Kinyarwanda

2.1. Uburenganzira bw’umwana

Duturanye n'umugabo Muyoboke uburanira abandi mu nkiko. 
Abantu bavuga ko yize akaminuza mu by'amategeko. Ku ishuri, 
umwarimu yaduhaye umukoro wo gushaka ingero n'ibisobanuro 
by'uburenganzira bw'umwana. Nkigera mu rugo, nahise njya 
gusobanuza Muyoboke ibijyanye n'uburenganzira bw'umwana kuko ari 
wo mukoro umwarimu yaduhaye.

Muyoboke yampaye igihe ke rwose maze ambwira uburenganzira 
abana dufite kandi tugomba guharanira. Yabanje kumbaza ati: "Iyo 

bavuze umwana wumva bashatse kuvuga iki?" Ndamusubiza nti: "Kuri 

nge, umwana ni umuntu ukiri muto utaragera igihe cyo gushaka." Nuko 
aransubiza ati: "Rwose igisubizo cyawe ni cyo kirumvikana. Ariko 
kubera ko turi mu burenganzira, kandi uburenganzira bukaba butangwa 
n'itegeko, ni byiza kuyashingiraho kugira ngo tumenye neza uwo twita 
umwana uwo ari we. Amategeko avuga ko umwana ari umuntu wese 
utarageza ku myaka cumi n'umunani y'amavuko.

Umwana afite uburenganzira bwo kubaho kuva agisamwa. Ni yo 
mpamvu nta mubyeyi wemerewe gukuramo inda uko ashaka. Dore ubu 
ukimara kuvuka wahawe izina, wandikishwa mu bitabo by'irangamimerere 
nk'uko amategeko abiteganya. Uri Umunyarwanda kuko ubwenegihugu 
bwawe ari ubunyarwanda hakurikijwe itegeko ribigenga. N'iyo ujya 
kuba warabyawe n'umunyarwandakazi, so ari umunyamahanga, wari 
guhita ubona ubwenegihugu nyarwanda nta kindi usabwe. Nkubajije 
ababyeyi bawe wabambwira kuko ubazi kandi ni bo bakurera nta wundi 
basiganya. Iyo bitajya gushoboka ko ubana n'ababyeyi bawe kandi ubafite, 
bagombaga kuguha ibikurera kandi ukajya ubasura igihe ushakiye, mu gihe 
bitabangamiye umutekano wawe n'uw'Igihugu. Uzi ko burya umwana 
utaragira imyaka itandatu y'amavuko agomba kubana na nyina mu 
gihe bitabangamiye inyungu ze n'ubwo ababyeyi baba baratandukanye? 
Udafite ababyeyi, ni ngombwa kugira umwishingizi, cyangwa umubera 
umubyeyi ataramubyaye, cyangwa se ikigo cyabigenewe kikamwitaho, 
bitaba ibyo akishingirwa na Leta.

Kwiga bituma ujijuka kandi bikagutegurira kuzabaho neza mu gihe kizaza. 
Kwiga rero na byo ni uburenganzira bw'umwana. Kubera iyo mpamvu 
buri mwana w'Umunyarwanda afite uburenganzira bwo kwiga. Ababyeyi 
n'abandi barera abana batari ababo bafite inshingano yo kubohereza mu 
ishuri. Leta y'u Rwanda kandi isobanura neza mu mabwiriza yayo, ko nta 
kigo cy'amashuri abanza ya Leta kemerewe gusaba amafaranga y'ishuri. 
Kubera iyo mpamvu nta mwana ugomba kwirukanwa mu mashuri kubera 
ikibazo cy'amafaranga, ivangura rishingiye ku gitsina cyangwa ku kuba 
abana n'ubumuga n'ibindi. Abarezi birukana abanyeshuri bashobora 
kubihanirwa kubera ko baba babangamiye uburenganzira bwabo.
Uko byagenda kose rero ufite uburenganzira bwo kubaho ku buryo 
ntawemerewe kugukubita, kukuvutsa ubuzima, kuguhohotera cyangwa 

kugufata nk'umucakara. Ufite uburenganzira bwo gutungwa n'ababyeyi 

bawe hanyuma baba batakiriho ugasigarana umutungo wabo ari byo bita 
kuzungura, kabone n'ubwo baba barashakanye bitemewe n'amategeko 
cyangwa baratandukanye. Abavandimwe bawe ntibemerewe 
kukwambura ubwo burenganzira kabone n'iyo waba uri umukobwa 
ufite uburenganzira bwo kuzungura ababyeyi bawe. Ufite uburenganzira 
bwo gukorera mu mudendezo, gusengera mu idini ushaka, emwe no 
gushinga urugo n'uwo wifuza kurushingana na we mu gihe ugeze igihe 
cyo gushinga urugo. Ntawufite uburenganzira bwo kuguhatira gushaka 
ukiri umwana.

Abana kandi bagomba kurindwa imirimo ivunanye. Bafite gusa inshingano 
zo gufasha ababyeyi mu mirimo yo mu rugo, ariko nta muntu wemerewe 
kubakoresha mu kazi ako ari ko kose n'ubwo yaba abahemba umushahara 
kuko byabangamira iterambere ryabo kandi bikabicira ubuzima.

Abana bafite kandi uburenganzira bwo gukina kugira ngo umubiri wabo 
ugire ubuzima bwiza. Ababyeyi ndetse n'abarezi bagomba kubarinda 
ibyatuma ubuzima bwabo buhungabana. Muri ibyo harimo kubarinda 
icyabateza impanuka yatuma bakomereka cyangwa bakandura 
indwara. Ni yo mpamvu bagomba kugirirwa isuku kandi bakayitozwa, 
bakambikwa imyenda ibafasha guhangana n'ibihe binyuranye, bakavuzwa 
igihe barwaye ndetse bagahabwa n'inkingo zose kugira ngo bagire 
ubuzima buzire umuze". 
A. Inyunguramagambo

Shaka ibisobanuro by'aya magambo yakoreshejwe mu 
mwandiko. 
 1. Ubwenegihugu
 2. Kukuvutsa ubuzima
 3. Guhohotera
 4. Umucakara
 5. Kuzungura 
 6. Umudendezo 

Umwitozo w'inyunguramagambo
Tanga interuro zirimo aya magambo:
 1. Guhohotera
 2. Umucakara
 3. Kuzungura 
 4. Umudendezo 
B. Ibibazo byo kumva umwandiko
Musubize ibi bibazo byabajijwe ku mwandiko
 1. Ukurikije ibivugwa muri uyu mwandiko, uburenganzira ni iki?
 2. Ukurikije ibivugwa muri uyu mwandiko, umwana ni muntu ki?
 3. Tanga urugero rwa bumwe mu burenganzira bw'umwana 
buvugwa mu mwandiko?
 4. Ni akahe kamaro ko kwiga?
 5. Ni izihe nshingano z'ababyeyi zivugwa muri uyu mwandiko?

C. Ibibazo byo gusesengura umwandiko
 1. Vuga ingingo z'ingenzi ziri mu mwandiko umaze gusoma. 
 2. Ni irihe somo ukuye muri uyu mwandiko?
 3. Tanga ingero z'aho ubona uburenganzira bw'umwana bwubahirizwa 
n'aho ubona bubangamirwa.

D. Kungurana ibitekerezo
 1. Usibye uburenganzira bw'umwana buvugwa mu mwandiko 
wasomye nta bundi burenganzira bw'umwana watanga?
 2. Ganira na mugenzi wawe mwicaranye ku burenganzira 

bw'umwana umubwire uko ubyumva.

Umukoro
 Niba hari ahantu wumva uburenganzira bwawe bwarigeze 
guhungabanywa (aho wigeze gukubitwa urenganywa, aho waba 
warimwe ibiryo ukaburara, ...) cyangwa warabibonye ku wundi, 

andika inkuru uvuga uko byagenze utarengeje paji ebyiri.

2.2. Uburenganzira ku mutungo

Hari uburyo bwinshi umuntu ashobora kubonamo umutungo. Umutungo 
ushobora guturuka ku izungura, ku masezerano y'ubuguzi, ku bihembo 
biturutse ku kazi ukora, ku mpano, ku nguzanyo, ku nyungu zikomoka 
ku bucuruzi, ku igurishwa ry'umusaruro ukomoka ku buhinzi, ubworozi 
cyangwa ibihangano by'ubugeni n'ubukorikori. Hari kandi umutungo 
ushobora kugeraho ukoresheje ubumenyi n'ubushobozi wungukiye mu 
ishuri nko kwandika ibitabo, guhanga ibintu by'ikoranabuhanga n'ibindi.

Izungura ni uguhabwa uburenganzira n'inshingano ku mutungo n'imyenda 
bya nyakwigendera. Iyo umuntu amaze gupfa, inzira ikurikizwa mu 
kwegurira umutungo asize abamukomokaho cyangwa abandi bantu ni 
yo yitwa izungura cyangwa umurage. Amategeko agena abazungura 

umutungo wa nyakwigendera, uko bawushyikirizwa, uko wegeranywa 

bakawugabana. Izungura rishobora gukorwa nta rage cyangwa 
rigakorwa hakurikijwe irage. Irage ni ibyo nyiri umutungo yageneye 
buri mwana cyangwa n'undi asigira umutungo we amaze gupfa. Ubwo 
rero umutungo w'umwana w'imfubyi cyangwa igice cyawo, ushobora 
kuba ugizwe n'umurage w'ababyeyi be.

Muri rusange rero abana b'abahungu hamwe n'abana b'abakobwa 
bafite uburenganzira bungana bwo kuzungura umutungo w'ababyeyi 
babo bapfuye. Nubwo ababyeyi baba barapfuye batabonye uko baraga 
abana babo umutungo wabo, umutungo basize uba ari uw'abana basize. 
Uwo mutungo ushobora kuba ugizwe n'amazu, amasambu, amafaranga 
n'ibindi byasizwe n'ababyeyi nubwo baba batarashakanye byemewe 
n'amategeko cyangwa barerwa n'umwishingizi.

Umwishingizi yita ku mutungo w'abana arera mu buryo butababangamiye. 
Umwishingizi yita ku mutungo w'abana kugeza igihe bahawe ubukure 
n'amategeko cyangwa kugeza igihe bagize imyaka makumyabiri n'umwe. 
Umwishingizi nta burenganzira afite bwo gukoresha uko ashatse umutungo 
w'uwo yishingiye mu zindi nyungu ze zihariye. Ibi byamukururira ibihano 
birimo gutanga ihazabu cyangwa gufungwa. Ntiwazungura umutungo 
w'umwishingizi wawe keretse iyo yakuraze byemewe n'amategeko. 
Iyo hari abavandimwe be ni bo bonyine bafite uburenganzira bwo 
kumuzungura.

Iyo umuntu atwaye inzu cyangwa undi mutungo bitari ibye aba yibye. Mu 
Rwanda abaturanyi cyangwa abavandimwe bajya bigarurira umutungo 
w'abana bibana. Igihe hatari urengera abana abavandimwe cyangwa 
abaturanyi bigarurira umutungo wabo. Ibindi bihe usanga umuvandimwe 
cyangwa umwishingizi yigaruriye umutungo noneho agasigara afashe ba 
bana ba nyirumutungo nabi. Ibyo Leta ntibishyigikira ari na yo mpamvu 
bihanwa n'amategeko.

Nyamara umutungo w'umuntu akenshi awukomora ku gukora. Buri 
muntu iyo yiyemeje gukorana umwete n'umurava yiteza imbere kandi 
agateza imbere igihugu ke. Umwana wifuza kubigeraho agomba 
gutangira hakiri kare.

Bana rero mutangire mwige mushyizeho umwete kuko umutungo 

wa mbere muri iki gihe tugezemo ari ukwiga. Ariko mushobora no 
korora amatungo magufi, mugahinga ibiti byera imbuto, mugatangira 
kwizigamira hakiri kare.
A. Inyunguramagambo
Sobanura aya magambo ukurikije uko yakoreshejwe 

mu mwandiko.

Umwitozo ku nyunguramagambo

Tanga interuro zawe bwite zirimo aya magambo:

B. Ibibazo byo kumva umwandiko
Musubize ibibazo bikurikira byabajijwe ku mwandiko 
mu magambo yanyu bwite
 1. Ukurikije ibivugwa muri uyu mwandiko, umutungo uturuka 
hehe?
 2. Ukurikije ibivugwa muri uyu mwandiko, kuzungura ni iki?
 3. Ukurikije ibivugwa muri uyu mwandiko, indishyi z'akababaro ni 
iki?
 4. Ni izihe nshingano z'umwishingizi?
C. Gusesengura umwandiko
 Erekana ingingo z'ingenzi zivugwa muri uyu mwandiko.
D. Ihangamwandiko
 Himba umwandiko uvuga ibintu uteganya gukora kugira ngo nawe 

utangire kubona umutungo hakiri kare.

2.3. Uburenganzira bw’abanyantege nke

Muhirwa yari afite umugore witwa Mukandori n'abana batanu ndetse 
agomba no kwita kuri nyina wari mu za bukuru. Umuryango wa Muhirwa 
wari ukennye, ku buryo abana be batashoboraga kwiga ngo barangize 
amashuri. Mu rugo bari batunzwe no guca inshuro kugira ngo babone 
ikibatunga. Babagaho mu buzima bugoranye. Muhirwa yari umugabo 
w'ibigango, ushoboye gukora ariko kubera umuryango munini yari afite, 
kandi nta sambu cyangwa amatungo yari afite, utwo akoreye twose 
tugasa nk'igitonyanga mu nyanja.

Umunsi umwe haza gutera intambara. Iyo ntambara yasanze umugore 
we atwite kandi afite n'abana babiri bakiri inshuke mu gihe Muhirwa atari 
imuhira kuko yari yaragiye gupagasa ngo abone icyatunga umuryango 
we.
Intambara yatumye umuryango wa Muhirwa uhunga nta bikoresho 
by'ibanze ujyanye. Dore nawe, umugore we Mukandori yari afite inda 
y'imvutsi, afite inshuke ebyiri ndetse agomba no gusindagiza nyirabukwe. 
Mukandori yeguye utwenda, afata udushyimbo n'utundi twaka bari 

basigaranye akorera abana be bakuru maze na we arabashorera

baragenda. Yagombaga kugendera magufi nyirabukwe nubwo na we 
atari yorohewe. Kubera ikivunge k'impunzi, Mukandori yaje kuburana 
n'abana be babiri bakuru. Bari nko mu kigero k'imyaka cumi n'itanu na 
cumi n'itatu. Aba bana ni bo bari bashoboye kugira ibyo bikorera byo 
kurya. Iyi mibereho yo guhangayika n'intege nke z'urugendo byatumye 
Mukandori akuramo inda. Ubwo nyirabukwe na we utari ufite uko 
yimereye ni we wasigaye ahubwo agomba kwita ku mukazana we dore 
ko nta kanunu k'abuzuku bari baburanye bari bafite. Iyo ataza kugira 
abaturanyi ngo bamujyane ku ivuriro ryari hafi y'aho bari bahungiye 
na we ntiyari kubaho.
Ku ivuriro bitaye kuri Mukandori baramuvura arakira ndetse kubera ko 
hari n'ikigo nderabuzima, ba bana b'inshuke na nyirakuru wabo babitaho 
kugira ngo bashobore kurokora ubuzima bwabo. Umugore wa Muhirwa, 
Mukandori yamaze ukwezi kose mu bitaro kuko yari yarazahaye mbere 
yo koroherwa agasanga abandi aho bari barahungiye. Impunzi zari 
zarashyizwe mu nkambi zitandukanye, maze imiryango y'abagiraneza 
itangira kwita no guhuza imiryango yatatanye.
Inkuru y'uko Mukandori yari ari mu bitaro ntabwo Muhirwa yayimenye. 
Ahubwo yakomeje kurorongotana ashakisha hirya no hino aho 
umugore we yahungiye. Nuko ku bw'amahirwe aza guhura n'abana 
be bakuru bari baraburanye na nyina. Muhirwa yaribwiraga ati: "Ubu 
umugore wange ibye byararangiye. Abana bange bato na mama na 
bo ibyabo byararangiye." Muhirwa yumvaga yishinja kuba atarakoze 
ibyo yagombaga gukora. Nuko akibwira ati: "Ubundi iyo ntaza gusiga 
umugore wange wari hafi kubyara, ubu nta cyo aba yarabaye." Kubera 
ibibazo yibazaga, Muhirwa yari amaze gutakaza ibiro byinshi. Yirirwaga 
abaririza niba ntawuzi uko byagendekeye umugore we, abana be ndetse 
na nyina, akabura uwamuha amakuru y'imvaho.
Nyuma y'amezi abiri Muhirwa ashakisha hirya no hino yaje kugera ku kigo 
nderabuzima cyari mu nkambi yitaruye iyo yabagamo, ashakisha abana 
be bato. Nuko aza kumva umwana amuhamagara ngo: "Papa!" Yumva 
arikanze, arakebaguza agira ngo hari undi uwo mwana ahamagara. 
Arebye hafi ye abura umuntu. Ni bwo yabonye akana ke k'agakobwa 
kiruka kamusanga. Nuko n'ubwuzu bwinshi aragaterura. Arakabaza ati:"
Hano wahageze ute? Abandi se bari he"? Umwana ataramusubiza aba 

abonye Mukandori ari kumwe na nyina basohoka mu kigo nderabuzima .

bafite ibikapu byarimo ibiribwa bari bavuye gufata ku kigo nderabuzima. 
Nuko barahoberana, barishima. Muhirwa ashimishwa no kongera 
kubona umuryango we, bajya kumwereka icumbi barimo. Muhirwa 
ntabwo yicaye ahubwo yaravuze ati: "Ubu ngiye kuzana abana bakuru 
twabanaga tuze twegere iki kigo nderabuzima gifasha abanyantege nke."
A. Inyunguramagambo
Sobanura aya magambo ukurikije uko yakoreshejwe 
mu mwandiko:

Umwitozo ku nyunguramagambo
Soma, uhuze ijambo rivuye mu mwandiko n'igisobanuro 
cyaryo ukoresheje akambi.
B. Ibibazo byo kumva umwandiko
Nimusubize ibi bibazo byabajijwe ku mwandiko mu 
magambo yanyu bwite. 
1. Ni ba nde bavugwa muri uyu mwandiko?
 2. Kuki uyu mugabo uvugwa muri uyu mwandiko intambara 
yateye ataba mu rugo rwe?
 3. Uyu muryango ugeze mu nzira byawugendekeye gute?
 4. Uyu mugore uvugwa muri uyu mwandiko yafashijwe na ba nde 
mu bibazo yahuye na byo?

C. Gusesengura umwandiko


 1. Vuga ingingo z'ingenzi ziri mu mwandiko umaze gusoma. 


 2. Ni irihe somo ukuye muri uyu mwandiko?
Umukoro
 Andika inkuru ivuga ku burenganzira bw'abanyantege nke uvuge 
n'ukuntu ubona bwubahirizwa mu gace utuyemo.
2.4. Uburenganzira bw’abafite ubumuga





Mu minsi ishize naganiriye na Muyoboke umugabo uhugukiwe n'ibijyanye 
n'amategeko n'uburengazira bwa muntu. Nifuzaga kumenya ibijyanye 
n'uburenganzira bw'abafite ubumuga kuko umwarimu wacu yari 
yabiduhayemo umukoro. Yatangiye ansobanurira ubumuga icyo ari cyo, 
umuntu ufite ubumuga uwo ari we n'uburenganzira afite. Yabinsobanuriye 
atya:"Ufite ubumuga ni umuntu wese wavutse adafite ubushobozi 
nk'ubw'abandi mu byerekeranye n'ubuzima cyangwa wabutakaje 
biturutse ku ndwara, impanuka, intambara cyangwa izindi mpamvu 
zishobora gutera ubumuga. Ubumuga rero butuma umuntu atakaza 
bumwe mu bushobozi bw'ubuzima bwe bityo akaba adafite amahirwe 
angana n'ay'abandi. Hari abafite ubumuga buhoraho nka bariya ubona 
bagendera ku igare ry'abafite ubumuga, abamugaye ingingo, abatumva 
neza, abafite ubumuga bwo kutabona n'ubwo mu mutwe. Hari kandi 
n'abo umuntu yavuga ko bafite ubumuga bw'igihe gito nk'abafite 
ibikomere cyangwa imvune."
Ku byerekeranye n'uburenganzira, yarambwiye ati: "Ufite ubumuga wese 
afite uburenganzira bungana n'ubw'abandi imbere y'amategeko. Umwana 
ufite ubumuga ntahezwa mu ishuri yigana n'abatabufite. Agomba kubahwa 
no guhabwa agaciro bikwiye ikiremwa muntu. Ba nyiri ibigo cyangwa 
amashyirahamwe byita ku bafite ubumuga bagomba gukora ibishoboka 
byose kugira ngo buzuze ibyangombwa bituma abafite ubumuga bagira 
umutekano n'ubuzima bwiza. Bagomba kugira ibikoresho bihagije bituma 
abamugaye bagira ubuzima bukwiye kandi bakagira n'uruhare mu 
mu by'ubuzima bwo mu mutwe.

Mu bijyanye n'umurimo, ntitugakorere ivangura iryo ari ryo ryose abafite 
ubumuga ahubwo tubahe amahirwe yo kubona umurimo kuruta utabufite 
niba banganya ubushobozi mu kazi cyangwa banganyije amanota mu 
ipiganwa. Umuntu wese ukoreye ufite ubumuga icyaha k'ivangura 
cyangwa ihohoterwa iryo ari ryo ryose, ahanishwa igihano gisumba 
ibindi mu biteganywa n'amategeko ku birebana n'icyo cyaha.
Erega abafite ubumuga na bo ni abantu nka twe twese, bafite 
uburenganzira bwo kugera no gukoresha ahantu rusange 
bitabavunnye. Ni yo mpamvu, mu nyubako zitanga serivisi zigenewe rubanda 
hagomba guteganywa inzira zorohereza abamugaye ingingo kugera 
aho bashaka serivisi hose, ubwiherero ndetse n'urukarabiro byihariye. 
Na bo bakeneye kubaho bigenga cyanecyane ahantu rusange bitabaye 
ngombwa ko bahora baherekejwe iteka n'ababitaho.Twibatererana na 
bo ni abakiriya bacu, abafatanyabikorwa bacu, rimwe na rimwe usanga 
bari ku rwego rumwe natwe, ari inshuti zacu, abavandimwe bacu, bashiki 
bacu, abo dufitanye isano n'abandi.A. Inyunguramagambo
Sobanura aya magambo ukurikije uko yakoreshejwe 
mu mwandiko: 

Umwitozo w'inyunguramagambo

 1. Tanga interuro yawe bwite imwimwe irimo aya 
magambo akurikira bigaragaza ko wumvishije icyo 
asobanura:
 a) Ipiganwa
 b) Ibiza
 c) Kunganirwa
 2. Mu rwego rwo guca imvugo zisesereza abafite 
ubumuga amagambo amwe yakoreshwaga kera 
yavuyeho asimbuzwa imvugo zitarimo gusesereza 
no gutera ipfunwe. Mu matsinda nimwuzuze iyi 
mbonerahamwe y'imvugo zajyaga zikoreshwa 
n'izigomba gukoreshwa ubu:


B. Ibibazo byo kumva umwandiko
Nimusubize ibi bibazo byabajijwe ku mwandiko mu 
magambo yanyu bwite.
1. Ukurikije ibivugwa muri uyu mwandiko ubumuga ni iki?
 2. Ukurikije ibivugwa muri uyu mwandiko ubumuga buturuka 
hehe?

3. Ukurikije ibivugwa muri uyu mwandiko uburenganzira 
bw'abafite ubumuga ni ubuhe? 
 4. Ukurikije ibivugwa muri uyu mwandiko ni ibiki bibujijwe 
gukorerwa abantu bafite ubumuga?
 5. Ni ibiki Leta ikorera abantu bafite ubumuga?
C. Gusesengura umwandiko
 1. Vuga ingingo z'uburenganzira bw'abafite ubumuga zivugwa mu 
mwandiko umaze gusoma. 
 2. Ni irihe somo ukuye muri uyu mwandiko?
D. Kungurana ibitekerezo
 Usibye uburenganzira bw'abafite ubumuga buvugwa mu mwandiko 
wasomwe nta bundi burenganzira abafite ubumuga ubona bakwiye 
guhabwa uhereye ku bo uzi mu gace utuyemo cyangwa abo mwigana?
Umukoro
 Andika inkuru ivuga ku burenganzira bw'abafite ubumuga uvuge 
 n' ukuntu ubona bwubahirizwa mu gace mutuyemo.
2.5. Indango z’inshinga
Soma interuro zikurikira maze uvuge icyo inshinga 
ziciyeho akarongo zivuga mu butumwa zitanga.
 1. Ndagenda uyu munsi.
 2. Singenda none.
 3. Uraza cyangwa ntabwo uza?
 4. Mwitonde mutagwa!
 5. Mwirinde gukora ibyaha mutazahanwa.
 6. Udakora ntakarye!
 7. Ntimukangize ibidukikije!
Muri izi nshinga, ni izihe zihakana n'izemeza?
Inshinga zemeza: ndagenda, uraza, mwitonde, mwirinde, gukora.
Inshinga zihakana: singenda, ntabwo uza, mutagwa, mutazahanwa, 
udakora ntakarye, ntimukangize.

Kuva mu ndango yemeza tujya mu ndango ihakana, hari amagambo 

twifashisha.
Amagambo cyangwa uturemajambo twagiye dufasha mu guhakana ari 
two, si-, ntabwo, ta-, nta-, na ntisi- : gakora muri ngenga ya mbere ubumwe honyine, mu ndango ihakana
ta- : gakoreshwa muri ngenga zose, ariko muri ngenga ya mbere 
gakoreshwa gahinduka "nta" iyo gakoreshejwe mu buryo bumwe na 
bumwe bw'itondaguranshinga. Urugero: Nintatsinda nzababara.
nti- : Iyo gahuye na ngenga irangwa n'inyajwi "i" iburizwamo kagafata 
iyo nyajwi. Ni yo mpamvu gahinduka ntu- muri ngenga ya kabiri ubumwe 
cyangwa nta- muri ngenga ya gatatu ubumwe.
Gakoreshwa :
a) Muri ngenga ya kabiri y'ubumwe: ntugende, ntuzagende.
b) Muri ngenga ya gatatu y'ubumwe: ntazagende, ntagende.
c) Muri ngega ya mbere y'ubwinshi: ntitugende, ntituzagende.
d) Muri ngenga ya kabiri y'ubwinshi: ntimuzagende, ntimugende.
e) Muri ngenga ya gatatu y'ubwinshi: ntibagende, ntibazagende.
Umwitozo:
Tondagura inshinga ziri mu dukubo mu ndago ihakana no mu 
gihe cyasabwe aho biri:
a) Umuco wo kuzigama (wakwiriye: shyira mu ndagihe, mu ndango 
ihakana) mu Banyarwanda.
b) Hari ibiti biterwa mu myaka (konona; indagihe y'ubusanzwe; indango 
ihakana).
c) Jenoside (kongera kubaho ukundi: Inzagihe, mu ndango ihakana).
d) (Kwironda: Inzagihe mu ntegeko, ngenga ya kabiri y'ubwinshi, 
indango ihakana), mukurikije ikintu icyo ari cyo cyose, ahubwo 
muzage mugirana ubumwe n'ubufatanye na buri wese.
e) (Kongera: Inzagihe, ngenga ya mbere ubumwe, indango ihakana) 
kunywa itabi.
2.6. Amagambo akatwa
Ikata ry'inyajwi zisoza
Soma izi interuro maze utahure amagambo afite 
inyajwi zakaswe kubera ko ayo magambo yahuriye 
n'andi mu nteruro.
1. Amashyamba n'amazi biri mu bidukikije bifite akamaro kanini ku 
buzima bwacu? 
2. Abantu bose bafite icyo bakora nk'abahinzi, aborozi, abanyamyuga 
ndetse n'abakorera umushahara, bagomba kwitabira kuzigama.
3. Amaso ye ni nk'ayawe mureba kimwe.
Ibinyazina ngenera n'byungo "na" na "nka" Inyajwi zisoza 
ikinyazina ngenera n'ibyungo "na" na "nka" zirakatwa iyo zikurikiwe 
n'ijambo ritangiwe n'inyajwi.
Inyajwi zisoza zidakatwa
Soma izi interuro maze utahure amagambo afite inyajwi 
zitakaswe kandi ayo magambo yahuriye n'andi mu 
nteruro. 
1. Mu ishyamba rya Nyungwe habamo ibintu byinshi bishimisha 
ababisura.
2. Ibiremwa biri ku isi byose biruzuzanya.
3. Uzage uzigama amafaranga kurusha uko uyasohora bizagufasha. 
4. Kwiga ni uguhora wihugura, si uguhabwa impamyabushobozi ngo 
urekere aho.
5. Turwanye ingengabitekerezo ya jenoside aho turi hose. 
6. Iyo duharaniye ubwuzuzanye n'uburinganire tuba twubahiriza ihame 

ko abantu bose bavukana uburenganzira bungana. 

2.6. Amagambo akatwa

Ikata ry'inyajwi zisoza
Soma izi interuro maze utahure amagambo afite 
inyajwi zakaswe kubera ko ayo magambo yahuriye 
n'andi mu nteruro.
1. Amashyamba n'amazi biri mu bidukikije bifite akamaro kanini ku 
buzima bwacu? 
2. Abantu bose bafite icyo bakora nk'abahinzi, aborozi, abanyamyuga 
ndetse n'abakorera umushahara, bagomba kwitabira kuzigama.
3. Amaso ye ni nk'ayawe mureba kimwe.
Ibinyazina ngenera n'byungo "na" na "nka" Inyajwi zisoza 
ikinyazina ngenera n'ibyungo "na" na "nka" zirakatwa iyo zikurikiwe 
n'ijambo ritangiwe n'inyajwi.
Inyajwi zisoza zidakatwa
Soma izi interuro maze utahure amagambo afite inyajwi 
zitakaswe kandi ayo magambo yahuriye n'andi mu 
nteruro. 
1. Mu ishyamba rya Nyungwe habamo ibintu byinshi bishimisha 
ababisura.
2. Ibiremwa biri ku isi byose biruzuzanya.
3. Uzage uzigama amafaranga kurusha uko uyasohora bizagufasha. 
4. Kwiga ni uguhora wihugura, si uguhabwa impamyabushobozi ngo 
urekere aho.
5. Turwanye ingengabitekerezo ya jenoside aho turi hose. 
6. Iyo duharaniye ubwuzuzanye n'uburinganire tuba twubahiriza ihame 

ko abantu bose bavukana uburenganzira bungana. 

Mfashe ko:
1. Inyajwi zisoza amagambo ntizikatwa.
2. Urugero: Jya uhora uharanira kujijuka! Inyajwi "i" isoza akabimbura 
"nyiri", n'inshinga mburabuzi "ni" na "si" ntizikatwa. Naho "nyira"
ivuga "nyina wa" ikoreshwa mu mazina, ifatana n'ijambo ibanjirije.
Ingero:
- Nyiri aya makaye ari he ko yayanyagije?
- Nyirabukwe yamutuye.
- Gusoma neza si ugusoma wiruka mu nyuguti, gusoma neza ni 
ukwitonda ukavuga amagambo uko yanditse.
1. Inyajwi zisoza indangahantu "ku" na "mu" ntizikatwa kandi zandikwa 
iteka zitandukanye n'ijambo rikurikira. 
Urugero: Duharanire gukwiza amahoro mu isi yose duhereye ku 
ishuri twigaho.
Umwitozo: Kosora amakosa y'imyandikire ari muri izi 
nteruro.
1. Nuva kw'ishuri uge kuhira za ngemwe zibiti twateye ejo bundi.
2. Gukund'umurimo bizatuma duter'imbere, tuve mu ubukene 
bwa karande.
3. Gusoma ibitabo byinshi bifasha kwiyungura ubumenyi nubwenge 
nubushobozi mu byo dukora.
2.7. Amarangamutima
Soma amagambo aciyeho akarongo muri izi nteruro 
maze utekereze ku miterere n'umumaro wayo, utahure 
uko yakwitwa.
1. Yooo! Mbese burya ni uko bagenze!
2. Ye baba wee! Ubwo ko bajya kumwiba ayo mafaranga yoseyose 
kuki atari yarayazigwamye muri banki?
3. Ahaaa! Aho wenda waba watemye ibiti bya Leta!

4. Ayayaya! Mbega ibintu byiza! Aya manota yose ni ayawe!

Amagambo aciyeho akarongo muri izi nteruro agaragaza ibiri ku mutima 
w'uvuga. Aha mbere biragaragara ko ababajwe n'ibyabaye. Mu nteruro 
ya kabiri uvuga aratangara ariko agaragaza kwifatanya n'uwagize 
ibyago byo kwibwa. Mu nteruro ya gatatu, uvuga arihanangiriza uwo 
bavugana, amwumvisha ko atangajwe n'ibyo yumvise.
Aya magambo kimwe n'andi ateye nk'aya aranga ibiri ku mutima 
w'uvuga. Ni ukuvuga ibyiyumvo afite. Mu byiyumvo habamo: akababaro, 
gutangara, kwifatanya n'uwagize ibyago, ibyishimo, ...

Inshoza y'amarangamutima:

Amarangamutima ni amagambo adahinduka, agaragaza ibyiyumvo 
by'uvuga.
2.8. Inyigana

Soma witonze aka gace k'umwandiko maze utekereze ku 
miterere n'umumaro by'amagambo aciyeho akarongo:
Huun. ! Huun! Ihene itangira kubyogabyoga. Dore ishyano! Ibya hano 
biguruka nta mababa! Itangira gutekereza impyisi. Huun! Huun! Iyo ni 
gica cy'urukinga n'urutamu ku mugongo! Mutamu ireba hirya no hino, 
ibura uburyama n'ubuhagarara, ubwoba burayisaga isigara ihinda 
umushyitsi. Huun! Iratitirije amaso atera ibishashi, iteye iyo shashi 
y'inshirasoni. Nyirashyano itekereza ibyo guhunga isanga bitagishobotse 
iti: "Ahasigaye ni ukurwana." Ngo "tiku! Tiku!" Rwasakiranye: ngiryo 
ihembe ngiryo iryinyo birakururana rubura gica. Isake irinda iyibikiraho, 
umuseke ureya. Mu rukerera, Mutamu iti: "Nuko nabeshyaga n'ubundi 
nta hene irwanya impyisi, iki cyago cyanyishe."
Huun. ! Huun!: Aya magambo arigana impyisi ihuma.

Tiku! Tiku! : Aya magambo arigana urusaku ruturuka ku bintu 

bisekuranye. Atwumvisha uburyo Mutamu yabanje kwirwanaho 

igatikura impyisi ikoresheje umutwe n'amahembe.

Inshoza y'inyigana
Inyigana ni amagambo yigana urusaku rw'ibintu, urw'inyoni cyangwa 
inyamaswa.
Umwitozo: Tahura amarangamutima cyangwa inyigana 
ziri muri izi nteruro.
Mee! Mee! Uwo ni nyiribyago Sehene wize guhebeba ngo none 
yamwumva igataha.
Mu kanya gato, Mutamu itangira gutaka iti:"Ayii we! Ahuu! Cya cyago 
kiranyishe!"
Ihene iti:"Meee!" Inka iti: "Maaaa!" Intama iti:"Baaa!" Nti:"Byira mbyiruke 
mwana w' i Rwanda!"

Mu gitondo inyoni zose ziba ziririmba. Inuma igira iti:"Gugu, Gugugu, 
Gugu!" Inyombya iti:"swiririri". Akayaga kaba gahuhera ngo 
"shiiii!" Niwumva rero inyoni ziririmba, ntugatangire kwiganyiriza 
ngo'orororo!" Ahubwo jya uhita wiyorosora ibiringiti vuba 

ngo"shiku! "

2.9. Inkuru ishushanyije: Dukine kuko ari byiza, 

ariko ntibitwibagize inshingano zacu

A. Inyunguramagambo

 1. Shaka ibisobanuro by'aya magambo: 

C. Gusesengura inkuru ishushanyije no gutahura 
ibiyiranga
 a) Mu matsinda nimwekane ingingo z'ingenzi zigize iyi nkuru.
 b) Mu matsinda nimugerageze gutahura ibiranga inkuru 
ishushanyije muhereye ku buryo yanditse musubiza ibibazo 
bikurikira:
 i) Mukireba kuri iyi nkuru mutaranayisoma mubona igizwe n'iki?
 ii) Amagambo y'abakinnyi yanditse he? Agaragazwa n'iki ko 
ari ay'umukinnyi runaka?
 iii) Ibice bigize inkuru bikurikirana gute? Iyo uyisoma uhera he 
uga na he?
 iv) Muhereye ku bisubizo mwabonye mwavuga ko inkuru 
ishushanyije irangwa n'iki?
Ibiranga inkuru ishushanyije
Inkuru ishushanyije igizwe n'ibice bibiri by'ingenzi: ibishushanyo 
n'amagambo.Yandikwa mu tuzu tugize imbonerahamwe akenshi 
iba ifite inkingi ebyiri cyangwa zirenga. Amagambo avugwa mu 
nkuru aba ari mu tuziga cyangwa utuzu dufite akambi bita "ingobe"
kaganisha ku uvuga, cyangwa utubumbe tugaragaza ko umuntu arimo 
gutekereza. Hari n'amagambo asobanura uko abantu bitwaye mu 
nkuru. Ayo magambo ashyirwa mu kanya gasigara hejuru y'akazu 
gashushanyijemo nta kambi cyangwa utubumbe tuganisha ku uvuga 
kayajyaho. Inkuru ishushanyije isomwa uva ibumoso ugana iburyo 

no kuva hejuru ugana hasi nk'uko wasoma inkuru yanditse bisanzwe.

D. Gukina bigana

Mukine inkuru ishushanyije mwigana abakinnyi uko 
bayikinnye, buhorobuhoro muyifate mu mutwe ku buryo 
muyikina mudasoma.

E. Guhanga inkuru ishushanyije.
 Nimutekereze ibyakorwa mu guhanga inkuru ishushanyije maze 
mubitondeke muhereye ku cyo mwaheraho kugeza ku cyo 
mwarangirizaho musubiza ikibazo gikurikira: "Ugiye guhanga inkuru 

ishushanyije wakora iki?"

Mfashe ko:

Inkuru ishushanyije ari inkuru igizwe n'ibishushanyo ndetse n'amagambo 

yanditse mu tuzu.

Nshoboye:

– Gusoma no gusesengura inkuru ishushanyije.
– Gukoresha amagambo mashya nandika inkuru.
Isuzuma risoza umutwe wa kabiri
Igisobanuro cy'uburenganzira bwa muntu
Umwarimu yaduhaye umukoro wo kuzagaruka ku ishuri 
dushobora gutanga ibisobanuro ku bijyanye n'uburenganzira 
bwa muntu, cyanecyane ubw'abana, ubw'abanyantege nke ndetse 
n'uburenganzira ku mutungo.
Natekereje ku ijambo " uburenganzira " numva ntarisobanukiwe neza 
kuko bwari na bwo bwa mbere ndyumva. Si nge warose ngera mu rugo. 
Nuko nsaba ababyeyi bange uruhushya rwo kujya kwa Muyoboke, 
umunyamategeko duturanye ngo amfashe gusobanukirwa n'umukoro 
umwarimu yaduhaye. 
Nuko ngeze kwa Muyoboke arambaza ati:"Kanyamatsiko se kandi 
nakumarira iki ?" Ako ni akazina yampimbye kuko nkunze kumubaza 
utuntu twinshi. Ni ko kumubwira nti:"Nagira ngo munsobanurire 
ibijyanye n'uburenganzira bw'abana. Ariko munsobanurire mbere na 

mbere iryo jambo"uburenganzira" mbanze ndyumve neza."

Muyoboke ni ko kumbwira ati:"Mu Rwanda ndetse no ku isi yose, buri muntu 
uwo ari we wese n'ubwo yaba ari umwana muto afite uburenganzira bwinshi. 
Uburenganzira umuntu arabuvukana. Ni nk'izina ryawe, indeshyo yawe, 
ururimi uvuga cyangwa ibyo wizera. Ni bimwe mubikugize. Uburenganzira 
ntibugurishwa. Abantu mu bihugu byose biyemeje kubwubahiriza, kuko 
ari bwo butuma bubahana. Ubwo burenganzira buboneka mu cyo twita 
amategeko, haba mu Itegeko Nshinga cyangwa andi mategeko. Aya 
mategeko afata ibikureba byose nk'ibintu bifite agaciro karemereye kuruta 
ibindi byose. Kandi ibyo bikureba biba bigomba kurengerwa hakurikijwe ayo 
mategeko. Ni yo mpamvu igihe hagize ubangamira uburenganzira bwawe, 
Leta igomba kukurengera. Bityo ukaba ugomba kumenya uburenganzira 
bwawe kugira ngo igihe bibaye ngombwa ubuharanire.

Muri make, uburenganzira ni ibyo amategeko akwemerera. Kandi ibyo 
amategeko akwemerera ntawemerewe kubikuvutsa kuko bigenze 
bityo yaba aguhohoteye. Dukunze kugira inama abantu ngo bage 
bamenya amategeko kugira ngo bamenye ibyo bemerewe n'ibyo 
batemerewe.

Amategeko y'u Rwanda, Itegeko Nshinga ndetse n'andi mategeko, 
arengera uburenganzira bwa buri wese. Hari kandi n'amategeko 
mpuzamahanga arengera abantu banyuranye. Ayo mategeko n'Igihugu 
cyacu kirayemera kandi cyayashyizeho umukono, kinayinjiza mu 
Itegeko Nshinga. Igihe ibihugu byinshi bifite amategeko, bikubahiriza 
uburenganzira harimo n'ubw'abana, bivuga ko uburenganzira bw'abana 
ari ingenzi. Nk'ubu, buri wese afite uburenganzira bwo kubaho 
no kwiyubaha, kugira umutungo, kuvurwa, kwiga no kuba twese 
tureshya imbere y'Ubutabera . Amategeko y'u Rwanda arengera 
ubwo burenganzira atitaye ku myaka y'umuntu. Rero igihe uwo ariwe 
wese akoze ikosa ryo kukuvutsa uburenganzira bwawe aba yishe ayo 
mategeko yose. Kandi uwishe amategeko arabihanirwa. Igihe uzi icyo 
amategeko avuga ku burenganzira bwawe ukaba waharanira ubwo 
burenganzira biba byatunganye, kuko icyo gihe no gufata ibyemezo 

birakorohera".

I. Inyunguramagambo
 1. Koresha aya magambo mu nteruro zumvikana kandi 
ziboneye: Uburenganzira, kurengerwa, aguhohoteye, 
ibyemezo, umunyamategeko
 2. Andika amagambo ari mu mwandiko asobanura 
kimwe n'aya akurikira: gusinya, gukurikizwa, umuntu wize 
cyangwa umuntu ukora ibijyanye n'amategeko, umuntu ufite 
inyota yo kumenya ibintu.
II. Ibibazo byo kumva umwandiko
 1. Nk'uko bivugwa mu mwandiko, uburenganzira ni iki?
 2. Ni ubuhe bumwe mu burenganzira buri muntu wese yemerewe, 
buvugwa muri uyu mwandiko?
 3. Ni ayahe mategeko avugwa mu mwandiko? 
 4. Iyo umuntu atubahirije uburenganzira bwawe, aba akoze iki?
 5. Ni irihe somo uvanye muri uyu mwandiko?
III. Ikibonezamvugo
1. Shyira izi nshinga mu ndango ihakana.
 a. Ndaza
 b. Ndaje 
 c. Nuza ndishima
 d. Nimukora muzatera imbere.
 2. Shyira mu ndango yemeza.
 a. Ntituzahahurira
 b. Nudatsinda sinzaguhemba.
 c. Ntimugahorane impungege z'uko muzamera ejo.
 3. Andika uko bikwiye interuro zikurikira
 a. Amazi numwuka duhumeka ni ibintu dukenera kurusha 
nibyo turya.
 b. Muge mukundana nkabavandimwe.
 c. Abana bose, baba abafite ubumuga nabatabufite, ntibagomba 

kuvutswa uburenganzira bwo kwiga.

IV. Guhanga bandika.
 Andika inkuru wabwira abantu mubana ku bijyanye 
n'uburenganzira bw'umwana mwize n'ibyagushimishije. 
Uratangira gutya:
 Muri iyi minsi twize ibijyanye n'uburenganzira bw'abantu 
batandukanye: ubw'abana, ubw'abamugaye n'ubw'abanyantege nke. 
Twagiye dusoma imyandiko itandukanye, tukanayisesengura, ndetse 
hari n'uwo twakinnye.

 Mu burengazira bw'abana twize ko......
 Ku bijyanye n'uburenganzira bw'abamugaye twize ko....
 Ku bijyanye n'uburenzira bw'abanyantege nke twize ko, ...

 Mu kwanzura navuga ko ...