General
- Kinyarwanda SME & SSE Y2 TG File Uploaded 1/11/21, 17:32
- Kinyarwanda SME & SSE Y2 SB File Uploaded 1/11/21, 17:30
UMUTWE WA GATATU:KUBAHIRIZA UBURENGANZIRA BWA MUNTU
Ubushobozi bw’ingenzi bugamijwe
- Gusesengura umuvugo ku burenganzira bwa muntu hagaragazwa
ingingo z’ingenzi ziwukubiyemo n’uturango twawo.
- Guhimba no kuvuga umuvugo imbere y’abandi.
- Kugaragaza uturemajambo n’amategeko y’igenamajwi by’izina
mbonera, ntera n’izina ntera.
- Gukoresha neza inyunguramagambo mu mvugo no mu nyandiko.
Igikorwa cy’umwinjizo
Ushingiye ku bumenyi ufite garagaza uburyo bwakoreshwa kugira ngo
uburenganzira bwa muntu buharanirwe kandi bubungabungwe ukobikwiye
III.1. UMWANDIKO: BARAZIRA IKI?
Rubundakumazi
Iyo ahembwe aragenda
Utubari akatubunga
Amakashi ayatanga
5. Agataha bukeye.
Ab’iwe agahonda
Bagahinduka intere
Bagacika bahunga
Bagataha ibigunda
10. Ngo badasongwa bashonje.
Abana yabyaye
Ntibigeze ishuri
Yabashoye ibishanga
Gushaka ibyo barya
15. Ngo bimenye ubwabo.
Ifaranga bacyuye
Aribaka abahonda
Anabita ibirumbo
Bitigeze ubwenge
20. Bitazi guhaha.
Nyiramama yabyumva
Agashengurwa cyane
Agatinya gukopfora
Ngo atotswa igitutu
25. Agatimburwa ashonje.
Yamubwira guhaha
Ngo agaburire abana
Agahatwa inshyi nyinshi
Ati: “Ibirumbo wabyaye
30. Ntibyazanye inoti?
Nge nazanye urwagwa
Rwo kumara inyota
Mwe muteke kayote
Murenzeho amazi
35. Muryame burije”.
Agisoza ayo ngayo
Haba haje gitifu
Umwe utwara ubwo bwatsi
Amukubita amapingu
40. Ati: “Ibyo uhomva urabizi?
Urubyaro wabyaye
Ntirwigeze ishuri
Urataha uruhonda
Rugahinduka intere
45. Ngo utabaza uramwica!\
Uyu munsi ndi nawe
Uraryozwa abo wica
Ubacira uburumbo
Wabateye ubabyara50. Ngo bazirera ubwabo”.
3.1.1. Gusoma no gusobanura umwandiko
Igikorwa
Soma umwandiko “Barazira iki?”ushakemo amagambo udasobanukiwe
neza hanyuma uyasobanure ukurikije inyito afite mu mwandiko
wifashishije inkoranyamagambo.
Umwitozo
Simbuza amagambo atsindagiye amwe muri aya magambo akurikira:
aho ngaho, abo uhohotera, indembe, badahuhurwa, abana, agahinda,
ugakubita, uyobora.
a) Umwe utwara ubwo bwatsi
b) Urataha ugahonda
c) Ugahindura intere
d) Ngo badasongwa bashonje
e) Urubyaro wabyaye
3.1.2. Gusoma no kumva umuvugo
Igikorwa
Ongera usome umwandiko “Barazira iki?” hanyuma usubize ibibazo
byawubajijweho.
1. Nyiri urugo uvugwa muri uyu mwandiko ni nde? Ateye ate?
2. Ni ubuhe burenganzira bw’umuntu butubahirijwe muri uyu
mwandiko? Erekana imikarago ishyigikira igisubizo cyawe.
3. Ihonyora ry’uburenganzira bwa muntu rivugwa muri uyu mwandiko
riterwa n’iki?
4. Kuki abahohoterwa batavuga ihohoterwa bakorerwa?
5. Abahohoterwa bavugwa muri uyu mwandiko batabawe na nde?
Garagaza imikarago ibyerekana.
3. 1.3.Gusoma no gusesengura umwandiko
Igikorwa
Ongera usome umwandiko “Barazira iki?” maze usubize ibibazo
bikurikira.
1. Ni irihe somo ry’ingenzi ukuye muri uyu mwandiko?
2. Hari abo muturanye wumvise cyangwa wabonye bameze nka
Rubundakumazi? Ni izihe ngaruka z’imyitwarire yabo ubona mu
miryango yabo? Ni uwuhe musanzu watanga kugira ngo abo bantu
bage mu nzira nziza.
3. Erekana ingaruka zaterwa no kurara mu bigunda n’ahandi hose
hatujuje ubuziranenge.
4. Erekana ingaruka zaterwa no kubura uburenganzira mu
muryango.
3.1.4. Kungurana ibitekerezo
Igikorwa
Uhereye ku mwandiko “Barazira iki?” muheruka kwiga mwungurane
ibitekerezo ku nsanganyamatsiko ikurikira:
Ingaruka zo kubangamira uburenganzira bwa muntu n’ibyakorwa
kugira ngo uburenganzira bwa muntu bwubahirizwe.
III.2. UMUVUGO
Igikorwa
Ongera usome umwandiko “Barazira iki?” witegereza imiterere yawo,
maze utahure inshoza n’uturango by’umuvugo.
3.2.1 Inshoza y’umuvugo
Umuvugo ni igihangano kiri mu mvugo cyangwa mu nyandiko cyuje
uturango nyabusizi. Uhanga umuvugo atanaga imvugo ye akayiha
ubwiza bunogeye amatwi n’umutima kubera indyoshyanjyana
n’iminozanganzo biwugize. Iyo minozanganzo uyisanga mu majwi, mu
njyana, mu myubakire y’interuro ndetse no mu magambo y’indobanure
aberanye n’ingingo yaturwa.
3.2.2 Uturango tw’umuvugo
Umuvugo urangwa n’interuro ngufi bita imikarago cyangwa intondeke.
Umuvugo uba ugabanyijemo amabango ari yo wagererenya n’ibika mu
myandiko isanzwe.
Imikarago y’umuvugo iba ifite injyana nk’iyo mu ndirimbo. Umuvugo
urangwa kandi n’injyana y’isubirajwi, iy’isubirajambo, injyana
ipimye bita indengo n’ubundi bwoko butandukanye bw’ikeshamvugo
nk’imibangikanyo, ihwanisha, iyitirira, igereranya…
Ikeshamvugo rikoreshwa mu mivugo
a)Injyana
Mu mivugo hakoreshwamo ikeshamvugo rishingira ku njyana. Mu
buhanzi bw’imivugo bakunda kugenda bakoresha amajwi asa harimo
asoza umukarago cyangwa awutangira hakaba n’akoreshwa hagati.
Bakoresha kandi isubirajwi, isubirajambo n’ isubirasaku. Banakoresha
ubwoko bw’injyana ishingiye ku gupima imikarago bita indengo. Mu bisigo
nyabami byinshi ho bakoresha amabango aba yanditse umudandure.
Ubu bukurikira ni bumwe mu buryo bw’injyana bukoreshwa mu mivugo.
Isubirajwi
Ni ikeshamvugo rishingira ku kugenda basubira mu ijwi runaka ku
buryo bunogeye amatwi.
Urugero rwo mu muvugo “Barazira iki?”
Rubunda ku mazi
Utubari akatubunga
Amakashi ayatanga
Ntibigeze ishuri
Yabashoye ibishanga
Isubirajambo
Ni igihe isubirajwi rigaruka mu ijambo bihuriye ku gicumbi kimwe
n’iryaribanjirije cyangwa se ijambo rikagaruka uko ryakabaye.
Urugero rwo mu muvugo “Barazira iki?”
Bagahinduka intere
Bagacika bahunga
Bagataha ibigunda
Indengo
Indengo ni ubwoko bw’injyana ishingiye ku gupima utubangutso tugize
imikarago. Iyo njyana yakoreshejwe cyane mu mazina y’inka. Buri
kabangutso kangana n’inyajwi imwe itebuka, bivuga ko umugemo utinda
ugira utubangutso tubiri.
Urugero:
- Inka ya Rumonyi
- Rutagwaabiza iminega,
- Inkuba zeesa mu Bihogo,
- Rwaa mugabo nyirigira
- Imbizi isaanganizwa ingoma,
- Inka ya Rumonyi ifite imikarago y’ utubangutso 9
b)Imibangikanyo
Ni umunozanganzo ushingiye ku gukurikiranya imikarago iteye kimwe,
cyangwa se ku gukurikiranya mu mikarago ingingo zuzuzanya cyangwa
zivuguruzanya.
Urugero mu muvugo “Mpore nyampinga”
- Imikarago iteye kimwe :
Uganze uturwe ubone amaturo
Ukunde ukundwe ugire agaciro.
Ingero mu muvugo “Turyamagane twese”
- Ingingo zuzuzanya :
Yo kwimwa intango y’ubuzima
Akimwa umunani mu muryango.
- Ingingo zivuguruzanya
Tugire ubupfura buzira ubupfayongo
c) Igereranya
Ni ukugereranya ibintu bifite icyo bihuriyeho ku buryo kimwe cyagufasha
gusobanura ikindi ukoresheje uko bisangiye imisusire, imigenzereze,
umumaro n’ibindi. Igereranya rigira uturango: nka, na, kimwe, asa …Urugero rwo mu muvugo “Turyamagane twese”
Duhashye uwo muco muri bose
Kuko iwacu ufatwa nka kirazira.
d)Ihwanisha
Ihwanisha ni ikeshamvugo risa no kugereranya ku rwego rwa kabiri,
aho urenga ibyo kureba icyo ikigereranywa n’ikigereranyo bihuje, ugasa
n’ubinganyisha, kimwe kikaba cyafata umwanya w’ikindi cyangwa
cyagihagararira.
Urugero rwo mu muvugo “Turyamagane twese”
Babyara umuhungu ngo ni umutabazi
Babyara umukobwa ngo ni agahinda
e) Iyitirira
Iyitirira rishingiye ku gufata ikintu ukakitirira ikindi bitewe n’uko
ubona isano bifitanye. Icyo gihe ijambo rifata umwanya w’irindi rikagira
inyito nshya kandi n’iyo ryari risanganywe ritayitakaje.
Urugero rwo mu muvugo “Mpore nyaminga”
Nyampinga afite agaciro
Ni na we uhekera urutubyara
Aha Nyampinga aritirirwa ababyeyi bose.
Umwitozo
Hanga umuvugo kuri imwe mu nsanganyamatsiko zikurikira
wubahiriza uturango twawo nyuma uwuvugire imbere ya bagenzi
bawe udategwa kandi wubahiriza injyana yawo.
- Turwanye ihohoterwa.
- Haranira uburenganzira bwawe.
- Umwana ufite ubumuga, ni umwana nk’abandi
III.3. IZINA MBONERA
Igikorwa
Itegereze amagambo yanditse atsindagiye ari mu nteruro zikurikira
zavuye mu muvugo “Barazira iki?”ugire icyo uvuga ku miterere
yayo maze utahure inshoza n’intego by’amazina mbonera ndetse
n’amategeko y’igenamajwi.
- Utubari akatubunga.
- Bagataha ibigunda.
- Abana yabyaye ntibigeze ishuri.
3.3.1. Inshoza y’izina mbonera
Izina mbonera ni izina rusange rigizwe n’uturemajambo tw’ibanze
dutatu gusa, ritari izina ry’urusobe kandi ridakomoye ku nshinga.
Rivuga abantu, ibintu cyangwa inyamaswa muri rusange.
3.3.2. Intego (uturemajambo) y’izina mbonera
Intego y’izina mbonera ni: Indomo, indanganteko n’igicumbi (D+RT+C)
a)Indomo (D)
Ni akaremajambo kagizwe n’inyajwi iterura (ibanziriza) izina, indomo
buri gihe isa n’inyajwi y’akaremajambo kayikurikira iyo gahari. Ni
ko karemajambo kabanziriza utundi turemajambo twose tugize izina.
Mu Kinyarwanda inyajwi zishobora kuba indomo ni eshatu: i, u, a.
Ingero: ikivuguto, amasaka, umuvure
b)Indanganteko (RT)/indangazina (RZ)
Indanganteko ni akaremajambo kerekana inteko izina ririmo. Ako
karemajambo ni ko kagena uturemajambo tw’isanisha. Indanganteko
zihinduka bitewe n’inteko izina ririmo.
Urugero: Amatara manini araka.
Indanganteko z’izina mbonera ni izi zikurikira:
Ikitonderwa:
- Hari amazina atagaragaza indanganteko. Indanganteko ya bene
ayo mazina igaragazwa n’iki kimeyetso ϕ.
Ingero:
Isuka nziza: Indanganteko ni ϕ.
– Hari amazina adahita agaragaza indanganteko. Bene ayo mazina
yongerwaho ntera bityo indangasano ya ntera ikaba ari yo
ndanganteko y’iryo zina.
Ingero:
- Impu nziza: indanganteko y’izina impu ni -n- aho kuba -m- kuko
indanganteko -m-itabaho.
- Uduti twiza: indanganteko y’izina uduti ni -tu- aho kuba -du- kuko
indanganteko -du-itabaho.
Agakwasi gato: indanganteko y’izina agakwasi ni -ka- aho kuba -ga-kuko indanganteko -ga-itabaho.
c) Igicumbi (C)
Ni igice k’izina kidahinduka kibumbatiye inyito y’ibanze y’izina.
Mu Kinyarwanda izina mbonera iryo ari ryo ryose rifite iyo ntego. N’amazina
adafite indanganteko igaragara na yo intego yayo ni D+RT+C. Muri ayo mazina
akaremajambo kagaragaza indanganteko gahagararirwa n’iki kimenyetso ϕ.Ingero:
3.3.3. Amategeko y’igenamajwi akoreshwa mu izina mbonera
Igenamajwi ni umutwe w’ikibonezamvugo wiga uko amajwi agize
uturemajambo ahinduka iyo ahuriye mu ijambo cyangwa hagati
y’amagambo. Amategeko y’igenamajwi afasha umuntu kugereranya
intego n’imvugo, maze akagerageza kuvumbura impamvu amajwi amwe
n’amwe yagiye ahinduka cyangwa azimira. Amategeko y’igenamajwi ni
yo amusobanurira ukuntu amajwi yahindutse.
Ingero:
Umwana: u-mu-ana
u→w/-J bisomwa ngo u ihinduka w iyo ikurikiwe n’inyajwi.
Icyatsi: i-ki-atsi
i→y/-J bisomwa ngo i ihinduka y iyo ikurikiwe n’inyajwi.
ky → cy mu myandikire yemewe y’Ikinyarwanda.
Abari: a-ba-ari
a→ø/ -J bisomwa ngo a yaburijwemo ikurikiwe n’inyajwi.
Amategeko y’igenamajwi ajyanye n’inyajwi n’ingombajwi muizina mbonera
Umwitozo
1. Tahura amazina mbonera muri izi nteruro.
a) Yabashoye ibishanga.
b) Ifaranga bacyuye aribaka abahonda.
c) Agatinya gukopfora ngo atotswa igitutu.
2. Garagaza intego y’amazina mbonera akurikira n’amategeko
y’igenamajwi yakoreshejwe: amenyo, imfuruka, umweyo, inzuzi
(z’ibihaza)
III.4. NTERA
Igikorwa
Soma witegereza imiterere y’amagambo atsindagiye muri uyu mwandiko,
utahure inshoza n’uturango byayo kandi ukore ubushakashatsiugaragaze intego yayo n’amategeko y’igenamajwi yakoreshejwe.
Umwandiko: Ihogoza
Yewe hoho hogoza ryange
Wabaye mwiza uratangaza
Uruhu rutoto runyura bose
Uruhanga rugari ruba isimbi
Ibyano byawe biba bihire
Imigambi yawe mitagatifu
Ingeri nyinshi zirayishima.
Umuntu mubi gica naza
Uzamwime amatwi umuheze
Nta kintu gishya ajya atunga
Azaguhohotera numwihata
Azagucuza ubuzima bwawe
Mwiyame kare ritararenga.
Amashyi make ntunze
Ntiyashobora kuguhaza
Reka mbe nshukijeho gatoya
Mbaye muzima n’ubutaha
Nagaruka kuguhimba wese.
Ndi mukuru simbeshya
Yewe, nta wundi wakubasha!
3.4.1 Inshoza ya ntera
Ntera ni ijambo rigaragira izina rigasobanura imiterere, imimerere
n’ingano by’iryo zina. Ntera yegerana n’izina ifutura cyangwa bigahuzwa
n’inshinga kuba, ni cyangwa si.
3.4.2 Uturango twa ntera
Ntera yisanisha n’izina biri kumwe igafata indanganteko yaryo ho
indangasano, bityo ntera ikinjira mu nteko zose z’amazina.
Ingero
- Uyu murima ni mugari.
- Kanyana ni umukobwa muremure kandi munini bigaragara.
- Umunyeshuri utiga agira amanota mabi.
Ntera igaragaza indanganteko y’izina igaragiye iyo indanganteko yaryo
itigaragaza kandi ikagira umumaro w’imfutuzi.
Ingero
- Ibuye rinini
- Ishuri rikuru
- Intebe nshya
3.4.3 Intego ya ntera
Ntera igira uturemajambo tubiri: Indangasano (RS) n’igicumbi (C).
Indangasano (RS)
Indangasano ni igice cya ntera gihinduka bitewe n’izina biri kumwe.
Indangasano ya ntera isa n’indanganteko y’izina igaragiye.
Ingero
- Umukinnyi mushya yatsinze ibitego byinshi.
- Umurima mwiza wera imyaka myinshi.
Igicumbi (c)
Igicumbi cya ntera ni igice cyayo kidahinduka igihe hakozwe igoragoza
kandi ni cyo gice kigaragaza inyito (igisobanuro) yayo.
Ingero
- Umuntu muto
- Abantu bato
- Umurima muto
- Imirima mito
Urutonde rw’ibicumbi bya ntera
Kugira ngo umenye ko ijambo iri n’iri ari ntera ubibwirwa n’igicumbi
cyaryo. Ntera igira ibicumbi bikurikira:
1.-nini
2.-inshi
3.-bi
4.-tindi
5.-gari
6.-iza
7.-sa/sa-sa
8.-zima
9.-to/toto/to-to, toya
10.-ke/keya/ke-ke
11.-kuru
12.-bisi
13.-shya/shyashya
14.-gufi/gufiya
15.-re/-re-re
16.-tagatifu
17.-hire
18.-taraga
19.-nzinya, nzunyu, nuya, niniya, nzuzunya,
nunuya, niniriya, nziginya, nzugurunyu
3.4.4 Amategeko y’igenamajwi akoreshwa muri ntera
Amategeko y’igenamajwi akoreshwa muri ntera ni nk’ayo mu izina.
Ingero
- Ubutunzi bwiza: bu-iza u→w/-J
- Intera ndende: n-re-n-re r→d/n-- Imyaka myinshi: mi-inshi i→y/-J
Imbonerahamwe igaragaza ibicumbi bya ntera, integon’amategeko y’igenamajwi
Ikitonderwa
- Igicumbi –re , –to na -ke byisubiramo ku buryo bifata indangasano
ebyiri.
Ingero:
Igihe kirekire (ki-re-ki-re)
Igihugu gitogito (ki-to-ki-to) k→g/-GR
Ibigori bikebike: bi-ke-bi-ke
- Ibicumbi –gufi, -ke, -to bishobora kwiyongeraho-ya
Ingero:
Umuntu mugufiya.
Amagambo makeya
- Igicumbi –niya gishobora kugira impindurantego nyinshi.
Ingero: nuya, niniya, nzunyu, nzinya, nzuzunya, nunuya, niniriya,
nziginya, nzugurunyu...
- Ibicumbi shya, to bishobora kwisubiramo
Ingero:
Umwenda mushyashya.
Igiti gitoto.
Umwitozo
1. Ntera ni iki?
2. Tanga ingero 5 z’interuro zirimo ntera wihitiyemo.
3. Tahura ntera ziri mu nteruro zikurikira, ugaragaze intego yazo
n’amategeko y’igenamajwi yubahirijwe.
a) Amazi menshi cyane yangiza imyaka.
b) Amatama masa ntasabira inka igisigati.
c) Tubifurije urugendo ruhire.
d) Abana bato bakenera kwitabwaho.
e) Inkuru ndende irashimisha.
III.5 IZINA NTERA
Igikorwa
Soma witegereza imiterere y’amagambo atsindagiye muri izi nteruro,
utahure inshoza n’uturango by’izina ntera n’intego yaryo.
a) Iyo Rubundakumazi agura inka z’inzungu umuryango we wari
kubona amata y’inshyushyu n’ay’ikivuguto.
b) Umwiza arahenda.
c) Abakuru bagira inama abato
3.5.1. Inshoza y’izina ntera
Mu Kinyarwanda, amazina ntera arimo ibice bibiri:
Igice cya mbere kigizwe n’amazina akomoka kuri ntera zifata indomo
zigasimbura amazina zigaragiye zikagira intego nk’iy’amazina, akabaari yo mpamvu bayita amazina ntera.
Ingero:
Igice cya kabiri kigizwe n’amazina asobanura imiterere y’irindi zina
agaragiye akitwara nka ntera . Ayo mazina agaragaza ubwoko, akarere,
ibara cyangwa igihugu ikivugwa gikomokamo, akisanisha mu nteko
nyinshi zishoboka. Ingero
- Abagabo b’Abayenzi bakunda guhinga amasaka.
- Amasuka y’amaberuka ntakiboneka.
- Yaguze inkweto z’umutuku.
- Umwenda w’umutirano ntumara imbeho.
- Wa mukobwa wange yashatswe n’umusore w’Umugande.
- Umuceri w’umutanzaniya.
- Indagara z’indundi.
- Aya masuka si amaberuka.
- Uyu mwana ni Umunyarwanda
- Aya masuka atari amaberuka sinayagura
- Aya magi abaye amahuri ntiyaribwa
3.5.2. Uturango tw’izina ntera
Izina ntera ryisanisha mu nteko nyinshi
Ingero
nt.1 Umwana w’Umuyenzi
nt.2 Abagabo b’Abayenzi
nt.3 Imirima y’imiyenzi
nt.16 Ahantu h’ahayenzi
Izina ntera rivuga ubwoko, akarere, ibara cyangwa igihugu ikivugwa
gikomokamo.
Ingero
- Inzu z’indundi
- Umupira w’umuhondo
Izina ntera rishobora gusimbura izina ryasobanuraga.
Urugero: Inka z’inzungu zirakamwa: Inzungu zirakamwa.
3.5.3 Intego y’izina ntera
Intego y’izina ntera ni nk’iy’izina ariko bigaterwa n’inkomoko cyangwa
ubwoko bw’iryo zina.
Ingero
- Inka y’ikimasa ikura vuba: i-ki-masa
- Nkunda inkweto z’ubururu: u-bu-ruru
Umwitozo
1. Tanga ingero ebyiri z’interuro zirimo amazina ntera.
2. Tahura amazina ntera ari mu nteruro zikurikira ugaragaze
uturemajambo n’amategeko y’igenamajwi yubahirijwe.
a) Amagi y’amazungu agura make.
b) Umwenda w’umukara urashyuha.
c) Umwiza arahenda.
d) Abenshi basobanukiwe akamaro k’ishuri
III. 6. IGISANTERA
Igikorwa
Soma interuro zikurikira witegereza imiterere y’amagambo atsindagiye
maze ukore ubushakashatsi utahure inshoza n’uturango tw’igisantera
kandi ugaragaze intego yacyo n’amategeko y’igenamajwi.
a) Rubundakumazi yari umubyeyi gito uhohotera abana be.
b) Uburinganire bw’umugore n’umugabo ni imyumvire
mpuzamahanga si mu Rwanda twayisanga gusa.
c) Umuco nyarwanda ntugacike.
3.6.1. Inshoza y’ibisantera
Ibisantera ni amagambo afite imyitwaririre nk’iya ntera kuko bifutura
amazina biri kumwe, ariko nanone si ntera kuko bitisanisha buri gihe
nka ntera kandi ntibifata ibicumbi bya ntera.
3.6.2. Uturango tw’ibisantera
Mu nteruro ibisantera bifata umwanya nk’uwa ntera. Hari ibifata
indangasano isa nk’iy’amazina bigaragiye, ariko hari n’ibitazifata.
Ibifata indangasano isa nk’iy’izina bigaragiye
Ingero:
- Ururimi rutwaye inkuru mbarirano ntiruyitindana.
- Inzu ndangamurage irasurwa cyane.
Ibifata indangasano idasa n’iy’izina bigaragiye.
Ingero:
- Ikarita ndangamuntu ikenerwa henshi.
- Imyitozo nzamurabushobozi ni ingenzi ku banyeshuri.
- Ibiro mpuzamahanga byaratwegerejwe
- Imico mvaburayi ikomeje gusakara ku isi hose.
Imyitozo
1. Tahura ibisantera muri izi nteruro zikurikira:
a) Amashuri nderabarezi amaze igihe kirekire.
b) Ubutegetsi nyubahiriza tegeko bufite akamaro kanini.
c) Ikawa n’icyayi ni ibihingwa ngengabukungu.
d) Ibyiza nyaburanga biri mu Rwanda nta handi wabisanga.
e. Karisa akunda imbyino nyarwanda cyane.
2. Himba interuro ebyire byiri ukoreshemo ntera, igisantera n’izina
ntera.
III.7. INYUNGURAMAGAMBO
Igikorwa cy’umwinjizo
Amagambo abirabiri ari mu nteruro zikurikira yanditse mu nyuguti
z’umukara tsiri afitanye isano. Umaze gusoma neza interuro ayo
magambo arimo, garagaza isano iri hagati y’ayo magambo abirabiri
maze utahure inshoza n’ubwoko by’inyunguramagambo.
a) Urubyiruko ruzusa ikivi cyatangiwe n’abakurambere.
b) Urubyiruko ruzaharura ikivi cyatangiwe n’abakurambere.
c) Si ngombwa ko uwatangiye ikivi ari we ugisoza.
d) Abanyeshuri bavuga imivugo myiza abantu bakishima.
e) Mu rugo bavuga umutsima ku munsi mukuru bawurisha
ibishyimbo.
f) Kera bakoshaga ingobyi yo guhekamo abana.
g) Guheka abarwayi mu ngobyi bajya cyangwa bavanwa kwa muganga
ni umuco wo gutabara.
h) Igizayo iyo shashi y’umunyu, iriya shashi y’ihene itayirya.
Inshoza y’inyunguramagambo
Mu Kinyarwanda inyunguramagambo ni urwunge rw’amagambo
umuntu akenea kugira ngo abashe gusobanukirwa no gusabana
n’abandi mu mvugo cyangwa mu nyandiko. Mu Kinyarwanda hari
Impuzanyito (imvugakimwe), imbusane, imvugwakimwe, ingwizanyito
n’impuzashusho.
3.7.1. Impuzanyito (Imvugakimwe)
Impuzanyito ni amagambo atandukanye ariko ahuje inyito/ igisobanuro.
Ingero:
- Ibyago: Amakuba, ibibazo
- Kuzahaza: Kurembya, kubabaza, kunegekaza3.7.2. Imbusane
Imbusane ni amagambo afite inyito zikoze ikinyuranyo ari byo byitwa
kubusana. Ni ukuvuga ko inyito zayo zivuguruzanya mu ngingo
abumbatiye.
Ingero:
- Umuhungu ≠ umukobwa
- Kugaya ≠ gushima
- Ubukire ≠ ubukene
3.7.3. Imvugwakimwe
Imvugwakimwe ni amagambo yandikwa kimwe kandi agasomwa
kimwe ariko nta ho ahuriye mu bijyanye n’inyito cyangwa igisobanuro.
Ni ukuvuga ko ayo magambo aba asa byonyine ariko adafitanye isano
y’igisobanuro. Iyo uyarebye ugira ngo ni ijambo rimwe; ariko si ko biri.
Ingero:
Imbata
- Imbata: itungo ryo mu rugo.
- Imbata: imiterere y’ibintu (nk’ibikorwa, umwandiko).
Inka
- Inka: itungo ryo mu rugo.
- Inka: amasaro bakinisha igisoro.
Kwera
- Kwera: kw’imyaka
- Kwera: kuba umweru.
3.7.4. Ingwizanyito
Ingwizanyito ni ijambo riba rifite inyito/ibisobanuro bitandukanye. Ni
ukuvuga ko inyito z’iryo jambo ziba zifite aho zihurira, ariko zikagenda
zitandukanaho gato bitewe n’imvugiro yakoreshejwe.
Ingero
Gusoma
- Gusoma ibinyobwa
- Gusoma igitabo
- Gusoma umuntu
Indorerezi:
- Indorererezi zo mu matora
- Indorererezi: utubere tw’inka duto badakama.
3.7.5. Impuzashusho
Impuzashusho ni amagambo yandikwa kimwe ariko adasomwa kimwe
kandi nta ho ahuriye mu bijyanye n’inyito cyangwa igisobanuro. Ni
ukuvuga ko ayo magambo aba asa (ahuje ishusho) mu nyandiko isanzwe
honyine, ariko atandukaniye ku butinde bw’imigemo n’imiterere
y’amasaku bigaragazwa mu nyandiko ya gihanga cyangwa izindi
zabigenewe nk’inyandiko nyejwi.
Ingero:
Gutara
- Gutara: gushyira ibitoki mu rwina
- Gutara: gushaka cyangwa gusarura ibintu bitatanye cyane , gutara
ubuki
Inkoko
- Inkoko: igikoresho batoreraho imyaka.
- Inkoko: itungo ryo mu rugo rigira amababa
Ikirere
- Ikirere: igice gikikije isi
- Ikirere: umugozi wo ku nsina
Imyitozo
1. Shaka impuzanyito z’aya magambo dusanga mu mwandiko
“Barazira iki?”nurangiza uyakoreshe mu nteruro: Intere,
ibibondo, inoti.
2. Tanga amagambo atanu afite imbusane maze uyakoreshe mu
nteruro ugaragaza ko ari imbusane.
3. Tandukanya amagambo y’imvugwakimwe wihitiyemo uyakoreshe
mu nteruro.
4. Wifashishije ingero eshatu, sobanura ingwizanyito.
5. Koresha interuro maze utandukanye amagambo abiri y’impuzashusho.
III.8. UMWITOZO W’UBUSHOBOZI NGIRO
BW’UMUNYESHURI NYUMA Y’UMUTWE WA GATATU
Ukoresheje ikeshamvugo rikoreshwa mu mivugo, hanga umuvugo
mugufi uvuga ku burenganzira bwa muntu uzawuvugire imbere ya
bagenzi bawe. Muri uwo muvugo hagaragaremo byibura ubwoko butatu
bw’inyunguramagambo.
Ubu nshobora
- Gusesengura no guhanga umuvugo nkoresha ikeshamvugo
ritandukanye.
- Gutandukanya impuzanyito, imvugwakimwe, impuzashusho,
ingwizanyito imbusane no kubikoresha mu nteruro.
- Gusesengura amazina mbonera, ntera, amazina ntera n’ibisantera
ngaragaza uturemajambo twabyo kandi nerekana amategeko
y’igenamajwi yubahirijwe.
Ubu ndangwa
No kubahiriza uburenganzira bw’ikiremwa muntu no gukangurira
abandi kwirinda guhonyora uburenganzira bwa muntu.
III.9. ISUZUMA RISOZA UMUTWE WA GATATU
Soma umwandiko ukurikira usubize ibibazo byawubajijweho.
Umwandiko: Mpore nyampinga
1. Mpore mwana w’Umunyarwanda
Ugane ishuri kandi wige
Ukore neza shenge ushimwe
Uhahe uronke ugire umutungo
Uture utuze ugire umutuzo.
6. Ugire ayera avuzwa umutozo
Utunge ugwize ugire amatungo
Uture aheza uzire amatongo
Uganze uturwe ubone amaturo
Ukunde ukundwe ugire agaciro.
11. Nyampinga yari umwana
Agahora yifuza kugana ishuri
Ngo azamure urwamubyaye.
Izo nzozi nziza ubwo akizirota
Ngo yige cyane akore nk’abandi
16. Nyina umubyara aba aramutwamye
Ngo: “Ayo marere yafashe hasi
Kugana ishuri ibyo si ibyawe.
Ese ko ureba Rugero uriya
Ubona adakeneye no guhekwa?
21. Ese ko ureba musheru yange
Ubwatsi bwayo bwava hehe?
Umuharuro uraha mwana wange
Intege zange zawukesha?
Uru ruhongore ko ruhinda,
26. Ni nde wundi wo kuruhimba?
Uru ruhimbi ruhimbaje
Ubu ntirukeneye Karuhimbi? “
Yunze mu rye Ruhinankiko
Ati: “Ndabitegetse Migambi !
31. Icara hasi ufashe umubyeyi
Na kera na kare ni ko nasanze
Si wowe uhindura umuco wacu.
Kuki mutatira urwababyaye ?
Nyoko uyu ureba yari umukobwa,
36. Ubu ko atize ko yababyaye
Ntaganje mu rugo rwange ?
Gukorera cyane basaza bawe
Gufata ibere uriha ikibondo
Ni ko gaciro kawe i Rwanda.”
41. Yarihanganye ubwo Nyampinga
Ariko kandi afata umugambi
Wo kutazarera uko yabaye
Nuko amarere mabi ararenga
Maze amacakubiri aracika.
46. Ubu mu bana b’Abanyarwanda
Dore amahirwe turayahuje
Dore amahoro ubu araruganje
Dutange umusanzu mu barutuye
Ntitugahezwe mu ruduhetse.
51. Nyampinga afite agaciro
Ni na we uhekera urutubyara
Ni umusingi w’ubumwe bwacu
79
Ni inkomoko y’indero nziza
Ni isoko y’u Rwanda rw’ejo.
56. Mu nzego zose ubu arahaganje
Mu gisirikare ni ku isonga
Mu giporisi ni ku ruhembe
Mu nteko ubu arahatetse
No mu buvuzi nta muvundo.
61. Imirimo yose ayikora neza
Ni mu gihe kandi aranabishoboye
Tumube hafi duhuze imbaraga
Twesetwese ikiganza mu kindi
Twubake urwacu ruzira ihohoterwa.
I. Ibibazo byo kumva no gusesengura umwandiko
Subiza ibibazo bikurikira:
1. Ni zihe nzozi zivugwa mu mwandiko nyampinga yari afite?
2. Ni bande bamubereye inkomyi zo kugera ku nzozi ze?
3. Rondora imirimo itandukanye Nyampinga yari agenewe?
4. Ukoresheje ingero, erekana aho umuhanzi agaragaza ko
uburenganzira bw’igitsina gore butubahirizwa muri uyu mwandiko
n’aho agaragaza ko bwubahirizwa.
5. Ni irihe keshamvugo ryiganje mu gika cya mbere cy’umuvugo “Mpore
Nyaminga”?
6. Erekana mu mwandiko aho umuhanzi yakoresheje:
a) Umubangikanyo wuzuzanya.
b) Isubirajambo.
7. Ukoresheje ikeshamvugo ritandukanye, hanga umuvugo mugufi
utarengeje imikarago icumi ku nsanganyamatsiko wihitiyemo.
II. Ibibazo by‘inyunguramagambo
1. Shaka inyito z’amagambo akurikira ushingiye ku gisobanura afite
mu mwandiko
a) Uruhongore
b) Uruhimbi
c) Karuhimbid) Guhimba
e) Gutwama
f) Amarere
g) Gutatira
h) Ayera
i) Umutozo
2. Koresha amagambo akurikira mu nteruro zigaragaza ko wumvise
igisobanuro cyayo.
a) Uruhimbi
b) Umutozo
c) Gutwama
d) Gutatira
3. a. Simbuza amagambo atsindagiye ari muri izi nteruro impuzanyito
zayo.
- Izo nzozi nziza ubwo akizirota.
- Ugire ayera avuzwa umutozo.
b. Simbuza amagambo atsindagiye ari muri izi nteruro imbusane
zayo
- Nyoko uyu ureba yari umukobwa.
- Gukorera cyane basaza bawe.
4. Interuro ebyirebyiri zifite amagambo yanditse kimwe. Vuga
niba ayo amagambo yanditse kimwe ari imbusane, ingwizanyito,
impuzashusho, impuzanyito, imvugwakimwe.
a) Dore amahoro ubu araruganje
Amahoro atanzwe neza agira uruhare mu iterambere ry’Igihugu.
b) Ubu Nyampinga atetse mu nteko.
Ubu Nyampinga atetse mu gikoni.
c) Uyu mwana akeneye guhekwa ngo asinzire.Uyu murwayi akeneye guhekwa akajyanwa kwa muganga.
III. Ikibonezamvugo
1. Andika ubwoko bw’amagambo atsindagiye ari muri izi nteruro
zikurikira kandi werekane uturemajambo n’amategeko y’igenamajwi
yubahirijwe.
a) Komisiyo y’Igihugu y’Uburenganzira bwa Muntu ikorera mu nzu
y’igorofa ndende.
b) Umurima wa Mugabo weze imyumbati. Imyiza barayigurisha indi
isigaye bayisheshamo ifu y’ubugari.
2. Gereranya igisantera, ntera n’izina ntera
IV. Ikibazo ku muvugo
Fata mu mutwe umuvugo “Mpore Nyampinga” hanyuma uwutondagure
imbere ya bagenzi bawe.