UMUTWE WA 6: ITUMANAHO N’IKORANABUHANGA MU ITERAMBERE
Ubushobozi bw’ingenzi bugamijwe
- Gusesengura umwandiko agaragaza ingingo z’ingenzi
ziwukubiyemo.
- Gutahura no gukoresha neza mu nteruro amagambo adahinduka.
Igikorwa cy’umwinjizo
Wifashishije ingingo zumvikana garagaza uko ikoranabuhangaryihutisha iterambere mu Gihugu cyacu.
VI.1. Umwandiko: Ikoranabuhanga ryaragikemuye.
Ikoranabuhanga rigaragarira mu nzego nyinshi z’imirimo. Rikoreshwa
mu kunoza no kwihutisha ubushakashatsi, itumanaho, imitunganyirize
y’imirimo itandukanye bityo bikihutisha iterambere uko bwije n’uko
bukeye.
Abasheshe akanguhe kimwe n’abandi badutanze kubona izuba, bavuga
ko Abanyarwanda bo hambere bari bafite ubumenyi bwo kwirwanaho
ngo babone ibyo bakeneye nk’umuriro, ibikoresho binyuranye, kwivura
indwara n’ibindi. Si ibyo gusa, bashoboraga no gutumanaho bakoresheje
uburyo bunyuranye burimo gutuma intumwa, umurishyo w’ingoma
cyangwa ihembe kuko za murandasi, iradiyo, terefone, ibaruwa n’ibindi
nk’ibyo bitabagaho.
Vuba aha, aho abazungu badukaniye ibibiriti, imyenda ikorerwa mu
nganda, itumanaho rikoresha ibyuma bikoranye ubuhanga buhanitse,
ibikoresho n’imiti byo mu mahanga, Abanyarwanda ntibakita ku
bumenyi bari basanganywe. Ntibongeye gutekereza kwihamurira
umuti w’ishyamba cyangwa ngo birwaneho bakoresheje uburyo
gakondo. Ntibongeye guhugira mu bya kera ahubwo batangiye kujyana
n’iterambere rifitiye Igihugu akamaro, bibafasha gutera intambwebivana mu bukene.
Mu gihe tugezemo ndetse n’ikizaza, usanga ikoranabuhanga ari ingenzi
mu mirimo inyuranye. Haba za mudasobwa, haba za radiyo na tereviziyo,
haba ibinyamakuru n’ibindi bitangazamakuru, biruzuzanya mu gufasha
abantu b’ingeri zose mu kunoza imirimo, mu gusakaza amakuru
anyuranye yerekeye ubukungu, poritiki, iterambere n’ibindi.
Abantu b’ingeri zinyuranye bifashisha ikoranabuhanga n’itumanaho
mu kwihutisha no kunoza imirimo yabo. Urugero nko mu buyobozi, mu
burezi, mu buvuzi, mu bwikorezi no mu mirimo inyuranye y’ubukorikori.
Imirimo ikorwa neza kandi mu gihe gito bityo bikihutisha iterambere mu
Gihugu. Igihugu kidakoresha ikoranabuhanga n’itumanaho ntigishobora
gutera imbere kuko abagituye batamenya ibikorerwa ahandi cyangwa
ngo bashobore kumenyekanisha ibyo bakora n’ibyiza bigitatse mu
ruhando mpuzamahanga.
Abarimu bararurashe wa mugani w’Abanyarwanda.
Kuri bo, ikoranabuhanga rituma babasha gukora ubushakashatsi
bwimbitse ku bijyanye n’amasomo agomba kwigishwa, rikanabafasha
guhanahana amakuru hagati yabo. Abarimu kandi baryifashisha bagira
ngo bamenye ibigezweho bikenerwa mu mashuri. Ikoranabuhanga
rinabafasha kwigisha abanyeshuri benshi mu buryo buboroheye mu
gihe gito kandi batari kumwe. Ibyo bishoboka nko mu gihe abanyeshuri
bigishwa hakoreshejwe mudasobwa.
Ku banyeshuri, ikoranabuhanga ribafasha gukora ubushakashatsi
bwimbitse ku nsanganyamatsiko zitandukanye. Ibyo bibafasha guteza
imbere imyigire yabo. Ikorabuhanga kandi ribafasha gukoresha igihe
cyabo neza, nko mu gihe barikoresheje bashakisha kuri murandasi
ibisubizo by’imikoro bahawe, kureba amanota bagize mu bizami
binyuranye n’ ibindi.
Nyamara burya ngo: “Nta byera ngo de”! Hari abashobora gukoresha
nabi ikoranabuhanga mu bitabafitiye umumaro nko kureba za
firimiz’urukozasoni, cyangwa se izindi zibashora mu ngeso mbi nko
kunywa ibiyobyabwenge n’ibindi. Bene abo bantu bararurwa nabyo
ndetse bagatakaza igihe cyabo. Hari kandi n’abaryifashisha biba cyangwa
se bashaka kuriganya utw’abandi. Ni byiza rero kugira amakenga mu
mikoreshereze y’ikoranabuhanga kuko iyo ridakoreshejwe neza ridindiza
iterambere.
Muri make, ikoranabuhanga n’itumanaho ni ingenzi mu iterambere kuko
rizamura ubukungu bw’Igihugu cyacu kandi rikanafasha mu kubahiriza
igihe no gucunga umutungo. Iyo bikoreshejwe neza bifasha kwihutishaiterambere aho guhera mu bya kera.
6.1.1. Gusoma no gusobanura umwandiko.
Igikorwa
Soma umwandiko “Ikoranabuhanga ryaragikemuye.”, ushakemo
amagambo udasobanukiwe hanyuma uyasobanure wifashishije
inkoranyamagambo.
Umwitozo
1. Simbuza amagambo atsindagiye impuzanyito zayo
zakoreshejwe mu mwandiko kandi wubahirize isanisha
rikwiye.
a) Abazungu bavuye ahandi bazanye ikoranabuhanga mu
Rwanda, imikorere y’Abanyarwandairahinduka.
b) Ikoranabuhanga rihindura byinshi uko iminsi ihita indi
igataha.
c) Abasaza baba bazi ibintu byinshi.
d) Abantu b’ibyiciro binyuranye bakoresha ikoranabuhanga.
2. Shaka muri iki kinyatuzu mu merekezo yacyo yose amagambo ikenda
afitanye isano n’ikoranabuhanga n’itumanaho yakoreshejwe mumwandiko “Ikoranabuhanga ryaragikemuye” hanyuma uyandukure.
6.1.2. Gusoma no kumva umwandiko
Igikorwa
Ongera usome umwandiko “Ikoranabuhanga ryaragikemuye”, usubize ibibazo byawubajijweho.
1. Iterambere ritaraza Abanyarwanda bakoreshaga ubuhe buryo?
2. Abarimu n’abanyeshuri bakoresha bate ikoranabuhanga?
3. Ukurikije ibivugwa mu mwandiko, sobanura uko ikoranabuhanga
rishobora kwihutisha iterambere.
4. Garagaza igihombo igihugu kigira iyo kidafite ikoranabuhanga.
5. Ni akahe kamaro k’ikoranabuhanga kavugwa mu mwandiko?
6. Kubera iki tuvuga ko ikoranabuhanga ari ingenzi mu iterambere?
6.1.3. Gusoma no gusesengura umwandiko
Igikorwa
Ongera usome umwandiko “Ikoranabuhanga ryaragikemuye!”, usubize ibibazo bikurikira.
1. Sobanura insanganyamatsiko yibanzweho muri uyu mwandiko.
2. Garagaza ingingo z’ingenzi zikubiye muri uyu mwandiko.
3. Huza ibyo umaze gusoma n’ibyo uhura na byo mu buzima bwawe
bwa buri munsi, uvuge n’isomo nyamukuru bigusigiye.
4. Wagira iyihe nama abanyeshuri n’abantu muri rusange bakoresha
imbuga nkoranyambaga n’ikoranabuhanga ryo kuri murandasi?
6.1.4. Kungurana ibitekerezo
Igikorwa
Soma igika gikurikira hanyuma wungurane ibitekerezo na bagenzi bawe.
1. Itangazamakuru ubusanzwe rifatwa nk’inkingi ikomeye
mu kwihutisha iterambere. Nyamara hari n’abavuga ko iyo
rikoreshejwe nabi risenya aho kubaka. Garagaza ikoranabuhanga
rikoreshwa mu itangazamakuru,uvuge akamaro rifite mu
gushimangira iterambere ryihuse ry’Igihugu, unerekane
ingaruka zabaho riramutse rikoreshejwe nabi.
2. Mwungurane ibitekerezo ku ngaruka ibikoresho by’itumanaho
n’ikoranabuhanga bitujuje ubuziranenge byateza ku muryangomugari n’Isi muri rusange.
VI.2. Ubwoko bw’amagambo: Amagambo adahinduka
Igikorwa
Soma umwandiko ukurikira, witegereze amagambo yanditse atsindagiye,
usobanure imiterere yayo. Uhereye ku miterere y’ayo magambo, kora
ubushakashatsi utahure inshoza y’amagambo adahinduka, ubwoko
bwayo, inshoza za buri bwoko kandi utange n’ingero kuri buri bwoko.
Umwandiko: Bwenge na Kanyana
Bwenge: Ese Kanya, ejo nibwo ya nama y’ishuri izaba cyangwa yimuriwe ejobundi?
Kanyana: Reka da! Inama yakozwe kera. Cyokora none habaye ihuriro
ry’abanyeshuri bajya impaka ku ikoranabuhanga. Kugira ngo tumenye
ibyavugiwemo tuzabigenza dute?
Bwenge: Yego se ma! Urabona ubu ko twe tujenjetse! Asyi! Buhorobuhoro
tuzasobanukirwa!
Kanyana: Wowe uzabimenya utinze. Iyo ubonye akanya mbona
witendetse kumuhanda wirebera imodoka zigenda burabyo ngo :«Pyo!»
Waba unyotewe ukirohamo amacupa ngo: «Guruguru!», ngo hari n’igihe
baguhata inshyi ngo: «Pya!» ibiceri wasaguye bikabarara kuri sima ngo:
«Parararara!» abandi bakitoragurira! Ubwenge buri he?
Bwenge:Dore re! Mbese burya ukurikirana ibyange? Yebabaweee! Reka
nkwiyibukirize, mu kanya dufite ibazwa ku ikoranabuhanga! Henga
twegere ishuri.Kanyana: Wirondogora, ngwino twinjire ahubwo!
6.2.1. Inshoza y’amagambo adahinduka
Amagambo adahinduka ni amagambo adashobora gushakirwa
uturemajambo cyangwa ngo agoragozwe.
6.2.2. Ubwoko bw’amagambo adahinduka
Ubwoko bw’amagambo adahinduka ni bwinshi. Muri bwo twavuga:
umugereka (ingera), icyungo, akamamo, inyigana, indangahantu,
irangamutima, ikegeranshinga...
6.2.2.1. Umugereka (Ingera)
Umugereka ni ijambo (urujyano rw’amagambo) ubusanzwe
ridasesengurwa. Risobanura izina, ntera, inshinga, ikinyanshinga
cyangwa undi mugereka. Rivuga uburyo, ahantu, igihe cyangwa inshuro.Mu Kinyarwanda dusangamo amoko ane y’imigereka.
a. Umugereka w’uburyo
Ingero:
Utunze amashyo menshi cyane nagutega amatwi.
Mutoni agenda buhoro.
Mutambuke bucece mudakanga abanyeshuri bari mu kizamini.
Mwige neza.
b. Umugereka w’igihe
Ingero:
Wakwize none ugifite umwanya uhagije!
Abaziga ejo bazitwaze impamba.
Muzubaka ingo zanyu ryari?
Nimugoroba nimutaha munyure kwa Kanyana.
c. Umugereka w’ahantu
Ingero:
Shyira ejuru mbone uko nikorera.
Umunyuze epfo atayoba.
Umugume hambavu atagucika.
Muge muvuga ibintu mutabica iruhande.
d. Umugereka w’inshuro
Ingero:
Musibye gatatu kose mutaboneka mu ishuri.
Yasuye kenshi Inzu Ndangamurage y’u Rwanda.
Ikitonderwa:
Umugereka ushobora kugenga isanisha.
Ingero
Yararwaye agera kure kubi.
Kera kabaye araza.
Mutegure ejo hazaza.
Buhorobuhoro bugeza umuhovu ku ruzi.
- Hari abakeka ko imigereka imwe yagoragozwa igihe bitegereje
impinduka igira. Ntabwo bishoboka; ahubwo iyo migereka yindi iba
yakomotse ku yindi y’umwimerere.
Ingero
Ruguru→haruguru
Hasi→munsi
Mbere→hambere
Nyuma→hanyuma, inyuma
Epfo→hepfo
Irya→hirya, hakurya
6.2.2.2. Inyigana
Inyigana ni ijambo riremerwa ku myumvikanire y’urusaku rw’ibintu
bimwe na bimwe ndetse n’urw’abantu. Rishobora kuremerwa kandi ku
migaragarire y’ikintu. Akenshi inyigana iterurwa n’amagambo aremeye
ku gicumbi –ti cyangwa igaterurwa n’icyungo «ngo» mu mikoreshereze
yayo isanzwe.
a. Inyigana zishingiye ku rusaku
Ingero:
- Inka iti: «Mbaaa!»
- Ikibwana bakubise kiti: «Bwe!»
- Intama iti: «Maaa!»
- Ihene iti: «Meee!»
- Injangwe iti: «Nyawuuu!»
- Imbeba iti: «Jwiii!»
- Ibuye no mu mazi ngo: «Dumburi!»
- Amazi no mu gacuma ngo: «Dudududu!»
- Amashyi ngo: « Kacikacikaci!»
- Inkono ivuga ku mashyiga ngo: «Togotogo!»- Gahire bamukubise urushyi rurivugiza ngo: «Pya!»
b. Inyigana zishingiye ku migaragarire
Ingero
-- Umurabyo ngo: «Pya!»
-- Cacana ati: «Pya!»
-- Umujura amuca mu myanya y’intoki ngo: «Pyo!»
6.2.2.3. Icyungo
Icyungo ni ijambo (cyangwa urujyano rw’amagambo) ridasesengurwa.
Rihuza andi magambo abiri cyangwa inyangingo ebyiri.
a. Imiterere y’icyungo
Icyungo gishobora kugira imiterere itandukanye. Icyungo gishobora
kuba ari:
- Ijambo risanzwe : na, nka, cyangwa, erega, ngo…
- Inyumane : yuko, kuko,
- Urujyano rw’amagambo : kugira ngo, icyo bikora (cyakoze,
cyokora, cyokoze, icyokoze, na icyakora), kubera ko, n’iyo…
b. Ubwoko bw’ibyungo
Ibyungo biri ukubiri, hari ibyungo ngombwa n’ibyungo ntagombwa.
Ibyungo ngombwa: ni ibiva mu nteruro igahindura ingingo cyangwa
ikayitakaza.
Ingero:
- Agenda nk’Abagesera ⧧ Agenda Abagesera.
- Barashaka ko muvuga ⧧ Barashaka muvuga.
- N’ikizamini naragitsinze nkanswe umukoro ⧧ N’ikizamini
naragitsinze umukoro.- Urayura boshye ushonje
Ibyungo ntagombwa: ni ibyungo biva mu nteruro ntibihindure ingingo.
Ingero:
- Ariga ariko ntatsinda. → Ariga ntatsinda.
- Turahaguruka maze turiga. → Turahaguruka turiga.- Bagerayo nuko bararyama. → Bagerayo bararyama.
6.2.2.4. Indangahantu
Indangahantu ni ijambo ribanziriza irindi rivuga aho umuntu cyangwa
ikintu biherereye cyangwa ahabera ikintu iki n’iki. Urwo rujyano rubera
inshinga ruhamwa cyangwa icyuzuzo nziguro.
Indangahantu ziboneka mu nteko eshatu: Inteko ya 17: ku, inteko ya
18: mu, inteko ya 19: i. Indangahantu “ku” na “mu”, iyo zikurikiwe
n’izina ridafite indomo cyangwa n’ibinyazina bimwe na bimwe
(ikinyazina ngenga, ikinyazina nyereka, ikinyazina nyamubaro) zigira
impindurantego «muri» na «kuri».
Ingero
- Uzamurege kuri nyirasenge.
- Ya modoka igeze kuri Buranga.
- Impeshyi itangira muri Kamena.
- Ni muremure kuri we.
- Umwe muri twe arasigara.
- Ntimuzagende muri ya ndege.
- Uzamuhishire kuri wa mutobe.
- Uyu mwitozo urakorerwa muri abiri (amakayi).
- Bafashe umwe muri barindwi babategeka kwishyura ibyibwe.
6.2.2.5. Ikegeranshinga
Ikegeranshinga ni ijambo muri rusange ridahinduka. Rigira inshoza yo
gutegeka. Ibyegeranshinga bikunda kugaragara ni ibi: cyo, cyono, dore,
gira, enda, have, hinga/henga, hoshi, mbiswa, mpano na ngo.
Ingero
- Dore ibyiza by’ikoranabuhanga!
- Ishi, ishi hama hamwe ngukame!
- Cyono ngwino nkwihoreze shenge!
- Mpano winjyanira ibintu utanyishyuye!
- Ngo tugende twabatindije.
6.2.2.6. Akamamo
Akamamo ni ijambo ridasesengurwa. Rigirwa n’umugemo umwe.
Rigaragira irindi rikariha inyito itangara cyangwa itsindagiriza.
Rishobora no guherekeza ikegeranshinga cyangwa irangamutima.Akamamo kagira inyito yo:
- Gutangara:
Ingero: Aragarutse da! Mbisa nige ma! Ngo azagaruka ra! Aravunikawe!
- Kwakura:
Ingero: Bigarure ye! Ntiwumva ye!
- Gutsindagiriza:
Ingero : Mukubite se! Bikore ga! Andika ye!
Ikitonderwa
- Akamamo “da” gakunda kubwirwa umuntu w’igitsina gabo naho
akamamo “ma” gakunda kubwirwa umuntu w’igitsina gore.
- Akamamo kajyanye n’ikegeranshinga kagira inyito yo gutangara.
Ingero : Mbiswa da! Dore re!
- Akamamo kajyanye n’irangamutima na ko kagira inyito yo
gutangara.
Ingero:Ayi we! Ayi nya!
6.2.2.7. Irangamutima
Irangamutima ni ijambo ridasesengurwa; rigaragaza uko umuntu
amerewe mu mutima; yaba yishimye cyangwa ababaye; yaba ashima
cyangwa agaya. Amarangamutima agira inyito zitandukanye.Ingero
Umwitozo
1. Itegereze interuro zikurikira utahure amagambo adahinduka
arimo, uvuge ubwoko bwayo.
a) Dore da! Wibagiwe ko dukoresha mudasobwa!
b) Yavuye kwa muganga buhorobuhoro agera mu rugo.
c) Ikoranabuhanga rihambaye rikomoka i Bwotamasimbi.
d) Yooo! Wananutse bigeze aho? Ihangane.
2.Vuga ubwoko bw’amagambo atsindagiye mu nteruro zikurikira.
a) Ayinya! Waketse ko ntazi gukoresha mudasobwa.
b) Ahaa! Nzaba ntegereje umwanzuro uzafatirwa mu nama.c) Reka da! Sinzaboneka ku munsi w’umuganda.
VI.3.Umwitozo w’ubushobozi ngiro bw’umunyeshuri
Hanga umwandiko ugaragaza ibibi n’ibyiza by’ikoranabuhanga,
ukoreshemo amagambo adahinduka anyuranye uyagaragaze.
Umwandiko wawe nturenze amagambo ijana na mirongo itanu.
Ubu nshobora:
- Gusobanurira abandi uko ikoranabuhanga n’itumanaho
byihutisha iterambere.
- Gutahura, gukoresha neza mu nteruro amagambo adahinduka.
Ubu ndangwa:
No gukoresha ikoranabuhanga n’itumanaho kugira ngo mbashegukataza mu iterambere.
VI.3. Isuzuma risoza umutwe wa gatandatu
soma umwandiko ukurikira usubize ibibazo byawubajijweho.
Umwandiko: Yarazikabije!
Mu nzozi ze, Uwineza yahoraga atekereza kuzavamo umuntu ukomeye
cyane. Agitangira ishuri ry’inshuke yihatiye kwita ku burere n’inyigisho
yahabwaga n’abarezi be. Azamukana umwete udasanzwe mu masomo ye
ku ishuri, yagera no mu rugo ababyeyi be bakabimufashamo.
Akiri mu mashuri abanza, uyu mwana w’umukobwa yajyaga abona
indege zihita mu kirere k’iwabo akabwira ababyeyi be ko yifuza ko
bagura indege. Ababyeyi be bakamusubiza ko indege ihenda cyane ku
buryo kuyisukira bitaba iby’ubonetse wese. Cyokora Uwineza akababaza
impamvu batagana banki ibegereye ngo bayiguze ayo mafaranga menshi
maze bihahire iyo nyamibwa.
Mu gutekereza ku ndege, Uwineza yifuzaga kuyitunga ariko
akanasobanukirwa imiterere n’imikorere yayo. Buri gihe yahoranaga
amatsiko y’ibikoresho by’ikoranabuhanga yabonaga mu rugo iwabo, mu
baturanyi babo ndetse no ku ishuri. Igihe babaga bagiye kwiga isomo
ryerekeye ikoranabuhanga agatega amatwi ibisobanuro byose bahabwa
n’umwarimu wabo, akanabaza ibibazo byinshi rwose! Uko yagendaga
azamuka mu myigire ye ni ko yarushagaho gusobanukirwa ko ya ndege
yahoraga arota ifite imikorere ishingiye ku ikoranabuhanga kandi ko
abayigendamo baba bakomeza kugenzura umurongo w’itumanaho hagati
yabo n’abo basize aho baturutse tutibagiwe n’abari aho iyo ndege igana.
Kubera umwete yakurikiranaga amasomo ye, byatumaga agira amanota
y’indashyikirwa. Iwabo bamuguriye mudasobwa akajya ayifashisha
mu kongera ubumenyi n’ubushobozi mu ikoranabuhanga n’itumanahobyunganira ibyo yigira mu ishuri.
Ntibyatinze ikizamini cya Leta kiraza maze si ukugitsinda
arakihanangiriza. Ahabwa ishami ririmo ikoranabuhanga n’itumanaho.
Icyo kiciro yakiganye umwete n’ikinyabupfura bidasanzwe rwose
nuko na cyo akinywa nk’unywa amazi, maze akirangizanya amanota
y’agahebuzo yo ku rwego rwo hejuru. Ahabwa umwanya muri kaminuza
y’ikoranabuhanga n’itumanaho maze si ukubicukumbura abiva imuzingo.
Ibi byamuhesheje amahirwe yo gukomerezaho kwiga ishuri ry’ibijyanye
no gutwara indege.
Uko agenda arushaho kubiminuza, mu mashuri yo mu Rwanda n’ayo
hanze, yageze ku rwego rwo gutwara ndetse no gukanika indege.
Uwo mwuga yawukoranye ubushake n’ubwitange, bituma abantu
benshi bafite imirimo ikoreshwa ikoranabuhanga n’itumanaho
bamuhundagazaho ibyo abakorera. Ikinyabupfura ke kandi
cyamuhesheje gukora ubukwe bwiza, arushingana n’umusore bahuje
imico bamenyaniye muri iyo mirimo y’ikoranabuhanga n’itumanaho.
Ibi byabahesheje amafaranga menshi ku buryo bageze no ku rwego
rwo kwigurira indege zikora umurimo wo gutwara abantu mu
rwego mpuzamahanga. Mu bwubahane bushingiye ku buringanire
n’ubwuzuzanye ubu we n’umuryango we baratengamaye babikesha
ikoranabuhanga n’itumanaho.
I. Kumva no gusesengura umwandiko
1. Rondora abanyarubuga bagaragara mu mwandiko.
2. Gereranya ibivugwa muri uyu mwandiko n’umutwe wawo
werekana isano bifitanye.
3. Wifashishije umwandiko sobanura uko Uwineza yagaragaje
ubutwari.
4. Erekana insanganyamatsiko ikubiye muri uyu mwandiko
unayigereranye n’uko bimeze mu Gihugu cyacu muri iki gihe.
5. Garagaza ingingo z’ingenzi ziri muri uyu mwandiko.6. Ni iki washima Uwineza?
II. Inyunguramagambo
1. Sobanura aya magambo ukurikije inyito afite mu mwandiko.
a) Kuyisukira
b) Inyamibwa
c) Arakihanangiriza
d) Abiva imuzingo
e) Baratengamaye
2. Ubaka interuro iboneye ukoresheje buri jambo muri aya
akurikira:
a) Nk’unywa amazi
b) Agahebuzo
c) Kumuhundagazaho
d) Kubicukumbura
e) Indashyikirwa
III.Ikibonezamvugo
1. Vuga ubwoko bw’amagambo atsindagiye ari mu nteruro zikurikira:
a) Umva ra! Ikoranabuhanga ryakemuye ibibazo byinshi cyane.
b) Yewe ga! Rya jyori ryo kwa Ndakazaryiga ikoranabuhanga!
c) Yewe da! Ukunze ikoranabuhanga nta we bitashimisha.
d) Niko se ma! Ugira ngo urugo rwabo ntirwubatswe n’Imana!
2. Uzurisha cyono, buhorobuhoro, i, ororororooo! mu nteruro
zikurikira:
a) …………. ngwino dushyigikirane
b) Atera hejuru ataka ngo: «…………. »
c) …………. twese tuzahuguka mu by’ikoranabuhanga.d) ……….. Burayi bateye imbere mu ikoranabuhanga.