UMUTWE WA 5: KUBUNGABUNGA UBUZIMA
Ubushobozi bw’ingenzi bugamijwe
- Gusoma no gusesengura umwandiko agaragaza ingingo z’ingenzi
ziwukubiyemo.
- Gusesengura ibinyazina mbanziriza, ndafutura, bibaza,nyamubaro, mboneranteko na mpamagazi.
Igikorwa cy’umwinjizo
Murondore indwara zose muzi ziterwa n’isuku nke kandi muvugeigitera buri ndwara n’icyakorwa kugira ngo yirindwe.
V.1. Umwandiko: Kwirinda biruta kwivuza
Ku wa Gatandatu wa nyuma wa buri kwezi uba ari umunsi w’umuganda
mu Gihugu hose. Ku wa gatandatu wa nyuma w’ukwezi kwa Nyakanga,
abaturage bo mu Mudugudu wa Munanira bazindukiye mu muganda
nk’uko bisanzwe, basibura imiyoboro y’amazi iri mu mudugudu wabo.
Umuganda urangiye umuyobozi w’umudugudu abasaba kwicara hamwe
ngo umuyobozi ushinzwe imibereho myiza mu kagari kabo abagezeho
ikiganiro yari yabateguriye.
Bakimara kwicara, ushinzwe imibereho myiza yarahagurutse abaturage
bose bamwakira nk’intore bishimye. Yatangiye agira ati: “Baturage
mutuye mu Mudugudu wa Munanira, nongeye kubasuhuza, nimugire
amahoro! Niba nibuka neza maze kubasura inshuro eshatu cyangwa
enye muri iki gikorwa cy’umuganda tukaganira ku nsanganyamatsiko
zinyuranye. N’uyu munsi rero nyuma y’iki gikorwa cy’umuganda
cyari cyaduteranirije hano, ndagira ngo mbamenyeshe ko nateguye
kubaganiriza ku nsanganyamatsiko igira iti: “Dusobanukirwe zimwe
mu ndwara ziterwa n’umwanda, dufatanye kuzirwanya. Nkaba nifuza
ko ntakwiharira ijambo ahubwo ko twakungurana ibitekerezo kuri izo
ndwara ndetse n’ingamba twafata ngo tuzikumire mu mudugudu wacu.”
Nyuma yo kuvuga insanganyamatsiko y’ikiganiro yateganyije n’uburyo
kiri bukorwemo, yakomeje abaza abaturage umwe ku wundi icyo indwara
ziterwa n’umwanda ari cyo. Abaturage bamwe bavuze ko ari indwara
ziterwa no kurya ibiribwa bihumanye, abandi bavuga ko ari indwara
ziterwa n’isuku nke ndetse hari n’abavuze ko ari indwara ziterwa no
kurya ibiribwa cyangwa gukoresha ibikoresho bitujuje ubuziranenge.
Yabashimiye ibitekerezo byiza batanze ababwira ko ikindi yongeraho ari
uko indwara ziterwa n’umwanda zituruka ku kurya ibiribwa cyangwa
kunywa ibinyobwa bidafite isuku. Zishobora kandi guterwa no kutagira
isuku y’umubiri, iy’aho dutekera, ay’aho turara, iy’imyambaro n’ibindi.
Yakomeje avuga ko mu ndwara ziterwa n’umwanda harimo impiswi,
macinya, inzoka zo mu nda zinyuranye n’izindi. Aha yatanze urugero
avuga ko iyo tutagiriye isuku ibiribwa turya n’amazi tunywa cyangwa
iyo tudakaraba intoki mbere kurya cyangwa tuvuye mu bwiherero
bitwanduza zimwe mu ndwara ziterwa n’umwanda. Hari kandi
indwara ziterwa n’umwanda ziterwa no kutagirira isuku umubiri wacu
cyangwa imyambaro. Kutagirira isuku umubiri wacu bishobora kuba
imvo n’imvano y’indwara ziterwa n’umwanda zinyuranye. Urugero nko
kudasukura mu kanwa bishobora gutera indwara zinyuranye z’amenyo,
kudasukura imyanya ndangagitsina bishobora kuba intandaro y’indwara
zimwe na zimwe zifata muri iyo myanya nk’inzoka ya tirikomunasi,
ubwandu bw’imyanya ndangagitsina... Kudakaraba buri munsi,
kutambara imyenda imeshe, kutaryama mu bintu bisukuye bishobora
gutera indwara nk’ubuheri n’ise. Isuku y’aho tuba na yo ni ingenzi. Aho
tuba, aho turara tutahagiriye isuku buri munsi bishobora gutera inda ku
mubiri cyangwa bigakurura imbaragasa zitera amavunja.
Indwara ziterwa n’umwanda zigira ingaruka nyinshi haba ku muntu
ndetse no ku gihugu muri rusange. Ziravurwa zigakira ariko ibyiza ni
ukuzirinda aka wa mugani ugira uti: “Kwirinda biruta kwivuza.” Aha
yakomeje agira ati: “Mushobora kumbaza muti: ‘Ni izihe ngamba twafata
kugira ngo tuzirwanye?’ Ni uruhe ruhare rwacu mu kuzikumira? Ni
ubuhe buryo twakoresha ngo tuzikumire?” Yakomeje agira ati: “Mwa
baturage mwe ‘amagara arasesekara ntayorwa’. Uburyo bworoshye
bwo gukumira indwara ziterwa n’isuku nke ni ukugirira isuku ibiribwa
n’ibinyobwa. Urugero mbere yo guteka ibiribwa, tugomba kubisukura
kandi tukanywa amazi atetse yabitswe mu kintu cyogeje. Ikindi kandi
tugomba kurya ibiribwa bifite ubuziranengendetse tukanywa amazi
afite ubuziranenge. Tugomba na none gukoresha ibikoresho bisukuye,
tukagirira isuku umubiri wacu n’aho tuba. Ibyo nitubikora buri munsi
tuzaba dukumiriye indwara ziterwa n’umwanda bitume duhorana
ubuzima buzira umuze.”
Mu gusoza, umuyobozi ushinzwe imibereho myiza mu mudugudu,
yavuze ko indwara ziterwa n’umwanda zitera imfu z’abantu. Abasaba
gusenyera umugozi umwe ngo bazirwanye bivuye inyuma ntihabemo ba
ntibindeba. Abasaba kandi ko uwo zagaragayeho yajya yihutira kujya
kwa muganga kugira ngo ukurikiranwe amazi atararenga inkombe
kuko gutinda byatuma yanduza benshi. Yashimiye abaturage bo mu
Mudugudu wa Munanira abasaba guharanira kubungabunga ubuzima
bwabo bahashya icyo ari cyo cyose cyaba intandaro y’indwara ziterwan’umwanda.
5.1.1. Gusoma no gusobanura umwandiko
Igikorwa
Soma umwandiko “Kwirinda biruta kwivuza”, ushakemo amagambo udasobanukiwe hanyuma uyasobanure wifashishije inkoranyamagambo.
Umwitozo
1. Mu ruhushya A harimo amagambo/urwunge rw’amagambo, mu
ruhushya B harimo ibisobanuro. Ushingiye ku mwandiko “Kwirindabiruta kwivuza” hitamo igisobanuro kiri cyo
2. Tanga impuzanyito z’amagambo akurikira yakuwe mu
mwandiko:
a) Ukwezi kwa Nyakanga
b) Imyambaro
c) Bihumanye
d) Imvo n’imvano
5.1.2. Gusoma no kumva umwandiko
Igikorwa
Ongera usome umwandiko “Kwirinda biruta kwivuza” usubize ibibazo
byawubajijweho.
1. Ikiganiro abaturage bo mu Mudugudu wa Munanira bagejejweho
n’umukozi ushinzwe imibereho myiza cyari gifite iyihe
nsanganyamatsiko?
2. Ni izihe ndwara ziterwa n’umwanda zavuzwe mu mwandiko?
3. Ni iki cyakorwa ngo hakumirwe indwara ziterwa n’umwanda?
4. Ni iyihe migani migufi igaragara mu mwandiko? Iyo migani
iganisha ku yihe nsanganyamatsiko?
5. Twandura dute indwara ziterwa n’umwanda?
6. Ushingiye ku bivugwa mu mwandiko, ni gute twakwirinda indwara
ziterwa n’umwanda?
5.1.3. Gusoma no gusesengura umwandikoIgikorwa
Ongera usome umwandiko “Kwirinda biruta kwivuza” usubize ibibazo
bikurikira
1. Garagaza ingingo z’ ingenzi ziri mu mwandiko?
2. Huza ibivugwa mu mwandiko n’ubuzima busanzwe?
3. Ni izihe indwara ziterwa n’umwanda zitavuzwe mu mwandiko?
Ni gute twazirinda?
4. Kora ubushakashatsi utahure ingaruka ziterwa n’indwarazituruka ku mwanda zifata imyanya ndangagitsina.
5.1.4. Guhina umwandiko
Igikorwa
Mu magambo yawe bwite hina umwandika “Kwirinda biruta kwivuza”
wubahiriza amabwiriza y’imyandikire y’Ikinyarwanda.
V.2. Ibindi binyazina
5.2.1. Ikinyazina mbanziriza
Igikorwa
Soma interuro zikurikira, witegereze amagambo y’umukara tsiri
hanyuma usobanure imiterere yayo. Uhereye ku miterere y’ayo magambo, tanga inshoza n’uturango by’ikinyazina mbanziriza kandi ugaragaze intego yacyo.
- Abo umuyobozi w’Umudugudu wa Munanira yakoresheje inama
bari abaturanyi be.
- Aho tuba n’aho turara tutahagiriye isuku bishobora gutera inda
ku mubiri cyangwa bigakurura imbaragasa zitera imvunja.
a) Inshoza y’ikinyazina mbanziriza
Ikinyazina mbanziriza ni ikinyazina gisimbura ijambo ribanjirijwe
n’inshinga itondaguye mu buryo bw’insano, ari na yo mpamvu kitwambanziriza.
b) Uturango tw’ikinyazina mbanziriza
- Ikinyazina mbanziriza kigira buri gihe isaku nyejuru.
- Kibanziriza buri gihe inshinga iri mu buryo bw’insano.
- Gisimbura ijambo ribereye inshinga icyuzuzo.
- Gisimbura izina bityo kikagira indomo.
Ingero:
- Uwô nkunda ararwaye.
- Mwibuke ko ibyô twavugiye mu nama bikwiye kubahirizwa.
- Abô mwatahiye ubukwe barakeye.
- Ahô twakoze umuganda hatunganye.c) Intego y’ikinyazina mbanziriza
Intego y’ikinyazina mbanziriza igizwe n’uturemajambo dutatu ari two
indomo (D), Indangakinyazina (Rkzn) n’igicumbi (C),(D+Rkzn+C).
d) Imbonerahamwe y’ikinyazina mbanziriza, integon’amategeko y’igenamajwi.
Ikitonderwa
- Ikinyazina mbanziriza mu nyandiko isanzwe gisa n’ikinyazina
nyereka gifite igicumbi /-o. Aho bitandukaniye ni uko mu mvugo no
mu nyandiko yubahirije ubutinde n’amasaku, ikinyazina nyereka
kigira isaku nyesi naho ikinyazina mbanziriza kigahorana isakunyejuru.
Ingero:
Iyo ndwara iterwa n’umwanda nabaganirijeho ni impiswi. “Iyo” ni ikinyazina nyereka
Iyô nabaganirijeho iterwa n’umwanda ni impiswi. “Iyô” ni ikinyazina mbanziriza
Irindi tandukaniro ni uko ikinyazina nyereka kigaragira izina cyangwa
kikarisimbura naho ikinyazina mbanziriza kikabanziriza inshinga
iri mu buryo bw’insano kandi kigasimbura izina ryabera iyo nshinga
icyuzuzo.
- Iyo ikinyazina mbanziriza kibanjirijwe n’impakanyi “nta”
gitakaza indomo n’isaku nyejuru. Icyo gihe kandi gishobora kugira
impindurantêgo ya/-e mu nteko ya mbere.
Ingero:
Nta cyo bitwaye irabanza, icyo nakoze igaheruka.
Umwana wanyu nta we mbona.
- Iyo ikinyazina mbanziriza gikurikiwe n’inyajwi ibanziriza ijambo
rifite igicumbi cy’umugemo umwe kandi kikaba gifite isaku nyejuru,
iyo nyajwi igira ubutinde.
Ingero:
Abô uuzi bazahagera ejo.Ibyô aata ni byo byinshi kubera uburangare bwe.
Umwitozo
1. Garagaza ibinyazina mbanziriza biri mu nteruro zikurikira
unabishakire intego n’amategeko y’igenamajwi.
a) Iyo baraye yari inkera y’imihigo.
b) Abashumba bazijyana uko babitegetswe.
c) Urwo yapfuye ruragibwaho impaka.
d) Abo yahuguye ntibakirwara indwara ziterwa n’umwanda.
2. Kora interuro enye wihimbiye zirimo ikinyazina mbanzirizahanyuma ugiceho akarongo.
5.2.2. Ikinyazina ndafutura
Igikorwa
Soma igika gikurikira, usobanure imiterere y’amagambo y’umukara
tsiri. Uhereye ku miterere y’ayo magambo, tanga inshoza n’uturango
by’ikinyazina ndafutura kandi ugaragaze intego yacyo.
Nyuma yo kuvuga insanganyamatsiko y’ikiganiro yateganyije n’uburyo
kiribukorwemo, yakomeje abaza abaturage umwe ku wundi icyo indwara
ziterwa n’umwanda ari cyo. Abaturage bamwe bavuze ko ari indwara
ziterwa no kurya ibiribwa bihumanye, abandi bavuga ko ari indwara
ziterwa n’isuku nke. Yabashimiye ibitekerezo byiza batanze ababwira
ko ikindi yongeraho ari uko indwara ziterwa n’umwanda zituruka ku
kurya ibiribwa cyangwa kunywa ibiyobya n’ibinyobwa bidafite isuku.
Zishobora kandi guterwa no kutagira isuku y’umubiri, iy’aho dutekera,
ay’aho turara, iy’imyambaro n’ibindi.
a) Inshoza y’ikinyazina ndafutura/ndasigura
Ikinyazina ndafutura ni ijambo rijyana n’izina ntirisobanure ku buryo
bwumvikana neza uvugwa, abavugwa, ikivugwa cyangwa ibivugwa ari
na ho cyavanye izina ryacyo ryo kwitwa ndafutura cyangwa ndasigura.
b) Uturango tw’ikinyazina ndafutura/ndasigura
- Ikinyazina ndafutura kirimo ikigufi n’ikirekire.
- Ikinyazina kigufi nta ndomo ariko ikinyazina ndafutura kirekire
kirayigira.
- Ikinyazina ndafutura cyaba ikigufi cyangwa ikirekire kigira
igicumbi -ndi
- Ikinyazina ndafutura kigufi cyangwa kirekire gishobora kwisubiramo
c) Intego y’ikinyazina ndafutura/ndasigura
Intego rusange y’ikinyazina ndafutura kigufi ni indangakinyazina
n’igicumbi. (Rkzn+C). Naho ikinyazina ndafutura kirekire intego yacyo
ni indomo, indangakinyazina n’igicumbi (D+Rkzn+C)
- Ikinyazina ndafutura (ndasigura) kigufi
Ingero:
Undi muntu: u- ndi
Indi misozi: i- ndiAndi mata: a- ndi
- Ikinyazina ndafutura (ndasigura) kirekire
Ingero:
Uwundi mugabo: u-wu-ndi
Abandi bana: a-ba-ndi
Iyindi mirima: i-yi-ndi
Uwundi muti: u-wu-ndi
Iyindi nzu: i-yi-ndi
Ayandi mazi: a-ya-ndid) Imbonerahamwe y’ikinyazina ndafutura
Umwitozo
Tahura ibinyazina ndafutura/ndasigura biri mu nteruro zikurikira,
ugaragaze intego yabyo n’amategeko y’igenamajwi.
a) Ikindi kigega nta masaka nasanzemo.
b) Karangwa yigize uwundiwundi asigaye agendana na babandi
twasanze ha handi.
c) Inka zindi zaguzwe na nde?
d) Nakutse irindi ryinyo mu cyumweru gishize.
e) Ni iki kindi ushaka hano?
f) Urebe ukundikundi wabigenza umfashe gukemura ikibazo cya
ba bandi.
5.2.3.Ikinyazina kibaza/mbaza
Igikorwa
Soma interuro zikurikira, usobanure imiterere y’amagambo y’umukara tsiri. Uhereye ku miterere y’ayo magambo, tanga inshoza n’uturango by’ikinyazina mbaza kandi ugaragaze intego yacyo.
- Ni izihe ngamba twafata kugira ngo turwanye indwara ziterwa
n’umwanda?”
- Ni uruhe ruhare rwacu mu gukumira indwara ziterwa n’umwanda?
- Ni ubuhe buryo twakoresha ngo tuzikumire?
a) Inshoza y’ikinyazina kibaza
Ikinyazina kibaza ni ijambo rigaragira izina, ririherekeza, riribanziriza
cyangwa rikarisimbura; kikaba kibumbatiye ingingo yo gushakakumenya ibisobanuro, inkomoko, ingano, akarere izina ririmo.
Ingero :
- Ni abantu bangahe barwaye?
- Ese yagiye he?
- Ni uwuhe mwana utagira isuku?
b) Uturango tw’ikinyazina kibaza
- Ikinyazina kibaza gishobora kugira indomo cyangwa ntikiyigire.
- Ikinyazina kibaza kigira ibicumbi bitatu: -he?; -ngahe? na -e?
Ikinyazina kibaza gifite igicumbi –he?
Kijyana n’izina kikarikurikira cyangwa kikaribanzirizacyangwa
kikarisimbura kandi kikaribazaho ikibazo. Ikinyazina kibaza –he
gishobora kuba kigufi cyangwa kikaba kirekire.Kiba kirekire iyo
gikoranye n’indomo.
Ingero:
Mwana wuhe mwahuye?
Ni abahe bantu bitabiriye inama?Ni abahe bitabiriye inama?
Ikinyazina kibaza gifite igicumbi –ngahe?
Kibaza ibisobanuro bijyanye n’ingano y’umubare w’abantu cyangwa
ibintu.
Gikorana n’inteko z’ubwinshi gusa.
Ingero:
Mwahuye n’abantu bangahe?
Ese baguze imyenda ingahe?
Ikibanyazina kibaza gifite igicumbi – e?
Gikorana n’inteko ya 16 no mu nteko z’indangahantu.
Ingero:
Wa mwana yagiye he? Agiye mu nzu.
Iyo mbeba yinjiye he? Yinjiye mu mwobo.
Ni i Kigali hagana he? Hagana Kacyiru.
c) Intego y’ikinyazina kibaza
Intego y’ikinyazina kibaza ni indangakinyazina n’igicumbi (Rkzn+C).
Ikinyazina kibaza he? kirekire kigira intego y’indomo, indangakinyazina
n’igicumbi (D+Rkzn+C). Ikigufi kikagira indangakinyazina n’igicumbi
(Rkzn+C).Ingero
Ikitonderwa:
Mu Kinyarwanda, hari andi magambo yitwara nk’ikinyazina kibaza
kuko yifitemo inyito yo kubaza. Ayo ni nka: iki?, ki?, nde?, ese?, ryari?,
mbese?
Ayo magambo si ibinyazina mbaza ahubwo yitwa amagambo abaza kuko atisanisha n’amazina bijyanye.
Ingero:
Uyu ni muntuki?
Intambara ya Kabiri y’Isi Yose yatangiye ryari?
Ese (mbese) urahari?d) Imbonerahamwe y’ikinyazina kibaza
Umwitozo
Tahura ibinyazina bibaza biri mu nteruro zikurikira hanyuma
ugaragaze intego yabyo n’amategeko y’igenamajwi aho biri ngombwa
a) Ni akahe kamaro ko kurya ibiribwa bifite isuku?
b) Ni izihe ngamba muzafata kugira ngo murwanye indwara
zikomoka ku mwanda?
c) Iyi myambaro myiza gutya wayiguriye hehe?
5.2.4. Ikinyazina nyamubaro
Igikorwa
Soma interuro zikurikira, usobanure imiterere y’amagambo y’umukara tsiri. Uhereye ku miterere y’ayo magambo, tanga inshoza n’uturango by’ikinyazina nyamubaro kandi ugaragaze intego yacyo.
- Maze kubasura inshuro eshatu cyangwa enye muri iki gikorwa
cy’umuganda.
- Ku wa Gatandatu wa nyuma wa buri kwezi aba ari umunsi
w’umuganda mu Gihugu hose.
a) Inshoza y’ikinyazina nyamubaro
Ikinyazina nyamubaro ni ijambo riherekeza izina cyangwa rikarisimbura
kandi kikaba kibumbatiye ingingo y’umubare. Kigabanyijemo amatsinda
arindwi; kuva ku mubare rimwe kugeza kuri karindwi. Imibare y’inyuma
ya karindwi ni amazina si ibinyazina nyamubaro. Bayita amazina
nyamubaro kuko aba afite uturango tumwe n’utw’izina ari two indomo,indanganteko n’igicumbi.
Ingero:
Abantu babiri bavuye mu nama.
Abana batandatu bagiye kuvoma.
Inka eshatu zahutse.
b) Intego y’ikinyazina nyamubaro
- Ikinyazina nyamubaro kigira uturemajambo tubiri gusa:indangakinyazina n’igicumbi (Rknz+C)
Urugero:
Abantu babiri bagiye.
Babiri: ba-biri
- Indangakinyazina y’ikinyazina nyamubaro ni nk’iz’ibindi binyazina
usibye mu nteko ya cumi aho “zi-” ihinduka “e-”.
- Ibicumbi by’ikinyazina nyamubaro ni birindwi: - mwe, - biri, -
tatu, - ne, - tanu, - tandatu, - rindwi.
- Mu nteko ya cumi ibicumbi biba: -byiri, -shatu, -nye, -shanu,
-sheshatu na -rindwi
Ingero:
Inka ebyiri ebyiri → e -byiri.
Inka eshatu eshatu → e - shatu.
Inka enye enye → e - nye.
Inka eshanu eshanu → e - shanu.
Inka esheshatu esheshatu → e -sheshatu.
Nyamara ubusanzwe tuziko indangakinyazina ari”zi”.
Ikitonderwa
- Imibare y’inyuma ya karindwi ni amazina si ibinyazina nyamubaro.
Bayita amazina nyamubaro kuko aba afite uturango tumwe
n’utw’izina ari two indomo, indanganteko n’igicumbi. Ikinyazina
nyamubaro gikurikiye izina ribara kuva ku icumi, gisanishwa
n’ijambo rivuga ibibarwa ari na ryo rifatwa nk’ikinyazina
nyamubaro.
Ingero :
Abana cumi na batatu (batatu ni ikinyazinna nyamubaro).
Ibiti ijana na birindwi (birindwi ni ikinyazina nyamubbaro).
- Ikinyazina nyamubaro gishobora kandi kwisubiramo. Icyo gihe
n’uturemajambo twacyo twisubiramo.
Ingero:
Hinjire umwumwe: u - mwe – u - mwe e→ø/-J
Muzane eshateshatu: e - shatu – e - shatu u→ø /-J
- Igicumbi /- rindwi kiremwaho ijambo ndwi ridahinduka kandiribara.
Urugero: Inka ndwi.
- Ikinyazina nyamubaro gishobora gusimbura izina kigafata indomo
bityo kigakora nk’izina.
Ingero:
Utubiri twotsa amatama.
Utubiri: u-tu-biri
Ababiri bashyize hamwe baruta umunani urasana.
Ababiri: a-ba-biri
- Mu Kinyarawanda iyo bavuga urwego ikintu kirimo mu rutonde
rw’ibindi bikurikirana, aho gukoresha ibinyazina nyamubaro,
bakoresha urwunge rw’ikinyazina ngenera n’izina ry’umubarwa.
Ntibavuga umuntu wa “rimwe” ahubwo bavuga umuntu wa “mbere”.
Ingero:
- Umuntu wa mbere ( umubarwa 1).
- Umuntu wa kabiri (umubarwa 2)
- Umuntu wa gatatu (umubarwa 3)
- Umuntu wa kane (umubarwa 4)
- Umuntu wa gatanu (umubarwa 5)
- Umuntu wa gatandatu (umubarwa 6)
- Umuntu wa karidwi (umubarwa 7).d. Imbonerahamwe y’ibinyazina nyamubaro.
Umwitozo
1. Shaka uturemajambo tw’ibinyazina nyamubaro bikurikira
ugaragaze amategeko y’igenamajwi aho biri ngombwa.
a) gatanu
b) esheshatu
c) bine
d) batandatu
2. Kosora interuro zikurikira aho biri ngombwa.
- Ziriya nka zine zariye ibitoki itandatu
- Ihene itatu ziziritse ku biziriko itatu.
- Nkeneye amakaye ine nzandikamo amasomo y’imitwe eshanu
dusigaje kwiga.
- Umuyaga wahushye ari mwinshi inyoni irindwi igurukira
rimwe.
5.2.5. Ikinyazina ndanganteko/mboneranteko
Igikorwa
Soma interuro zikurikira, usobanure imiterere y’amagambo y’umukara
tsiri. Uhereye ku miterere y’ayo magambo, tanga inshoza n’uturango
by’ikinyazina mboneranteko kandi ugaragaze intego yacyo.
- Nta bantu bakwiriye kwigira ba ntibindeba mu kurwanya indwara
ziterwa n’umwanda.- Ba Rukundo baragukumbuye cyane.
a) Inshoza y’ikinyazina mboneranteko
Ikinyazina mboneranteko ni ijambo rigaragaza kandi rigaha inteko
amagambo/amazina bijyanye adahinduka, ryerekana ubwinshi bwayo,
gitubura/gikuza, gitubya amagambo kigaragiye.
b) Uturango tw’ikinyazina mboneranteko
- Ikinyazina mboneranteko kiza buri gihe mbere y’izina giherekeje.
- Iki kinyazina kiboneka mu nteko zimwe na zimwe ari zo nt. 2; 7; 8;
10; 11; 12; 13 na 14 ku bayikoresha batubya.
- Iki kinyazina gikora imbere y’amazina bwite cyangwa amazina
rusange adafite indomo n’indangasano/indangakinyazina. Iyo kiri
kumwe n’izina rifite indomo, iyo ndomo iratakara.
c) Intego y’ikinyazina mboneranteko
Ikinyazina mboneranteko kigira uturemajambo tubiri ari two:
indangakinyazina n’igicumbi (Rkzn+C). Buri gihe igicumbi k’ikinyazina
mboneranteko ni /-a.Ingero:
d) Imbonerahamwe y’ikinyazina
Umwitozo
Himba interuro eshanu zirimo ibinyazina mboneranteko unagaragaze
intego n’amategeko y’igenamajwi yabyo.
5.2.6. Ikinyazina mpamagazi
Igikorwa
Soma interuro zikurikira, usobanure imiterere y’amagambo y’umukara
tsiri. Uhereye ku miterere y’ayo magambo, tanga inshoza n’uturango
by’ikinyazina mpamagazi kandi ugaragaze intego yacyo.
- Mwa baturage mwe muge musukura aho mutuye bizabarinda
indwara ziterwa n’umwanda.
- Wa mwana we, ugomba kujya uza ku ishuri wakarabye umubiri
wose.
a) Inshoza n’uturango by’ikinyazina mpamagazi
Ikinyazina mpamagazi gituma igihamagarwa cyangwa uhamagarwa
yumva ko bashaka ko aza cyangwa ko bashaka ko atega amatwi ngo
bamubwire. Ikinyazina mpamagazi kibanziriza izina ry’igihamagawe
ndetse kikanaritesha indomo iyo riyifite. Iryo zina kandi rikurikirwa buri
gihe n’ikinyazina ngenga bityo kikagira inyito itsindagiriza. Ikinyazina
mpamagazi kiba muri ngenga ya kabiri gusa. Gifata ubumwe cyangwa
ubwinshi bitewe n’ijambo gisobanura.
Ingero:
Wa mugabo we, watashye ko bwije!
Mwa bana mwe, ntimugasibe ishuri.
b) Intego y’ikinyazina mpamagaziIkinyazina mpamagazi kigira indangakinyazina n’igicumbi(Rkzn+C)
Ingero:
- Ngenga ya kabiri y’ubumwe ( ng. 2 bu ) : wa : u-a u → w/ - J
- Ngenga ya kabiri y’ubwinshi ( ng. bw ) : mwa : mu-a u → w/ - J
Ikitonderwa:
Igihe cyose ikinyazina mpamagazi gikurikirwa n’izina kigaragiye
hagakurikiraho ikinyazina ngenga gifite igicumbi -e ifite isaku nyesi.
Akenshi na kenshi kibanzirizwa n’akajambo “yewe” gahamagara.
Ingero:
- Yewe wa mwana we, urajya he?
- Wa mwana we, watashye ko bwije!- Mwa banyeshuri mwe, ntimugasibe ishuri.
Umwitozo
Erekana ibinyazina mpamagazi biri muri izi nteruro unagaragaze
intego n’amategeko y’igenamajwi yubahirijwe
a) Ese wa mubyeyi yaraye abyaye mwa bagabo mwe?
b) Kandi wa nyoni we uzarya n’ibitaribwa!
V.3. Imyitozo y’ubushobozi ngiro bw’umunyeshuri
Ugendeye ku gisobanuro cy’umugani mugufi “Amagara arasesekara
ntayorwa”, andika umwandiko mbarankuru utarengeje imirongo nibura
mirongo ine, uvuga ku nsanganyamatsiko wihitiyemo yo kubungabunga
ubuzima kandi uwugaragazemo nibura ibinyazina bitanu mu byo
twize ubisesengure ugaragaza intego yabyo n’amategeko y’igenamajwiyakoreshejwe.
V.4. Isuzuma risoza umutwe wa gatanu
umwandiko: Twirinde marariya
Marariya ni imwe mu ndwara z’ibyorezo zigaragara mu Gihugu
cyacu. Itaramenyekana Abanyarwanda bayitaga indwara y’ubuganga.
Abafatwaga na yo baganaga abavuzi ba gihanga, bakabaha imiti
inyuranye ariko kuyivura bikababera imbogamizi. Ni yo mpamvu
yahitanye umubare munini w’abantu kuko batari bazi ikiyitera ngo
bafate ingamba zo kuyirinda.
Nyuma y’ubushakashatsi bwakozwe ku gitera indwara ya marariya, baje
gusanga iterwa n’umubu. Mu gushakisha aho iyo mibu yaba ituruka,
Abanyarwanda bamwe baje kuvuga ko ibiti by’avoka ari indiri y’imibu.
Basobanuraga ko iyo bugorobye, imibu ivamo igatera mu ngo. Gusa avoka
si zo ndiri y’imibu itera marariya zonyine, ahubwo ngo urutoki ni rwo rwa
mbere. Amazi areka mu mivovo, amakoma n’imyanana bituma havuka
imibu ishyano ryose. Na none ariko ntawatema za avoka n’urutoki ngo
ni uko bikurura imibu idutera marariya, ahubwo hari ubundi buryo bwo
kuyirinda. Dusukure munsi yabyo, twirinde kuhajugunya ibikopo n’injyo
kuko birekamo amazi, imibu igateramo amagi. Ibindi bikurura imibu ni
ibizenga by’amazi.
Ubwo imibu ari yo itera marariya, uburyo nyabwo bwo kuyikumira
ni ukwirinda ibizenga by’amazi hafi y’ingo kandi ibikoresho byose
birekwamo amazi bigapfundikirwa. Ni byiza kandi gutema ibyatsi biri
mu ntanzi z’urugo kuko bibundikira imibu. Mu rwego rwo gukumira
marariya kandi, abantu bose bakwiriye kurara mu nzitiramubu ikoranye
umuti. Marariya ni indwara ivurwa igakira mu gihe yavuriwe ku gihe.
Mu gihe wumvise ufite ibimenyetso biranga umuntu urwaye marariya
ihutire kujya kwa muganga uvurwe hakiri kare kandi neza. Iyo umuntu
urwaye marariya atinze kuyivuza, iba igikatu, ikamuzahaza bikaba
byanamuviramo urupfu. Marariya rero tuyirinde kandi tuyiranduranen’imizi yayo.
Uko kuzahazwa na marariya ni mu bidindiza amajyambere y’Igihugu
kuko nta mubyizi w’umuntu w’inzahare.
I. Ibibazo byo kumva no gusesengura umwandiko
1. Ni iyihe mpamvu yatumaga abantu benshi bahitanwa na
marariya mu myaka yashize?
2. Ni iki twakora ngo twirinde marariya?
3. Umuntu wamaze gufatwa na marariya yakora iki?
4. Uratekereza ko icyorezo cya marariya gifite izihe ngaruka ku
iterambere ry’igihugu?
5. Wakora iki ngo ugire uruhare mu kubungabunga ubuzima
bw’abaturage batuye mu mudugudu wanyu?
6. Ni izihe ndwara zindi z’ibyorezo uzi zitwara ubuzima bw’abantu?Ziterwa n’iki?
II. Ibibazo by’inyunguramagambo
Uzurisha interuro zikurikira amagambo ukuye mu mwandiko
a) Mu muganda wo mu mpera z’ukwezi gushize twasibye …………….
Byari ………...y’imibu.
b) Nimuze duhagurukire………......marariya kuko idindiza
iterambere ry’Igihugu.
c) Wa muturanyi wange yarwaye marariya y’………………… kuko
yari yaratinze kwivuza.
d) Mu gihe wumvise ufite ……………………bya ………………ihutire
kujya kwa muganga.
III. Ibibazo ku binyazina
Tahura ibinyazina twize muri uyu mutwe biri mu nteruro zikurikira
nurangiza uvuge ubwoko bwabyo unabisesengure ugaragaza intego
yabyo, amategeko y’igenamajwi ndetse n’inteko birimo.
a) Ikindi cyakorwa ni uko urwaye marariya yayivuza neza.
b) Wa mwana we nutivuza hakiri kare uzashyira ubuzima mu kaga!
c) Iyo bakingira abana, hinjiraga babiribabiri.
d) Uretse ibihuru ibindi bikurura imibu itera marariya ni ibizenga
by’amazi.
e) Ni izihe mbaraga Leta yashyize mu gukumira marariya mu
baturage?
f) Nta kindi cyatuma tubungabunga ubuzima uretse kwirinda
ibidutera indwara.
g) Bwa Petero bwansize.h) Twa Kirezi turirata.