakozamo umutozo uyavuruga buri kanya (gushigisha ni ugukaraga 
  umwuko mu gikoma kiri ku ziko ngo ifu yivange n’amazi itaza gufata 
  mu ndiba bigashirira), iryo ni ihame. Urumva koko ari byo, nta kindi 
  gisobanuro ugomba kugira ngo wumve uwo mugani. 
  Umugani wumvikana mu buryo bw’amarenga. Uwumvise agomba 
  gutekereza agashishoza kugira ngo amenye icyo uwo mugani 
  bawurenguriraho, mbese ingingo ishushanya. Uyu mugani urerekana 
  ingorane umuntu aterwa n’abamusesereza mu bikorwa bye bagira ngo 
  berekane ko ibye bidashobora gutungana kandi bifite kidobya. Uko 
  
  kumutobera urogoya imigambi ye, ni byo bagereranya no gushigisha 
  amata kuko amata ubusanzwe aba ikivuguto ari uko wayateretse 
  ukayarekera hamwe agatuza, akabona gufatana, ari byo bita “kuvura”. 
  Imigani y’imigenurano ikubiyemo uturango twinshi tw’umuco wacu 
  nk’uburezi n’uburere, imibanire, uko twumva isi n’ibiyiriho cyangwa 
  ibitubaho n’ibindi.
  Umugezi w’isuri urisiba”. Wumvise uyu mugani ko iyo umugezi 
  usakuma ibintu byinshi: ibiti, ibyatsi, ibitaka…ugera aho biwufunga 
  ugasibama, wumva ko ari byo kandi byumvikana. 
  Uburyo bwa kabiri ni uburyo bw’amarenga.Uciriwe uwo mugani 
  cyangwa undi wese uwumvise agomba gutekereza, agashishoza akumva 
  neza icyo bamubwirira muri uwo mugani. Mbese ibyo uwo mugani 
  umushushanyiriza, umubwira mu marenga. Akumva ko agereranywa 
  n’uwo mugezi, ko imico mibi yakora yibwira ko akorera abandi bigera 
  aho akaba ari we bigiraho ingaruka. 
  Imigani migufi rero ni ubuvanganzo bwigisha, bukosora kandi bukanenga 
  

  imigirire idahwitse.

  Imyitozo
  1. Ni uwuhe mugani wacira abantu bavugwa mu nteruro 
  zikurikira:
  a) Kagabo na Nyiraneza barashakanye kandi bahora mu makimbirane 
  adashira bitewe n’uko iyo umwe atereye hejuru n’undi ahita 
  amusubiza bityo bikarangira barwanye.
  b) Gatari akunda gusuzugura iby’abandi basubije mu ishuri 
  akumva ko ibye ari byo bizima ko nta wundi wagira icyo asubiza. 
  Bikarangira nyuma yo gukosorwa ari we ubonye amanota make.
  2. Soma inkuru ikurikira hanyuma usubize ibibazo byayibajijweho.
  Karekezi akora akazi k’ubuganga kandi abarwayi bamukundira uko 
  abitaho. Ku bitaro aho akorera haje umugabo uje kuhivuriza amubwira 
  ko areka akazi akaza bakajyana akamuha akazi ko kumuyoborera 
  ivuriro. Yamubwiye ko kugira ngo amujyane abanza kumuha 
  amafaranga ibihumbi ijana yo kumushakiramo ibyangombwa. Yahise 
  asezera akazi ajya gushaka uwo mugabo. Ajya mu mugi kumureba. 
  Agize ngo aramuhamagara kuri terefone asanga nimero ye ntiboneka. 
  Aramanjirirwa, agarutse ku kazi asanga bamaze kumusimbuza undi.
  a) Ni uwuhe mugani wacira umuntu umeze nka Karekezi wirukankira 
  ibihita byose akitesha amahirwe yari afite?
  
  b) Ni uwuhe mugani wacira umuntu umeze nka Karekezi umwereka 
  ko iyo wihutiye gukora ibintu utatekereje bikubyarira ingaruka 
  mbi?
  c) Gira inama Karekezi mu mugani mugufi umubwira ko akwiye 
  kujya agisha inama abandi ko ibitekerezo bye wenyine byamuroha. 
  3. Soma izi nteruro zikurikira, ushake umugani w’umugenurano 
  wahuza n’ibivugwamo.
  a) Iminsi uyiteganyiriza hakiri kare, ukibishoboye, ibintu wazigamye 
  bikazagutunga utakishoboye n’inshuti washatse zikazagufasha 
  umaze gusaza cyangwa wamugaye.
  b) Ntawukwiye kwishimira ibyago by’undi naho yaba ari umwanzi 
  we kuko na we bishobora kumugeraho.
  c) Ubwuzu n’ubuntu bw’ugukunda bumugaragaraho akikubona, 
  ntatindiganya kukwakira neza, aguhorana ku mutima n’iyo ufite 
  ibyago abigufashamo utabimusabye.
  d) Umurimo udakora wibwira ko woroshye, ukagaya abawukora 
  ngo nta cyo bamaze kandi ubakomereye koko. Umuntu ananirwa 
  kugira icyo akurusha, ariko ntananirwa kujora icyo abandi bakoze.
  e) Kwiharira ibyo utunze ntusangire n’inshuti utazi icyo iminsi 
  iguteze.
  2.2.3.3. Ibisakuzo
  Igikorwa
  Itegereze interuro zikurikira, maze ukore ubishakashatsi utahure 
  inshoza, uturango n’akamaro by’ibisakuzo.
  Sakwe sakwe…! Soma!
  a) Ngesa bumera. Umusatsi. 
  b) Sakuza n’uwo muri kumwe. Ururimi. 
  c) Nyabugenge n’ubugenge bwayo. Inkoko icutsa itagira amabere, 
  inka icurika icebe ntimene amata, inzoka igenda itagira 
  amaguru.
  
  a) Inshoza y’ibisakuzo
  Ibisakuzo ni umukino wo mu magambo, ugendanye n’ibibazo n’ibisubizo 
  byabyo, bihimbaza abakuru n’abato, kandi birimo ubuhanga kuko 
  byigisha gutekereza.
  Ibisakuzo ni ingeri yagenewe kwigisha no kwidagadura. Binyura mu 
  mukino ugizwe n’ibibazo by’ubufindo n’ibisubizo byabyo. Ubaza agira ati: 
  “Sakwesakwe”. Mugenzi we agasubiza ati: “Soma”. Ubwo undi akavuga 
  igisakuzo, mugenzi we atashobora kugisubiza undi ati: “Kimpe”. Mugenzi 
  we ati: “Ngicyo”, umukino ugakomeza utyo. Usanga mu bisakuzo harimo 
  ibya kera cyane, ariko hakabamo n’ibya vuba bigusha ku mateka ya hafi. 
  Ndetse no muri iki gihe abantu bashobora guhimba ibisakuzo byunganira 
  iriya nganzo yo hambere.
  Ingero:
  Sakwe sakwe…! Soma!
  - Zenguruka duhure. 
  - Aho nagendaniye nawe wambwiye iki? 
  - Nkubise urushyi rurumira. 
  b) Uturango tw’ibisakuzo
  - Ibisakuzo birangwa no gutangizwa n’amagambo: Sakwesakwe…! 
  Soma!
  - Ibisakuzo kandi bigomba gukinwa n’abantu babiri bakuranwa.
  - Birangwa no kuba hari ikibazo kijimije n’igisubizo gishobora kuba 
  cyo cyagwa ntikibe cyo.
  - Mu gusakuza, unaniwe kwica igisakuzo, uwo basakuzanya 
  arakiyicira bityo akaba akimutsinze.
  c) Akamaro k’ibisakuzo
  Ibisakuzo bifasha abana ndetse n’abakuru gukora imyitozo 
  mfuturamvugo igamije kubamenyereza gutekereza, kuvuga badategwa, 
  kumenya gufindura imvugo zidanangiye , kandi bikabatoza umuco 
  ndetse bikanabamenyesha amateka.
  
  Umwitozo
  Ica/findura ibisakuzo bikurikira:
  a) Aho nagendaniye nawe wambwiye iki? 
  b) Idagadure naraguharuriye. 
  c) Twavamo umwe ntitwarya. 
  d) Nshinze umwe ndasakara. 
  2.2.3.4. Urwenya na byendagusetsa 
  Igikorwa
  Soma inkuru zikurikira, ukore ubushakashatsi utahure inshoza 
  

  n’uturango by’urwenya na byendagusetsa.

  

  - Umugabo w’igisambo yumvise ashonje, anyarukira mu nzu 
  asangamo ibiryo by’umwana, arabiterura. Abuze aho abirira ajya 
  mu bwiherero, arya vubavuba, ibyago bye biza kumuniga araniha, 
  umugore yumvise umuniho arahurura ati: “byagenze bite? Undi 
  araceceka. Agize amahirwe biramanuka ntiyongera kuniha, umugore 
  arongera arakomanga ati: “Hari urimo?” Umugabo afata ya sahani 
  ayambara ku mutwe. Umugore arambiwe asunika urugi, umugabo 
  abuze icyo avuga akomanga kuri ya sahani ati: “mada, witonde ubu 
  nabaye umuporisi.” 
  
  - Rwakagorora yahuye n’umugenzi wigendera maze agira atya 
  amucinya urushyi. Ngo asange yamwibeshyeho (yari amwitiranyije 
  n’umuntu wari waramwambuye) niko kumusaba imbabazi, undi na 
  we ntiyabyemera ajya kumuregera abunzi. Rwakagorora acibwa 
  amande y’igihumbi. Uko yagatanze inoti y’ibihumbi bibiri, ayo 
  kugarura arabura ni uko acunga wa mugenzi ku jisho, aritunatuna 
  maze amwasa urushyi rwa kabiri ati: “Ntibikuvune ugarura, n’ayo 
  asigaye yahamane!”
  
  a)Inshoza y’urwenya na byendagusetsa 
  Urwenya na byendagusetsa ni inkuru zisetsa cyane ku buryo umuntu 
  uzibariwe ababaye cyangwa arakaye aruhuka. Izi nkuru hari ushobora 
  kuzibarirwa zimuvuga nabi akarubira, akarya karungu, akaba 
  yakwadukira abantu akabahutaza. Urwenya na byendagusetsa ni 
  kimwe mu biranga umuntu warezwe, wabanye n’abandi. Ubwiwe izi 
  nkuru akagaragaraho ubunyamusozi aba abuze akarango k’intore. 
  Byendagusetsa ariko yo bavuga ko yenda gusetsa kuko mu by’ukuri 
  bavuze ngo irashekeje mbere y’uko ibarwa ntawaba agikeneye guseka 
  iby’iyo nkuru igiye kuvugwa.
  
  b)Uturango tw’urwenya na byendagusetsa
  Urwenya rurangwa no kuba ari amagambo cyangwa imyifatire y’umuntu 
  bisetsa abandi. Usanga mu mvugo umunyarwenya akoresha amagambo 
  aterekeranye, cyangwa akavugishwa kubera impamvu iyi n’iyi ku buryo 
  bisetsa abamwumva.
  
  Byendagusetsa yo irangwa no kuba ari agakuru kagufi gasekeje, cyane 
  kubera ko ibivugwamo bidashoboka, cyangwa bidakwiranye n’aho 
  bivugiwe cyangwa n’ubivuze. Ari urwenya cyangwa byendagusetsa byose 
  biba bigamije gusetsa no gushimisha abantu.
  Umwitozo
  Hanga urwenya cyangwa byendagusetsa ku ngingo yo kwamagana 
  

  ubusambo mu muco nyarwanda.

  2.2.3.5. Ibyivugo by’amahomvu
  Igikorwa
  

  Soma imyandiko ikurikira hanyuma usubize ibibazo byayibajijweho.

  

  a) Nagiye ku rusenge ibitugu ndabitigisa, Imyambi ndayisukiranya, 
  abo twari kumwe ndabacyaha, nitwa Cyaradamaraye.
  b) Nivugiye ku rusenge, umwana yivugira mu nda ya nyina nta ho 
  byabaye.
  c) Ndi umuhungu ndi umuziraguhunga, mirindi y’abasore nanze 
  guhunga iwacu twaraye ubusa.
  d) Ndi nyamuca mu gakangaga abakobwa bakagacira icyo bati: 
  “Micomyiza yanyuze aha”!
  Ibibazo ku myandiko
  1. Ni iyihe nsanganyamatsiko usanga muri iyo myandiko umaze 
  gusoma?
  2. Kuvuga ko umuntu ari Cyaradamaraye bishatse kuvuga iki? 
  Birakwiye ko babivugira ku muntu w’umugabo? Kubera iki?
  3. Ni ibihe bikorwa by’indengakamere usanga muri iyo myandiko? 
  Sobanura igisubizo cyawe.
  4. Mumaze gusoma no gusesengura iyo myandiko, mwavuga ko ari 
  ubuhe bwoko bw’imyandiko?
  5. Tanga inshoza n’uturango by’ubwo bwoko bw’imyandiko.
  1. Inshoza y’ibyivugo by’amahomvu
  
  Ibyivugo by’amahomvu cyangwa ibyivugo by’abana ni ibyivugo bigufi 
  abana bivugaga bagamije gusetsa no kwidagadura muri rusange. Ibi 
  byivugo byivugirwa mu bitaramo byo mu miryango, si mu bitaramo 
  by’ingabo. Impamvu babyita amahomvu ni uko mu by’ukuri ibyo birata 
  biba bitarabayeho.
  2. Uturango tw’ibyivugo by’amahomvu
  - Ni ibyivugo bigufi cyane
  - Ni ibyivugo byivugwa n’abana
  - Ibigwi biratamo biba bitarabaye
  - Bigamije gusetsa no kwidagadura
  - Uwivuga yigereranya n’ibintu, inyamaswa akaba ari byo ashingiraho 
  ubuhangange bwe.
  - Aho kwirata ubutwari bwo ku rugamba, uwivuga yirata ubwiza, 
  ubuhangange mu kurya, mu gukundwa n’abagore n’abakobwa…
  Imyitozo
  Hanga urwenya cyangwa byendagusetsa ku ngingo yo kwamagana 
  ubusambo mu muco nyarwanda.
  1. Ibyivugo by’amahomvu birangwa n’iki?
  2. Hanga ikivugo cy’amahomvu ukurikije ibiranga bene ibyo byivugo 
  maze wivuge ikivugo cyawe imbere ya bagenzi bawe.
  II. 3. Umwitozo w’ubushobozi ngiro bw’umunyeshuri nyuma 
  y’umutwe wa kabiri
  Umaze kwiga ubuvanganzo nyemvugo, jya mu isomero maze uhitemo 
  imyandiko y’imwe mu ngeri z’ ubuvanganzo nyarwanda bwo muri 
  rubanda uyisome. Hera kuri iyo myandiko uhange igihangano cyawe 
  bwite cya bene iyo ngeri.
  
  Ubu nshobora:
  - Gusesengura imyandiko itandukanye yo mu ngeri z’ubuvanganzo 
  nyarwanda bwo muri rubanda ngaragaza ingingo z’ingenzi 
  n’iz’umuco zigaragaramo.
  - Gutandukanya no guhanga imyandiko inyuranye yo mu ngeri 
  z’ubuvanganzo nyarwanda bwo muri rubanda.
  - Kunoza imvugo yange nkoresha neza imigani migufi mu biganiro 
  bisanzwe, mu biganiro mpaka no mu nyandiko zitandukanye 
  nandika.
  - Gukina umukino wo gusakuza n’abandi.
  - Kwivuga mu ruhame ntategwa kandi nsesekaza.
  Ubu ndangwa:
  N’umuco nyarwanda n’indangagaciro z’umuco zawo.
  II. 4. ISUZUMA RISOZA UMUTWE WA KABIRI
  Soma umwandiko ukurikira usubize ibibazo byawubajijweho.
  Umwandiko: N’imirumbire yaba iya ntenyo
  Uyu mugani umuntu awuca iyo agobotswe n’amaburaburizo abandi 
  bahinyura, agashobora kugoragoza icyari kimubangamiye; nibwo agira 
  ati: «N’imirumbire yaba iya Ntenyo»! Wakomotse ku bashonji bo mu 
  Buganza ( Intara y’i Burasirazuba ) ahagana mu mwaka wa 1800.
  
  Mu rwimo rwa Yuhi Gahindiro, mu Rwanda hateye inzara kirimbura; 
  bayita Rukungugu. Amapfa aracana, ibintu biradogera impande zose z’u 
  Rwanda: amapfa aracana mu Buganza, aracana mu Mutara, aracana mu 
  Rukiga rwa Byumba, arasesura mu Rukaryi n’u Bwanacyambwe; mbese 
  utwo turere turarimbuka. Ibintu bimaze kuyoberana, abagabo babiri 
  bo mu Buganza bacitse ku icumu, bumva bavuga ko i Bumbogo bwa 
  Mbirima na Matovu hagikanyakanya. Barikora n’abana n’abagore babo 
  baboneza basuhukiyeyo; bagezeyo basanga Abambogo na bo bahonda 
  inguri. Babikubise amaso barumirwa baribaza bati: «Tubikitse dute ko 
  tutabona icumbi kandi ntidufunguze tubaye abande»?
  
  Bigeze aho baragenda biroha mu rugo rw’umukecuru w’umupfakazi wari 
  aho mu Bumbogo. Bagezeyo bamwaka icumbi, umukecuru arababwira 
  ati: «Nimurare, ariko nta funguro mubona; dore na twe turicira isazi mu 
  jisho». Baracumbika, ariko barara bagera ijoro. Babaza wa mukecuru 
  bati: «Mbese ntiwatumenyera u Rwanda rwaruta urundi»?
  

  Umukecuru ati: «Numvise ko hakurya aha ku Ndiza hapfuye 

  gukanyakanya, ariko geweho nabuze intege zangezayo». barita mu gutwi. 
  Bukeye baradogagira bambuka Nyabarongo bafata ku Ndiza. Bagezeyo 
  basanga hari hanyuma y’ibibi byose. Nibwo bigiriye inama, bati: «Aho 
  gupfa uru nimuze dusindagire dusubire inyuma twirohe muri Nyabarongo! 
  » Abagore babo babyumvise, barababwira, bati: «Nimugende mwenyine 
  ntitwatinyuka kwirohera abana mu ruzi». Mu gihe bakibivuga, bumva 
  abandi badari bavuga, bati: «Tugiye ku Ntenyo ngo bejeje uburo! » Ba 
  bandi, bati: «Natwe nimuze tugeyo, tuhace inshuro none twazarokoka»!
  Nuko bikoma abo badari bandi, baradogagirana bataha mu Marangara, 
  bukeye barasindagira bagera ku Ntenyo; batungukira ku murima 
  w’uburo w’umugabo Mirenge ya Kigogo, uyu wari ukize cyane mujya 
  mwumva, ku buryo na n’ubu umuntu ukize bigaragara bavuga ngo: 
  «Akize ibya Mirenge». Bakibukubita amaso, ntibirirwa babaza, biroha 
  mu murima n’abagore n’abana. Ubwo bawugezemo abarinzi babwo 
  bagannye imuhira, ariko kandi n’ubwo buro bukaba bwararumbye bweze 
  ibitarutaru. Bamaze kubugeramo, baratangira barahekenya. Igihe 
  binikije bashishibuza, abarinzi babatungukiraho barabafata. Bagiye 
  kubakubita, baratinya, bati: «Na hatoya batatugwaho, ahubwo nimuze 
  tubashyire Mirenge abitegekere»! Barabashorera no kwa Mirenge, 
  babagezayo ibyanga byabarenze. Mirenge abakubise amaso abaza 
  abarinzi, ati: «Aba bantu ibyanga byarenze none ntibamariyeho twa 
  turumbaguzwa tw’uburo»! Abandi, bati: «Ese wowe amaso ntaguha»?
  
  Ba badari bumvise Mirenge yise bwa buro uturumbaguzwa, batera hejuru 
  bati: «N’imirumbire yaba iya Ntenyo»! Ubwo bashakaga kumwumvisha 
  ko nta handi mu Rwanda wabona uburo nk’ubwo bwo ku Ntenyo. Abantu 
  bari aho babyumvise babagirira impuhwe, na Mirenge arazibagirira, 
  ndetse abashyira iwe bacayo inshuro barakira.
  
  Nguko rero uko Mirenge yakijije abashonji, inzara ica ibintu mu Gihugu. 
  Nubwo ubukire bwe icyo gihe bwari buke bwose, yari abusumbije abandi 
  bose mu Gihugu, kuko iwe ari ho honyine hari heze uburo. Ngubwo rero 
  ubukire bwa Mirenge ku Ntenyo mujya mwumva!
  
  Nuko umugani utangira ubwo, umuntu yaba amaze gushoberwa 
  akagobokwa n’akantu k’amaburaburizo abandi bahinyura, agashobora 
  gukika icyari kimwugarije, noneho we akagira ati: «Nimurekere iyo, 
  n’imirumbire yaba iya Ntenyo kwa Mirenge»!
  
  I. Ibibazo byo kumva no gusesengura umwandiko
  Subiza ibibazo bikurikira:
  1. Uyu mwandiko ni bwoko ki? Sobanura impamvu.
  2. Uretse Rukungugu, vuga andi mazina y’inzara uzi zayogoje u 
  Rwanda. Uvugemo ebyiri n’icyaziteye. 
   3.Ikibazo k’inzara wagikemura ute mu buryo burambye? Tanga 
         ingingo nibura eshanu.
   4.Mu Gihugu hose bari bashonje pe! Byerekane.
   5.Garagaza ingingo z’umuco ziboneka mu mwandiko.
  II. Ibibazo by’inyunguramagambo
   Huza amagambo cyangwa itsinda ry’amagambo n’ibisobanuro byayo.
  
  2. Uzuza interuro zikurikira:
  a) Umuntu wakize cyane bavuga ko…….
  b) Umuntu warushye cyane bavuga ko......
  c) Inzara yatewe n’amapfa y’izuba bayise…....
  III. Ibibazo ku buvanganzo
  1. Tahura imigenurano ifatiye kuri aya magambo usanga mu mwandiko 
  unayisobanure muri make: inzara, inshuro, amapfa, ijoro.
  2. Tandukanya insigamigani n’umugani mugufi ugendeye ku turango twabyo.
  3. Sobanura mu buryo bubiri uyu mugani mugufi “Umugezi w’isuri 
  urisiba” uwusobanure mu buryo bwa kamere yawo no mu buryo 
  bw’amarenga, .
  

  4. Hanga ikivugo cyawe wubahiriza uturango tw’ikivugo cy’amahomvu.

• UMUTWE WA GATATU:KUBAHIRIZA UBURENGANZIRA BWA MUNTU

  Ubushobozi bw’ingenzi bugamijwe 
  - Gusesengura umuvugo ku burenganzira bwa muntu hagaragazwa 
  ingingo z’ingenzi ziwukubiyemo n’uturango twawo.
  - Guhimba no kuvuga umuvugo imbere y’abandi.
  - Kugaragaza uturemajambo n’amategeko y’igenamajwi by’izina 
  mbonera, ntera n’izina ntera.
  - Gukoresha neza inyunguramagambo mu mvugo no mu nyandiko.
  Igikorwa cy’umwinjizo
  Ushingiye ku bumenyi ufite garagaza uburyo bwakoreshwa kugira ngo 
  uburenganzira bwa muntu buharanirwe kandi bubungabungwe uko 
  

  bikwiye

  III.1. UMWANDIKO: BARAZIRA IKI?
  

  
  

  Rubundakumazi
  Iyo ahembwe aragenda
  Utubari akatubunga
  Amakashi ayatanga
  5. Agataha bukeye.
  Ab’iwe agahonda
  Bagahinduka intere
  Bagacika bahunga
  Bagataha ibigunda
  10. Ngo badasongwa bashonje.
  Abana yabyaye
  Ntibigeze ishuri
  Yabashoye ibishanga
  Gushaka ibyo barya
  15. Ngo bimenye ubwabo.
  Ifaranga bacyuye
  Aribaka abahonda
  Anabita ibirumbo
  Bitigeze ubwenge
  20. Bitazi guhaha.
  
  Nyiramama yabyumva
  Agashengurwa cyane
  Agatinya gukopfora
  Ngo atotswa igitutu
  25. Agatimburwa ashonje.
  
  Yamubwira guhaha
  Ngo agaburire abana
  Agahatwa inshyi nyinshi
  Ati: “Ibirumbo wabyaye
  30. Ntibyazanye inoti?
  
  Nge nazanye urwagwa
  Rwo kumara inyota
  Mwe muteke kayote
  Murenzeho amazi
  35. Muryame burije”.
  
  Agisoza ayo ngayo
  Haba haje gitifu
  Umwe utwara ubwo bwatsi
  Amukubita amapingu
  40. Ati: “Ibyo uhomva urabizi?
  
  Urubyaro wabyaye
  Ntirwigeze ishuri
  Urataha uruhonda
  Rugahinduka intere
  45. Ngo utabaza uramwica!\
  
  Uyu munsi ndi nawe
  Uraryozwa abo wica
  Ubacira uburumbo
  Wabateye ubabyara
  

  50. Ngo bazirera ubwabo”.

  3.1.1. Gusoma no gusobanura umwandiko 
  Igikorwa
  Soma umwandiko “Barazira iki?”ushakemo amagambo udasobanukiwe 
  neza hanyuma uyasobanure ukurikije inyito afite mu mwandiko 
  wifashishije inkoranyamagambo.
  Umwitozo
  Simbuza amagambo atsindagiye amwe muri aya magambo akurikira: 
  aho ngaho, abo uhohotera, indembe, badahuhurwa, abana, agahinda, 
  ugakubita, uyobora.
  a) Umwe utwara ubwo bwatsi
  b) Urataha ugahonda
  c) Ugahindura intere
  d) Ngo badasongwa bashonje
  e) Urubyaro wabyaye
  3.1.2. Gusoma no kumva umuvugo
  Igikorwa
  Ongera usome umwandiko “Barazira iki?” hanyuma usubize ibibazo 
  byawubajijweho.
  1. Nyiri urugo uvugwa muri uyu mwandiko ni nde? Ateye ate?
  2. Ni ubuhe burenganzira bw’umuntu butubahirijwe muri uyu 
  mwandiko? Erekana imikarago ishyigikira igisubizo cyawe.
  3. Ihonyora ry’uburenganzira bwa muntu rivugwa muri uyu mwandiko 
  riterwa n’iki?
  4. Kuki abahohoterwa batavuga ihohoterwa bakorerwa?
  5. Abahohoterwa bavugwa muri uyu mwandiko batabawe na nde? 
  Garagaza imikarago ibyerekana.
  
  3. 1.3.Gusoma no gusesengura umwandiko
  Igikorwa
  Ongera usome umwandiko “Barazira iki?” maze usubize ibibazo 
  bikurikira.
  1. Ni irihe somo ry’ingenzi ukuye muri uyu mwandiko?
  2. Hari abo muturanye wumvise cyangwa wabonye bameze nka 
  Rubundakumazi? Ni izihe ngaruka z’imyitwarire yabo ubona mu 
  miryango yabo? Ni uwuhe musanzu watanga kugira ngo abo bantu 
  bage mu nzira nziza.
  3. Erekana ingaruka zaterwa no kurara mu bigunda n’ahandi hose 
  hatujuje ubuziranenge.
  4. Erekana ingaruka zaterwa no kubura uburenganzira mu 
  muryango.
  3.1.4. Kungurana ibitekerezo 
  Igikorwa
  Uhereye ku mwandiko “Barazira iki?” muheruka kwiga mwungurane 
  ibitekerezo ku nsanganyamatsiko ikurikira:
  Ingaruka zo kubangamira uburenganzira bwa muntu n’ibyakorwa 
  kugira ngo uburenganzira bwa muntu bwubahirizwe.
  III.2. UMUVUGO
  Igikorwa
  Ongera usome umwandiko “Barazira iki?” witegereza imiterere yawo, 
  maze utahure inshoza n’uturango by’umuvugo.
  3.2.1 Inshoza y’umuvugo
  Umuvugo ni igihangano kiri mu mvugo cyangwa mu nyandiko cyuje 
  uturango nyabusizi. Uhanga umuvugo atanaga imvugo ye akayiha 
  ubwiza bunogeye amatwi n’umutima kubera indyoshyanjyana 
  n’iminozanganzo biwugize. Iyo minozanganzo uyisanga mu majwi, mu 
  njyana, mu myubakire y’interuro ndetse no mu magambo y’indobanure 
  aberanye n’ingingo yaturwa. 
  
  3.2.2 Uturango tw’umuvugo
  Umuvugo urangwa n’interuro ngufi bita imikarago cyangwa intondeke. 
  Umuvugo uba ugabanyijemo amabango ari yo wagererenya n’ibika mu 
  myandiko isanzwe.
  Imikarago y’umuvugo iba ifite injyana nk’iyo mu ndirimbo. Umuvugo 
  urangwa kandi n’injyana y’isubirajwi, iy’isubirajambo, injyana 
  ipimye bita indengo n’ubundi bwoko butandukanye bw’ikeshamvugo 
  nk’imibangikanyo, ihwanisha, iyitirira, igereranya… 
  Ikeshamvugo rikoreshwa mu mivugo
  a)Injyana
  Mu mivugo hakoreshwamo ikeshamvugo rishingira ku njyana. Mu 
  buhanzi bw’imivugo bakunda kugenda bakoresha amajwi asa harimo 
  asoza umukarago cyangwa awutangira hakaba n’akoreshwa hagati. 
  Bakoresha kandi isubirajwi, isubirajambo n’ isubirasaku. Banakoresha 
  ubwoko bw’injyana ishingiye ku gupima imikarago bita indengo. Mu bisigo 
  nyabami byinshi ho bakoresha amabango aba yanditse umudandure.
  Ubu bukurikira ni bumwe mu buryo bw’injyana bukoreshwa mu mivugo.
  Isubirajwi
  Ni ikeshamvugo rishingira ku kugenda basubira mu ijwi runaka ku 
  buryo bunogeye amatwi.
  Urugero rwo mu muvugo “Barazira iki?”
  Rubunda ku mazi
  Utubari akatubunga
  Amakashi ayatanga
  Ntibigeze ishuri
  Yabashoye ibishanga
  Isubirajambo
  Ni igihe isubirajwi rigaruka mu ijambo bihuriye ku gicumbi kimwe 
  n’iryaribanjirije cyangwa se ijambo rikagaruka uko ryakabaye.
  Urugero rwo mu muvugo “Barazira iki?”
  Bagahinduka intere
  Bagacika bahunga
  
  Bagataha ibigunda
  Indengo
  Indengo ni ubwoko bw’injyana ishingiye ku gupima utubangutso tugize 
  imikarago. Iyo njyana yakoreshejwe cyane mu mazina y’inka. Buri 
  kabangutso kangana n’inyajwi imwe itebuka, bivuga ko umugemo utinda 
  ugira utubangutso tubiri.
  Urugero:
  - Inka ya Rumonyi
  - Rutagwaabiza iminega,
  - Inkuba zeesa mu Bihogo,
  - Rwaa mugabo nyirigira
  - Imbizi isaanganizwa ingoma,
  - Inka ya Rumonyi ifite imikarago y’ utubangutso 9
  b)Imibangikanyo
  Ni umunozanganzo ushingiye ku gukurikiranya imikarago iteye kimwe, 
  cyangwa se ku gukurikiranya mu mikarago ingingo zuzuzanya cyangwa 
  zivuguruzanya.
  Urugero mu muvugo “Mpore nyampinga”
  - Imikarago iteye kimwe :
  Uganze uturwe ubone amaturo 
  Ukunde ukundwe ugire agaciro.
  Ingero mu muvugo “Turyamagane twese”
  - Ingingo zuzuzanya :
  Yo kwimwa intango y’ubuzima
  Akimwa umunani mu muryango.
  - Ingingo zivuguruzanya
  Tugire ubupfura buzira ubupfayongo
  c) Igereranya
  Ni ukugereranya ibintu bifite icyo bihuriyeho ku buryo kimwe cyagufasha 
  gusobanura ikindi ukoresheje uko bisangiye imisusire, imigenzereze, 
  umumaro n’ibindi. Igereranya rigira uturango: nka, na, kimwe, asa …
  

  Urugero rwo mu muvugo “Turyamagane twese”

  Duhashye uwo muco muri bose
  Kuko iwacu ufatwa nka kirazira.
  d)Ihwanisha
  Ihwanisha ni ikeshamvugo risa no kugereranya ku rwego rwa kabiri, 
  aho urenga ibyo kureba icyo ikigereranywa n’ikigereranyo bihuje, ugasa 
  n’ubinganyisha, kimwe kikaba cyafata umwanya w’ikindi cyangwa 
  cyagihagararira.
  Urugero rwo mu muvugo “Turyamagane twese”
  Babyara umuhungu ngo ni umutabazi
  Babyara umukobwa ngo ni agahinda
  e) Iyitirira
  Iyitirira rishingiye ku gufata ikintu ukakitirira ikindi bitewe n’uko 
  ubona isano bifitanye. Icyo gihe ijambo rifata umwanya w’irindi rikagira 
  inyito nshya kandi n’iyo ryari risanganywe ritayitakaje.
  Urugero rwo mu muvugo “Mpore nyaminga”
  Nyampinga afite agaciro
  Ni na we uhekera urutubyara 
  Aha Nyampinga aritirirwa ababyeyi bose.
  Umwitozo
  Hanga umuvugo kuri imwe mu nsanganyamatsiko zikurikira 
  wubahiriza uturango twawo nyuma uwuvugire imbere ya bagenzi 
  bawe udategwa kandi wubahiriza injyana yawo.
  - Turwanye ihohoterwa.
  - Haranira uburenganzira bwawe.
  - Umwana ufite ubumuga, ni umwana nk’abandi 
  
  III.3. IZINA MBONERA 
  Igikorwa
  Itegereze amagambo yanditse atsindagiye ari mu nteruro zikurikira 
  zavuye mu muvugo “Barazira iki?”ugire icyo uvuga ku miterere 
  yayo maze utahure inshoza n’intego by’amazina mbonera ndetse 
  n’amategeko y’igenamajwi.
  - Utubari akatubunga.
  - Bagataha ibigunda.
  - Abana yabyaye ntibigeze ishuri.
  3.3.1. Inshoza y’izina mbonera
  Izina mbonera ni izina rusange rigizwe n’uturemajambo tw’ibanze 
  dutatu gusa, ritari izina ry’urusobe kandi ridakomoye ku nshinga. 
  Rivuga abantu, ibintu cyangwa inyamaswa muri rusange. 
  3.3.2. Intego (uturemajambo) y’izina mbonera
  Intego y’izina mbonera ni: Indomo, indanganteko n’igicumbi (D+RT+C)
  a)Indomo (D)
  Ni akaremajambo kagizwe n’inyajwi iterura (ibanziriza) izina, indomo 
  buri gihe isa n’inyajwi y’akaremajambo kayikurikira iyo gahari. Ni 
  ko karemajambo kabanziriza utundi turemajambo twose tugize izina.
  Mu Kinyarwanda inyajwi zishobora kuba indomo ni eshatu: i, u, a.
  Ingero: ikivuguto, amasaka, umuvure
  b)Indanganteko (RT)/indangazina (RZ)
  Indanganteko ni akaremajambo kerekana inteko izina ririmo. Ako 
  karemajambo ni ko kagena uturemajambo tw’isanisha. Indanganteko 
  zihinduka bitewe n’inteko izina ririmo.
  Urugero: Amatara manini araka.
  Indanganteko z’izina mbonera ni izi zikurikira:
  
  

  

  Ikitonderwa:
  - Hari amazina atagaragaza indanganteko. Indanganteko ya bene 
  ayo mazina igaragazwa n’iki kimeyetso ϕ.
  Ingero:
  Isuka nziza: Indanganteko ni ϕ.
  – Hari amazina adahita agaragaza indanganteko. Bene ayo mazina 
  yongerwaho ntera bityo indangasano ya ntera ikaba ari yo 
  ndanganteko y’iryo zina.
  Ingero:
  - Impu nziza: indanganteko y’izina impu ni -n- aho kuba -m- kuko 
  indanganteko -m-itabaho.
  - Uduti twiza: indanganteko y’izina uduti ni -tu- aho kuba -du- kuko 
  indanganteko -du-itabaho.
  Agakwasi gato: indanganteko y’izina agakwasi ni -ka- aho kuba -ga-kuko indanganteko -ga-itabaho.
  c) Igicumbi (C)
  Ni igice k’izina kidahinduka kibumbatiye inyito y’ibanze y’izina.
  Mu Kinyarwanda izina mbonera iryo ari ryo ryose rifite iyo ntego. N’amazina 
  adafite indanganteko igaragara na yo intego yayo ni D+RT+C. Muri ayo mazina 
  akaremajambo kagaragaza indanganteko gahagararirwa n’iki kimenyetso ϕ.
  

  Ingero:

  
  

  3.3.3. Amategeko y’igenamajwi akoreshwa mu izina mbonera
  Igenamajwi ni umutwe w’ikibonezamvugo wiga uko amajwi agize 
  uturemajambo ahinduka iyo ahuriye mu ijambo cyangwa hagati 
  y’amagambo. Amategeko y’igenamajwi afasha umuntu kugereranya 
  intego n’imvugo, maze akagerageza kuvumbura impamvu amajwi amwe 
  n’amwe yagiye ahinduka cyangwa azimira. Amategeko y’igenamajwi ni 
  yo amusobanurira ukuntu amajwi yahindutse. 
  Ingero:
  Umwana: u-mu-ana 
  u→w/-J bisomwa ngo u ihinduka w iyo ikurikiwe n’inyajwi.
  Icyatsi: i-ki-atsi 
  i→y/-J bisomwa ngo i ihinduka y iyo ikurikiwe n’inyajwi.
  ky → cy mu myandikire yemewe y’Ikinyarwanda.
  Abari: a-ba-ari 
  a→ø/ -J bisomwa ngo a yaburijwemo ikurikiwe n’inyajwi.
  Amategeko y’igenamajwi ajyanye n’inyajwi n’ingombajwi mu 
  

  izina mbonera

  
  

  
  

  Umwitozo
  1. Tahura amazina mbonera muri izi nteruro.
  a) Yabashoye ibishanga.
  b) Ifaranga bacyuye aribaka abahonda.
  c) Agatinya gukopfora ngo atotswa igitutu.
  2. Garagaza intego y’amazina mbonera akurikira n’amategeko 
  y’igenamajwi yakoreshejwe: amenyo, imfuruka, umweyo, inzuzi 
  (z’ibihaza)
  III.4. NTERA
  Igikorwa
  Soma witegereza imiterere y’amagambo atsindagiye muri uyu mwandiko, 
  utahure inshoza n’uturango byayo kandi ukore ubushakashatsi 
  

  ugaragaze intego yayo n’amategeko y’igenamajwi yakoreshejwe.

  Umwandiko: Ihogoza
  Yewe hoho hogoza ryange
  Wabaye mwiza uratangaza
  Uruhu rutoto runyura bose
  Uruhanga rugari ruba isimbi
  Ibyano byawe biba bihire
  Imigambi yawe mitagatifu
  Ingeri nyinshi zirayishima.
  Umuntu mubi gica naza
  Uzamwime amatwi umuheze
  Nta kintu gishya ajya atunga
  Azaguhohotera numwihata
  Azagucuza ubuzima bwawe
  Mwiyame kare ritararenga.
  Amashyi make ntunze
  Ntiyashobora kuguhaza
  Reka mbe nshukijeho gatoya
  Mbaye muzima n’ubutaha
  Nagaruka kuguhimba wese.
  Ndi mukuru simbeshya
  Yewe, nta wundi wakubasha!
  3.4.1 Inshoza ya ntera
  Ntera ni ijambo rigaragira izina rigasobanura imiterere, imimerere 
  n’ingano by’iryo zina. Ntera yegerana n’izina ifutura cyangwa bigahuzwa 
  n’inshinga kuba, ni cyangwa si.
  3.4.2 Uturango twa ntera
  Ntera yisanisha n’izina biri kumwe igafata indanganteko yaryo ho 
  indangasano, bityo ntera ikinjira mu nteko zose z’amazina.
  Ingero
  - Uyu murima ni mugari.
  - Kanyana ni umukobwa muremure kandi munini bigaragara.
  
  - Umunyeshuri utiga agira amanota mabi.
  Ntera igaragaza indanganteko y’izina igaragiye iyo indanganteko yaryo
  itigaragaza kandi ikagira umumaro w’imfutuzi.
  Ingero
  - Ibuye rinini
  - Ishuri rikuru
  - Intebe nshya
  3.4.3 Intego ya ntera
  Ntera igira uturemajambo tubiri: Indangasano (RS) n’igicumbi (C).
  Indangasano (RS)
  Indangasano ni igice cya ntera gihinduka bitewe n’izina biri kumwe.
  Indangasano ya ntera isa n’indanganteko y’izina igaragiye.
  Ingero
  - Umukinnyi mushya yatsinze ibitego byinshi.
  - Umurima mwiza wera imyaka myinshi.
  Igicumbi (c)
  Igicumbi cya ntera ni igice cyayo kidahinduka igihe hakozwe igoragoza 
  kandi ni cyo gice kigaragaza inyito (igisobanuro) yayo.
  Ingero
  - Umuntu muto
  - Abantu bato
  - Umurima muto
  - Imirima mito
  Urutonde rw’ibicumbi bya ntera
  Kugira ngo umenye ko ijambo iri n’iri ari ntera ubibwirwa n’igicumbi 
  cyaryo. Ntera igira ibicumbi bikurikira:
  1.-nini
  2.-inshi
  3.-bi
  4.-tindi
  5.-gari
  6.-iza
  7.-sa/sa-sa
  8.-zima
  9.-to/toto/to-to, toya
  10.-ke/keya/ke-ke
  11.-kuru
  12.-bisi
  13.-shya/shyashya
  14.-gufi/gufiya
  15.-re/-re-re
  16.-tagatifu
  17.-hire
  18.-taraga
  19.-nzinya, nzunyu, nuya, niniya, nzuzunya,
  nunuya, niniriya, nziginya, nzugurunyu
  3.4.4 Amategeko y’igenamajwi akoreshwa muri ntera
  Amategeko y’igenamajwi akoreshwa muri ntera ni nk’ayo mu izina.
  Ingero
  - Ubutunzi bwiza: bu-iza u→w/-J
  - Intera ndende: n-re-n-re r→d/n-
  

  - Imyaka myinshi: mi-inshi i→y/-J

  Imbonerahamwe igaragaza ibicumbi bya ntera, intego 
  

  n’amategeko y’igenamajwi

  
  

  

  

  Ikitonderwa
  - Igicumbi –re , –to na -ke byisubiramo ku buryo bifata indangasano 
  ebyiri.
  Ingero: 
  Igihe kirekire (ki-re-ki-re)
  Igihugu gitogito (ki-to-ki-to) k→g/-GR 
  Ibigori bikebike: bi-ke-bi-ke
  - Ibicumbi –gufi, -ke, -to bishobora kwiyongeraho-ya
  Ingero: 
  Umuntu mugufiya.
  Amagambo makeya
  - Igicumbi –niya gishobora kugira impindurantego nyinshi.
  Ingero: nuya, niniya, nzunyu, nzinya, nzuzunya, nunuya, niniriya, 
  nziginya, nzugurunyu...
  - Ibicumbi shya, to bishobora kwisubiramo
   Ingero:
  Umwenda mushyashya.
  Igiti gitoto.
  
  Umwitozo
  1. Ntera ni iki?
  2. Tanga ingero 5 z’interuro zirimo ntera wihitiyemo.
  3. Tahura ntera ziri mu nteruro zikurikira, ugaragaze intego yazo 
  n’amategeko y’igenamajwi yubahirijwe.
  a) Amazi menshi cyane yangiza imyaka.
  b) Amatama masa ntasabira inka igisigati.
  c) Tubifurije urugendo ruhire.
  d) Abana bato bakenera kwitabwaho.
  e) Inkuru ndende irashimisha.
  III.5 IZINA NTERA
  Igikorwa
  Soma witegereza imiterere y’amagambo atsindagiye muri izi nteruro, 
  utahure inshoza n’uturango by’izina ntera n’intego yaryo.
  a) Iyo Rubundakumazi agura inka z’inzungu umuryango we wari 
  kubona amata y’inshyushyu n’ay’ikivuguto.
  b) Umwiza arahenda.
  c) Abakuru bagira inama abato
  3.5.1. Inshoza y’izina ntera
  Mu Kinyarwanda, amazina ntera arimo ibice bibiri:
  Igice cya mbere kigizwe n’amazina akomoka kuri ntera zifata indomo 
  zigasimbura amazina zigaragiye zikagira intego nk’iy’amazina, akaba 
  

  ari yo mpamvu bayita amazina ntera.

  Ingero:

  

  Igice cya kabiri kigizwe n’amazina asobanura imiterere y’irindi zina 
  agaragiye akitwara nka ntera . Ayo mazina agaragaza ubwoko, akarere, 
  ibara cyangwa igihugu ikivugwa gikomokamo, akisanisha mu nteko 
  nyinshi zishoboka. Ingero
  - Abagabo b’Abayenzi bakunda guhinga amasaka.
  - Amasuka y’amaberuka ntakiboneka.
  - Yaguze inkweto z’umutuku.
  - Umwenda w’umutirano ntumara imbeho.
  - Wa mukobwa wange yashatswe n’umusore w’Umugande.
  - Umuceri w’umutanzaniya.
  - Indagara z’indundi.
  - Aya masuka si amaberuka.
  - Uyu mwana ni Umunyarwanda
  - Aya masuka atari amaberuka sinayagura
  - Aya magi abaye amahuri ntiyaribwa
  3.5.2. Uturango tw’izina ntera
  Izina ntera ryisanisha mu nteko nyinshi
  Ingero
  nt.1 Umwana w’Umuyenzi
  nt.2 Abagabo b’Abayenzi
  nt.3 Imirima y’imiyenzi
  nt.16 Ahantu h’ahayenzi
  Izina ntera rivuga ubwoko, akarere, ibara cyangwa igihugu ikivugwa 
  gikomokamo.
  
  Ingero
  - Inzu z’indundi
  - Umupira w’umuhondo
  Izina ntera rishobora gusimbura izina ryasobanuraga.
  Urugero: Inka z’inzungu zirakamwa: Inzungu zirakamwa.
  3.5.3 Intego y’izina ntera
  Intego y’izina ntera ni nk’iy’izina ariko bigaterwa n’inkomoko cyangwa 
  ubwoko bw’iryo zina.
  Ingero
  - Inka y’ikimasa ikura vuba: i-ki-masa
  - Nkunda inkweto z’ubururu: u-bu-ruru
  Umwitozo
  1. Tanga ingero ebyiri z’interuro zirimo amazina ntera.
  2. Tahura amazina ntera ari mu nteruro zikurikira ugaragaze 
  uturemajambo n’amategeko y’igenamajwi yubahirijwe.
  a) Amagi y’amazungu agura make.
  b) Umwenda w’umukara urashyuha.
  c) Umwiza arahenda.
  d) Abenshi basobanukiwe akamaro k’ishuri
  III. 6. IGISANTERA
  Igikorwa
  Soma interuro zikurikira witegereza imiterere y’amagambo atsindagiye 
  maze ukore ubushakashatsi utahure inshoza n’uturango tw’igisantera 
  kandi ugaragaze intego yacyo n’amategeko y’igenamajwi.
  a) Rubundakumazi yari umubyeyi gito uhohotera abana be.
  b) Uburinganire bw’umugore n’umugabo ni imyumvire 
  mpuzamahanga si mu Rwanda twayisanga gusa.
  c) Umuco nyarwanda ntugacike.
  
  3.6.1. Inshoza y’ibisantera
  Ibisantera ni amagambo afite imyitwaririre nk’iya ntera kuko bifutura 
  amazina biri kumwe, ariko nanone si ntera kuko bitisanisha buri gihe 
  nka ntera kandi ntibifata ibicumbi bya ntera.
  3.6.2. Uturango tw’ibisantera
  Mu nteruro ibisantera bifata umwanya nk’uwa ntera. Hari ibifata 
  indangasano isa nk’iy’amazina bigaragiye, ariko hari n’ibitazifata.
  Ibifata indangasano isa nk’iy’izina bigaragiye
  Ingero:
  - Ururimi rutwaye inkuru mbarirano ntiruyitindana.
  - Inzu ndangamurage irasurwa cyane.
  Ibifata indangasano idasa n’iy’izina bigaragiye.
  Ingero:
  - Ikarita ndangamuntu ikenerwa henshi.
  - Imyitozo nzamurabushobozi ni ingenzi ku banyeshuri.
  - Ibiro mpuzamahanga byaratwegerejwe
  - Imico mvaburayi ikomeje gusakara ku isi hose.
  Imyitozo
  1. Tahura ibisantera muri izi nteruro zikurikira:
  a) Amashuri nderabarezi amaze igihe kirekire.
  b) Ubutegetsi nyubahiriza tegeko bufite akamaro kanini.
  c) Ikawa n’icyayi ni ibihingwa ngengabukungu.
  d) Ibyiza nyaburanga biri mu Rwanda nta handi wabisanga.
  e. Karisa akunda imbyino nyarwanda cyane.
  2. Himba interuro ebyire byiri ukoreshemo ntera, igisantera n’izina 
  ntera.
  
  III.7. INYUNGURAMAGAMBO
  Igikorwa cy’umwinjizo
  Amagambo abirabiri ari mu nteruro zikurikira yanditse mu nyuguti 
  z’umukara tsiri afitanye isano. Umaze gusoma neza interuro ayo 
  magambo arimo, garagaza isano iri hagati y’ayo magambo abirabiri 
  maze utahure inshoza n’ubwoko by’inyunguramagambo.
  a) Urubyiruko ruzusa ikivi cyatangiwe n’abakurambere.
  b) Urubyiruko ruzaharura ikivi cyatangiwe n’abakurambere.
  c) Si ngombwa ko uwatangiye ikivi ari we ugisoza.
  d) Abanyeshuri bavuga imivugo myiza abantu bakishima.
  e) Mu rugo bavuga umutsima ku munsi mukuru bawurisha 
  ibishyimbo.
  f) Kera bakoshaga ingobyi yo guhekamo abana.
  g) Guheka abarwayi mu ngobyi bajya cyangwa bavanwa kwa muganga 
  ni umuco wo gutabara.
  h) Igizayo iyo shashi y’umunyu, iriya shashi y’ihene itayirya.
  Inshoza y’inyunguramagambo
  Mu Kinyarwanda inyunguramagambo ni urwunge rw’amagambo 
  umuntu akenea kugira ngo abashe gusobanukirwa no gusabana 
  n’abandi mu mvugo cyangwa mu nyandiko. Mu Kinyarwanda hari 
  Impuzanyito (imvugakimwe), imbusane, imvugwakimwe, ingwizanyito 
  n’impuzashusho.
  3.7.1. Impuzanyito (Imvugakimwe)
  Impuzanyito ni amagambo atandukanye ariko ahuje inyito/ igisobanuro.
  Ingero: 
  - Ibyago: Amakuba, ibibazo
  - Kuzahaza: Kurembya, kubabaza, kunegekaza
  

  3.7.2. Imbusane 

  Imbusane ni amagambo afite inyito zikoze ikinyuranyo ari byo byitwa 
  kubusana. Ni ukuvuga ko inyito zayo zivuguruzanya mu ngingo 
  abumbatiye.
  Ingero: 
  - Umuhungu ≠ umukobwa
  - Kugaya ≠ gushima
  - Ubukire ≠ ubukene
  3.7.3. Imvugwakimwe 
  Imvugwakimwe ni amagambo yandikwa kimwe kandi agasomwa 
  kimwe ariko nta ho ahuriye mu bijyanye n’inyito cyangwa igisobanuro. 
  Ni ukuvuga ko ayo magambo aba asa byonyine ariko adafitanye isano 
  y’igisobanuro. Iyo uyarebye ugira ngo ni ijambo rimwe; ariko si ko biri.
  Ingero: 
  Imbata
  - Imbata: itungo ryo mu rugo.
  - Imbata: imiterere y’ibintu (nk’ibikorwa, umwandiko).
  Inka
  - Inka: itungo ryo mu rugo.
  - Inka: amasaro bakinisha igisoro.
  Kwera
  - Kwera: kw’imyaka
  - Kwera: kuba umweru.
  3.7.4. Ingwizanyito 
  Ingwizanyito ni ijambo riba rifite inyito/ibisobanuro bitandukanye. Ni 
  ukuvuga ko inyito z’iryo jambo ziba zifite aho zihurira, ariko zikagenda 
  zitandukanaho gato bitewe n’imvugiro yakoreshejwe. 
  Ingero
  Gusoma
  - Gusoma ibinyobwa
  - Gusoma igitabo
  - Gusoma umuntu
  
  Indorerezi: 
  - Indorererezi zo mu matora
  - Indorererezi: utubere tw’inka duto badakama.
  3.7.5. Impuzashusho
  Impuzashusho ni amagambo yandikwa kimwe ariko adasomwa kimwe 
  kandi nta ho ahuriye mu bijyanye n’inyito cyangwa igisobanuro. Ni 
  ukuvuga ko ayo magambo aba asa (ahuje ishusho) mu nyandiko isanzwe 
  honyine, ariko atandukaniye ku butinde bw’imigemo n’imiterere 
  y’amasaku bigaragazwa mu nyandiko ya gihanga cyangwa izindi 
  zabigenewe nk’inyandiko nyejwi.
  Ingero: 
  Gutara 
  - Gutara: gushyira ibitoki mu rwina
  - Gutara: gushaka cyangwa gusarura ibintu bitatanye cyane , gutara 
  ubuki
  Inkoko
  - Inkoko: igikoresho batoreraho imyaka.
  - Inkoko: itungo ryo mu rugo rigira amababa
  Ikirere
  - Ikirere: igice gikikije isi
  - Ikirere: umugozi wo ku nsina
  Imyitozo
  1. Shaka impuzanyito z’aya magambo dusanga mu mwandiko 
  “Barazira iki?”nurangiza uyakoreshe mu nteruro: Intere, 
  ibibondo, inoti.
  2. Tanga amagambo atanu afite imbusane maze uyakoreshe mu 
  nteruro ugaragaza ko ari imbusane.
  3. Tandukanya amagambo y’imvugwakimwe wihitiyemo uyakoreshe 
  mu nteruro. 
  4. Wifashishije ingero eshatu, sobanura ingwizanyito.
  5. Koresha interuro maze utandukanye amagambo abiri y’impuzashusho.
  
  III.8. UMWITOZO W’UBUSHOBOZI NGIRO 
  BW’UMUNYESHURI NYUMA Y’UMUTWE WA GATATU
  Ukoresheje ikeshamvugo rikoreshwa mu mivugo, hanga umuvugo 
  mugufi uvuga ku burenganzira bwa muntu uzawuvugire imbere ya 
  bagenzi bawe. Muri uwo muvugo hagaragaremo byibura ubwoko butatu 
  bw’inyunguramagambo.
  Ubu nshobora
  - Gusesengura no guhanga umuvugo nkoresha ikeshamvugo 
  ritandukanye.
  - Gutandukanya impuzanyito, imvugwakimwe, impuzashusho, 
  ingwizanyito imbusane no kubikoresha mu nteruro.
  - Gusesengura amazina mbonera, ntera, amazina ntera n’ibisantera 
  ngaragaza uturemajambo twabyo kandi nerekana amategeko 
  y’igenamajwi yubahirijwe.
  Ubu ndangwa
  No kubahiriza uburenganzira bw’ikiremwa muntu no gukangurira 
  abandi kwirinda guhonyora uburenganzira bwa muntu.
  III.9. ISUZUMA RISOZA UMUTWE WA GATATU
  Soma umwandiko ukurikira usubize ibibazo byawubajijweho.
  Umwandiko: Mpore nyampinga
  1. Mpore mwana w’Umunyarwanda
  Ugane ishuri kandi wige
  Ukore neza shenge ushimwe
  Uhahe uronke ugire umutungo
  Uture utuze ugire umutuzo.
  
  6. Ugire ayera avuzwa umutozo
  Utunge ugwize ugire amatungo
  Uture aheza uzire amatongo
  Uganze uturwe ubone amaturo
  Ukunde ukundwe ugire agaciro.
  
  11. Nyampinga yari umwana 
  Agahora yifuza kugana ishuri
  Ngo azamure urwamubyaye.
  Izo nzozi nziza ubwo akizirota
  Ngo yige cyane akore nk’abandi
  
  16. Nyina umubyara aba aramutwamye
  Ngo: “Ayo marere yafashe hasi
  Kugana ishuri ibyo si ibyawe.
  Ese ko ureba Rugero uriya
  Ubona adakeneye no guhekwa?
  
  21. Ese ko ureba musheru yange 
  Ubwatsi bwayo bwava hehe?
  Umuharuro uraha mwana wange
  Intege zange zawukesha?
  Uru ruhongore ko ruhinda,
  
  26. Ni nde wundi wo kuruhimba?
  Uru ruhimbi ruhimbaje
  Ubu ntirukeneye Karuhimbi? “ 
  Yunze mu rye Ruhinankiko
  Ati: “Ndabitegetse Migambi !
  
  31. Icara hasi ufashe umubyeyi
  Na kera na kare ni ko nasanze
  Si wowe uhindura umuco wacu.
  Kuki mutatira urwababyaye ?
  Nyoko uyu ureba yari umukobwa,
  
  36. Ubu ko atize ko yababyaye
  Ntaganje mu rugo rwange ?
  Gukorera cyane basaza bawe
  Gufata ibere uriha ikibondo
  Ni ko gaciro kawe i Rwanda.” 
  
  41. Yarihanganye ubwo Nyampinga
  Ariko kandi afata umugambi 
  Wo kutazarera uko yabaye
  Nuko amarere mabi ararenga
  Maze amacakubiri aracika.
  
  46. Ubu mu bana b’Abanyarwanda
  Dore amahirwe turayahuje
  Dore amahoro ubu araruganje
  Dutange umusanzu mu barutuye
  Ntitugahezwe mu ruduhetse. 
  51. Nyampinga afite agaciro 
  Ni na we uhekera urutubyara
  Ni umusingi w’ubumwe bwacu
  79
  Ni inkomoko y’indero nziza
  Ni isoko y’u Rwanda rw’ejo.
  56. Mu nzego zose ubu arahaganje
  Mu gisirikare ni ku isonga
  Mu giporisi ni ku ruhembe
  Mu nteko ubu arahatetse
  No mu buvuzi nta muvundo.
  
  61. Imirimo yose ayikora neza
  Ni mu gihe kandi aranabishoboye
  Tumube hafi duhuze imbaraga
  Twesetwese ikiganza mu kindi
  Twubake urwacu ruzira ihohoterwa.
  
  I. Ibibazo byo kumva no gusesengura umwandiko
  Subiza ibibazo bikurikira:
  1. Ni zihe nzozi zivugwa mu mwandiko nyampinga yari afite?
  2. Ni bande bamubereye inkomyi zo kugera ku nzozi ze?
  3. Rondora imirimo itandukanye Nyampinga yari agenewe?
  4. Ukoresheje ingero, erekana aho umuhanzi agaragaza ko 
  uburenganzira bw’igitsina gore butubahirizwa muri uyu mwandiko 
  n’aho agaragaza ko bwubahirizwa.
  5. Ni irihe keshamvugo ryiganje mu gika cya mbere cy’umuvugo “Mpore 
  Nyaminga”?
  6. Erekana mu mwandiko aho umuhanzi yakoresheje:
  a) Umubangikanyo wuzuzanya.
  b) Isubirajambo.
  7. Ukoresheje ikeshamvugo ritandukanye, hanga umuvugo mugufi 
  utarengeje imikarago icumi ku nsanganyamatsiko wihitiyemo.
  II. Ibibazo by‘inyunguramagambo
  1. Shaka inyito z’amagambo akurikira ushingiye ku gisobanura afite 
  mu mwandiko
  a) Uruhongore
  b) Uruhimbi 
  c) Karuhimbi 
  

  d) Guhimba 

  e) Gutwama 
  f) Amarere 
  g) Gutatira 
  h) Ayera 
  i) Umutozo 
  2. Koresha amagambo akurikira mu nteruro zigaragaza ko wumvise 
  igisobanuro cyayo.
  a) Uruhimbi
  b) Umutozo
  c) Gutwama
  d) Gutatira
  3. a. Simbuza amagambo atsindagiye ari muri izi nteruro impuzanyito 
  zayo.
  - Izo nzozi nziza ubwo akizirota.
  - Ugire ayera avuzwa umutozo.
  b. Simbuza amagambo atsindagiye ari muri izi nteruro imbusane 
  zayo
  - Nyoko uyu ureba yari umukobwa. 
  - Gukorera cyane basaza bawe.
  4. Interuro ebyirebyiri zifite amagambo yanditse kimwe. Vuga 
  niba ayo amagambo yanditse kimwe ari imbusane, ingwizanyito, 
  impuzashusho, impuzanyito, imvugwakimwe. 
  a) Dore amahoro ubu araruganje
  Amahoro atanzwe neza agira uruhare mu iterambere ry’Igihugu. 
  b) Ubu Nyampinga atetse mu nteko. 
  Ubu Nyampinga atetse mu gikoni. 
  c) Uyu mwana akeneye guhekwa ngo asinzire.
  

  Uyu murwayi akeneye guhekwa akajyanwa kwa muganga. 

  III. Ikibonezamvugo
  1. Andika ubwoko bw’amagambo atsindagiye ari muri izi nteruro 
  zikurikira kandi werekane uturemajambo n’amategeko y’igenamajwi 
  yubahirijwe. 
  a) Komisiyo y’Igihugu y’Uburenganzira bwa Muntu ikorera mu nzu
  y’igorofa ndende.
  b) Umurima wa Mugabo weze imyumbati. Imyiza barayigurisha indi 
  isigaye bayisheshamo ifu y’ubugari.
  2. Gereranya igisantera, ntera n’izina ntera
  IV. Ikibazo ku muvugo
  Fata mu mutwe umuvugo “Mpore Nyampinga” hanyuma uwutondagure 
  imbere ya bagenzi bawe.
  
  

  
  
  
  

  
• UMUTWE WA KANE:ITUMANAHO N’IKORANABUHANGA MU ITERAMBERE

  Ubushobozi bw’ingenzi bugamijwe 
  - Gusesengura umwandiko uvuga ku itumanaho n’ikoranabuhanga 
  mu mashuri hagaragazwa ingingo z’ingenzi ziwukubiyemo. 
  - Gutahura no gukoresha neza amagambo adahinduka.
  - Gusesengura ibinyazina ngenera, ngenga, ngenera ngenga 
  n’ibinyazina nyereka.
  Igikorwa cy’umwinjizo
  Iyo witegereje muri iki gihe mu Gihugu cyacu ubona ari ibihe bintu 
  

  byihutisha iterambere?

  IV.1.Umwandiko: Ikoranabuhanga ryaragikemuye
  

  
  

  Ikoranabuhanga rigaragarira mu nzego nyinshi z’imirimo. Rikoreshwa 
  mu kunoza no kwihutisha ubushakashatsi, itumanaho, imitunganyirize 
  y’imirimo itandukanye bityo bikihutisha iterambere uko bwije n’uko 
  bukeye. 
  
  Abasheshe akanguhe kimwe n’abandi badutanze kubona izuba, bavuga 
  ko Abanyarwanda bo hambere bari bafite ubumenyi bwo kwirwanaho 
  ngo babone ibyo bakeneye nk’umuriro, ibikoresho binyuranye, kwivura 
  indwara n’ibindi. Si ibyo gusa, bashoboraga no gutumanaho bakoresheje 
  uburyo bunyuranye burimo gutuma intumwa, umurishyo w’ingoma 
  cyangwa ihembe kuko za murandasi, amaradiyo, terefone, ibaruwa 
  n’ibindi nk’ibyo bitabagaho. 
  
  Vuba aha, aho abazungu badukaniye ibibiriti, imyenda ikorerwa mu 
  nganda, itumanaho rikoresha ibyuma bikoranye ubuhanga buhanitse, 
  ibikoresho n’imiti byo mu mahanga, Abanyarwanda ntibakita ku 
  bumenyi bari basanganywe. Ntibongeye gutekereza kwihamurira 
  umuti w’ishyamba cyangwa ngo birwaneho bakoresheje uburyo 
  gakondo. Ntibongeye guhugira mu bya kera ahubwo batangiye kujyana 
  n’iterambere rifitiye Igihugu akamaro, bibafasha gutera intambwe 
  bivana mu bukene.
  
  Mu gihe tugezemo ndetse n’ikizaza, usanga ikoranabuhanga ari ingenzi 
  mu mirimo inyuranye. Haba za mudasobwa, haba za radiyo na tereviziyo, 
  85
  haba ibinyamakuru n’ibindi bitangazamakuru, biruzuzanya mu gufasha 
  abantu b’ingeri zose mu kunoza imirimo, mu gusakaza amakuru 
  anyuranye yerekeye ubukungu, poritiki, iterambere n’ibindi.
  
  Abantu b’ingeri zinyuranye bifashisha ikoranabuhanga n’itumanaho 
  mu kwihutisha no kunoza imirimo yabo. Urugero nko mu buyobozi, mu 
  burezi, mu buvuzi, mu bwikorezi no mu mirimo inyuranye y’ubukorikori, 
  imirimo ikorwa neza kandi mu gihe gito bityo bikihutisha iterambere mu 
  Gihugu. Igihugu kidakoresha ikoranabuhanga n’itumanaho ntigishobora 
  gutera imbere kuko abagituye batamenya ibikorerwa ahandi cyangwa 
  ngo bashobore kumenyekanisha ibyo bakora n’ibyiza bigitatse mu 
  ruhando mpuzamahanga. 
  
  Abarimu bararurashe wa mugani w’Abanyarwanda. Kuri bo, 
  ikoranabuhanga rituma babasha gukora ubushakashatsi bwimbitse ku 
  bijyanye n’amasomo agomba kwigishwa, rikanabafasha guhanahana 
  amakuru hagati yabo. Abarimu kandi baryifashisha bagira ngo bamenye 
  ibigezweho bikenerwa mu mashuri. Ikoranabuhanga rinabafasha 
  kwigisha abanyeshuri benshi mu buryo buboroheye mu gihe gito kandi 
  batari kumwe. Ibyo bishoboka nko mu gihe abanyeshuri bigishwa 
  hakoreshejwe mudasobwa. 
  
  Ku banyeshuri, ikoranabuhanga ribafasha gukora ubushakashatsi 
  bwimbitse ku nsanganyamatsiko zitandukanye. Ibyo bibafasha guteza 
  imbere imyigire yabo. Ikorabuhanga kandi ribafasha gukoresha igihe 
  cyabo neza, nko mu gihe barikoresheje bashakisha kuri murandasi 
  ibisubizo by’imikoro bahawe, kureba amanota bagize mu bizami 
  binyuranye n’ ibindi. 
  
  Nyamara burya ngo: “Nta byera ngo de”! Hari abashobora gukoresha 
  nabi ikoranabuhanga mu bitabafitiye umumaro nko kureba za 
  firimiz’urukozasoni, cyangwa se izindi zibashora mu ngeso mbi nko 
  kunywa ibiyobyabwenge n’ibindi. Bene abo bantu bararurwa na byo 
  ndetse bagatakaza igihe cyabo. Hari kandi n’abaryifashisha biba cyangwa 
  se bashaka kuriganya utw’abandi. Ni byiza rero kugira amakenga mu 
  mikoreshereze y’ikoranabuhanga kuko iyo ridakoreshejwe neza ridindiza 
  iterambere.
  
  Muri make, ikoranabuhanga n’itumanaho ni ingenzi mu iterambere kuko 
  rizamura ubukungu bw’Igihugu cyacu kandi rikanafasha mu kubahiriza 
  igihe no gucunga umutungo. Iyo bikoreshejwe neza bifasha kwihutisha 
  iterambere aho guhera mu bya kera.
  
  4.1.1. Gusoma no gusobanura umwandiko 
  Igikorwa
  Soma umwandiko “Ikoranabuhanga ryaragikemuye” ushakemo 
  amagambo udasobanukiwe neza hanyuma uyasobanure wifashishije 
  inkoranyamagambo.
  Umwitozo
  1. Simbuza amagambo atsindagiye ayo bivuga kimwe yakoreshejwe 
  mu mwandiko kandi wubahirize isanisha rikwiye.
  a) Abazungu bavuye ahandi bazanye ikoranabuhanga mu 
  Rwanda, imikorere y’abanyarwanda irahinduka. 
  b) Ikoranabuhanga rihindura byinshi uko iminsi ihita indi igataha. 
  c) Abasaza baba bazi ibintu byinshi. 
  d) Abantu b’ibyiciro binyuranye bakoresha ikoranabuhanga. 
  
  2. Shaka muri iki kinyatuzu mu merekezo yacyo yose amagambo 
  ikenda afitanye isano n’ikoranabuhanga n’itumanaho yakoreshejwe 
  

  mu mwandiko “Ikoranabuhanga ryaragikemuye”

  
  

  4.1.2. Gusoma no kumva umwandiko
  Igikorwa
  Ongera usome umwandiko “Ikoranabuhanga ryaragikemuye”, usubize 
  ibibazo byawubajijweho.
  1. Sobanura uko ikoranabuhanga rishobora kwihutisha iterambere.
  2. Erekana uburyo ikoranabuhanga ryifashishwa mu burezi.
  3. Wagira iyihe nama abanyeshuri n’abantu muri rusange bakoresha 
  ikoranabuhanga?
  4. Garagaza igihombo igihugu kigira iyo kidafite ikoranabuhanga.
  5. Iterambere ritaraza Abanyarwanda bakoreshaga ubuhe buryo.
  6. Abarimu n’abanyeshuri bakoresha bate ikoranabuhanga.
  4.1.3. Gusoma no gusesengura umwandiko
  Igikorwa
  Ongera usome umwandiko “Ikoranabuhanga ryaragikemuye”, usubize 
  ibibazo bikurikira.
  1. Garagaza ingingo z’ingenzi zikubiye muri uyu mwandiko.
  2. Sobanura insanganyamatsiko yibanzweho muri uyu mwandiko.
  3. Huza ibyo umaze gusoma n’ibyo uhura na byo mu buzima bwawe 
  

  bwa buri munsi, uvuge n’isomo nyamukuru bigusigiye.

  4.1.4 Kungurana ibitekerezo
  Igikorwa
  Mwungurane ibitekerezo ku ngingo zikurikira:
  1. Itangazamakuru ubusanzwe rifatwa nk’inkingi ikomeye mu 
  kwihutisha iterambere. Nyamara iyo rikoreshejwe nabi rirasenya 
  aho kubaka. Mugaragaze ikoranabuhanga rikoreshwa mu 
  itangazamakuru muvuge n’akamaro rifite mu gushimangira 
  iterambere ryihuse ry’Igihugu, munerekane ingaruka zabaho 
  riramutse rikoresheshwe nabi.
  2. Erekana uburyo firimi n’ibiganiro by’urukozasoni binyura ku 
  mbuga nkoranyambaga bishobora kugira uruhare mu itwarwa 
  ry’inda zitateguwe ndetse no mu ikwirakwiza ry’indwara zandurira 
  mu mibonano mpuzabitsina.
  IV.2. UBWOKO BW’AMAGAMBO
  Igikorwa
  Soma umwandiko ukurikira witegereze amagambo y’umukara tsiri 
  usobanure imiterere yayo. Uhereye ku miterere yayo, tahura ibyiciro 
  by’ubwoko bw’amagambo.
  Muri ayo magambo y’umukara tsiri, tahuramo amagambo ubona 
  ko ahinduka, maze ukore ubushakashatsi utahure ubwoko bwayo, 
  inshoza, uturango, intego byayo n’amategeko y’igenamajwi.
  Umwandiko: Bwenge na Kanyana
  Bwenge: Ese Kanya, ejo nibwo ya nama y’ishuri izaba cyangwa 
  yimuriwe ejobundi? 
  Kanyana: Reka da! Inama yakozwe kera. Cyokora none habaye 
  ihuriro ry’abanyeshuri bajya impaka ku ikoranabuhanga. Kugira ngo 
  tumenye ibyiza byavugiwemo tuzabigenza dute? 
  Bwenge: Yego se ma! Urabona ubu ko twe tujenjetse! Asyi! 
  Buhorobuhoro tuzasobanukirwa!
  Kanyana: Wowe uzabimenya utinze. Iyo ubonye akanya mbona 
  witendetse ku muhanda wirebera imodoka nziza zigenda burabyo 
  
  ngo :«Pyo!» Waba unyotewe umwana w’umuhungu ukirohamo 
  amacupa ngo: «Guruguru!», ngo hari n’igihe baguhata inshyi ngo: 
  «Pya!» ibiceri wasaguye bikabarara kuri sima ngo: «Parararara!», 
  abandi bakitoragurira! Ubwenge buri he?
  Bwenge: Dore re! Mbese burya ukurikirana ibyange? Yebaba weee!
  Reka nkwiyibukirize, mu kanya dufite ibazwa ku ikoranabuhanga! 
  Henga twegere ishuri. 
  Kanyana: Wirondogora, ngwino twinjire ahubwo! 
  Ibyiciro by’amagambo
  Dukurikije imiterere yayo, amoko y’amagambo y’Ikinyarwanda 
  agabanyijemo ibyiciro bibiri: amagambo adahinduka n’amagambo 
  ahinduka. 
  Amagambo ahinduka ni amagambo ashobora gushakirwa 
  uturemajambo cyangwa akagoragozwa: amazina mbonera, ntera, 
  amazina ntera, inshinga, n’ ibinyazina. Muri uyu mutwe turibanda ku 
  binyazina. 
  Amagambo adahinduka ni amagambo adashobora gushakirwa 
  Uturemajambo cyangwa ngo agoragozwe. Muri yo twavuga: umugereka 
  (ingera), icyungo, irangamutima, akamamo, inyigana, indangahantu 
  n’ikegeranshinga.
  4.2.1. Amagambo ahinduka: Ibinyazina 
  a)Inshoza y’ikinyazina
  Ikinyazina ni ijambo risobanura izina. Gishobora kugaragira izina 
  cyangwa kikarisimbura. Ibinyazina birimo amoko menshi bitewe 
  n’ingingo bibumbatiye n’imikoreshereze yabyo mu nteruro.
  b) Inteko z’ikinyazina
  Ibinyazina bigira inteko cumi n’esheshatu zigaragazwa 
  n’indangakinyazina zikurikira:
  
  Ikitonderwa:
  - Inteko ya mbere n’iya gatatu, indangakinyazina ni u. Mu nteko ya 
  mbere havugwamo umuntu, mu nteko ya gatatu havugwamo ikintu.
  - Inteko ya kane n’iya kenda indangakinyazina ni i.
  - Bitewe n’ubwoko, ibinyazina bishobora kugira inteko cumi n’ikenda: 
  nt.17 ku, nt.18 mu, nt.19 i. Izi nteko zisanisha mu nteko ya 16.
  c) Amoko y’ibinyazina
  Hakurikijwe uko bikoreshwa mu nteruro n’ingingo bibumbatiye, 
  ibinyazina bifite amoko atandukanye: Hari ibishobora kubanziriza izina 
  cyangwa inshinga, hakaba ibijya hagati y’amazina abiri afitanye isano, 
  hakaba ibishobora gukurikira izina.
  Muri ibyo binyazina dusangamo:
  - Ikinyazina nyereka
  - Ikinyazina mbanziriza
  - Ikinyazina ngenera
  - Ikinyazina ngenga
  - Ikinyazina ngenera ngenga (Ikinyazina k’inyunge)
  - Ikinyazina ndafutura (ndasigura)
  - Ikinyazina kibaza cyangwa mbaza
  - Ikinyazina mboneranteko (ndanganteko)
  - Ikinyazina nyamubaro
  - Ikinyazina mpamagazi
  
  4.2.1.1. Ikinyazina ngenera
  a) Inshoza y’ikinyazina ngenera n’uturango twacyo
  Ikinyazina ngenera ni ikinyazina cyunga ijambo n’irindi ririkurikira. 
  Kibumbatiye ingingo yo gutunga, kugira, guteganyiriza no kugenera. 
  Ikinyazina ngenera gikoreshwa muri ngenga ya gatatu gusa. Iyo 
  ikinyazina ngenera kibanjirije ijambo riteruwe n’inyajwi igicumbi cyacyo 
  baragikata.
  Ingero:
  

  
  

  b)Intego y’ikinyazina ngenera
  

  - Intego y’ikinyazina ngenera iteye itya: indangakinyazina- igicumbi 
  (Rkzn-C).
  - Ikinyazina ngenera kigira indomo iyo gisimbuye ijambo cyagombye 
  kunga n’irindi. Icyo gihe intego yacyo iba indomo - indangakinyazina 
  – igicumbi (D- Rkzn-C) 
  - Ikinyazina ngenera kigira ibicumbi bibiri: igicumbi –a n’igicumbi –o. 
  

  Igicumbi –a (kigaragaza nyiri ikintu)

  
  

  Igicumbi –o (gikora imbere y’indangahantu n’imbere y’imbundo)

  
  

  c) Imbonerahamwe y’ikinyazina ngenera

  
  

  4.2.1.2. Ikinyazina ngenga
  a. Inshoza y’ikinyazina ngenga n’uturango twacyo
  - Ikinyazina ngenga ni ikinyazina gihagararira uvuga, uvugwa, 
  abavugwa, ikivugwa, ubwirwa, ababwirwa, uvugwa n’abavugwa. 
  - Iki kinyazina muri ngenga ya mbere mu bumwe n’ubwinshi kerekana 
  uvuga, muri ngenga ya kabiri mu bumwe n’ubwinshi bikerekana 
  ubwirwa naho muri ngenga ya gatatu kikerekana uvugwa cyangwa 
  ikivugwa ariko kikigaragaza mu nteko z’amazina. 
  - Ibinyazina ngenga bigira ngenga eshatu; iya mbere n’iya kabiri mu 
  bumwe no mu bwinshi na ngenga ya gatutu yigaragariza mu nteko 
  19.
  Ingero:
  - Leta ni yo ikunze gufata iya mbere mu guteza imbere 
  ikoranabuhanga.
  - Nge, mwe n’abandi batari aha tugomba kwitabira iterambere.
  b. Intego y’ikinyazina ngenga
  - Intego y’ikinyazina ngenga ni Rkzn-C. 
  - Ikinyazina ngenga kigira ibicumbi bibiri: igicumbi –e muri ngenga 
  ya mbere n’iya kabiri mu bumwe n’ubwinshi no muri ngenga ya 
  gatatu mu nteko ya mbere. Hari kandi igicumbi –o kigaragara muri 
  ngenga ya gatatu kuva mu nteko ya kabiri kugeza mu ya 19.
  Ingero:
  
  
  Ikitonderwa:
  - Ikinyazina ngenga gishobora gukorana n’icyungo “na” n’ingereranya 
  “nka” bikiyunga cyangwa ntibyiyunge. 
  - Ikinyazina ngenga kiyunga n’icyungo cyangwa ingereranya iyo 
  gikoreshejwe muri ngenga ya mbere n’iya kabiri gusa. 
  Ingero: nange, natwe, nawe, namwe, nkamwe, nkange...
  - Ikinyazina ngenga ntikiyunga n’icyungo na cyangwa ingereranya 
  
  nka iyo gikoreshejwe muri ngenga ya gatatu. 
  Urugero: Na we akora i Kigali.
  - Ikinyazina ngenga gikoresha imisuma ikurikira: -we, –bwe, nyine, 
  -mbi na –se.
  Ingero:
  Abantu twese turashishikarizwa kurwanya indwara z’ibyorezo.
  Twese turashishikarizwa kurwanya indwara z’ibyorezo.
  

  c. Imbonerahamwe y’ikinyazina ngenga

  
  

  
  

  4.2.1.3. Ikinyazina ngenera ngenga
  

  a)Inshoza n’uturango tw’ikinyazina ngenera ngenga
  

  Ikinyazina ngenera ngenga ni ikinyazina ngenera cyongeweho cyangwa 
  

  kiyunze n’ikinyazina ngenga bigafatira hamwe inyito. Ikinyazina 
  

  ngenera ngenga kerekana nyiri ikintu n’icyo atunze. Iki kinyazina 
  

  gikurikira izina ariko gishobora no kurisimbura. Ibinyazina ngenera 
  

  ngenga ni byinshi cyane kubera ko buri ngenga iba ishobora kwiyunga 
  

  n’izindi zose kandi mu nteko zose. Inteko y’ikinyazina ngenera ngenga 
  

  ifatirwa ku kinyazina ngenera.
  

  Ingero: 
  

  - Inka yabo yarabyaye.
  

  - Iyabo yarabyaye.
  

  b)Intego y’ikinyazina ngenera ngenga 
  

  - Intego y’ikinyazina ngenera ngenga ni Rkzn-C-Rkzn-C cyangwa 
  

  D-Rkzn-C-Rkzn-C iyo cyasimbuye izina.
  

  Ingero:

  
  

  - Ikinyazina ngenera ngenga kigizwe n’ikinyazina ngenera kiyunze 
  n’ikinyazina ngenga cyo muri ngenga ya mbere n’iya kabiri mu 
  bwinshi indangakinyazina tu- na mu- zihinduka cu- na nyu- kandi 
  n’igicumbi cya ngenga kikaburizwamo.
  Urugero:
  

  Umurima wacu: u-a-cu- Φ u→ w/-J

  Igiti cyanyu: ki-a-nyu- Φ i→ y/-J
  - Iyo ikinyazina ngenera ngenga kigizwe n’ikinyazina ngenera kiyunze 
  n’ikinyazina ngenga cyo muri ngenga ya gatatu mu nteko ya mbere 
  igicumbi cya ngenera n’indangakinyazina ya ngenga biburizwamo.
  Urugero: 
  Umwana we: u- Φ- Φ -e u→ w/-J
  Abana be: ba- Φ- Φ -e a→ Φ/-J
  Abe ndabazi: a-ba- Φ- Φ -e a→ Φ/-J
  

  d. Imbonerahamwe y’ikinyazina ngenera ngenga

  
  

  4.2.1.4. Ikinyazina nyereka 
  a)Inshoza y’ikinyazina nyereka n’uturango twacyo
  Ikinyazina nyereka ni ijambo ryerekana irindi jambo rigaragiye. 
  Ikinyazina nyereka kibanziriza buri gihe ijambo kigaragiye cyangwa 
  kikarisimbura. 
  b)Intego y’ikinyazina nyereka
  - Intego y’ikinyazina nyereka muri rusange ni Rkzn-C.
  - Tugendeye ku ngingo yo kwereka bibumbatiye, ikinyazina nyereka 
  kigabanyijemo amatsinda atandatu atandukaniye ku bicumbi. 
  - Itsinda rimwe ry’ikinyazina nyereka ntirigira igicumbi. Intego yaryo 
  ni D-Rkzn.
  - Ibicumbi by’ikinyazina nyereka ni : -Φ, -o, -no, -riya , -rya , -a . 
  Ingero
  Uyu mwana arakubagana u-yu-Φ 
  Ino karamu yandika nabi i-no
  

  c) Imbonerahamwe y’ikinyazina nyereka

  
  

  
  

  Ikitonderwa
  Ikinyazina nyereka gishobora kubanzirizwa n’akajambo nga- kacyongerera 
  inyito yo gutsindagira.
  Ingero
  - Nguriya: nga-u-riya a→ Φ /-J
  - Ngiyo: nga-i-i-o a→ Φ /-J i→ y/-J 
  - Ngakariya: nga-ka-riya
  

  IV.3. AMAGAMBO ADAHINDUKA

  Igikorwa 
  Soma interuro zikurikira, witegereze amagambo y’umukara tsiri 
  maze utahure muri yo amagambo adahinduka hanyuma ukore 
  ubushakashatsi ugaragaze ubwoko bwayo.
  - Uyu mwana agenda nka se/Aba bana bagenda nka ba se. 
  - Nzajya kumusura ejobundi/Tuzajya kubasura ejobundi. 
  - Ikirahuri Cyahanutse kikubita hasi ngo «pooo»!/Ibirahuri
  byahanutse byikubita hasi ngo”pooo”! –
  - Uyu mwana ni mwiza cyane/Aba bana ni beza cyane. 
  - Dore re! Ubu se urajya he?/Dore re! Ubu se murajya he?
  
  4.2.1. Umugereka (Ingera) 
  Umugereka ni ijambo (urujyano rw’amagambo) ubusanzwe ridasesengurwa. 
  Risobanura izina, ntera, inshinga, ikinyanshinga cyangwa undi mugereka. 
  Rivuga uburyo, ahantu, igihe cyangwa inshuro. Mu Kinyarwanda 
  dusangamo amoko anyuranye y’imigereka. 
  Ingero: 
  a)Umugereka w’uburyo
  Urugero: 
  - Utunze amashyo menshi cyane nagutega amatwi.
  - Mutoni agenda buhoro.
  - Mutambuke bucece mudakanga abanyeshuri bari mu kizamini.
  - Mwige neza.
  b)Umugereka w’igihe
  Urugero: 
  - Wakwize none ugifite umwanya uhagije!
  - Abaziga ejo bazitwaze impamba.
  - Muzubaka ingo zanyu ryari?
  - Nimugoroba nimutaha munyure kwa Kanyana.
  c)Umugereka w’ahantu
  Urugero: 
  - Shyira ejuru mbone uko nikorera. 
  - Umunyuze epfo atayoba. 
  - Umugume hambavu atagucika. 
  - Muge muvuga ibintu mutabica iruhande.
  d)Umugereka w’inshuro
  Urugero: 
  - Musibye gatatu kose mutaboneka mu ishuri.
  - Yasuye kenshi Inzu Ndangamurage y’u Rwanda.
  
  Ikitonderwa : 
  Umugereka ushobora kugenga isanisha.
  Ingero 
  - Yararwaye agera kure kubi.
  - Kera kabaye araza. 
  - Mutegure ejohazaza.
  - Buhorobuhoro bugeza umuhovu ku ruzi.
  - Hari abakeka ko imigereka imwe yagoragozwa igihe bitegereje 
  impinduka igira. Ntabwo bishoboka; ahubwo iyo migereka yindi iba 
  yakomotse ku yindi y’umwimerere. 
  Ingero 
  Ruguru→haruguru
  Hasi→munsi
  Mbere→hambere
  Nyuma→hanyuma, inyuma
  Epfo→hepfo
  Irya→hirya, hahurya
  4.2.2 Inyigana 
  Inyigana ni ijambo riremerwa ku myumvikanire y’urusaku rw’ibintu 
  bimwe na bimwe ndetse n’urw’abantu. Rishobora kuremerwa kandi ku 
  migaragarire y’ikintu. Akenshi inyigana iterurwa n’amagambo aremeye 
  ku gicumbi –ti cyangwa igaterurwa n’icyungo «ngo» mu mikoresherezwe 
  yayo isanzwe. 
  
  a)Inyigana zishingiye ku rusaku
  Ingero:
  - Inka iti: « Mbaaa!»
  - Ikibwana bakubise kiti: « Bwe!»
  - Intama iti: « Maaa!»
  - Ihene iti: « Meee!»
  - Injangwe iti: « Nyawuuu!»
  - Imbeba iti: « Jwiiii !»
  
  - Ibuye no mu mazi ngo: « Dumburi!»
  - Amazi no mu gacuma ngo: « Dudududu!»
  - Amashyi ngo: « Kacikacikaci!»
  - Inkono ivuga ku mashyiga ngo: « Togotogo!»
  
  b) Inyigana zishingiye ku migaragarire
  Ingero
  - Umurabyo ngo: « Pya!»
  - Cacana ati: « Pya!»
  - Umujura amuca mu myanya y’intoki ngo: « Pyo!»
  - Gahire bamukubise urushyi rurivugiza ngo: « Pya!»
  4.2.3 Icyungo
  Icyungo ni ijambo (cyangwa urujyano rw’amagambo) ridasesengurwa . 
  Rihuza andi magambo abiri cyangwa inyangingo ebyiri.
  a)Imiterere y’icyungo
  Icyungo gishobora kugira imiterere itandukanye. Icyungo gishobora 
  kuba ari:
  - Ijambo risanzwe: na, nka, cyangwa, erega, ngo…
  - Inyumane: yuko, kuko, 
  - Urujyano rw’amagambo: kugira ngo, icyo bikora (cyakoze, cyokora, 
  cyokoze, icyokoze, na icyakora), kubera ko, n’iyo…
  b)Ubwoko bw’ibyungo
  Ibyungo biri ukubiri, hari ibyungo ngombwa n’ibyungo ntagombwa. 
  Ibyungo ngombwa: ni ibiva mu nteruro igahindura ingingo cyangwa 
  ikayitakaza.
  Ingero:
  - Agenda nk’Abagesera ⧧ Agenda Abagesera.
  - Barashaka ko muvuga ⧧ Barashaka muvuga.
  - N’ikizamini naragitsinze nkanswe umukoro ⧧ N’ikizamini 
  naragitsinze umukoro.
  - Urayura boshye ushonje ⧧ Urayura ushonje.
  
  Ibyungo ntagombwa: ni ibyungo biva mu nteruro ntibihindure ingingo.
  Ingero:
  - Ariga ariko ntatsinda. → Ariga ntatsinda.
  - Turahaguruka maze turiga. → Turahaguruka turiga.
  - Bagerayo nuko bararyama. → Bagerayo bararyama.
  4.2.4. Indangahantu
  Indangahantu ni ijambo ribanziriza irindi rivuga aho umuntu cyangwa 
  ikintu biherereye cyangwa ahabera ikintu iki n’iki. Urwo rujyano rubera 
  inshinga ruhamwa cyangwa icyuzuzo nziguro.
  Indangahantu ziboneka mu nteko eshatu: Inteko ya 17: ku, inteko ya 
  18: mu, inteko ya 19: i. Indangahantu “ku” na “mu”, iyo zikurikiwe 
  n’izina ridafite indomo cyangwa n’ibinyazina bimwe na bimwe 
  (ikinyazina ngenga, ikinyazina nyereka, ikinyazina nyamubaro) zigira 
  

  impindurantego «muri» na «kuri».

  Ingero
  - Uzamurege kuri nyirasenge. 
  - Ya modokageze kuri Buranga. 
  - Impeshyi itangira muri Kamena. 

  - Ni muremure kuri we. 
  - Umwe muri twe arasigara.
  - Ntimuzagende muri ya ndege. 
  - Uzamuhishire kuri wa mutobe.
  - Uyu mwitozo urakorerwa muri abiri (amakayi). 
  - Bafashe umwe muri barindwi babategeka kwishyura ibyibwe. 
  
  4.2.5. Ikegeranshinga
  Ikegeranshinga ni ijambo muri rusange ridahinduka. Rigira inshoza 
  yo gutegeka. Ibyegeranshinga bikunda kugaragara ni ibi: cyo, cyono, 
  dore, gira, enda, have, hinga, hoshi, mbiswa, mpano na ngo.
  Ingero
  
  - Dore ibyiza by’ikoranabuhanga!
  - Ishi, ishi hama hamwe ngukame!
  - Cyono ngwino nkwihoreze shenge!
  
  - Mpano winjyanira imari utanyishyuye!
  - Ngo tugende twabatindije.
  4.2.6. Akamamo
  
  Akamamo ni ijambo ridasesengurwa. Rigirwa n’umugemo umwe. 
  Rigaragira irindi rikariha inyito itangara cyangwa itsindagiriza. Rishobora 
  no guherekeza ikegeranshinga cyangwa irangamutima. Akamamo kagira 
  inyito yo:
  Gutangara:
  Ingero: Aragarutse da! Mbisa nige ma! Ngo azagaruka ra!
  Aravunikawe!
  Kwakura: 
  Ingero: Bigarure ye! Ntiwumva ye!
  Gutsindagiriza:
  Ingero : Mukubite se! Bikore ga! Andika ye!
  Ikitonderwa
  - Akamamo “da” gakunda kubwirwa umuntu w’igitsina gabo naho 
  akamamo “ma” gakunda kubwirwa umuntu w’igitsina gore. 
  - Akamamo kajyanye n’ikegeranshinga kagira inyito yo gutangara. 
  Ingero : Mbiswa da! Dore re!
  - Akamamo kajyanye n’irangamutima na ko kagira inyito yo gutangara.
  Ingero: Ayi we! Ayi nya!
  4.2.7. Irangamutima
  Irangamutima ni ijambo ridasesengurwa ; rigaragaza uko umuntu 
  amerewe mu mutima; yaba yishimye cyangwa ababaye; yaba ashima 
  cyangwa agaya. Amarangamutima agira inyito zitandukanye.
  Ingero
  

  

  

  Imyitozo
  1. Itegereze interuro zikurikira utahure amagambo adahinduka 
  arimo uvuge ubwoko bwayo.
  a) Dore da! Wibagiwe ko dukoresha mudasobwa! 
  b) Yavuye kwa muganga buhorobuhoro agera mu rugo. 
  c) Ikoranabuhanga rihambaye rikomoka i Bwotamasimbi.
  d) Yooo! Wananutse bigeze aho? Ihangane. 
  2. Vuga ubwoko bw’amagambo atsindagiye mu nteruro zikurikira.
  a) Ayinya! Waketse ko ntazi gukoresha mudasobwa. 
  b)Ahaa! Nzaba ntegereje umwanzuro uzafatirwa mu nama.
  c) Reka da! Sinzaboneka ku munsi w’umuganda. 
  IV.4. Umwitozo w’ubushobozi ngiro bw’umunyeshuri 
  Hanga umwandiko ugaragaza ibibi n’ibyiza by’ikoranabuhanga. Tahura 
  ibinyazina wize wakoresheje muri uwo mwandiko, ugaragaze intego 
  yabyo n’amategeko y’igenamajwi yubahirijwe. Umwandiko wawe 
  

  nturenze amagambo ijana na mirongo itanu.

  

  IV.5. Isuzuma risoza umutwe wa kane
  soma umwandiko ukurikira usubize ibibazo byawubajijweho.
  Umwandiko: Yarazikabije!
  Mu nzozi ze, Uwineza yahoraga atekereza kuzavamo umuntu ukomeye 
  cyane. Agitangira ishuri ry’inshuke yihatiye kwita ku burere n’inyigisho 
  yahabwaga n’abarezi be. Azamukana umwete udasanzwe mu masomo ye 
  ku ishuri, yagera no mu rugo ababyeyi be bakabimufashamo.
  
  Akiri mu mashuri abanza, uyu mwana w’umukobwa yajyaga abona 
  indege zihita mu kirere k’iwabo akabwira ababyeyi be ko yifuza ko 
  bagura indege. Ababyeyi be bakamusubiza ko indege ihenda cyane ku 
  buryo kuyisukira bitaba iby’ubonetse wese. Cyokora Uwineza akababaza 
  impamvu batagana banki ibegereye ngo bayiguze ayo mafaranga menshi 
  maze bihahire iyo nyamibwa.
  
  Mu gutekereza ku ndege, Uwineza yifuzaga kuyitunga ariko 
  akanasobanukirwa imiterere n’imikorere yayo. Buri gihe yahoranaga 
  amatsiko y’ibikoresho by’ikoranabuhanga yabonaga mu rugo iwabo, mu 
  baturanyi babo ndetse no ku ishuri. Igihe babaga bagiye kwiga isomo 
  ryerekeye ikoranabuhanga agatega amatwi ibisobanuro byose bahabwa 
  n’umwarimu wabo, akanabaza ibibazo byinshi rwose! Uko yagendaga 
  azamuka mu myigire ye ni ko yarushagaho gusobanukirwa ko ya ndege 
  yahoraga arota ifite imikorere ishingiye ku ikoranabuhanga kandi ko 
  abayigendamo baba bakomeza kugenzura umurongo w’itumanaho hagati 
  yabo n’abo basize aho baturutse tutibagiwe n’abari aho iyo ndege igana.
  
  Kubera umwete yakurikiranaga amasomo ye, byatumaga agira amanota 
  y’indashyikirwa. Iwabo bamuguriye mudasobwa akajya ayifashisha 
  mu kongera ubumenyi n’ubushobozi mu ikoranabuhanga n’itumanaho 
  byunganira ibyo yigira mu ishuri.
  
  Ntibyatinze ikizamini cya Leta kiraza maze si ukugitsinda 
  arakihanangiriza. Ahabwa kwiga mu ishami ririmo ikoranabuhanga 
  n’itumanaho. Icyo kiciro yakiganye umwete n’ikinyabupfura bidasanzwe 
  rwose nuko na cyo akinywa nk’unywa amazi, maze akirangizanya 
  amanota y’agahebuzo yo ku rwego rwo hejuru. Ahabwa umwanya muri 
  kaminuza y’ikoranabuhanga n’itumanaho maze si ukubicukumbura 
  abivaimuzingo. Ibi byamuhesheje amahirwe yo gukomerezaho kwiga 
  ishuri ry’ibijyanye no gutwara indege.
  
  Uko agenda arushaho kubiminuza, mu mashuri yo mu Rwanda n’ayo 
  hanze, yageze ku rwego rwo gutwara ndetse no gukanika indege. Uwo 
  mwuga yawukoranye ubushake n’ubwitange, bituma abantu benshi bafite 
  imirimo ikoreshwa ikoranabuhanga n’itumanaho bamuhundagazaho ibyo 
  abakorera. Ikinyabupfura ke kandi cyamuhesheje gukora ubukwe bwiza, 
  arushingana n’umusore bahuje imico bamenyaniye muri iyo mirimo 
  y’ikoranabuhanga n’itumanaho. Ibi byabahesheje amafaranga menshi 
  ku buryo bageze no ku rwego rwo kwigurira indege zikora umurimo wo 
  gutwara abantu mu rwego mpuzamahanga. Mu bwubahane bushingiye 
  ku buringanire n’ubwuzuzanye ubu we n’umuryango we baratengamaye 
  babikesha ikoranabuhanga n’itumanaho.
  
  I. Kumva no gusesengura umwandiko
  1. Rondora abanyarubuga bagaragara mu mwandiko.
  2. Gereranya ibivugwa muri uyu mwandiko n’umutwe wawo werekana isano bifitanye.
  3. Wifashishije umwandiko sobanura uko Uwineza yagaragaje ubutwari.
  4. Erekana insanganyamatsiko ikubiye muri uyu mwandiko 
  unayigereranye n’uko bimeze mu Gihugu cyacu muri iki gihe.
  5. Garagaza ingingo z’ingenzi ziri muri uyu mwandiko.
  6. Ni iki washimira Uwineza.
  II. Inyunguramagambo
  1. Sobanura aya magambo ukurikije inyito afite mu mwandiko.
  a) Kuyisukira
  b) Inyamibwa
  c) Arakihanangiriza 
  d) Abiva imuzingo
  e) Baratengamaye
  2. Ubaka interuro iboneye ukoresheje buri jambo muri aya akurikira:
  a) Nk’unywa amazi
  b) Agahebuzo
  c) Kumuhundagazaho
  d) Kubicukumbura
  e) Indashyikirwa
  III.Ikibonezamvugo
  1. Vuga ubwoko bw’amagambo atsindagiye ari mu nteruro 
  zikurikira, usesengure amagambo ahinduka ugaragaza 
  uturemajambo n’amategeko y’igenamajwi.
  
  a) Umva ra! Ikoranabuhanga ryakemuye ibibazo byinshi cyane.
  b)Ayinya! Rya jyori ryo kwa Ndakazaryiga ikoranabuhanga!
  c) Yewe da! Ukunze ikoranabuhanga nta we bitashimisha.
  d) Niko se ma ! Ugira ngo urugo rwabo ntirwubatswe n’Imana!
  
  2. Uzuza interuro zikurikira ukoresheje aya magambo: cyono, 
  buhorobuhoro, i, ororororooo!
  
  a) …………. ngwino dushyigikirane.
  b) Atera hejuru ataka ngo: «…………. »
  c) …………. twese tuzahuguka mu by’ikoranabuhanga.
  d) ……….. Burayi bateye imbere mu ikoranabuhanga.
  
  

  

• UMUTWE WA GATANU:GUKUNDA IGIHUGU

  Ubushobozi bw’ingenzi bugamijwe 
  
  - Gusesengura umwandiko uvuga ku ngingo yo gukunda Igihugu 
  agaragaza ingingo z’ingenzi zirimo. 
  - Gusesengura no gukoresha neza mu mvugo no mu nyandiko 
  ibinyazina mbanziriza, ndafutura, mbaza, nyamubaro, 
  mboneranteko n’ikinyazina mpamagazi.
  
  Igikorwa cy’umwinjizo
  
  

  Ni ibihe bikorwa wakora bigaragaza ko ukunda Igihugu?

  V.1. Umwandiko: Ubufatanye bwaduteje imbere
  

  
  

  Mu minsi ishize, Umuyobozi w’Akarere ka Bwiza yasuye abaturage 
  b’Umurenge wa Rebero, ngo arebe aho bageze bashyira mu bikorwa 
  gahunda za Leta zirimo umuganda, ubudehe, kubungabunga ibikorwa 
  remezo n’ibindi. 
  
  Ageze mu Murenge wa Rebero, yasanze abaturage bakataje mu bikorwa 
  byo kwiteza imbere. Ibyo bamaze kugeraho bishamaje. Hamwe yakiriwe 
  n’uruyange rw’ibishyimbo bya mushingiriro, ahandi ibirayi by’imishishe 
  bihinze mu mirima migari kubera guhuza ubutaka. Ahandi yahasanze 
  ibikorwa by’amakoperative y’ubworozi bw’inka za kijyambere n’andi 
  matungo ndetse n’ubuhinzi bw’imboga n’imbuto zinyuranye, nk’amashu, 
  karoti, inanasi, amapapayi n’ibindi.
  
  Umuyobozi w’Akarere yiboneye uburyo ibikorwa by’umuganda bimaze 
  gushinga imizi no kugeza abaturage ba Rebero ku bukungu n’imibereho 
  myiza. Imihanda y’imigenderano yakwiriye mu midugudu yose. 
  Abaturage bagize uruhare rufatika mu guhanga imihanda ibafasha 
  kugenderana no kugeza umusaruro wabo ku masoko ntakomyi. Bacukuye 
  kandi ibirometero by’imiyoboro y’amazi meza n’amaterasi y’indinganire 
  mu rwego rwo kurwanya isuri. Yasanze barateye amashyamba kandi 
  bayafata neza. Bubatse ibyumba bihagije by’amashuri, bubaka 
  amavuriro, amasoko, bubakira abatishoboye n’ibindi.
  
  Ku byerekeye ubudehe, Umuyobozi w’Akarere yasanze iyo gahunda 
  imaze kubageza ku ntambwe ishimishije kuko benshi muri bo yabakuye 
  mu bukene ku buryo bugaragara. Nk’uko bizwi, ubudehe ni imwe muri 
  gahunda za Leta y’u Rwanda igamije kurwanya ubukene bishingiye ku 
  ihame ry’ibikorwa umuturage afitemo ijambo. 
  
  Byagaragaye kandi ko buri muntu wese yitabira ibindi bikorwa byo 
  gukunda Igihugu birimo kwicungira umutekano, gutanga imisoro 
  isabwa, gutanga ubwisungane mu kwivuza … Ibi bikaba byihutisha 
  iterambere ry’Igihugu cyacu cyanecyane ko bikorwa mu bwisanzure 
  nta gahato kabayeho, ahubwo buri wese ahabwa umwanya wo gutanga 
  ibitekerezo ku ngamba zo guteza imbere Igihugu. 
  
  Uwo muyobozi yasoje ashimangira ko gahunda y’umuganda n’ubudehe 
  bifite uruhare runini mu guteza imbere Umunyarwanda. Ko ari 
  ngombwa gukomeza kwitabira izo gahunda nta kuzuyaza, nta kwiganda, 
  kujandajanda cyangwa kwirozonga kuko ari twe bifitiye akamaro. 
  Anabibutsa ko u Rwanda ari urwacu tugomba kurwubaka nta we 
  dusiganya kuko “Ak’imuhana kaza imvura ihise.”
  
  5.1.1.Gusoma no gusobanura umwandiko 
  Igikorwa
  Soma umwandiko “Ubufatanye bwaduteje imbere”, ushakemo 
  amagambo udasobanukiwe neza hanyuma uyasobanure wifashishije 
  

  inkoranyamagambo.

  Imyitozo
  1. Huza ijambo riri mu rushya A n’igisobanuro cyaryo kiri mu ruhusa 
  

  B ukoresheje akambi.

  
  

  2. Simbuza amagambo atsindagiye ayo bihuje inyito ukuye mu 
  mwandiko.
  a) Aho nanyuze hose nasanze ibishyimbo ari ururabo.
  b) Ingano zo muri Rebero ziratoshye kubera ifumbire.
  3. Ubaka interuro iboneye ukoresheje amagambo akurikira: 
  ubudehe, gushinga imizi.
  5.1.2. Gusoma no Kumva umwandiko
  Igikorwa
  Ongera usome umwandiko “Ubufatanye bwaduteje imbere”, usubize
  ibibazo byawubajijweho.
  1. Umuyobozi w’ Akarere ka Bwiza asura abaturage b’Umurenge wa 
  Rebero yari agamije iki?
  2. Tanga ingero zavuzwe mu mwandiko zerekana ko abaturage bo mu 
  murenge wa Bwiza bamaze gutera imbere mu myumvire.
  3. Vuga akamaro k’umuganda kavugwa mu mwandiko.
  4. Sobanura uburyo ibikorwa by’umuganda n’ubudehe byagize uruhare 
  mu kurwanya isuri mu murenge wa Bwiza. 
  5. Uretse umuganda n’ubudehe ni ibihe bikorwa bindi bigaragaza 
  gukunda igihugu byavuzwe mu mwandiko?
  6. Ni iki Umuyobozi w’Umurenge wa Bwiza yashoje ashishikariza 
  abaturage?
  5.1.3. Gusoma no gusesengura umwandiko
  Igikorwa
  Ongera usome umwandiko “Ubufatanye bwaduteje imbere”, usubize
  ibibazo bikurikira.
  1. Ni iyihe nsanganyamatsiko rusange umwandiko wubakiyeho
  2. Shaka ingingo z’ingenzi n’iz’ingereke zigaragara mu mwandiko 
  wasomye.
  3. Gereranya ibikorwa by’ubudehe mu Rwanda rwo hambere n’ubu.
  4. Uyu mwandiko urateza imbere izihe indangagaciro?
  5.1.4. Kungurana ibitekerezo 
  Igikorwa
  Ungurana na bagenzi bawe ibitekerezo ku nsanganyamatsiko ikurikira: 
  Akamaro k’Umuganda n’Ubudehe mu iterambere ry’Igihugu.
  V.2. AMAGAMBO AHINDUKA : IBINYAZINA
  Igikorwa
  Soma interuro zikurikira, witegereze amagambo y’umukara tsiri, 
  usobanure imiterere yayo. Uhereye ku miterere yayo, kora ubushakashatsi 
  utahure ubwoko bw’ibinyazina buri muri izo nteruro hanyuma utange 
  inshoza, uturango n’intego bya buri bwoko.
  - Ni ikizira ko umushyitsi mukuru agira uwô asanga ataragera mu 
  muganda.
  - Buri wese ufite icyô avuga asaba ijambo.
  - Ahandi nahasanze hateye ibirayi.
  - Ibindi bikorwa by’umuganda bizabungabungwa.
  - Ibikorwa remezo biriyongera byikuba inshuro eshanu maze hubakwa 
  ibyumba by’amashuri bitandatu, amasoko ane n’amavuriro abiri. 
  - Ni izihe ngamba zafatwa mu guteza imbere Igihugu cyacu?
  - Umuyobozi w’Akarere kanyu yabasuye inshuro zingahe?
  - Wafashe uwuhe mugambi wo kurwanya ubukene?
  - Ahwiii! Cya mahuma cyari kindiye!
  - Za dodo ni imboga ziryoha.
  - Yewe wa mugabo we? Ese wowe nta cyo ibikorwa by’umuganda 
  bikubwiye? 
  - Ese ibyo bishoboka bite mwa bagabo mwe ko mutitabira ibikorwa 
  rusage?
  5.2.1. Ikinyazina mbanziriza
  a)Inshoza n’uturango by’ikinyazina mbanziriza
  
  Ikinyazina mbanziriza ni ikinyazina gisimbura ijambo ribanjirijwe 
  n’inshinga, ari na yo mpamvu kitwa “mbanziriza”. Iki kinyazina gisa 
  n’ikinyazina nyereka gifite igicumbi-o bigatandukanywa n’uko igicumbi 
  cyacyo gihorana isaku nyejuru (-ô) mu gihe ikinyazina nyereka cyo 
  gihorana isaku nyesi (-o). Ikinyazina nyereka kandi cyo akenshi 
  giherekeza izina.
  Ingero:
  - Uwô nkunda ararwaye.
  - Mwibuke ko ibyô twavugiye mu nama bikwiye kubahirizwa.
  - Abô mwatahiye ubukwe barakeye.
  - Ahô twakoze umuganda hatunganye.
  b)Intego y’ikinyazina mbanziriza
  Intego y’ikinyazina mbanziriza igizwe n’uturemajambo dutatu ari two 
  indomo, indangakinyazina n’igicumbi (D+Rkzn+C). 
  c) Imbonerahamwe y’ikinyazina mbanziriza n’intego yacyo mu 
  

  nteko zose.

  
  

  5.2.2. Ikinyazina ndafutura (ndasigura)
  a)Inshoza n’uturango by’ikinyazina ndafutura
  
  Ikinyazina ndafutura ni ijambo rijyana n’izina ntirisobanure ku buryo 
  bwumvikana neza uvugwa, abavugwa, ikivugwa cyangwa ibivugwa ari 
  na ho cyavanye izina ryacyo ryo kwitwa ndafutura cyangwa ndasigura.
  Ikinyazina ndafutura kirimo ikigufi n’ikirekire. Ikinyazina ndafutura 
  kigufi nta ndomo kigira naho ikinyazina ndafutura kirekire kigira 
  indomo.
  b) Intego y’ikinyazina ndafutura 
  Intego rusange y’ikinyazina ndafutura kigufi ni indangakinyazina 
  n’igicumbi (Rkzn-C). Mu gihe ikinyazina ndafutura kirekire cyo intego 
  yacyo ari indomo, indangakinyazina n’igicumbi. (D)-Rkzn-C
  - Ikinyazina ndafutura kigufi: Rkzn-C
  Ingero:
  - Undi muntu: u- ndi
  - Indi misozi: i- ndi
  - Andi mata: a- ndi
  - Ikinyazina ndafutura kirekire: D-Rkzn-C
  Ingero:
  - Uwundi mugabo: u-wu-ndi 
  - Abandi bana: a-ba-ndi 
  - Iyindi mirima: i-yi-ndi 
  Ikitonderwa
  - Ikinyazina ndafutura gishobora kwisubiramo. Icyo gihe 
  indangakinyazina na yo yisubiramo.
  Ingero: 
  - Yigize undiwundi: u-ndi-Φ-wu-ndi 
  - Ayandiyandi: a-ya-ndi-Φ-ya-ndi 
  - Ikinyazina ndafutura gishobora kubanziriza izina cyangwa 
  kikarikurikira.
  Ingero: 
  Undi munyeshuri araje.
  Umunyeshuri wundi araje.
  

  c) Imbonerahamwe y’ikinyazina ndafutura

  
  

  5.2.3. Ikinyazina kibaza
  a)Inshoza n’uturango by’ikinyazina kibaza
  
  Ikinyazina kibaza ni ijambo rigaragira izina, ririherekeza, riribanziriza 
  cyangwa rikarisimbura ; kikaba kibumbatiye ingingo yo gushaka 
  kumenya ibisobanuro, inkomoko, ingano, akarere izina ririmo.Ikinyazina 
  kibaza gishobora kugira indomo cyangwa ntikiyigire. Ikinyazina kibaza 
  kigira ibicumbi bitatu: -he? –ngahe? na –e?
  - Ikinyazina kibaza gifite igicumbi –he?
  Kijyana n’izina cyangwa inshinga kikaribanziriza cyangwa kikarisimbura 
  kandi kikaribazaho ikintu. Kibaza kidasobanuza neza kandi gikunda 
  kukorana n’indomo.
  
  Ingero:
  - Ni izihe ngamba zikwiye gufatwa? 
  - Ni ngamba zihe zikwiye gufatwa?
  - Ni izihe zindi zafatwa?
  - Ikinyazina kibaza gifite igicumbi –ngahe? 
  Kibaza ibisobanuro bijyanye n’ingano y’umubare w’abantu cyangwa 
  ibintu. Gikorana n’inteko z’ubwinshi gusa uretse mu nteko ya 12.
  Ingero:
  Mwakoze inama zingahe?
  - Ikinyazina kibaza gifite igicumbi –e?
  Gikorana n’inteko ya 16 no mu nteko z’indangahantu: inteko ya 
  17,18,19..
  Ingero:
  - Kamana atuye he?
  - Isoko ryanyu ryubatse he?
  b)Intego y’ikinyazina kibaza
  Intego y’ikinyazina kibaza ni Rkzn-C. Gishobora gufata indomo iyo 
  kibanjirije izina cyangwa cyarisimbuye: D-Rkzn-C.
  

  Ingero:

  

  Ikitonderwa:
  Mu Kinyarwanda, hari andi magambo yitwara nk’ikinyazina kibaza 
  kuko yifitemo inyito yo kubaza. Ayo ni nka: ki?, nde?, ese?, ryari?, 
  mbese? Ayo magambo si ibinyazina mbaza ahubwo yitwa amagambo 
  

  abaza kuko atisanisha n’amazina bijyanye

  Ingero: 
  - Uyu ni muntu ki? 
  - Intambara ya Kabiri y’Isi Yose yatangiye ryari?
  - Ese (mbese) urahari?
  

  c) Imbonerahamwe y’ikinyazina kibaza

  
  

  5.2.4. Ikinyazina nyamubaro 
  
  a)Inshoza n’uturango by’ikinyazina nyamubaro 
  - Ikinyazina nyamubaro ni ijambo riherekeza izina cyangwa 
  rikarisimbura, kikaba kibumbatiye ingingo y’umubare. 
  Kigabanyijemo amatsinda arindwi; kuva ku mubare rimwe kugeza 
  kuri karindwi. 
  Ingero:
  - Umwana umwe yagiye
  - Abana babiri bagiye
  b)Intego y’ikinyazina nyamubaro 
  - Ikinyazina nyamubaro kigira uturemajambo tubiri gusa: 
  indangakinyazina n’igicumbi (Rkzn-C). 
  - Indangakinyazina y’ikinyazina nyamubaro ni nk’iz’ibindi 
  binyazina uretse mu nteko ya cumi aho “zi-” ihinduka “e-”.
  - Ibicumbi by’ikinyazina nyamubaro ni birindwi: - mwe, - biri, - tatu, 
  - ne, - tanu, - tandatu, - rindwi. 
  Ikitonderwa
  - Mu nteko ya cumi, ibicumbi biba : - byiri, - shatu, - nye, - shanu, 
  - sheshatu na –(ri)ndwi.
  - Imibare y’inyuma ya karindwi ni amazina si ibinyazina nyamubaro. 
  Bayita amazina nyamubaro kuko aba afite uturango tumwe 
  n’utw’izina ari two indomo, indanganteko n’igicumbi. 
  - Ikinyazina nyamubaro gikurikiye izina ribara kuva ku icumi, 
  gisanishwa n’ijambo rivuga ibibarwa ari na ryo rifatwa nk’ikinyazina 
  nyamubaro. 
  Ingero : 
  - Abana cumi na batatu (batatu ni ikinyazina nyamubaro).
  - Ibiti ijana na birindwi (birindwi ni ikinyazina nyamubaro).
  - Ikinyazina nyamubaro gishobora kandi kwisubiramo. Icyo 
  gihe n’uturemajambo twacyo twisubiramo. 
  Ingero: 
  - Hinjire umwumwe: u - mwe – u - mwe e→Φ/-J
  - Muzane eshateshatu: e - shatu – e - shatu u→Φ/-J
  - Ikinyazina nyamubaro gishobora gusimbura izina kigafata indomo 
  bityo kigakora nk’izina.
  Ingero: 
  - Ababiri baruta umwe: a-ba-biri
  - Ubutatu butagatifu: u-bu-tatu
  
  

  c) Imbonerahamwe y’ikinyazina nyamubaro

  
  

  Ikitonderwa
  Mu Kinyarawanda ntibavuga umuntu wa “rimwe” ahubwo bavuga 
  umuntu wa “mbere” kigahita kiba ikinyazina nyamubaro ngerekero. 
  Kigaragazwa n’urwunge rw’ikinyazina ngenera +izina ry’umubarwa, 
  uretse ko “mbere” yo atari umubarwa.
  Ingero:
  - Umuntu wa mbere 
  - Umuntu wa kabiri 
  - Umuntu wa gatatu 
  - Umuntu wa kane 
  - Umuntu wa gatanu
  - Umuntu wa gatandatu 
  - Umuntu wa karindwi 
  
  5.2.5. Ikinyazina mboneranteko (ndanganteko)
  a)Inshoza n’uturango by’ikinyazina mboneranteko
  Ikinyazina mboneranteko ni ijambo rigaragaza kandi rigaha inteko 
  amagambo/amazina bijyanye adahinduka. Kerekana ubwinshi bwayo, 
  gitubya, gitubura, gikuza... Icyo kinyazina kiza buri gihe imbere y’izina 
  giherekeje. Kiboneka mu nteko zimwe na zimwe ari zo nt. 2;7;8;10;11;12;13 
  na 14.
  Iki kinyazina gikora imbere y’amazina bwite cyangwa amazina rusange 
  adafite indomo n’indangazina. 
  b)Intego y’ikinyazina mboneranteko
  Ikinyazina mboneranteko/ndanganteko kigira uturemajambo tubiri ari 
  two indangakinyazina n’igicumbi (Rkzn-C). 
  Igicumbi k’ikinyazina mboneranteko ni kimwe gusa –a gihorana 
  ubutinde.
  Ingero: 
  - Ba data: ba-a a→Φ/-J
  - za rwarikamavubi: zi-a i→ Φ /-J
  - Ba mama: ba-a a→ Φ /-J
  - Ba Kangabe: ba-a a→ Φ /-J
  Indangakinyazina yacyo iboneka bitewe n’inteko kirimo.
  Ingero: 
  - Twa Muhoza tuzaza ryari kudusura? twa: tu-a u→w/-J nt. 13
  - Ba Rukundo baragukumbuye cyane. ba: ba-a a→Φ/-J nt. 2
  - Za ruhogo ziracyuwe. za: zi-a i→Φ/ -J nt. 1
  

  c) Imbonerahamwe y’ikinyazina mboneranteko

  
  

  
  

  5.2.6. Ikinyazina mpamagazi
  

  a)Inshoza n’uturango by’ikinyazina mpamagazi
  

  - Ikinyazina mpamagazi ni ikinyazina gituma igihamagarwa cyumva 
  

  ko bashaka ko kiza cyangwa gitega amatwi ngo bakibwire. 
  

  - Kibanziriza izina ry’igihamagawe ndetse rigata indomo iyo riyifite. 
  

  - Iryo zina kandi rikurikirwa buri gihe n’ikinyazina ngenga gifite 
  

  igicumbi –e kandi gifite isaku nyesi, bityo kikagira inyito itsindagiriza.
  

  - Ikinyazina mpamagazi kiba muri ngenga ya kabiri gusa. Gifata 
  

  ubumwe cyangwa ubwinshi bitewe n’ijambo gisobanura. 
  

  Ingero:
  

  - Wa mwana we, watashye ko bwije!
  

  - Mwa banyeshuri mwe, ntimugasibe ishuri.
  

  b)Intego y’ikinyazina mpamagazi
  

  Intego y’ikinyazina mpamagazi iteye itya: indangakinyazina 
  

  n’igicumbi(RKZ-C)
  

  Ingero:
  

  - Yewe wa mwana we ugira isuku! wa: u-a u → w/ - J ng. 2 bu 
  

  - Mwa baturage mwe muge mwitabira umuganda. mwa: 
  

  mu-a u → w/ - J ng. 2 bw 
  

  Ikitonderwa:
  

  Akenshi na kenshi, ikinyazina mpamagazi kikabanzirizwa n’akajambo 
  

  “yewe” cyangwa “yemwe” gahamagara.
  

  Ingero:
  

  - Yewe wa mwana we, urajya he?
  

  - Yemwe mwa bagabo mwe ko mwasibye inama?
  

  Imyitozo
  

  1. Ubaka interuro ebyiri kuri buri kinyazina wize muri uyu mutwe. 
  

  Garagaza icyo kinyazina ugicaho akarongo.
  

  2. Tahura ibinyazina biri mu nteruro zikurikira, uvuge ubwoko 
  

  bwabyo nurangiza ubishakire intego kandi ugaragaze amategeko 
  

  y’igenamajwi.
  

  a) Abô twahaye umwanya w’ibitekerezo bitwaye neza. 
  

  b) Akandi kagega karuzuye.
  

  c) Abo bana ni bangahe?
  

  d) Mu rugo turi abantu umunani, babiri ni ababyeyi bacu, abana 
  

  turi batatu, babyara bacu ni bane kandi tubana na nyogokuru 
  

  umwe.
  

  e) Icyô duharaniye twese ni uguteza imbere igihugu.
  

  f) Uriya mwana yigize uwundiwundi.
  

  g) Bandi bahe se bamufasha kwigira? 
  

  h) Uwô twigisha agaragaza indangagaciro zo gukunda igihugu.
  

  i) Izo mushaka ni izihe? 
  

  j) Abana bamwe bigira za masore ngo ntibaba mu cyaro.
  

  k) Ese wa mwana yaraye aje mwa bagabo mwe?
  

  V.3.Umwitozo w’ubushobozi ngiro bw’umunyeshuri
  

  1. Hanga umwandiko usobanura mu buryo burambuye aho mugani 
  

  “Ak’imuhana kaza imvura ihise” uhuriye na poritiki y’Igihugu 
  

  cyacu yo guharanira kwigira. Muri uwo mwandiko werekane aho 
  

  iyo poritiki ihuriye no gukunda Igihugu. Muri uwo mwandiko kandi 
  

  hagaragaremo ibinyazina bitandukanye: mbanziriza, ndafutura, 
  

  kibaza(mbaza), nyamubaro, mboneranteko na mpamagazi. 
  

  
  

  2. Tahura ibyo binyazina muri uwo mwandiko wahimbye, ugaragaze 
  

  intego yabyo n’amategeko y’igenamajwi yakoreshejwe. 
  

  Ubu nshobora:
  

  - Gusesengura imyandiko itandukanye ivuga ku nsanganyamatsiko 
  

  yo gukunda Igihugu.
  

  - Gusobanura uko ibikorwa byo gukunda Igihugu ari ingirakamaro 
  

  mu iterambere. 
  

  - Gutahura, gukoresha mu nteruro ndetse no gusesengura ibinyazina 
  

  mbanziriza, ndafutura, (mbaza)kibaza, nyamubaro, mboneranteko 
  

  n’ikinyazina mpamagazi. 
  

  Ubu ndangwa:
  

  No kwitabira no gushishikariza abandi ibikorwa byo gukunda Igihugu 
  

  cyange mparanira kugiteza imbere.
  

  V.4. Isuzuma risoza umutwe wa gatanu
  

  Soma umwandiko ukurikira usubize ibibazo byawubajijweho.
  

  Umwandiko: Abishyize hamwe
  

  Abaturage bo mu Mudugudu wa Tuzamurane bamaze gukora umuganda 
  

  usoza ukwezi bakoze inama iyobowe n’Umukuru w’Umudugudu maze 
  

  bungurana ibitekerezo ku bibazo byugarije umudugudu wabo.
  
  

  Umukuru w’Umudugudu: Baturage b’Umudugudu wa Tuzamurane 
  

  muraho! Mbanje kubashimira ubwitabire mwagaragaje mu gikorwa 
  

  cy’umuganda wo kwiyubakira Igihugu cyacu. Nk’uko bisanzwe, nyuma 
  

  y’umuganda dukora inama. Uyu munsi turungurana ibitekerezo ku cyo 
  

  twakoresha inkunga y’ubudehe twahawe na Leta yacu no ku bibazo 
  

  byugarije umudugudu wacu. Muratanga ibitekerezo, umwanzuro 
  

  urafatwa nyuma. Tudatinze rero ijambo ni iryanyu.
  
  Mukarwego: Murakoze kumpa ijambo. Nitwa Mukarwego. Ngewe 
  

  mbona inkunga baduhaye tuzayikoresha tuzana amazi mu Mudugudu 
  

  wacu kuko aho tuvoma ari iyo bigwa kandi namwe mwese muzi ukuntu 
  

  bituvuna kujya mu kabande kuvomayo.
  
  

  Minani: Murakoze. Nitwa Minani. Nge nifuzaga ko iyo nkunga 
  

  twayikoresha mu kubakira abatishoboye dufite mu Mudugudu no 
  

  kubaremera.
  
  

  Muhire: Murakoze. Nitwa Muhire. Muri uyu Mudugudu dufite ikibazo 
  

  cy’abana bata ishuri kubera ubukene bakandagara. Nk’iyi nkunga rero 
  

  ikwiye kudufasha gusubiza abo bana mu ishuri. 
  
  

  Umukuru w’umudugudu: Abamaze gutanga ibitekerezo bose 
  

  turabashimiye cyane. Ibitekerezo byabo ni inyamibwa ariko tugomba 
  

  guhitamo ikihutirwa kurusha ibindi kuko amafaranga twahawe 
  

  atakemura ibyo bibazo byose icyarimwe.
  
  

  Uwamahoro: Murakoze kumpa ijambo. Nitwa Uwamahoro. Muzi mwese 
  

  ikibazo cy’amazi. Muribuka inkomati ijya ibera mu kabande hariya iyo 
  

  amazi yabuze. Muribuka ko hari n’abajya benda kuhaburira ubuzima. 
  

  None se murumva tudakeneye amazi kurusha ibindi?
  
  

  Abaturage bose: Dukeneye amazi mbere ya byose, dukeneye amazi!
  

  Umukuru w’Umudugudu: Mutuze twumvikane. Ibyo muvuze 
  

  birerekana rwose icyo mukeneye kurusha ibindi. Ariko ndabona ushinzwe 
  

  ubuzima azamuye ukuboko nk’ufite icyo ashaka kuvuga.
  
  

  Umunjyanama w’ubuzima: Umudugudu wacu ufite ibibazo ariko byose 
  

  ntibyakemukira rimwe bitewe n’amikoro y’Igihugu atabonekeye rimwe. 
  

  Nk’uko benshi babyifuje, ntawutazi ko amazi ari ubuzima. Nitugira 
  

  ubuzima bwiza tuzashobora kwiteza imbere. Dukwiye guhitamo amazi, 
  

  ibindi na byo bikazagenda bikemuka buhorobuhoro. Murakoze!
  
  

  Abaturage bose: Yego rwose munjyanama w’ubuzima wacu!
  

  Umukuru w’Umudugudu: Murakoze baturage b’Umudugudu wa 
  

  Tuzamurane. Muhisemo neza kuko amazi ari isoko y’ubuzima. Tugiye 
  

  kuyazana ariko turasabwa kuyabungabunga. Muzibuke kandi kujya 
  

  muyanywa mubanje kuyateka. Nongeye kubashimira ubwitabire 
  

  mwagaragaje muri iki gikorwa cy’umuganda wo kwiyubakira Igihugu. 
  

  Ndabasaba kandi kuzarushaho kwitabira ubutaha, cyane ko kuri uwo 
  

  munsi tuzataha aya mazi tugiye kuzana mu Mudugudu wacu. Ndabona 
  

  bukeye ibindi bibazo tuzabikemurira mu kagoroba k’ababyeyi ku wa 
  

  Gatatu. Murakoze mugire umunsi mwiza.
  
  

  I. Ibibazo byo kumva no gusesengura umwandiko
  
  1. Gahunda y’inama y’uwo munsi yari iyihe? 
  

  2. Erekana mu nshamake ibitekerezo bitandukanye byatanzwe mu 
  

  nama ku gikorwa gikenewe mu mudugudu, unagagaraze ikemejwe 
  

  muri byo.
  

  3. Ni iki abaturage bose bo mu mudugudu wa Tuzamurane bemeje 
  

  kuzakoresha inkunga y’ubudehe bahawe?
  

  4. Sobanura akamaro k’inama zikorwa nyuma y’umuganda. 
  

  5. Sobanura akamaro k’umuganda ku baturage no ku gihugu? 
  

  6. Umuganda ufite akamaro kanini mu kubungabunga ibidukikije. 
  

  Sobanura wifashishije ingero. 
  

  II. Ibibazo by’inyunguramagambo 
  

  Koresha amagambo akurikira mu nteruro ukurikije inyito afite 
  

  mu mwandiko
  

  1. Iyo bigwa 
  

  2. Amikoro 
  

  3. Kuremera abatishoboye
  

  4. Inkomati
  

  5. Bakandagara 
  

  6. Inyamibwa
  

  III.Ikibonezamvugo
  

  Tahura ibinyazina biri mu nteruro zikurikira, uvuge ubwoko bwabyo, 
  

  ugaragaze intego yabyo n’amategeko y’igenamajwi yubahirijwe.
  

  1. Abô twatumiye mu nama habuzemo batatu, abandi barayitabiriye.
  

  2. Ba data na ba mama batugira inama nziza.
  

  3. Mwa banyeshuri mwe muge mwubaha abarezi n’abayobozi.
  

  4. Duharanire gukunda Igihugu, ibindi bintu byaturangaza tubyime 
  

  amatwi.
  

  Ibitabo n’inyandiko byifashishijwe

  1. IKIGÔ CY’ÛBUSHAAKASHAATSI MU BY’ÛBUHAÂNGA 
  N’ÎIKÔRANABÛHAÂNGA (n.d), Inkoranya y’Îkinyarwaanda mu 
  Kinyarwaanda, IRST Butare, Igitabo cya 1
  2. IKIGO K’IGIHUGU GISHINZWE INTEGANYANYIGISHO NCDC 
  (2008). Imyandikomfashanyigisho, Umwaka wa gatanu w’amashuri 
  yisumbuye. 
  3. IKIGO K’IGIHUGU GISHINZWE INTEGANYANYIGISHO NCDC 
  (2008), Imyandikomfashanyigisho, Umwaka wa gatandatu w’amashuri 
  yisumbuye.
  4. INTEKO NYARWANDA Y’URURIMI N’UMUCO (2014). Amabwiriza 
  ya Minisitiri no 001/2014 yo ku wa 08/10/2014 agenga imyandikire 
  yemewe y’Ikinyarwanda, Kigali.
  5. NSANZABERA, J.D. (2013) Ikeshamvugo mu Kinyarwanda: imvugo 
  isukuye, ikeshamvugo ry’amagambo akwiye n’inshoberamahanga 
  zisobanuye. Kigali
  6. JACOB I. (1983). Dictionnaire Rwandais-Français en 3 volumes, 
  Tome premier, Kigali.
  7. JACOB I. (1985). Dictionnaire Rwandais-Français en 3 volumes, 
  Tome troisième, I.N.R.S, Butare.
  8. Mgr BIGIRUMWAMI, A. (1984). Imihango n’Imigenzo n’Imiziririzo 
  mu Rwanda, Nyundo, Troisième édition.
  9. MINISTRY OF EDUCTION-RWANDA EDUCATION BOARD 
  (2019), Ikinyarwanda, Amashuri y’isumbuye, umwaka wa 4, 
  Amashami yiga ikinyarwanda nk’isomo rusange.
  10. MINISTRY OF EDUCTION-RWANDA EDUCATION BOARD 
  (2019), Ikinyarwanda, Amashuri y’isumbuye, umwaka wa 5, 
  Amashami yiga ikinyarwanda nk’isomo rusange.
  11. RWANDA EDUCATION BOARD (2015) Integanyanyigisho 
  y’Ikinyarwanda mu mashuri nderabarezi (TTC) umwaka 1, 
  amashami ya siyansi n’imbonezamubano. 
  12. COUPEZ, A. 1980. Abrégé de Grammaire Rwanda, Tome 1,2. Butare : 
  INRS.
  13. BIZIMANA, S., 1998, Imiteêrere y’Ikinyarwaanda I, IRST, Butare.
  14. BIZIMANA, S., 2002, Imiteêrere y’Ikinyarwaanda II, IRST, Butare.
  15. MINISITERI Y’AMASHURI ABANZA N’AYISUMBUYE: 
  Ikinyarwanda: umwaka wa munani, Gashyantare 1988.
  

  Imigereka

  TWIYUNGURE AMAGAMBO
  Nta byera ngo de”: nta byabaho bidafite inenge na ntoya
  Abasheshe akanguhe: abakuze 
  Amakenga: ubushishozi cyangwa impungenge
  Bararurwa: bahindurwa ibirara
  Bwimbitse: busesenguye cyangwa bucukumbuye
  Guhamura umuti: gushaka umuti ukoze mu byatsi.
  Guhomva: Kuvuga ibidafite akamaro.
  Guhuza ubutaka:Guhinga igihingwa kimwe ku butaka bwegeranye.
  
  Gukinga: Gutega ingabo igatangira imyambi bakurasa. 
  Gushengurwa: Kubabazwa n’ibibi ubonye.
  Gushinga imizi: Gukomera, guhama neza.
  Gusongwa: Guhuhurwa. Bishobora ariko no kuvuga
  (ahandi) gukorwa k’umutsima.
  Gutaha ibigunda: kurara mu binani, mu bihuru.
  Igifura: Umuntu bacyocyora akarakara.
  Imihanda y’imigenderano: Imihanda yo hagati mu midugudu ihuza 
  ingo n’ izindi.
  Ingimbi: Umwana w’umuhungu uri mu kigero k’imyaka iri hagati ya 13 
  na 16.
  Intambwe: Intera, urwego rw’ umurimo cyangwa igikorwa mu 
  iterambera. 
  Intere: Indembe
  Intyoza: Umuntu uhugukiwe mu kuvuga neza akamenya kuryoshya 
  ikiganiro no gusubiza vuba kandi neza. 
  Itorero: Ahantu abasore b’ingimbi bajyaga bakigishwa indangagaciro 
  na kirazira by’umuco nyarwanda, n’ibindi byose bigamije kubaka 
  Umunyarwanda uhamye.
  Kubona izuba: kuvuka
  Kumasha: Kwitoza kurasa.
  Kunoza: gutunganya
  Kwarama: gufata igihe cyo kuruhuka by’umugore ukuriwe cyane 
  ategereje kubyara
  Urwaho: akanya ko gukora iki n’iki (guca/kubona urwaho: kuba 
  ubonye akanya ko gukora iki n’iki
  Gufumyamo: kugenda ushinguye intambwe
  Gukeza: gusaba ubuhake
  Kwikota: kwikuba ahantu kenshi utahava
  Kujumarirwa: kuba uri aho usa n’uwumiwe
  Gutona: gukundwa cyangwa kurebwa neza n’umuntu uguhatse 
  cyangwa ugutegeka.
  Irimenanda: b’inshuti z’inkoramutima (akadasohoka)
  Gucumbira: kugirira uruhare
  Kunyagwa: kwamburwa inka wari waragabiwe n’uguhatse
  Murandasi : inzira cyangwa umuyoboro w’ikoranabuhanga amakuru 
  anyuramo ava ku bantu bamwe ajya kubandi
  Ubudehe: Abantu benshi barimo guhingira hamwe
  Umupfumu: umuntu uragura
  Kugisha: kwiherera k’umupfumu agashaka indagu
  Kwera (imana): guhamya icyo umupfumu yatongereye kw’indagu
  Umwangavu: Umwana w’umukobwa umaze gupfundura amabere. 
  Uruhando mpuzamahanga: ihuriro ry’ibihugu byinshi.
  IMYANDIKO Y’INYONGERA
  Mudakenesha
  Murezi wese w’indahemuka
  Urerera igihugu inyangamugayo
  Ari ko uzihundagazaho ubumenyi
  Butaborerana ntibunahinyuke
  5. Usanzwe witwa NYAMUHIRIBONA
  Mudakenesha turariguhese.
  Shimwa mwungeri utagaramba
  Ushora ahiye ntarumanze
  Uri umubyeyi ubonera abo urerera.
  10. Gumya ubavubire ubujijuke
  Utabagerurira igise cyabwo
  Unagenzura uko babuyora
  Umunezero uhore ugusaba.
  Imihigo yawe uko nayisanze
  15. Isegeka myinshi mu y’imbonera
  Uzira ubugugu ugira urugwiro
  Ashwi nta huriro n’ibishagasha.
  
  Mugumyabanga udahora mu rushya
  Ishyaka Rugaba yagusendereje
  20. Uhora urigabira u Rwanda rw’ejo.
  Dore urureramo ingabo z’intwaza
  Zigatabarukana imidende
  Zivuga imyato yawe itimba
  Kuko wazigabye unazigaburira.
  25. Erega n’iyo wacyuye igihe
  Imihayo yawe ntita itoto
  Inshuke navugaga zigutaka
  Ishyerezo ziza gutitiba
  Inkoni waziragije ya kibyeyi
  30. Ubwo ikakirwa na bene ibakwe.
  Imyuga uko yakabaye 
  Ubukorikori bwose
  Iryo ni ijuri ryawe.
  Umuhinzi uramunyuze
  35. Umworozi arakurahira
  Umucuruzi ,umudereva
  Umuvuzi,umuganga
  Umubaji,umufundi
  Bombi n’umucuruzi
  40. Abahimbyi, abahanzi
  Weguriye iby’inganzo
  Imbumbamutekano
  Abo wananuye ingingo
  Leta abo yigombye
  
  45. Ishinze imirimo myinshi
  Utagisomesha ibanga
  Utajya kuryandikisha
  Kuko wamuhumuye
  Bose warabaremeye
  50. Kandi ntiwabarembye
  None ni ko gushima:
  Imyama barayiteye
  Yikirijwe umudiho
  Ibicuriro by’intore
  55. Umurishyo si ugusuma
  Umurya unoze w’inanga
  Ni wo wabatuye impanda
  Urwo rwunge rw’impundu
  Zivuzwa n’abahe bawe
  60. Igisagara cy’abeshi
  Bo mu mpugu zose
  Ngo akira iyi nganji
  Ucyuriweho umunyafu
  W’uko ushikurwa ukwawe
  65. Bitadohora umwete
  Cyangwa se ubwo buhanga 
  None uhorane ibyambo.
  Inshungu mafubo tubona
  Ushubije ingobyi imugongo
  70. zihamya ko wibyaye
  Zigumane impagarike.
  
  Insigamugani: Akebo kajya iwa mugarura.
  Uyu mugani waturutse ku muntu witwaga Mugarura wakuranye imico 
  myiza nyane, akubitiraho n’ubukire bw’imyaka n’ubw’amatungo. Abantu 
  baza kumucaho inshuro, akabereka ikibo cya mugerwa w’umuhinzi, 
  umuhingiye yahingura akamuha inshuro y’umuhinzi muri icyo kibo, 
  hanyuma akamushyiriramo n’indi y’ubuntu. Abigenza atyo imyaka 
  myinshi, n’uje kumusaba inka na we akayimuha, ndetse byarimba 
  akamuheta n’indi ya kabiri. Byibera aho, bukeye inshuti ze n’abana be 
  baramukuba, bamubwira ko yangiza inka ze n’imyaka ye. Bati “dore 
  urimaraho ibintu, ubyangiza, nihacaho iminsi uzasigara umeze ute? 
  Ejo uzasanga rubanda bakunyega nta wukureba n’irihumye.” Mugarura 
  akumva amagambo yabo akabihorera, ntagire icyo abasubiza; ntihagire 
  uwumva ururimi rwe, biba bityo igihe kirekire.

  
  Bishyize kera, haza umuntu amugerageresha kumushuka, aramubwira 
  ati “Mugarura, ubuntu bwawe bwo gutanga utabaze turabwishimira, 
  ariko n’ubwo tugushima bwose, gewe nta cyo urampa, none nje kugusaba 
  inka eshanu zo kubaga.” Mugarura aramwemerera amuha inka eshanu 
  arazijyana. Azigejeje iwe aho kuzibaga arazorora; zirakunda zirororoka, 
  ziba amashyo atanu. Rubanda babibonye batyo, barega mugarura 
  ibwami ko yangiza ibintu dore ko ibwami uwangizaga inka ze bavugaga 
  ko amara inka z’umwami.

  
  Ibyo bituma umwami amugabiza rubanda baramunyaga, ariko 
  inka n’ibintu bye nta muntu wabigabanye, byatwawe na rubanda 
  rubyigagabanije
  Nuko ibwami bategeka ko Mugarura atazahabwa umuriro kuko yabaye 
  umupfu mu bintu by’ibwami. Mugarura amaze kunyagwa ahinduka 
  umukene cyane, abura aho aba n’umugore n’abana be aragumya 
  arazerera. Hanyuma atunguka ku muntu wigeze kumuhingira ava mu 
  nzu ya kambere ayiha mugarura, asigara mu nzu yo mu gikari. Mugarura 
  amaze kubona inzu abamo, rubanda bamenyako yabonye icumbi, abo 
  yagiriye neza batangira kujya bagenda nijoro, bamushyira ibintu.

  
  

  Ubwo kugenda nijoro batinyaga ibwami. Baramugoboka, bamuzanira 
  amafunguro, bamwe mu twibo, abandi mu bitebo. Bigize aho abenshi 
  mu bo yagiriye neza bajya kumuhakirwa ibwami baremera bamuha inka 
  y’umuriro, rubanda barishima, noneho baza ku mugaragaro bamuzanira 
  ibintu byo kumushimira ineza yabagiriye.

  
  Bukeye wa mugabo wazaga kumushuka ngo amuhe inka eshanu 
  zo kubaga yumvise ko Mugarura yabonye umuriro arishima cyane. 
  Arazinduka ajya aho Mugarura acumbitse, aramubwira ati: ”Ngize 
  amahirwe kuko wabonye umuriro; za nka wampaga zo kubaga uko ari 
  eshanu narazoroye, zabaye amashyo atanu, none ngayo amashyo atatu 
  nkwituye, nange ndasigarana abiri. Mugarura amushimana na rubanda. 
  Barakomeza bamuzanira amaturo y’inka n’imyaka; abadafite imyaka 
  myinshi bakamuzanira mu twibo, yubaka imitiba n’ibigega.

  
  Kuva ubwo umuntu wituye uwamugiriye neza, bati: “Akebo kajya iwa 
  Mugarura. “ 

  
  Insigamugani: Burya si buno!
  Uyu mugani Abanyarwanda badatuza guca, cyanecyane iyo bacyurirana; 
  umuntu awuca iyo abonye urwaho rwo kwigaranzura uwari wamuzambije 
  akamubuza amahwemo, cyangwa se iyo ashaka kumvisha ko umuntu 
  ari “Mutima ukwe”; ni bwo avuga ngo “Burya si Buno!” Wakomotse 
  kuri Burya na Buno bene Rugomwa rwa Maronko mu Gisaka (Intara 
  y’Iburasirazuba ); ahagana mu mwaka wa 1400.

  
  Abo bahungu bombi bari impanga, bakaba bene Rugomwa rwa 
  Muronko na Barakagwira ba Numugabo. Rugomwa yari umugesera 
  w’umuzirankende; akaba umutware w’umutoni mu b’ingenzi kwa 
  Kimenyi Musaya, umwami w’ i Gisaka. Bukeye Kimenyi atoresha 
  abakobwa beza bo mu Gisaka, babazana mu rugo rwe rw’i Remera ry’i 
  Mukiza (muri Komini Kigarama: Ubu ni mu Karere ka Ngoma) mu 
  Gisaka i Mukiza hari nk’ibwami mu Rwanda). Bamaze kuhateranira, 
  yohereza abagore bakuru ngo bahitemo abarusha abandi ubwiza, kugira 
  ngo bamwe azabarongore, abandi abashyingire abahungu akunda. N’i 
  Rwanda ni ko byagendaga; ni ko ibwami barambagizaga.

  
  Nuko abagore bajya kurobanura abakobwa; babakenyeza impu z’imikane 
  babareba imbere n’inyuma, babambika ubusa barabahindagura bareba 
  intantu n’ibibero. Umukobwa wa mbere aba Barakagwira ba Numugabo. 
  Igihe bakibisiganira, Kimenyi aba arahageze na wa muhungu Rugomwa; 
  dore ko yamukundaga cyane. Ba bagore n’abakobwa bamubonye 
  abatunguye barikanga. Arabasatira arabaramutsa n’abakobwa bose. 
  Ubwo abagore bari bakikije Barakagwira. Kimenyi arababaza, ati: “Ko 
  nduzi mukikije uyu mukobwa mwese ni ibiki?”

  
  Abagore batinya kumubwira ko ari we uruta abandi mu bwiza, kugira 
  ngo bagenzi be batagira ipfunwe n’ishyari. Kimenyi na we arabimenya 
  aroroshya; ati: “Nimuze mbabaze”. Abajyana mu yindi ngobe; dore ko ibyo 
  byagirwaga mu gikari. Bahageze babona kumutekereza ko Barakagwira 
  aruta bagenzi be bandi mu bwiza. Ubwo wa muhungu Rugomwa akaba 
  arimo aho. Kimenyi arashimikira; ati: “Arabaruta bose koko?” Bati: 
  “Arabaruta turakakuroga!” Kimenyi akebuka Rugomwa; ati: “Muguhaye 
  wanshima?” Rugomwa ati: “Nagushima mba nkuroga”. Kimenyi ati: 
  “Ndamuguhaye uzamurongore”.

  
  Rugomwa rero arongora Barakagwira, atahirira i Mukiza kwa Kimenyi. 
  Barakagwira amaze kurongorwa ntiyazuyaza, ahera ko asama. Igihe cyo 
  kubyara kigeze, yibaruka abahungu b’impanga: umwe bamwita Burya, 
  undi bamwita Buno. Bamaze gukambakamba, Kimenyi atesha Rugomwa 
  ubutware; aramusezerera ajya kuburereramo abana be. Bamaze kuba 
  ingaragu, Kimenyi abajyana iwe bareranwa n’abe. Bamaze kugimbuka 
  arabashyingira, abaha inka n’imisozi.

  
  Baba aho, bishyize kera Rugomwa arapfa. Abahungu be basigara mu bye 
  babitungana n’ibyabo. Bitinze abantu bo mu Gisaka babagirira ishyari 
  barabanga; babateranya na Kimenyi. Na we atangira kubareba nabi. 
  Burya na Buno babibonye bagira ubwoba baracika; bamucikira i Bujinja. 
  Bamaze kugerayo bakeza umwami waho. Arabakira arabahaka. Hagati 
  aho Abanyagisaka bayoberwa aho bacikiye. Birarambanya hashira 
  umwaka, ariko bageze aho barabimenya. Babwira Kimenyi, bati: “Burya 
  na Buno bari i Bujinja”. Kimenyi yohereza abantu bo kujya kubagarura 
  kuko yabakundaga cyane. Bagezeyo barabaririza barababona; 
  bararamukanya barashyikirana. Bari bamaze kuba ibikwerere. Intumwa 
  zibabwira ubutumwa bwa Kimenyi bw’uko bagaruka iwabo. Bamaze 
  kubyumva, Burya arabyemera, Buno araricurika ararahira; yanga 
  kugaruka. Burya agarukana n’intumwa, Kimenyi amusubiza ibyabo 
  byose, na we Buno yigumira iyo.

  
  Nuko atindaharirayo, kugeza igihe agwiriyeyo yiseguye ubutindi. 
  Rubanda rero rumaze kubona uko izo mpanga zanyuranyije ibitekerezo 
  byari mahwi amambere, babikurizaho imvugo yahindutse umugani baca 
  bagira ngo: “Burya si Buno!” Bawuca bashaka kuvuga ko umuntu ari 
  mutima ukwe; nk’uko abo bahungu babusanyije ibitekerezo kandi bari 
  akara kamwe. Ku ruhande baba bashima Burya ku rundi baba bagaya 
  Buno. Ariko mu mvugo, bisobanura ko ibihe biha ibindi; ni nk’aho 
  umuntu yagize ati: “Birya wangiriraga burya ntishoboye, ubu noneho 
  byahindutse!”

  
  Naho rero iyo umuntu abajije undi ati: “Mbese ni Burya na Buno!” Ubwo 
  aba ashaka kumubaza ngo: “Mbese biracyari kwa kundi?” Burya si Buno 
  bisobanura umuntu ni mutima ukwe cyangwa se ibihe biha ibindi; nta 
  gahora gahanze. Burya na Buno = biracyari kwa kundi ntacyahindutse. 
  Igitekerezo: Sakindi
  Umugabo witwa Sakindi yabaye mu rugerero cyane, akajya amara yo 
  imyaka myinshi ari ibwami, kuko abakera bajyaga bajya mu rugerero 
  ntibatahe n’uwasize arongoye umugore, yasiga yarasamye akazasanga 
  umwana yarubatse. Kera rero ababaga mu rugerero ni uko byagendaga 
  bagatinda cyane iyo yabaga atagira abazamukura, atagira abo bava inda 
  imwe cyangwa bene wabo.

  
  Uwitwa Sakindi rero ajya mu rugerero atindayo cyane, yarasize umugore 
  atwite. Bukeye abyaye, abyara umwana w’umukobwa, uwo mwana 
  ararerwa arakura. Amaze kuba umwana w’umwangavu, arabaza ati: 
  “Data aba he?” Baramubwira bati: “So yagiye ku rugerero ni ho aba 
  ntagira umukura yibera yo”.

  
  Umukobwa aba aho aramutegereza araheba, bukeye atangiye 
  kumera amabere, aherako yigira mu bacuzi. Abacuzi arabinginga 
  bamukorogoshoreramo amabere bayamaramo maze rero amabere ye 
  arasibangana, agira igituza nk’icy’abahungu. Yibera aho yiga gusimbuka, 
  yiga kurasa intego, yiga gufora umuheto, yiga gutera icumu, yibera aho 
  aba mu nka za se. Abyirutse rero abyiruka gihungu, ntihagire umuhungu 
  umurusha gusimbuka, ntihagire umuhungu ugira icyo amurusha 
  kerekeye ku mirimo y’abahungu.

  
  Akora ibyo atyo, bukeye ajyana n’ingemu zigemurirwa se ku rugerero. 
  Atungutse ibwami, aho se acumbitse, aragenda aramubwira ati: “Ndi 
  umwana wawe. Kandi kuva navuka sinigeze nkubona nawe ntabwo 
  unzi. Ariko byarambabaje cyane kuko wabaye mu rugerero hano, uru 
  rugerero ukarubamo utagira gikura abandi bagataha, geho nazanywe 
  no kugukura, umurikire umwami unshyire mu rugerero nge mu bandi 
  bahungu nge mu bandi batware, maze nkubere mu rugerero nawe utahe, 
  wicare iwawe, utunge ibyawe nange nzaguhakirwa.

  
  Uwo mukobwa rero ni we witwaga Sakindi. Ise rero amubonye abona ko 
  abonye noneho umuvunyi, aboneza ubwo aramujyana, amujyana ibwami 
  aramumumurikira ati: “Dore umwana waje kunkura mu rugerero 
  asubiye mu kiraro cyange asubibiye mu kirenge cyange aho nari ndi, 
  mumubane nta kundi nange ndatashye ndasezeye”.

  
  Umwami aramusezerera ati: “Nta kundi ubwo mbonye umukura se 
  kandi hari ikindi?” Nuko aherako aritahira yigira iwe, yitungira inka 
  ze yibera aho, umukobwa rero yibera aho na we aba mu bandi bahungu, 
  baramasha arabarusha, barasimbuka arabarusha, bigenda bityo, imirimo 
  y’abahungu yose arayibarusha, bagiye kurasa intego arabarusha, maze 
  Sakindi aragenda aba intwari mu bandi bahungu mu rungano rungana 
  na we arabarusha rwose.

  
  Bukeye abandi bahungu biratinda bakajya mu gitaramo, bakajya 
  basohoka bakajya kunyara, na we yajya kunyara akajya kubihisha, 
  akajya kure ngo batamubona. Bukeye ibya rubanda bazi kugenzura 
  cyane bakomeza kumugenzura, bati: “Uriya muntu; Sakindi tubona 
  aho ni umuhungu, aho ntabwo ari umukobwa?” Bukeye bavamo umwe 
  aramugenzura aramubona anyara. Amwitegereje, aramureba amenya 
  ko ari umukobwa neza biraboneka, amaze kubyibonera aragenda 
  ahamagara umwami amushyira ukwe aramwihererana ati: “Aho uzi 
  Sakindi, uzi mu rugerero, muzi mu muhigo uburyo aturusha, uzi mu 
  isimbuka uburyo aturusha, ukamenya kurasa intego uburyo aturusha?” 
  Ati: “Burya bwose abigira ari umukobwa”.

  
  Undi ati: “Urabeshya ntabwo ari umukobwa umuntu umeze kuriya 
  w’umuhungu mu bandi kandi akaba ari intwari ko nta muhungu 
  umurusha ibyivugo; ntihagire ugira umurimo w’abahungu amurusha 
  rwose uriya ni umukobwa ahajya he?” Ati: “Mubimenye ninsanga ari 
  umuhungu ndagutanga urapfa n’inka z’iwanyu zikanyagwa. Ninsanga 
  ari umukobwa kandi urabizi uzi kugenzura, uraba waragenzuriye ukuri 
  koko.

  
  Ati: “Nawe uzigenzurire nta kundi”. Barara aho barara mu nkera buracya 
  mu gitondo baramukira ku biraro byabo, umwami atumira Sakindi, 
  aramwihererana iwe mu rugo, ati: “Umva rero Sakindi, ndagusaba kugira 
  ngo icyo nkwibariza nawe ukimbwire kandi nuba ukizi ukimbwire koko”. 
  Amwihererana iwe ikambere aramubaza ati: “Uri umuhungu cyangwa 
  uri umukobwa?”

  
  Undi ati: “Ubimbarije iki se? Ko ntananiwe urugerero; nkaba ntananiwe 
  itabaro ry’abahungu; nkaba nta kintu kerekeye imirimo y’abakobwa 
  wari wabona nkora; icyo ubimbarije ni iki kuvuga ko ndi umukobwa? 
  Ni uko ubona ngira ubutwari buke?” Undi ati: “Oya si ibyo nkubarije. 
  Ndakubaza uko mbikubajije ndagira ngo nawe unsubize uko biri umbwire 
  niba uri umuhungu mbimenye, niba uri umukobwa mbimenye”. Ati: “Ndi 
  umuhungu”.

  
  Abikurikiranya atyo. Ati: “Umva ikimara agahinda ni uko unyambarira 
  ukuri, si ukugira ngo wambare ubusa ahubwo unyambarire ukuri ndore”. 
  Aramubwira biherereye, ati: “Umva rero noneho aho turi hano, yenda 
  n’abandi bantu baratwumva, heza cyane twiherere nkubwire”. Araheza 
  basigara mu nzu bonyine.

  
  Ati: “Ubu rero naravutse. Mvuka ndi umukobwa. Mvukiye mu rugo rwa 
  data nsanga atarurimo. Mbajije aho data yagiye, bambwiye ko ari mu 
  rugerero rw’ibwami”. Arakomeza ati: “Ndi umukobwa koko. Bakuyemo 
  amabere, niga gusimbuka, niga kurasa intego, niga kujya mu muhigo 
  niga imirimo y’abahungu bakora yose niga iyo, mbabajwe na data kuko 
  yabaye mu rugerero, atagira umukura, ni icyo cyanzanye. Cyakora naje 
  ndi umukobwa, ariko rero naje gukura data mu rugerero, nje kubikubwira 
  nta wundi wari ubizi, mbikubwiriye icyo ubimbarije”.

  
  Nuko ati: “Ndagushimiye kuko ubinyemereye, ukaba ubimbwiye kandi 
  umbwiye ukuri, ndagira ngo unyambarire ukuri noneho mbirebe nange 
  mbyimenyere koko bye no kuba impuha ne no kukubaririza”. Umukobwa 
  arabyemera, yambara ukuri nk’uko abimubwiye akuramo imyambaro 
  asigara ahagaze gusa.

  
  Arabireba umwami ati: “Tora imyambaro yawe wongere ukenyere, 
  arakenyera arangije gukenyera. Umwami ati: “Ntiwongere gusohoka 
  guma mu nzu”. Yibera aho abigeza mu bandi abitekerereza abandi bari 
  bakuru. Havamo umwe mu bakuru bari aho ati: “Uwo muntu yarababaye 
  rero cyane kandi hirya hari abandi basa n’uwo nguwo, muruzi ko ibintu 
  byacitse imusozi, abantu bararushye cyane, washyize abantu mu 
  rugerero biratinda bamwe baherana intanga mu mibiri, n’ababyaye 
  abana ntibaziranye, ikimenyetso kibikwereka ni kiriya”.

  
  Wa mukobwa bwije nijoro umwami aramurongora, ati: “Nzagutungira 
  icyo kuko wabaye intwari kandi ukaba waragiriye so akamaro ikigeretse 
  kuri ibyo kandi uri mwiza sinanigeze nkugaya mu bandi bahungu”. 
  Amurongora ubwo atumira se arabimubwira, ati: “Wamumpaye uzi ko 
  ari umukobwa?” Undi ati: “Nabonye ansanga ku kiraro ntazi uwo ari we 
  napfuye kuguha umwana nzi ko ari uwange gusa.

  
  Abyeza atyo, aba umugore we, se baramushima cyane kuko yavuye 
  mu rugerero atahasize ubusa, kandi akahasiga intwari itunganye, 
  nuko umukobwa umwami aramurongora, amugira umugore. Umwami 
  agabira sebukwe inka amagana kugeza igihe asaziye mu bye. Ntiyongera 
  gusubira mu rugerero ukundi. Umukobwa we aratunga aratunganirwa 
  ibya Sakindi birangirira aho.

  
  Umugani muremure: Muyaya 
  Muyaya yari umuntu w’umukene, abyara umwana w’umukobwa mwiza, 
  umukobwa abwira se, ati: “Ngiye kuguhakirwa”, ajya ibwami yihundura 
  umuhungu. Umwami aramukunda kuko na we yari azi ubwenge. 
  Umwamikazi akifuza uwo musore abona ari umuhungu, ndetse 
  aramushuka. Amunaniye amurega ibinyoma umwami aramutanga. 
  Mbere yo kujya kumwica ati: “mwami nyagasani urebe niba ibyo 
  umugore wawe ambeshyera nabishobora.” Yambara ubusa babona ari 
  umukobwa, barumirwa. Umwamikazi baramwica. Umwami arongora 
  mwene Muyaya umukobwa akira atyo.

  
  Habayeho umugabo Muyaya aba aho ari inkeho. Bukeye ashaka umugore 
  babyarana umwana umwe w’umukobwa gusa. Muyaya akaba yari 
  yarabwiye abantu bo hirya no hino, ugiye kumwuhirira inka akamuha 
  indi nka, kugira ngo abone amaboko, kugira ngo abone uko atunga izo 
  nka kugira ngo yihe amaboko muri bagenzi be mbese agasa n’uwigura.

  
  Umwuhiriye, umuragiriye, umukamiye inka adahari, akazikuramo 
  inka. Bukeye uwo mwana we w’umukobwa amaze kumenya ubwenge 
  aramubwira ati: “Dawe nkubwire, dore igihe wavunikiye ndi umwe, 
  kandi utunze, nshakira umuheto, unshakire imyambi, ndashaka 
  kwambara kigabo ngo nzage kuguhakirwa ibwami, noneho abaja 
  bazampa n’abagaragu niba mpabonye ubutoninzaguhemo abashotsi 
  n’abashumba.”

  
  Se Muyaya ati: “Ese mwana wange ko uri umukobwa uzamenya uhakirwa 
  abo bashumba ute ngo nzababone, wagumye aha nkazagushyingira ariko 
  ntuge guhakwa ko utabishobora?”
  Umukobwa ati: “Nzabishobora.” Se amushakiye umuheto, umukobwa 
  atwaye icumu nk’abagabo, mbese yigira nk’umuhungu rwose, 
  abamubonye bose bakamwita umuhungu.

  
  Bukeye umukobwa ati: “Igihe kirageze, njyana ibwami nge kuguhakirwa, 
  dore igihe wahereye uge wisigarira mu byawe nange mpakubere.” Ubwo 
  se aherako aramujyanye, agezeyo umwami amubonye abona ari umusore 
  mwiza wambaye kigabo atwaye icumu, ntiyamenya ko ari umukobwa 
  amushyira mu itorero, aba umusore mwiza kandi ari inkumi. Kera 
  rero ngo hari abizingishaga amabere na we yari yaragiye kwizingisha 
  amabere kugira ngo azakunde akamire se.

  
  Arakomeza aba umusore mwiza akamenya guhamiriza umwami 
  aramukunda, aba mwiza akubitiyeho n’amaraso y’ubukobwa aba 
  umusore mwiza koko uteranye. Akamenya gukirana, umufashe 
  ntamuheze. Akamenya kwiruka, akamenya gutwara umuheto akarasa, 
  akamenya kurasa intego akamasha. Aho bari agahiga abandi, umwami 
  akajya amuha inka.

  
  Umwami aramukunda cyane, kubera ko ari n’urwego rwe, ari umusore 
  mwiza, uko umwaka ushize akamuha inka.
  Bukeye ati: “Umva rero Nyagasani, data ni umukene ni inkeho, 
  arankunda cyane kandi izi nka mumpa nta muntu agira uziragira, 
  ntizigira abashotsi none ntako mwagerageza nkagira icyo ndamiraho 
  data?” Umwami ati: “Yewe, ni koko, aho so atuye nzahava nzakubwira.” 
  Undi ati: “iii”
  Bukeye ajyana n’uwo musore afata abantu bose bari batuye mu kagari 
  uwo se atuyeho, abaha Muyaya; bose abagabiye Muyaya. Ati “Umva 
  rero Muyaya aha hategeke, ngaba abashumba, ngaba abashotsi, ngaba 
  abahinzi.” Ubwo wa mukobwa aba atangiye gukiza se atyo.

  
  Ubwo ariko mu itorero umwamikazi akaba amureba, akamureba akumva 
  amukunze akibwira ati: “Icyampa uriya musore ngo nzamubyareho 
  akana k’agahungu gasa na we, ariko n’iyo namubyaraho agakobwa.” 
  Umwamikazi akajya amureba kenshi na kenshi, akamuha inzoga 
  y’inturire, iy’inkangaza, agira ngo abone uko amwiyegereza.
  Kubera ko mwene Muyaya yari umukobwa nta gitekerezo kindi yagiraga 
  ibyo ntabyiteho ntabigirire umutima. Noneho umwamikazi akibwira ko 
  ari ukubura umwanya akabona ko ari no kumutinya.

  
  Bukeye umwami ajya guhiga umuhigo w’umurara, ihembe rirararitse, 
  abahigi bukeye barambaye, imyambi barayityaje, inkota bazikozeho bati: 
  “Tuge guhiga”. Kera bavaga guhiga nk’aha bakajya guhiga nk’i Burundi 
  (Nyamata – Burundi). Abantu barahagurutse baragiye, bageze ku gasozi 
  ko hakurya umwami ati: “Murabizi nibagiwe amayombo y’imbwa zange; 
  nihagire ufite imbaraga agende anzanire amayombo.” Bararebana 
  bati: “Umusore utite imbaraga ni Mwene Muyaya, ni Muyaya rwose 
  ni we ukwiye kujya kuzana amayombo, wowe ndakuzi uri rutebuka.” 
  Umukobwa arirukanse, ahageze umwamikazi ati: “Si wowe nabona.” 
  Ati: “Ngwino noneho ni wowe nashakaga.” Bageze mu nzu umwamikazi 
  aramufata ati: “Ngwino nguhe inzoga.” Undi ati: “Nta cyo nshaka mpa 
  amayombo.” Mwene Muyaya ati: “Mwamikazi mbwira icyo ushaka?” 
  Ati: “Ngwino ngusasire, nimara kugusasira uge guhiga”. Undi ati: 
  “Shwi, ntabwo ari icyo nagenewe”. Umwamikazi na we ati: “Amayombo 
  nta yo nguhaye.” Mwene Muyaya abona amayombo aho amanitse, aba 
  yasimbutse arayiha arirukanka.

  
  Yarirukanse umwamikazi ati: “Cyo rero, uriya munyagwa anyumviye 
  ubusa.” Yiga uburyo bwo kumwubikaho icyaha kugira ngo umwami aho 
  azazira amwice. Ati: “Anyumviye ubusa kandi hari ubwo yazabibwira 
  abandi.” Umwamikazi agize inkingi y’intagara y’umwami arayivunnye, 
  agize inkingi y’inganona yo arayivunnye, mbese akoze ibintu byo kugira 
  ngo yicishe mwene Muyaya.

  
  Ubwo rero umuhigo uraraye, buracya urasibiye, ku munsi wa gatatu 
  umuhigo uraje noneho abagiye gusanganira bahura n’umuhigo uko 
  wakaje. Umwami arababaza ati: “Ni amahoro?” Bati “Nta mahoro 
  nta yo, umwamikazi ameze nabi.” Ati: “Azize iki?” Bati: “yazize uwo 
  mwene Muyaya ngo ni we wamwishe kandi ngo yashakaga ko ajya 
  kumusasira noneho umwamikazi yanze, mwene Muyaya asiga aciye 
  ibintu aranamuterura amukubita hasi, rwose yaciye ibintu yaragomye.” 
  Umwami ati: “ii! Umuvunamuheto ko namukundaga, none nkaba ngiye 
  kumwica.” Umwami rero iyo bamubwiraga umuntu wagomye, yabaga 
  yamushumbije amaboko yaramwicaga. Arinjira umwamikazi amukubise 
  amaso arigwandika ati: “Mwami ngo urebe uko mu nzu bimeze.” 
  Aritegereje ati: “Akwiriye gupfa.”
  
  Yegereye mwene Muyaya ati: “Nibagufate bakujyane iwanyu, ntunshika 
  ntuntoroka, usezere so, usezere nyoko, usezere n’umuryango wawe 
  uze nkwice.” Undi ati: “iii.” Ntabwo yari azi icyo azira. Aragiye asanze 
  nyina na se, areba abantu bamushoreye nk’imbagwa ngo adacika bati: 
  “Ese ko yajyaga aza akaza arongoye inka akaza neza, bariya bantu ko 
  bamushoreye”?
  Umukobwa yajya kugira icyo avuga abwira se ikinigakikamwica.
  Nyina aramubwira ati: “Shinga icumu turamukanye,
  Mwana wa Muyaya”.
  Umukobwa na we akamusubiza ati: 
  “Abakecuru ntimubarirwa
  Mama na Muyaya,
  Genda ubwire data
  Mama na Muyaya,
  Atore indi y’ubugondo
  Mama na Muyaya,
  Ugende wikwere
  Mama na Muyaya,
  Mwene Muyaya agiye
  Kumara urw’ingoma,
  Iby’ibwami biragora
  Mama na Muyaya”

  
  Bakamukurikirana, akongera akababwira atyo abura ikindi yabasubiza, 
  ariko ubwo bamenya ko agiye gupfa. Bageze ibwami ku Karubanda, 
  ubwo se na nyina baje babakurikiye. Umwami ati: “Umva rero nta kindi 
  ubu ngiye kukwica”.

  
  Igihe ngo ashatse kumwicira aho imbere y’umuryango, aho bitaga ku 
  gitabo, mwene Muyaya ati: “Ashwi, ntabwo ugomba kunyicira hano, 
  ngwino tuge mu gikari”. Bahageze amwereka uko ateye, umwami asanga 
  ni umukobwa. Umukobwa ati: “Iyo ujya kuvuga ko nagomye, najyaga 
  ku buriri bwawe njya gukora iki? Uwo mugore wawe nari mukeneye ko 
  ureba nange ndi umugore nka we?” Umwami araca agwa mu kantu,
  cyo ye? Uyu muntu yari arenganye koko”.

  
  Umwami ati: “Fata imyambaro yawe wambare”. Umukobwa ati: 
  “Ntabwo nambaye nta cyo nambara, abantu bose bambonye, ni ubusa 
  nabwambaye na none iyicire”. Abantu bose bati: “Rwose ambara”. 
  Nyirasenge arahendahenze ati: “Ambara mwana wange”. Undi ati: “Oya 
  ntabwo nambara”. Umwami arabireba asanga umwamikazi ari we ufite 
  icyaha gikomeye. Arabasohora aramwica ati: “Ni wowe wiyishe utumye 
  nambika ababyeyi b’i Rwanda ubusa” Abwira mwene Muyaya ati: “Injira 
  ni wowe mwamikazi”.

  
  Ingoma ziravuga, Mwene Muyaya ahabwa abaja n’abagaragu arakira. 
  Muyaya na we akira atyo, abona abavunyi, abona abashotsi. 
  Si nge wahera

  

• Topic 6
• Topic 7
• Topic 8
• Topic 9