General
2 Ibidukikije
2.1. Twakoze urugendo shuri dusura imigezi,inzuzi n’ibiyaga by’u Rwanda
Tugitangira umwaka wa gatandatu, umwarimu wacu yadusezeranyije
ko nitwitwara neza mu gihembwe cya mbere, bazaduhemba kujya mu
rugendo shuri rwo gusura ibiyaga, imigezi n’inzuzi by’u Rwanda. Ibyo
bintu byiza rero ntibyari kuducika. Abanyeshuri bose twigana twafashe
umugambi wo kwitwara neza, dutangira gufatanya mu mikoro n’imirimo
y’ishuri. Abatarumvaga neza amasomo amwe n’amwe twarabafashije,
dutangira gutangwaho urugero mu kigo cyose. Umwarimu wacu rero
na we yakomeje isezerano, abibwira umuyobozi w’ikigo cyacu, maze
turangije gukora ibizamini, umunsi twari tumaze igihembwe dutegereje
uba urageze. Twahagurutse i Muhanga saa mbiri za mu gitondo, tubanza gusura uruzi rwa Nyabarongo, ndetse abari bitwaje ibyumabifotora bararufotora.
Twayigezeho turahagarara, tuva mu modoka, twitegereza ikiraro
gihuza Intara y’Amajyepfo n’Umujyi wa Kigali. Nuko turangije mwarimu
atubwira imiterere ya Nyabarongo agira ati: “Iyi Nyabarongo mubona
rero ni rwo ruzi runini kandi rurerure runyura hagati mu Gihugu cyacu.
Rwambukiranya u Rwanda, ruhereye mu majyaruguru kuko rufite isoko
ya Mukungwa ituruka mu biyaga bya Burera na Ruhondo mu Ntara
y’Amajyaruguru. Rugenda rusakuma imigezi mito yose, rukanyura mu
magepfo rugafata Akanyaru, maze rwagera ku mupaka wa Tanzaniya
rukabyara Akagera turi bugereho uyu munsi mbere yo gutaha.”
Ubwo tuvuye ku ruzi rwa Nyabarongo, twambutse ikiraro twinjira muMujyi wa Kigali dukomeza twerekeza ku Kiyaga cya Muhazi.
Ikiyaga cya Muhazi cyo rero giteye amabengeza kandi ni kirekire kurusha
uko ari kigari. Kiri hagati y’Uturere twa Gasabo na Gicumbi, Gatsibo
na Rwamagana ndetse kigakomeza kikagera ku Karere ka Kayonza.
Gikikijwe n’ahantu hatandukanye ho kuruhukira ndetse n’amahoteri.
Ku nkengero zacyo hamwe usanga hari urufunzo, ahandi imigano,
ndetse n’ibindi biti bitari birebire. Gifite amazi meza y’urubogabogo
kuko imisozi igikikije yose yashyizweho amaterasi arwanya isuri. Si
kigari ku buryo iyo uri hakuno ubona inkombe yacyo yo hakurya neza.
Twamaze kuruhukira ku Rwesero tugenda iruhande rw’icyo kiyaga
cyose, turinda tugera i Kayonza nuko twinjira muri Pariki y’Akagera.
Aho muri pariki twasuye ikiyaga k’Ihema cyubatseho na Hoteri Ihema,
dusura ikiyaga cya Nasho, Rwehikama na Rwampaga, dusoza urugendo
rwacu dusura uruzi rw’Akagera rugabanya u Rwanda na Tanzaniya.
Ubwo twaracumbitse, bukeye bwaho tumanuka iya Bugesera, dusura
ibiyaga bya Cyohoha na Rweru. Urugendo twarushoreje ku Kanyaru,
duhindukira dusubira i Muhanga.
Ubwo rero umwarimu wacu yadusezeranyije ko ubutaha nidukomeza
kwitwara neza, tuzasura ibiyaga n’inzuzi biri mu Ntara y’Amajyepfo,
iy’Uburengerazuba n’iy’Amajyaruguru. Tuzahera kuri Mwogo, dusureRusizi isohoka mu Kiyaga cya Kivu, tugende inkengero z’icyo kiyaga
I. Inyunguramagambo
a) Sobanura aya magambo ukurikije uko yakoreshejwe mu
mwandiko.
1. Urugendo shuri 6. Inkengero
2. Gufata umugambi 7. Inkombe
3. Gusakuma 8. Ibirwa
4. Ikintu giteye amabengeza5. Amazi meza y’urubogobogo
b) Umwitozo w’inyunguramagambo
Koresha aya magambo mu nteruro yawe bwite ukurikije
ibisobanuro byayo mu mwandiko:
1. Urugendo shuri 3. Gusakuma
2. Guhuza umugambi 4. Amazi y’urubogobogo
II. Ibibazo byo kumva umwandiko
Nimusubize ibi bibazo byabajijwe ku mwandiko mu magambo
yanyu bwite.
1. Akamaro k’ibiyaga n’inzuzi ni akahe?
2. Andika nibura ahantu hane basuye.
3. Urugendo shuri mwumva rumaze iki?
4. Ni ibihe biyaga bivugwa muri uyu mwandiko? Biherereye hehe?
5. Umwarimu yabasezeranyije iki?
6. Mushatse gukora urugendo shuri ku ishuri ryanyu mwumva
mwasura iki
III. Gusesengura umwandiko
Subiza ibi bibazo bikurikira:
1. Ni izihe ngingo z’ingenzi ziri mu mwandiko?
2. Ni irihe somo ukuye muri uyu mwandiko ?
IV. Kungurana ibitekerezo
Mwungurane ibitekerezo ku kibazo gikurikira:
Ni akahe kamaro k’imigezi, ibiyaga n’inzuzi?
2.2. Ikinyazina nyamubaro
Nimusome aka gace k’umwandiko maze mutahure imiterere
n’umumaro by’amagambo aciyeho akarongo.
Uko dukwiye gukoresha igihe cyacu
Kugira ngo dutere imbere tugomba gukora kandi ibyo dukora byose
tukabikora vuba. Dore dufite icyumweru k’iminsi irindwi. Jya rero
ugabanya akazi kawe mu gihe maze uvuge uti: “Ibi nzabikora mu munsi
umwe. Ibi nzaba nabigezeho mu minsi ibiri, biriya nzabirangiza mu
minsi itatu. Dore ibyo nzakora mu minsi ine, naho biriya nzabikora
mu minsi itanu, itandatu, cyangwa irindwi.” Hari n’ibyo ushobora
gukora mu minsi irenze iy’icyumweru nk’ibyo wakora bikarangira mu
minsi umunani, ikenda, cumi n’ibiri…
Ibibazo byo gusubiza:
1. Amagambo aciyeho akarongo asobanura iki?
2. Afite uwuhe mumaro ku mazina aherekeje?
3. Muhereye ku miterere n’umumaro wayo mwayita iki?
4. Muhereye ku buryo yisanisha n’amazina aherekeje, mubona guhera
ku “umunani” gusubiza hejuru yisanisha kimwe no kuva kuri rimwe
kugera kuri karindwi?
Inshoza y’ikinyazina nyamubaro
Ikinyazina nyamubaro ni ikinyazina kivuga umubare w’ibintu birangwa
n’amazina giherekeje. Kigizwe n’imibare kuva kuri rimwe kugera kuri
karindwi kuko ari yo yisanisha mu nteko zitandukanye. Naho guhera ku
“umunani” gusubiza hejuru si ibinyazina ahubwo ni amazina (amazina
nyamubaro) kuko atisanisha n’andi mazina aherekeje.
Tuvuga: Abantu umunani, inka umunani, ibiti umunani, abantu ikenda,
amashuri ikenda ....
Imiterere y’ikinyazina nyamubaro
Ikinyazina nyamubaro kigira ibicumbi: -mwe, -biri, -tatu, -ne, -tanu,
-tandatu, -rindwi, kandi kikisanisha mu nteko zose.
Urugero
1. Ishuri rimwe
2. Abana bane3. Inka zirindwi
Imbonerahamwe y’ibinyazina nyamubaro
Imyitozo:
Musubize ibi bibazo bikurikira:
1. Tanga ingero z’interuro ebyiri zirimo ikinyazina nyamubaro.
2. Erekana ibinyazina nyamubaro muri izi nteruro:
– Kamana yakoye umugore we inka umunani: eshatu muri zo
ni inyarwanda izindi eshanu zisigaye zikaba inzungu.
– Umwana we wa kabiri afite imyaka irindwi.
– Abanyeshuri makumyabiri na bane ni bo bashoboye gutsinda,
batandatu baratsinzwe.
2.3. Inyamaswa zo muri pariki
Abanyeshuri twigana mu mwaka wa gatandatu tuyobowe n’umwarimu
wacu mu mpera z’icyumweru gishize twasuye icyanya cy’Akagera
n’ingagi mu birunga.
Ku wa Gatandatu, twazindutse mu nkoko duhurira ku Murindi wa Kigali
twerekeza mu Kagera. Mu cyanya cy’Akagera, twakiriwe n’ushinzwe
kuyobora ba mukerarugendo adutembereza ishyamba ryose, maze
tugenda twihera ijisho ibyiza bitatse u Rwanda. Twabonye ibintu
byinshi bishimishije nk’imirambi myiza ibereye ijisho n’amataba atagira
uko asa ahegereye i Gabiro. Twabonye imigunga n’imigenge, ndetse
n’iminyinya bifatanye urunana nk’abantu basabana. Twabonye imikoma
n’imikoyoyo, imyiha n’imikenke n’ibindi biti by’inganzamarumbo.
Icyo cyanya kandi gituwe n’inyamaswa zitabarika.
Mu nyamaswa z’amajanja twabonye intare, ingwe, urusamagwe, impyisi
n’imbwebwe.
Mu nyamaswa zirisha twabonye amashyo y’imbogo, twiga izisumba
zose, impara n’imparage, inyemera n’izindi.
Mu ziba mu mazi, twabonye imvubu zireremba mu biyaga biharaze
ishyamba ry’Akagera ndetse n’ingona zogagira mu ruzi rw’Akagera.
Inzovu twazisanze ku nkombe y’ikiyaga Ihema zirimo zirisha zishagawe
n’ibyana byazo.
Ibyiza twabonye mu cyanya cy’Akagera ntitwabivuga ngo tubirangize,
bwakwira bugacya; bisaba kwigirayo ukihera ijisho umutungo kamerewacu wahuruje amahanga.
I. Inyunguramagambo
a) Sobanura aya magambo ukurikije uko yakoreshejwe mu
mwandiko:
1. Icyanya 3. Umurambi
2. Zishagawe 4. Itaba
b) Umwitozo w’inyunguramagambo
Koresha aya magambo mu nteruro yawe bwite ukurikije
ibisobanuro byayo mu mwandiko.
1. Kuzinduka mu nkoko
2. Kwihera ijisho
3. Gufatana urunana
II. Ibibazo byo kumva umwandiko
Nimusubize ibi bibazo byabajijwe ku mwandiko mu magambo
yanyu bwite.
1. Ni ba nde bavugwa muri uyu mwandiko?
2. Ni hehe basuye? Babonyeyo iki?
3. Ni izihe nyamaswa babonye ukurikije aho ziba?
4. Usibye inyamaswa ni ibihe bindi bidukikije babonye?
III. Gusesengura umwandiko
Subiza ibi bibazo bikurikira:
1. Ni izihe ngingo z’ingenzi ziri mu mwandiko?
2. Ni iki wungukiye kuri uyu mwandiko?
IV. Kungurana ibitekerezo
Mwungurane ibitekerezo ku kibazo gikurikira:
Muhereye ku bivugwa muri uyu mwandiko, nimutange ibitekerezo byanyu
mugaragaza akamaro ka za pariki. Ese musanga igihe ubutaka bwo
guhinga n’ubwo guturaho ari buto, ari ngombwa ko hagumaho ibyanyabigenewe inyamaswa ndetse n’amashyamba? Kubera iki?
2.4. Utabusya abwita ubumera
Nimusome iyi nsigamigani maze mugerageze gutahuraibisobanuro by’imvugo zidasanzwe zakoreshejwemo.
Iyi mvugo bayikoresha iyo babonye umuntu wese umara gushira impumu
akiyibagiza amagorwa azahutsemo, ahubwo agatsikamiza agahato
abo bahoze bayasangiye; ni bwo bavuga bati: “Koko utabusya abwita
ubumera!” Wakomotse kuri Karake ka Rugara w’i Bumbogo bwa Huro
(ubu ni mu Karere ka Rulindo); ahasaga umwaka wa 1600.
Guhera ku ngoma za kera kugeza kuri Kigeri Rwabugiri, habagaho
abanyamuhango b’umuganura, bagatura i Bumbogo; ndetse bakaba
ari na bo batware babwo bwose. Inteko yabo yari ku musozi witwa
Huro. Bukeye umutsobe Nyamwasa wari umugenga w’abasyi icyo
gihe, asaba umukobwa wo mu ngabo za Mibambwe Gisanura yise
“Abambogo b’umuganura”. Abakobwa babo ni bo basyaga umutsima
w’umuganura nyine. Uwo mukobwa yitwaga Karake akaba mwene
Rugara w’Umusegenge. Agasyana n’abandi bakobwa b’urungano.
Ni na ho Nyamwasa yamuboneye aramushima aramusaba. Amaze
kumurongora, Karake aranezerwa, kuko noneho aho gusya agiye kujya
ahagarikira abasyi. Ahimbazwa n’ubutwarekazi; abakobwa baje gusya
akabahagarikirana urutoto, abisyigingiza yitotomba ngo barizenutsa
ntibasyana umwete.
Abo bakobwa babyirukanye bakamubwira bamwenyura, bati: “Mbese
ntuzi ko uburo bukomera?” Karake akabasubizanya izenezene, ati:
“Ubu na bwo ni uburo si ubumera?”(ntiburuhije). Abakobwa bagatinya
kumuseka ngo bitabakorera ishyano; bagasekera mu bipfunsi. Bibaho
bityo. Bukeye Karake yubura ingeso yo gusinda. Nyamwasa yaza
agasanganirwa n’umugono, agasanga umugore yasinziriye uburiri
ari ibirutsi gusa. Karake si ugusinda arasayisha! Bituma umugabo
amwanga aramuzinukwa, aramusenda asubira iwabo. Rubanda bari
bazi ubukundwakare bwe baratangara.
Hashize iminsi, igihe cy’umuganura w’ibwami kiragera. Bakoranya
Abambogo b’umuganura bose ngo baze gusya kwa Nyamwasa. Ubwo
Rugara se wa Karake yari afite umugore w’umukecuru, kandi nta
n’umukobwa wundi afite wo kumucungura. Biramushobera ati: “Ibi
mbigenze nte, ko nta wundi mwana mfite; kandi ko kohereza Karake
kwa Nyamwasa ngo asyane n’abo yahoze ahagarikiye byamutera
ipfunwe ribi?” Abandi b’amacuti ye bati: “Nutamwohereza bizakugwa
nabi!”Abuze uko abikika apfa kumwoheraza ajya mu basyi, ati: “ Jya
gusya uburo bw’ibwami nta kundi twabikika!”
Karake arashoberwa ariko aremera apfa kugenda, agenda aseta inzira
ibirenge. Ageze kwa Nyamwasa abakobwa baranzika barasya, Karake
abajyamo afata urusyo rwe. Agize ngo arapfukama biramutonda.
Agize ngo arasya biramunanira, kuko yari amaze guhuga hashize
igihe kinini ari mu mukiro. Noneho ba bakobwa baramwubahuka
baramuseka baramukwena, mbese baramukwenura bamuhinyura; bati:
“Erega nyabusa shikama usye vuba, dore ubwo si uburo ni ubumera!”
Bamucyurira ko igihe yakinaga n’umurengwe, yari yarirengagije ko
gusya uburo ari impingane.
Nuko mu mataha, abakobwa batahana Karake bamuhinyura, ijambo
riba gikwira i Bumbogo risakara u Rwanda riba umugani. Bawinjiza mu
yindi yigisha kudakora iki cyangwa kiriya. Kuva ubwo rero umuntu wese
umaze gushira impumu, akirengagiza amagorwa azahutsemo, ntacire
abo bari bayasangiye akari urutega, bakamuciraho uwo mugani bagira
bati: “Utabusya abwita ubumera!” Baba bamugereranya na Karake
wirengagije ko gusya uburo ari impingane.
Byakuwe: MINISITERI Y’URUBYIRUKO, UMUCO NA SIPORO, Ibirari
by’Insigamigani, Icapiro ry’Ingoro y’Umurage w’u Rwanda, Igitabo cya kabiri, Icapiro rya3, Printer set, 2005.
I. Inyunguramagambo
a) Mwongere musome uyu mwandiko maze mushakemo
amagambo afite ibisobanuro bikurikira:
1. Azahutse mu magorwa 6. Ipfunwe
2. Inteko 7. Impingane
3. Barizenutsa 8. Bamuhinyura
4. Si ugusinda arasayisha 9. Izenezene
5. Aramusenda 10. Urutoto
b) Umwitozo w’inyunguramagambo
Koresha aya magambo mu nteruro:
1. Ipfunwe,
2. Aramusenda.
II. Ibibazo byo kumva umwandiko
Nimusubize ibi bibazo byabajijwe ku mwandiko mu magambo
yanyu bwite.
1. Mu mwandiko bavuga ko umuganura bawiteguraga bate?
2. Iyi mvugo “Utabusya abwita ubumera” yakomotse kuri nde?
3. Ni ukubera iki abakobwa babyirukanye na Karake
bamubwiraga bati: “Ntuzi se ko uburo bukomera”?
4. Ese iyi myitwarire ya Karake urayishima? Sobanura.
5. Ni iyihe nama wagira abantu bitwara nka Karake,
bagasuzugura abandi kubera ko babasumbya ubushobozi?
6. Ni ayahe masomo y’ingenzi twakura muri iyi nsigamigani?
III. Gutahura imvugo zidasanzwe
a) Tahura imvugo zidasanzwe ziri muri izi nteruro zavuye
mu mwandiko ugerageze no kuzisobanura:
1. Ntacire akari urutega abo bari bayasangiye.
2. Agenda aseta inzira ibirenge.
3. Bagasekera mu bipfunsi.b) Izo mvugo wazita ngo iki?
2.5. InshoberamahangaInshoza n’uturango by’inshoberamahanga
nshoberamahanga ni imvugo y’ubuhanga, ifite igisobanuro akenshi
gishingiye ku muco, cyangwa ku igereranya, bityo ntiyumvikane neza
ku batari abenerurimi.
Akenshi iba igizwe n’amagambo abiri cyangwa atatu. Si interuro yuzuye
nk’imigani y’imigenurano.
Ingero:
– Guca ku nda: Kunywana.
– Guca ruhinganyuma: Kwihisha umuntu ukajya gukora ikintu
kimubangamiye.
– Guca ikibungo: Kubanza guca hirya no hino mbere yo kurasa
ku ngingo, kuzigura.
– Guca ibiti n’amabuye: Kuzana inkubiri uhitana ibyo uhuye na
byo mu nzira.
– Guca amano: Gusitara bikabije.
– Gutera isekuru: Gucumbagira.
– Gutera inogo: Gutamira byinshi mu gihe cyo kurya
wungikanya.
– Gutera ububyara: Gukinisha umuntu mu magambo.
Inshoberamahanga igira umumaro wo gukarishya imvugo no
kugaragaza ubuhanga mu rurimi. Nta nyigisho iba ibumbatiyenk’imigani migufi.
Imyitozo:
1. Shaka nibura inshoberamahanga icumi kandi utange
n’ibisobanuro byazo.
2. Uzurisha inshoberamahanga ubona zikwiriye
– Dore Kamana ....................................... kubera ko yavunitse.
– Kuki ushaka ......................................., mbwira udatinze.
– Yamuteye ....................................... amuvumbura mu bandi.
2.6.Twasuye Pariki y’Akagera
Umwaka ushize ubwo twarangizaga umwaka wa gatanu, twasuye
Pariki y’Akagera tugamije kwirebera ibyiza bitatse u Rwanda. Twari
tumaze umwaka dukusanya amafaranga tubifashijwemo n’umwarimu
wacu kuko buri wese yari gukenera nibura ibihumbi birindwi, harimo
amafaranga yo kwishyura ubuyobozi bwa pariki hamwe n’ayo
kudutunga uwo munsi wose.
Uwo munsi rero twazindutse mu museke tugera ku ishuri ryacu kare,
maze saa moya za mu gitondo tuba duhagurutse ku kigo cyacu. Ubwo
twanyuze i Kigali tureba uwo mugi dore ko hari n’abatari bakawugezemo
bagendaga batangarira inzu ndende z’amagorofa, imihanda inyura
hejuru y’iyindi n’imodoka z’uruvunganzoka ukaba wagira ngo buri
muntu utuye mu Mujyi wa Kigali afitemo iye.
Twasohotse mu mugi tunyura i Rwamagana, dukomeza iya Kayonza
maze mu mwanya tuba twinjiye muri Pariki. Abashinzwe kurinda pariki
baduhaye abatuyobora bakagenda batwereka inyamaswa zitandukanye
ari na ko badusobanurira.
Inyamaswa twabanje kubona ni impara n’imparage.
Ziba zirisha mu mukenke ahantu hatari ibiti byinshi kandi ntizibona
abantu ngo zihunge. Twarazegereye turazitegereza na zo ziratureba
tukabona ari byiza.
Ubwo twigiraga imbere gato, twabonye ishyo ry’imbogo tukabona zisank’inka z’isine.
Uwari ushinzwe kutuyobora yatubujije kuva mu modoka kuko imbogo
ari inyamaswa zigira amahane. Ushatse kuzegera zakwica kuko zicisha
amahembe yazo. Twazirebeye kure tutavuye mu modoka, ariko ubwo
natwe twari twagize ubwoba.
Ubwo twarakomeje tubona inzovu, tubona imvubu ziri mu mazi, tubonana Twiga bita Gasumbashyamba zigira ijosi rirerire.
Si inyamaswa gusa twabonye ahubwo twabonye udusozi twiza turiho
ingara z’iminyinya n’ibyatsi by’umukenke utera utwo dusozi amabengeza.
Twasuye kandi ibiyaga bitandukanye bimwe twiga mu masomo
y’ibidukikije, twe twabibonye n’amaso.
Gutembera ukabona ibyiza bitatse isi yacu nta ko bisa. Bituma umuntu
yihera amaso ibyiza bitatse isi, kandi birajijura. Ba mukerarugendo
babona ibintu byiza byinshi. Natwe ubu twiyemeje ko tuzajya tuzigama
amafaranga buhorobuhoro, maze tukazasura n’ahandi hantu hariibyiza bitatse u Rwanda ndetse tukazajya no mu bihugu bidukikije.
I. Inyunguramagambo
a) Mwongere musome uyu mwandiko maze mushakemo
amagambo afite ibisobanuro bikurikira:
1. Amagorofa 4. Uruvunganzoka
2. Mu museke 5. Umukerarugendo
3. Ishyo 6. Ingara z’iminyinya
b) Imyitozo y’inyunguramagambo
Koresha aya magambo mu nteruro ziboneye wihimbiye1. Mu museke 2. Ishyo 3. Uruvunganzoka
II. Ibibazo byo kumva umwandiko
Nimusubize ibi bibazo byabajijwe ku mwandiko mu magambo
yanyu bwite.
1. Abanyeshuri bateguye urugendo rwabo bate?
2. Ni ibiki babonye mu Mujyi wa Kigali?
3. Mu gusura Pariki y’Akagera bari bagamije iki?
4. Ni izihe nyamaswa babonye muri Pariki y’Akagera?
5. Kuki uwari ushinzwe kubayobora yababujije kuva mu modoka?
6. Ni ibiki bindi babonye bitari inyamaswa?
7. Mwumva urugendo nk’uru rwo gusura ibyiza bitatse u Rwandabimariye iki abanyeshuri?
III. Gusesengura umwandiko
Subiza ibi bibazo bikurikira:
1. Tahura ingingo z’ingenzi ziri mu mwandiko.
2. Ni irihe somo ukuye muri uyu mwandiko?
3. Umaze gusoma uyu mwandiko ni izihe ngamba wafata kugira
ngo nawe uzabashe kwirebera ibyiza bitatse u Rwanda ahokubibarirwa?
IV. Gukina bigana
Mu matsinda muhimbe agakino kagaragaza uko gahunda y’abanyeshuri
yo gusura ibyiza bitatse u Rwanda muri Pariki y’Akagera cyangwa
iy’Ibirunga yagenze kuva bategura urugendo kugera rurangiye. Mu
bakinankuru harimo abanyeshuri bari gutegura gahunda y’uko bazakora
urugendo, bafashe ikemezo cyo kuyigeza ku mwarimu. Umwarimu
arabashyigikira na we abafashe kurutegura ndetse no kuvugana
n’ubuyobozi bwa pariki. Hari kandi ushinzwe kuyobora ba mukerarugendougenda abasobanurira ibyo babona ku munsi w’urugendo.
2.7. Itondaguranshinga: imbundo
Soma aka gace k’umwandiko maze utahure imiterere
n’umumaro by’amagambo yanditse atsindagiye.
Kwiga ni ukwigana
Mu buzima dukenera kwiga no kumenya byinshi kugira ngo dukore
ibidufitiye akamaro kandi tubeho neza. Kwiga rero si ukujya mu ishuri
imbere y’umwarimu gusa. Mu ishuri tuhakura ubushobozi bwo gushobora
gusoma no kwandika ndetse no gusesengura ibyo abanyabwenge
banditse mu bitabo. Nyamara hari ibintu byinshi dushobora kwigishwa
n’ababyeyi bacu n’abandi bantu duhura na bo.
Gutembera rero bituma duhura n’abantu benshi ndetse tukabona
ibintu bitandukanye kandi ibyo duhura na byo byose biratwigisha. Ibyo
duhuye na byo byose, byaba ibibi cyangwa ibyiza biratwigisha. Ni yo
mpamvu bavuga ngo “kugenda cyane bitera kubona.”
Banyeshuri rero muge mwumva ko uko mukoze urugendo shuri,
uko mutembereye, muge mwumva ko hari icyo mugomba kuhigira.
Umuntu wese muhuye na we muge mumwigiraho, ikibi mumubonaho
mwe mukirinde, ikiza mumubonaho mukigane. Kwiga ni ukwigana.Ibibazo byo gusubiza:
1. Amagambo yanditse atsindagiye mubona avuga iki?
2. Atangirwa n’izihe ngombajwi?
3. Ubona afite iyihe mimaro mu nteruro arimo?
4. Ukurikije icyo ariya magambo avuga n’imimaro yayo mu nterurowayita iki?
Inshoza n’uturango by’inshinga iri mu mbundo
Imbundo ni inshinga idatondaguye. Imbundo ivuga igikorwa, imimerere
cyangwa imico bidafite uwo bicirwa. Ni uburyo bw’inshinga butagira
umwihariko ku byerekeye imyifatire y’uvuga ku cyo ashaka kumenyesha
ubwirwa. Ukora igikorwa ntaba agaragara. Imbundo ni inshinga
idatondaguye. Itangirwa buri gihe n’ingombajwi «k» ikurikiwe n’inyajwi
«u». Iyo ngombajwi «k» ishobora guhinduka «g» mu nshinga zimwe na
zimwe.
Ingero: Kuvuga, guteka, kubabara…
Imbundo ishobora kwitwara nk'izina:
Iyo yitwaye nk’izina ifata indomo maze ikagira umumaro nk’uw’izina.
Iryo zina ribarirwa mu nteko ya 15 y’amasano kimwe n’andi mazinanka: ukuboko, ukwezi, ukuguru,…
Ingero:
– Ukugenda kwe kwaratubabaje kuko yadusize twenyine.
– Ugusaba imbabazi kwe kwakiriwe neza maze habaho kwiyunga.
Imbundo kandi yitwara nk'inshinga itondaguye
Iyo imbundo yitwaye nk’inshinga itondaguye, ntigira indomo. Ishobora
kugira ibyuzuzo biyitaruye cyangwa biyihagitsemo ndetse ikaba yagira
indango yemeza cyangwa ihakana. Ishobora nanone kuvugirwamo
ibizaba cyangwa ibitazaba no kongerwaho ingereka zinyuranye.
– Inshinga iri mu mbundo ni inshinga idatondaguye iguma mu nteko
ya 15.
Urugero: Kugenda (nt 15)
– Inshinga iri mu mbundo ishobora kugira icyuzuzo kiyitaruye cyangwa
kiyihagitsemo.
Urugero: Guhinga umurima o Kuwuhinga.
– Inshinga iri mu mbundo ishobora gukoreshwamo impakanyi “ta”.
Ingero:
1. Guteka o kudateka
2. Kwigao kutiga– Inshinga iri mu mbundo igira indagihe n’inzagihe.
Imyitozo:
1. Tahura imbundo ziri muri uyu mwandiko.
Kubaka si ugusenya ni ukugereka ibuye ku rindi.
Kubaka ni ukuzamura inkuta z’inzu ukayisakara, ukayitunganya kugira
ngo ishobore guturwamo.
Icyo gikorwa ntikiba cyoroshye na gato kuko kigomba gusiza ikibanza,
kuzamura inkuta, gushyiraho amakumbo, no gusakara. Kubikora bisaba
ingufu n’ubwenge, ndetse n’igihe kuko ntibishobora gukorwa mu munsi
umwe.
Gusenya byo ni uguhirika ibyubatswe. Ntibisaba ubuhanga ubwo
ari bwo bwose. Kubikora biroroshye ariko ni bibi, kuko gusenya ni
ukwangiza. Iyo usenye ikintu icyo ari cyo cyose kongera kucyubaka
birakuvuna.
Iyi mvugo rero ishaka kuvuga ko kubaka bivuna nyamara gusenya
bikoroha. Nyamara kubaka ni byo byiza gusenya bikaba bibi. Ni imvugo
rero idukangurira guharanira kubaka aho gusenya.
Nimuharanire kubaka aho gusenya, muharanire gusigasira ibyubatsweaho kubisenya icyo gihe gutera imbere bizaborohera.
2. Tanga imbundo ku nshinga zikurikira:
– Ariga
– Aratashye
– Ntahinga
3. Shyira mu nzagihe izi mbundo:
– Kwiga
– Kudataha
– Kunguka
4. Ubaka interuro ebyiri ukoresheje inshinga ziri mumbundo.
Mfashe ko:
– Mu bidukikije mu Rwanda harimo imigezi, ibiyaga, inyamaswa,
imisozi, amashyamba…
– Ikinyazina nyamubaro kivuga umubare w’ibintu kuva kuri rimwe
kugeza kuri karindwi.
Urugero: Mfite ibiti bitanu.
– Inshoberamahanga ni imvugo ikomeye umuntu utari umwenerurimi
adapfa kumva.
Urugero: Uriya mugabo aragenda atera isekuru bivuga ko agenda
acumbagira.
– Mu itondaguranshinga harimo imbundo.Urugero: Ashaka gukora none ndetse no kuzakora.
2.8. Isuzuma risoza umutwe wa kabiri
Umwandiko: Kurwanya isuri
Ubutaka bwacu burushaho kugunduka ku buryo abahinzi bahinga
ntibeze nk’uko kera byahoze. Kugunduka k’ubutaka guterwa n’uko
amazi y’imvura agenda atwara ubutaka bwiza bworoshye kandi bwera.
Haramutse hadafashwe ingamba zo kurinda ubwo butaka, isuri yadusiga
iheruheru ntituzongere kweza, amasambu yacu akaba nk’ubutayu.
Tugomba kwihatira kurwanya isuri kuko ari yo ituma ubutaka bugunduka
ndetse tukihatira no gufumbira dukoresha ifumbire y’imborera n’ifumbire
mvaruganda.
Ni twe dufite inshingano zo gufata neza ubutaka bwacu tuburinda kwangirika
kugira ngo buduhe umusaruro dukeneye. Kudakora inshingano zacu
ni amakosa kandi bidufiteho ingaruka zikomeye. Kurumbya kubera ko
ubutaka bwagundutse, biduhoza mu nzara z’akanda, mu bukene, mu
bibazo by’ubushyamirane kubera ko abasangira ubusa bitana ibisambo.
Hakwiye rero gufatwa ingamba. Ingamba ya mbere ni uguca imiringoti
ahantu hahanamye naho ahadahanamye cyane tukahaca amaterasi
y’indinganire. Icya kabiri ni ugutera ibyatsi bifata ubutaka ndetse n’ibiti
bituma butagunduka. Icya gatatu ni ugufata neza amazi yose y’imvura
ducukura ibyobo hafi y’amazu tukayayoboramo. Ayo mazi ashobora
no kwifashishwa mu kuhira imyaka mu gihe k’izuba. Mbese kuki abatuye
mu butayu badataka inzara, twe tubona imvura igihe kinini tugahorana
ibibazo by’inzara? Ibikorwa byo kubungabunga ubutaka ntibisaba
ubuhanga buhambaye cyane. Ahubwo bisaba ubushake, umuhate
n’ishyaka bya buri wese.
Gucukura imiringoti ni igikorwa cyoroshye gikorwa n’umuntu ku
giti ke akurikije uko ahinga isambu ye, akagenda ashyiramo inkingo
ziringaniye kandi zingana. Guca amaterasi y’indinganire byo bisaba
kwiyambaza inzobere. Ushinzwe ubuhinzi mu kagari cyangwa mu
murenge yabidufashamo. Naho ibyo gutera ibyatsi n’ibiti birwanya
isuri nta buhanga bisaba. Gucukura ibyobo bifata amazi ni igikorwa
cyoroshye cyane kuko dusanzwe twicukurira imisarane, ingarani
n’ibindi.
Ku misozi ihanamye ho hakwiye guterwa amashyamba na yo adufasha
kurwanya isuri. Ni ngombwa gucukuramo imiringoti igabanya
umuvuduko w’amazi kandi bigatuma amazi arekamo akoreshwa n’ibiti
kuko biba biyakeneye cyane. Isuri rero dukwiye kuyirwanya dushyizeho
umwete kuko iri mu bintu byangiza ibidukikije itwara ubutaka, isenya
amazu ndetse itaretse n’ubuzima bw’abantu. Kubungabunga ibidukikije
ni ubundi buryo bwo kubungabunga ubuzima bwacu.I. Inyunguramagambo
Tanga ibisobanuro by’amagambo akurikira ukurikije uko
yakoreshejwe mu mwandiko, unakoreshe buri jambo mu
nteruro imwe yumvikanisha neza igisobanuro cyayo.
1. Kugunduka 4. Inshingano
2. Ingamba 5. Inzobere
3. Ubutayu 6. Iheruheru
II. Ibibazo byo kumva umwandiko:
1. Mu mwandiko barasobanura ko igunduka ry’ubutaka riterwa
n’iki?
2. Ni izihe ngamba zitangwa mu mwandiko zafasha mu kurwanya
isuri?
3. Ni izihe ngaruka zituruka ku kutita ku bikorwa byo kurwanya
isuri?
4. Ni ibihe bikorwa bivugwa mu mwandiko umuntu ku giti ke
yakwikorera mu kurwanya isuri?
5. Impuguke se zo zafasha gute mu rwego rwo kurwanya isuri
yangiza ibidukikije?
6. Ni ibihe bidukikije isuri ikunda kwangiza?
7. Ni ibihe bindi isuri yangiza bitavuzwe mu mwandiko?
III. Ikibonezamvugo
Erekana ikinyazina nyamubaro muri izi nteruro:
– Twahuye turi abantu umunani. Abagabo batatu n’abagore
batanu.
– Umwana wa mbere mu mwaka wa kabiri afite imyaka irindwi.
– Abanyeshuri makumyabiri na bane ni bo bashoboye gutsinda,batandatu baratsinzwe.
IV. Inshoberamahanga:
1. Tanga inshoza y’inshoberamahanga.
2. Koresha izi nshoberamahanga mu nteruro ziboneye.
a) Gukura ubwatsi
b) Gutera utwatsi
3. Tanga ibisobanuro by’inshoberamahanga zikurikira :
a) Kurambika inda ku muyaga:
b) Gutwita ibiyaga:
c) Gusera mu birere :
d) Kugira umutwe munini:
e) Akaboko karekare:4. Huza inshoberamahanga n´ibisobanuro byazo.
5. Tanga ingero ebyiri z’interuro aho inshinga
yakoreshejwemo nk’izina.
6. Tanga ingero ebyiri mu nteruro aho imbundo yitwaye
nk’inshinga.
V. Ihangamwandiko
Hanga umwandiko ku kubungabunga ibidukikije ugaragaza akamarokabyo n’ingaruka mbi zo kutabyitaho (nturenze amapaji abiri).