Kinyarwanda

Topic outline

• 

  General

  • Announcements Forum
• Kwimakaza 1 indangagaciro nyarwanda

  
  

  1.1. Dukunda Igihugu cyacu

  
  

  Buri gitondo mbere y'uko twinjira mu ishuri, duteranira imbere 
  y'ibendera ry'Igihugu, tukaririmba indirimbo yubahiriza Igihugu cyacu. 
  Ubwo turata ibyiza bitatse u Rwanda, tukishimira ko turubanyemo 
  neza, tukaniyemeza kurukorera kugira ngo ingufu zacu ziruteze imbere. 
  Dushimira abakurambere b'intwari bahanze u Rwanda, bakarwagura 
  ndetse bagahashya ubukoroni na mpatsibihugu. Mu ndirimbo yubahiriza 
  Igihugu, twiyemeza kwitangira amahoro no kurinda ibyiza tumaze 
  

  kugeraho tubikesha ubufatanye bwacu. 

  Iyo turirimba iyi ndirimbo numva nishimye, nkishimira ko igihugu cyacu 
  ari kiza kandi gifite amahoro. Mu miryango iwacu turatekanye, mu nzira 
  aho tugenda ntawuduhutaza, ku ishuri twigana tutishishanya. Turiga 
  tugatsinda tubifashijwemo n'abarimu bacu. Sogokuru akunda kumbwira 
  ko Abanyarwanda ari bene mugabo umwe. Ambwira ko tugomba 
  kubana kivandimwe, tugakundana, tugafashanya kandi tugakomera kuri 
  ubwo bumwe bwacu kuko ari ubukungu butagereranywa. Anyumvisha 
  ko tugomba gushyira imbere ko twese turi abana b'u Rwanda, bityo 
  tukarangwa no guhora dutahiriza umugozi umwe. Impanuro ze 
  zandemyemo umutima wo gukunda u Rwanda. Numva ntifuza ko hagira 
  uruvuga nabi cyangwa ngo arubuze amahoro.
  
  Sogokuru yanyumvishije ko uwo ukunda umuvuga umutaka, ukamuratira 
  abatamuzi. Kubera izo mpamvu, ndarata u Rwanda kuko ari rwiza rukaba 
  rutwizihiye. Abarutuye turangwa n'urugwiro, abadusanze ntibinuba. 
  Ntibarambirwa kuko tubatambagiza urw'imisozi igihumbi bakanyurwa 
  n'ibihe byiza bidashyuha kandi ntibinakonje. Amashyamba, imisozi 
  n'ibiyaga bituma duhumeka umwuka mwiza uyunguruye. Amashyamba 
  ya kimeza n'ayatewe n'abarutuye ni intaho y'inyoni nyinshi n'inyamaswa 
  z'amoko anyuranye. Nawe se, ngizo ingagi zisigaye hake ku isi, intare 
  rutontoma umwami w'ishyamba, inzovu, twiga, impara n'imparage, 
  impyisi n'ingwe, inguge z'amoko yose, kagoma, ibikona, inkongoro, 
  sakabaka, inyange n'inyombya, isandi, imisure n'izindi.
  
  Sogokuru yampishuriye kandi ko ukunda igihugu ke agikorera, 
  agafatanya n'abandi kugiteza imbere mu kigero arimo. Igihugu cyacu ni 
  kiza kuko gifite amahoro, bituma buri wese akora atekanye. Kugikunda 
  ni ukukifuriza amahoro arambye, abagituye twese tukaba tugomba 
  kuyaharanira. Twe abanyeshuri, tugomba kubana neza na bagenzi 
  bacu, tukiga kuko ari cyo ababyeyi badusaba kandi ari na cyo Igihugu 
  kidutezeho, ndetse tugaharanira gutsinda. Sogokuru yarambwiye ati: 
  "Mwebwe muri abajyambere, mukomeze muvome ubwenge, maze iki 
  gihugu cyababyaye muzagiteze imbere, mugikungahaze, bityo ibyo 
  muririmba mubishyire mu bikorwa."
  Sogokuru yankanguriye kwirinda amanjwe, nkitabira gukora icyo 
  

  nshinzwe, nkirinda icyatuma abantu bashyamirana, bacikamo ibice.

  Sogokuru yansobanuriye ko gukunda igihugu bidasaba kuba uri umuntu 
  mukuru, ahubwo bisaba kwita ku cyo ushinzwe no kutabangamira 
  inyungu rusange. Yanambwiye kandi ko ubufatanye ari intwaro yafashije 
  abakurambere kugera ku byiza turirimba buri gitondo. Ati: "Namwe 
  mukwiye kurangwa no gufashanya, abumva amasomo vuba kurusha 
  abandi bagasobanurira abatayumva, abafite intege bagasindagiza 
  abatazifite, abazima bakita ku barwaye, abanyangufu bakirinda guhutaza 
  abatazifite." Abasangiye igihugu barangwa n'umutima wo gusangira 
  ibyiza bafite, byaba bike, byaba byinshi, kandi bakabifata neza kugira 
  ngo bidasenyuka. Gukunda igihugu si ukwita ku bariho ubu, ahubwo ni 
  ukureba n'abazaza mu gihe kiri mbere. Gukunda igihugu si ukwiyitaho 
  gusa wowe ubwawe ahubwo ni ukwita no ku bandi kuko iyo ugirira 
  abandi ineza, nawe uba uyigirira. 
  Ugira ineza ukayisanga imbere. Agaciro si imyaka ufite, ahubwo ni ibyo 
  ushobora kwigezaho no kugeza ku bandi.
  

  A. Inyunguramagambo

  Sobanura aya magambo ukurikije uko yakoreshejwe 

  mu mwandiko:
  1. Abakurambere
   2. Turatekanye
   3. Ntawuduhutaza
   4. Tutishishanya
   5 Gutahiriza umugozi umwe
   6. Intaho
   7. Mugikungahaze
   8. Amanjwe
   9. Abanyarwanda ni bene mugabo umwe
  
  Umwitozo w'inyunguramagambo
  Soma, uhuze ijambo rivuye mu mwandiko n’igisobanuro 
  

  cyaryo ukoresheje akambi.

  

  B. Ibibazo byo kumva umwandiko

  Musubize ibi bibazo byo kumva umwandiko mu 
  magambo yanyu bwite.
   1. Ni ba nde bavugwa muri uyu mwandiko?
   2. Ni iki abanyeshuri bavugwa mu mwandiko bakora buri 
  gitondo? 
   3. Mu mwandiko batubwira ko uyu mwana uvugwamo iyo 
  baririmba iyi ndirimo yumva ameze ate?
   4. Mu mwandiko batubwira ko sekuru w'uyu mwana ari izihe 
  nama yamugiriye? 
   5. Ni ibiki biranga abatuye u Rwanda bivugwa muri uyu 
  mwandiko? 
   6. Ni ibiki umuntu ukunda igihugu yakora?
   7. Nk'umunyeshuri ukunda Igihugu cyawe ni iki usabwa gukora? 
  C. Ibibazo byo gusesengura umwandiko
   1. Vuga ingingo z'ingenzi n'iz'ingereka ziri mu mwandiko umaze 
  gusoma. 
   2. Ni irihe somo ukuye muri uyu mwandiko.
   3. Ni izihe ngero z'indangagaciro zigaragara mu mwandiko?
  
  

  D. Ihangamwandiko

   Himba umwandiko utarengeje amapaji abiri, uvuga ku bikorwa 
  biranga umuntu ukunda igihugu ke.
  

  1.2. Ndabaga umukobwa w’intwari

  
  

  Ndabaga yavutse ari ikinege. Akiri uruhinja, se yagiye ku rugerero, 
  asigarana na nyina, akura atazi se. Akajya abaza nyina aho se yagiye, 
  na we akamusubiza ko yagiye ku rugerero akagumayo, bitewe n'uko 
  nta muhungu yabyaye wo kumukura, akaba ari nta n'umuvandimwe 
  agira wamusimbura.
  
  Ndabaga atangira kwiga imirimo ya gihungu buhorobuhoro, nko kurasa, 
  gusimbuka, gutera icumu, gufora umuheto, kwiruka, mbese imirimo ya 
  gihungu yose arayitoza ayimarayo. Nuko Ndabaga ajya no mu bacuzi 
  kwisatuza amabere, barangije barayashiririza ngo adapfundura. Nyina 
  amubajije icyo abigirira, amusubiza ko agomba kwiga imirimo y'abahungu 
  kugira ngo azarengere se. Aho amariye kuva mu bwangavu abwira nyina 
  

  ko ashaka kujya kuramutsa se, akamubona na we akamumenya, ariko 

  cyanecyane akamukura ku rugerero. Nyina arabyemera amushakira
  

  impamba, amuha Abanyabwishaza bagemuriye ababo ku rugerero 

  barajyana.

  
   
  Ageze mu rugerero asaba abahungu b'ikigero ke kumwereka umuntu 
  witwa Nyamutezi. Abo abajije baramumwereka. Bararamukanya 
  baranezerwa. Bukeye Ndabaga abaza se icyatumye adataha, undi 
  amusubiza ko yabuze umusimbura kandi ko amaze kunanirwa kubera 
  ubusaza. Ndabaga amubwira ko icyamuzanye ari ukumukura maze 
  agataha akajya kuruhuka. Umusaza yatekereza ko Ndabaga ari 
  umukobwa akumva ko bitashoboka. Mu kumumara impungenge, 
  Ndabaga amubuza kuvuga ko ari umukobwa kuko yari yizeye ko imirimo 
  ya gihungu yose ayishoboye, kuko yayitoje bihagije. Ubwo yavugaga 
  nko kurasa, gutera icumu, kwiruka, gusimbuka...Anamwizeza ko iyo 
  atashoboye kumenyera iwabo kuko atari afite abayimwigisha, azayigira 
  

  ku rugerero. Mu kumuhinyuza, Nyamutezi amuha umuheto ngo arebe 

  ko yamasha, amushingira intego, Ndabaga arayihamya. Amuha icumu 
  amwereka aho aritera. Aho yamweretse araharenza. Amushakira 
  abahungu bangana ngo basiganwe, arabanikira. Se abibonye arabishima, 
  yemera kumwerekana, nk'umukura we, umugenga w'urugerero 
  aramwemerera arataha.
  
  Ubwo Ndabaga asigara ku rugerero, yiga kwiyereka imyiyereko yariho 
  icyo gihe, yose arayimenya. Aba intore nziza arashimwa arakundwa 
  cyane! Kubera ko yayoborwaga mu byo akora byose akumvira akitonda 
  cyane, bahoraga bamutangaho urugero, bituma atanga abandi kugabana 
  inka nyinshi. Abandi babibonye bamugirira ishyari, kuko abarushije 
  kugabana inka nyinshi kandi aje vuba. Ubwo harimo n'ab'iwabo bamuzi, 
  
  bakajya bajujura ko Ndabaga abarushije kugabana kandi ari umukobwa!
  Ababyumvise babibwira umwami. Bukeye umwami aramuhamagara, 
  amujyana ahiherereye, amubaza niba ari umuhungu, cyangwa se 
  umukobwa. Ndabaga ikibazo kiramukomerera pe! Akumva namubwira 
  ko ari umuhungu, akamurahiza akarahira, akamubwira kumwambarira 
  ubusa agasanga ari umukobwa, biri bumubere icyaha gikomeye ! Yakubita 
  agatima kuri se wavuze ko ari umuhungu, na bwo akumva nabihakana biri 
  bumubere na we icyaha kuko yabeshye ibwami ! Ndabaga biramuyobera 
  arashoberwa. Umwami akomeza kumubaza, undi agira ubwoba, ariko 
  bigeze aho ahitamo kumubwiza ukuri ko ari umukobwa kuko ari nta 
  kundi yashoboraga kubigenza. Umwami amubwira uburyo ibye byari 
  byaramuyobeye kuko yamurebaga agasanga afite ingingo za gikobwa, 
  kandi yaba arasa, atera icumu, yiruka, yiyereka, byose akabikorana 
  ubwitonzi nta matwara ya gihungu amurangwaho. 
  
  Amubaza icyatumye yiga imirimo y'abahungu, undi amutekerereza 
  uburyo se yagiye ku rugerero ari agahinja, akarinda amenya ubwenge 
  ataramubona. Mu kubaza nyina igituma atabona se, akamubwira ko 
  yagiye ku rugerero, kandi ko adashobora gutaha adafite umukura kuko 
  atabyaye umuhungu. Ibi akaba ari byo byatumye yitoza imirimo igenewe 
  

  abahungu kugira ngo azamucungure.

  Umwami amaze kumva amagambo ya Ndabaga, atumiza Nyamutezi, 
  amubaza niba umwana we ari umukobwa cyangwa niba ari umuhungu. 
  Nyamutezi na we abanza kujijinganya nk'umukobwa we, ariko kuko byari 
  ngombwa kuvugisha ukuri, abwira umwami ko ari umukobwa. Abajijwe 
  icyatumye ashyira umukobwa mu itorero ry'abahungu, asubiza ko ari 
  uko yari amaze kunanirwa kubera ubusaza kandi agasanga umwana 
  we yari ashoboye imirimo ya gihungu. Umwami yaramuhumurije, 
  yiyemeza kumusezerera agataha, amuha inka nyinshi ariko asigarana 
  umukobwa yari yaramuhaye. Nyuma aza kuba umugore w'umwami 
  w'inkundwakaza. Kuva icyo gihe, umwami aca iteka ko ibinege bitagira 
  

  gikura bizajya bisezererwa bigataha nta yandi mananiza

  A. Inyunguramagambo
  Sobanura aya magambo ukurikije uko yakoreshejwe 
  mu mwandiko: 
   1. Ikinege
   2. Urugerero
   3. Kumukura
   4. Azarengere
   5. Umugenga
   6. Kugabana inka
   7. Yaramuhumurije
   8. Guca iteka
  Umwitozo w'inyunguramagambo
  Tanga interuro ebyirebyiri kuri buri jambo muri aya akurikira:
  1. Ikinege
  2. Kumara impungenge
  3. Umugenga
  4. Umukura we
  

  5. Itorero

  B. Ibibazo byo kumva umwandiko
  Musubize ibi bibazo byabajijwe ku mwandiko mu 
  magambo yanyu bwite. 
   1. Vuga amazina abiri y'abantu bavugwa mu mwandiko. 
   2. Ni iyihe mirimo yari igenewe abahungu muri icyo gihe 
  Ndabaga yize gukora?
   3. Ndabaga yabitewe n'iki kwiga imirimo ya gihungu?
   4. Ndabaga abonanye na se yamugejejeho ikihe gitekerezo? 
  Umubyeyi we yabyakiriye ate?
   5. Ndabaga ageze ku rugerero yitwaye ate? 
   6. Ni iki kigaragaza ko bagenzi be batishimiye iterambere 
  Ndabaga yagezeho? Babyitwayemo bate?
   7. Mu kiganiro Ndabaga yagiranye n'umwami ni uwuhe muco 
  mwiza mukuyemo?
   8. Ni iki cyatumye umwami aca iteka risonera abavutse ari 
  ibinege kujya ku rugerero? 
   9. Ni iki wakwigira kuri Ndabaga uhereye ku buryo yashoboye 
  imirimo yitwaga iya gihungu ubihuje n'ihame ry'uburinganire 
  bw'abahungu n'abakobwa muri iki gihe tugezemo?
  C. Ibibazo byo gusesengura umwandiko
   1. Vuga ingingo z'ingenzi ziri mu mwandiko umaze gusoma. 
   2. Tahura ingingo zigaragaza ubutwari ziri muri uyu mwandiko.
  D. Umwitozo w'ubumenyingiro: kujya impaka no kungurana 
  ibitekerezo
   Uhereye ku byiciro by'intwari mu Rwanda, uyu mukobwa 
  wamushyira mu kihe kiciro? Kubera iki? 
  E. Umukoro: gutanga ibitekerezo mu nyandiko
   Andika umwandiko utarengeje amapaji abiri, uvuga ukuntu wumva 
  

  uzaba intwari ishimwa n'ababyeyi, abarezi ndetse n'Igihugu. 

  1.3. Kurwanya ruswa

  
  

  Itariki ya 9 Ukuboza buri mwaka, yahariwe kurwanya ruswa ku isi hose. 
  Ruswa ni uburyo cyangwa igikorwa cyose cyo gukoresha nabi ububasha 
  wahawe ku nyungu zawe bwite cyangwa ku z'agatsiko runaka. Ruswa 
  igaragara ku buryo bwinshi. Hari uwakira amaturo cyangwa impano 
  binyuranye kugira ngo ukunde ukore icyo wagombaga gukora nta 
  kiguzi. Ni ukwanga kandi kugira icyo ukora kugira ngo utiteranya. Ni 
  ukudakorera igihe ibyo ugomba gukora kugira ngo ukugana namara 
  gusiragira kenshi, yibwirize agire icyo akurebera n'ibindi.
  
  Impamvu ari ngombwa kurwanya ruswa, ni uko ibyo igihugu 
  cyagakoresheje mu nyungu rusange byikubirwa na bamwe, bigatuma 
  iterambere ridindira. Urugamba rwo kuyitsinda ntirwakoroha buri wese 
  atarugizemo uruhare. Kuki se umuntu yatanga ruswa kugira ngo ahabwe 
  cyangwa akorerwe icyo yemererwa n'amategeko nta kiguzi, kandi 
  abo ayiha baba bahembwa amafaranga ava mu misoro y'abaturage? 
  

  Ntibikwiye kandi ko umuntu yahabwa ibyo atagenewe, byari bigenewe

  abandi babifitiye uburenganzira kubera ko yatanze inyoroshyo cyangwa 
  bitugukwaha.
  
  Ni yo mpamvu mu rwego rwo kurengera inyungu z'abaturage, Leta 
  yashyizeho ingamba zitandukanye zo kurwanya ruswa. Muri izo 
  ngamba harimo ikoranabuhanga mu gutanga serivisi zinyuranye 
  ku baturage. Mu nkiko, hashyizweho uburyo bwo kugenzura uko 
  serivisi zitangwa n'ibyemezo bivugwamo akarengane. Hari kandi no 
  kugaragaza uburenganzira bw'umuburanyi, n'uwo yiyambaza mu 
  gihe ubwo burenganzira abwambuwe. Leta kandi ikangurira abagana 
  inkiko n'abakozi bazo kwamagana ruswa no gutangaza umuntu wese 
  waka cyangwa agatanga ruswa. Isaba inkiko guca imanza za ruswa mu 
  gihe kitarambiranye, no gushyikiriza Urwego rw'Umuvunyi abahamwe 
  n'icyaha cya ruswa, kugira ngo amazina yabo atangazwe, bityo 
  bakumirwe mu mirimo ya Leta. Hashyizweho gahunda ngarukamwaka 
  y'icyumweru cyahariwe kurwanya ruswa. Hashyizweho kandi udusanduku 
  tw'ibitekerezo, kugira ngo buri wese atange amakuru yatuma imikorere 
  y'inkiko ijya mbere.
  
  Hashyizweho itegeko rigamije gukumira, kurwanya no guhana ruswa 
  n'ibyaha bifitanye isano na yo. Ni yo mpamvu ibigo bitanga serivisi 
  bisabwa kugira inyandiko igaragaza uburyo ibyemezo bifatwa, 
  kugaragaza igihe ntarengwa mu gufata ibyemezo n'amategeko 
  akurikizwa no kubahiriza amabwiriza agenga ipiganwa mu gutanga 
  amasoko n'akazi. Ibigo bisabwa kandi kugira ubugenzuzi bw'imikorere 
  n'ubw'imicungire y'umutungo, kugaragariza raporo abo igenewe, kugira 
  amabwiriza agenga abayobozi n'abakozi, kudasumbanya, kudatinza no 
  kutaburagiza ababagana bakeneye gukorerwa imirimo runaka.
  
  Uwo ari we wese wakiriye cyangwa watse ruswa ku buryo ubwo ari 
  bwo bwose, cyangwa yirengagije ibyo amategeko amusaba gutunganya, 
  kubera ruswa yakiriye uko yaba iteye kose, agenerwa ibihano birimo 
  gufungwa no gucibwa ihazabu.
  
  Nubwo ingamba zo kurwanya ruswa zigenda ziyongera, abayaka na 
  bo bagenda bahindura uburyo bwo kuyaka. Buri muturarwanda akaba 
  asabwa kwirinda gutanga no kwakira ruswa mu buryo bwose, agatanga 
  

  amakuru y'uwaka ruswa n'uyitanga. Muri uru rugamba, urubyiruko 

  nk'imbaraga z'u Rwanda rw'ejo hazaza rugomba kugira uruhare runini 
  mu gukumira ruswa kugira ngo idakomeza kudindiza iterambere 
  ry'igihugu.
  Mu bagomba gutungirwa agatoki ahavugwa ruswa, harimo by'umwihariko 
  Urwego rw'Umuvunyi kuko rufite mu nshingano kurwanya ruswa 
  n'akarengane, kugeza bicitse burundu mu Rwanda. Udashobora kugera 
  ku Muvunyi, na we ntaterera iyo ngo abaryi ba ruswa bakomeze 
  bidagadure. Hari udusanduku dukunze kuboneka ahantu hatandukanye 
  inzego z'ubutegetsi zikorera kugira ngo byorohereze abantu gutanga 
  amakuru kuri ruswa mu ibanga. Ruswa ni mbi imunga ubukungu 
  bw'igihugu, igatuma serivisi zitangwa nabi, iterambere duharanira 
  ntirigerweho.
  A. Inyunguramagambo
  Shaka ibisobanuro by'aya magambo yakoreshejwe 
  mu mwandiko.
  1. Kudindira
  2. Inyoroshyo
  3 Ingamba
  4. Ipiganwa
  5. Kuburagiza
  6. Ihazabu
  Umwitozo w'inyunguramagambo
  Tanga andi magambo asobanura kimwe 
  n'amagambo akurikira:
  1. Ruswa
  2. Kurwanya
  3. Ingamba
  4. Kudatinza
  5. Gutungirwa agatoki
  6. Guterera iyo
  7. Kwidagadura
  8. Kumunga
  B. Ibibazo byo kumva umwandiko
  Musubize ibi bibazo byabajijwe ku mwandiko mu 
  magambo yanyu bwite. 
  1. Ruswa ni iki?
  2. Ni ubuhe buryo butandukanye bukoreshwa mu gutanga ruswa?
  3. Sobanura uburyo gutanga no kwakira ruswa bishobora
  kudindiza iterambere ry'igihugu?
  4. Ni kuki tugomba kurwanya ruswa?
  5. Ni ibihe bihano bihabwa uwakiriye cyangwa uwatanze ruswa?
  6. Ni izihe ngamba zafashwe mu rwego rwo kurwanya ruswa?
  7. Ni ibiki buri muturage yakora mu rwego rwo kurwanya ruswa?
  C. Ibibazo byo gusesengura umwandiko
  1. Vuga ingingo z'ingenzi ziri mu mwandiko umaze gusoma.
  2. Kora inshamake y'uyu mwandiko.
  D. Umwitozo w'ubumenyingiro: Kungurana ibitekerezo
  Uri umunyeshuri wiga mu mwaka ka gatanu w'amashuri abanza.
  Ni uruhe ruhare wumva wagira mu rwego rwo gukumira ruswa no
  kuyirwanya?
  E. Umukoro: Gutanga ibitekerezo mu nyandiko
  Hanga umuvugo uvuga ibibi bya ruswa ku buryo wawujyana mu
  

  marushanwa yo ku munsi wahariwe kurwanya ruswa mu Rwanda.

  1.4. Gukorera mu mucyo
  

  
  

  Burya kuganira n'abantu bakuru ni byiza cyane. Sinari nzi icyo gukorera 
  mu mucyo ari cyo, nabibwiwe na sogokuru.
  
  Umunsi umwe, naganiriye na sogokuru maze ampa impanuro agira 
  ati: "Mwana wange, nongeye kubigusaba nkomeje, uzabe umugabo 
  maze wange umugayo. Uzirinde kurimanganya. Uzirinde gukoresha 
  amarangamutima, urangwe no gushishoza, ukuri n'ubutabera. Muri make, 
  uzaharanire kuba inyangamugayo kandi ukorere mu mucyo". Kubera 
  ko ntari nasobanukiwe neza n'ibyo ambwira, ndamubaza nti: "Gukorera 
  mu mucyo ni iki? Bisabwa ba nde? Bikorwa gute?"
  
  Sogokuru arambwira ati: "Gukorera mu mucyo ni ukuvugisha ukuri no 
  kudahishahisha ibyo ukora. Ntibaca umugani se ngo 'uwububa abonwa 
  n'uhagaze.' Burya ibyo ukorera mu bwihisho biba ari bibi kandi biratinda 
  bikagaragara." Gukorera mu mucyo rero ni uguhishurira abandi ibyo 
  ukora no kwemera ko bakugenzura ku buryo bashobora gutahura no 
  kugaragaza amakosa wakoze. Waba kandi warakoze neza na byo 
  
  B. Ibibazo byo kumva umwandiko
   1. Ni iyihe nsangamatsiko iri kuvugwa muri uyu mwandiko?
   2. Ni izihe nama umwana yagiriwe na sekuru?
   3. Ni ibihe bibazo uyu mwana yabajije sekuru?
   4. Ubona sekuru yaramushubije ku bibazo byose yabajije?
   5. Gukorera mu mucyo ni iki?
   6. Kuki tugomba gukorera mu mucyo?
  

   7. Ni gute mu ishuri dushobora gukorera mu mucyo?

  C. Ibibazo byo gusesengura umwandiko
   1. Vuga ingingo z'ingenzi ziri mu mwandiko umaze gusoma.
   2. Kora inshamake y'uyu mwandiko.
  D. Kungurana ibitekerezo
   1. Usibye ibikorwa bivugwa mu mwandiko wasomye nta bindi 
  bigaragaza uko abantu bakorera mu mucyo watanga?
   2. Usibye akamaro ko gukorera mu mucyo kavugwa mu 
  mwandiko wasomwe nta kandi kamaro ko gukorera mu mucyo 
  wavuga?
  1.5. Uburyo bwo gutahura ingingo z'ingenzi mu 
  

  mwandiko

  
  
  
  

  
  

  1.6. Ihinamwandiko

  1. Inshoza y'inshamake y'umwandiko

  
  

  2. Inshoza y'ihinamwandiko
  

  
  

  3. Amabwiriza y'ihinamwandiko
  

  
  

  Umwitozo:
  Hina umwandiko "Dukunda Igihugu cyacu" mu mirongo itarenze 
  icumi.
  Umukoro
   Himba inkuru ivuga ku bikorwa biranga gukorera mu mucyo ndetse 
  

  n'akamaro ko gukorera mu mucyo.

  1.7. Igitekerezo cya Nyamutegerakazaza
  

  
  

  Umugabo Nyamutegerakazaza wari utuye i Gihinga na Gihindamuyaga 
  yashatse umugore, ariko mu gihe yari atwite ari hafi kubyara, umugabo 
  ararwara, indwara imugezayo. Ageze aho ajya kuraguza, bamubwira 
  ko umugore we atwite inda y'umuhungu, ariko ko atazamubona, kuko 
  azavuka yarapfuye.
  
  Nyamutegerakazaza yumvise ko agiye gupfa ntiyacika intege, ahubwo 
  atangira gutekereza icyo yakora kugira ngo ateganyirize umwana we. 
  Nuko yigira inama yo gusiga amusabiye umukobwa, akanamukwerera, 
  kugira ngo namara gukura atazabura umugore cyangwa akabura 
  umusabira.
  
  Bukeye, Nyamutegerakazaza areba inka z'imbyeyi n'ibimasa, areba, 
  intama, areba ihene, amasaka, impu n' impuzu nyinshi, ashaka abagaragu 
  bo kubimutwaza. Nuko ashyira nzira, ajya gushaka aho yasabira 
  umwana wari ukiri mu nda.
  
  

  Ngo bagere imbere, abona ifuku yafashwe n'umutego. Arayitegura, 
  arangije ayiha amasaka irahembuka. Igiye kugenda iramubaza, iti: 
  "Witwa nde ko ungiriye neza?" Arayibwira. Na yo iramubwira iti: "Genda 
  igihe nikigera nzitura iyi neza ungiriye."
  
  Barakomeza, bageze imbere bahura n'imbeba zishonje ziri kuguguna 
  ibyatsi. Zibonye amasaka ziramusaba ziti: "Dufungurire!" Aziha amasaka 
  n' impu n'impuzu. Agiye kugenda ziramubaza ziti: "Wa mugabo we witwa 
  nde ko utugiriye neza?" Arazibwira. Ziti: "Genda umugeni uzamubona 
  kandi igihe nikigera tuzitura umwana wawe iyi neza utugiriye."
  
  Nyamutegerakazaza arakomeza aragenda. Ageze mu ishyamba, ahura 
  n'intare ishaje, itagishoboye guhiga. Intare iramubwira iti: "Wamfunguriye."
  Nyamutegerakazaza ayiha akamasa. Mbere y'uko igafata, iramubaza iti: 
  "None ko ungiriye neza witwa nde?" Nyamutegerakazaza arayibwira, 
  ati:"Ndi Nyamutegerakazaza nturutse i Gihinga na Gihindamuyaga, 
  ngiye gukwerera umwana ukiri mu nda." Intare iramubwira iti: "Genda 
  umugeni uramubona."
  
  Yigiye imbere ahura n’isazi n’ishwima. Isazi zimusaba kuziha impu 
  zikanyunyuzamo ibizitunga, naho ishwima zimusaba gushitura ibirondwe 
  ku nka yari ashoreye. Nyamutegerakazaza asaba abari bamutwaje 
  guhagarara. Ahambura impu aziha isazi zitururaho, na ho ishwima 
  zishitura ibirondwe ku nka zirahaga. Birangije, biti: "Noneho twibwire, 
  tuzakwiture iyi neza utugiriye. Nyamutegerakazaza abibwira izina rye. 
  Biti: "Genda rero umugeni uramubona."
  Nyamutegerakazaza, n'abikorezi be bakomeza urugendo. Aza guhura 
  n' umugabo uvuye mu rugo rwe, na we yari afite umugore utwite inda 
  y’ uburiza. Nyamutegerakazaza aramusuhuza, arangije aramwibwira 
  amubwira n' ikimugenza. Umugabo ati:"Nta mukobwa mfite, icyakora 
  umugore wange aratwite."Undi ati: "Yewe! Iyo nda ni yo nshaka, kuko 
  n' uwo nsabira ntaravuka. Ndagukwera, maze nubyara umukobwa 
  uzamushyingire umwana wange." Umugabo ati: "Ibyo na byo! Nyihera 
  inka, umugeni ndamukwemereye. Yaba uzavuka mu nda umugore wange 
  atwite cyangwa uzakurikiraho."Nuko amutura amayoga, baranywa, 
  arangije amuha inka yo kumukwera, barikubura barataha.
  
  Nyamutegerakazaza ageze mu rugo ahamagara umugore we, 
  aramubwira, ati: "Dore nagiye ngirira neza abantu bose, n'ibintu 
  byose. Izina ryange rizwi neza hose. None uzabyara umwana 
  w'umuhungu narapfuye, ntuzagire izina umwita, bazage bamwita mwene 
  Nyamutegerakazaza." Umugore arikiriza. Nyamutegerakazaza amara 
  iminsi mike arapfa. 
  Bitinze umugore we abyara umwana w'umuhungu ntiyamwita izina koko.
  Umwana arakura, agera ubwo aba umusore, bakajya bamwita."mwene 
  Nyamutegerakazaza". Amaze kuba umusore aza kubaza nyina ati: 
  "Data aba hehe?" Nyina aramusubiza ati: "So yarapfuye." Umwana 
  yongera kumubaza ati: "Ese yitwaga nde? " Nyina ati: "Yitwaga 
  Nyamutegerakazaza. Yari yaragiye inyuma y'ishyamba, asiga agushakiye 
  umugeni, avuyeyo aherako arapfa." Umwana ati: "Nzajya kureba aho 
  hantu data yajyanye inka zo kunkwerera."
  
  Bukeye umwana afata impamba, arahaguruka ajya kureba aho se 
  yasize amusabiye umugeni. Aragenda, agiye kugera ku ishyamba 
  ahura n'ifuku. Ziramubaza ziti: "Witwa nde wa musore we ko tubona 
  ujya gusa na wa mugabo watugiriye neza?" Arazibwira ati: "Ndi 
  mwene Nyamutegerakazaza." Ifuku ziti: "Genda ariko umenye ko aho 
  ugiye bazakurushya, uzemere uruhe. Nibakohereza guhinga, uzageyo 
  uzahadusanga." Arazishimira, arangije akomeza inzira y'ishyamba, ifuku 
  na zo zinyura mu myobo, ziramukurikira.
  
  Yigiye imbere ahura n' imbeba ziti: "Uri nde?" Arazibwira. Imbeba 
  zitema ishyamba arahita. Zirangije ziramuherekeza, zimwereka urugo 
  se yamusabiyemo umugeni. Nuko ahageze baramuzimanira, barangije 
  baramubaza bati: "Uri nde ko tutakumenye?" Arabasubiza, ati: "Ndi 
  mwene Nyamutegerakazaza waje gukwa inda." Babyumvise barumirwa, 
  kuko umugeni we bari baramushyingiye ahandi. Ni ko kwigira inama 
  yo kumurushya kugira ngo bamunanize, atahe atamubonye.
  
  Nuko basaba abashumba kugishisha inka zose, kugira ngo bamubwire 
  ko inka se yabakwereye yari irwaye igahita ipfa, ko nta nka n'imwe 
  ibarizwa muri urwo rugo. Abashumba bakigeza inka mu ishyamba, 
  imvura irashoka. Intare yari yabimenye iratontoma, itera abashumba 
  ubwoba, barazishorera bazisubiza mu rugo. Mu gihe bari batangiye 
  kubimubwira babona inka zose zirahasesekaye.
  
  Babonye ibyo bidakunze, bamuha ikigeragezo, bati: "Noneho muri iri 
  shyo ry'inka, genda utwereke izikomoka ku yo so yakoye." Mwene 
  

  Nyamutegerakazaza abyumvise arumirwa, kuko atari azizi. Muri ako 

  kanya, ishwima imunyura hejuru iguruka, iramwongorera, iti:" Inka 
  tugiye kugwaho uvuge ko ari zo zikomoka ku yo so yakoye." Umusore 
  ajya mu ishyo, inka ishwima iguyeho akayikoraho, arinda azihetura 
  atibagiwemo n'imwe.
  
  Bamuha ikindi kigeragezo bati: "Maze rero ntitwashyingira umukobwa 
  wacu umugabo uzamwicisha inzara. Dore isuka, ugende uhinge uriya 
  mushike, nukunanira, witahire." Umusore isuka arayifata. Bamweretse 
  umushike arumirwa, kuko uburyo hari hanini, ntiyari gushobora 
  kuharangiza mbere y'uko agera mu gihe cy'ubukambwe. Nyamara apfa 
  kujyamo aratangira ararima. Muri ako kanya, za fuku zanyuze iy'ikuzimu 
  ziba zirahasesekaye, ziramufasha, mu kanya wa mushike wose uba 
  uhindutse intabire.
  
  Babibonye batumaho umugore we iyo bari baramushyingiye, azana 
  n'abana yari amaze kuhabyarira. Bazana abagore benshi, barimo uwo 
  se yamukwereye babakoranyiriza hamwe. Baramubwira bati: "Dore 
  aba bagore barimo uwo so yagukwereye, numumenya ukamufata 
  akaboko, turamuguha umujyane. Isazi imujya mu gutwi iti: "Uwo ngwa 
  ku jisho akikoma ku gahanga, abe ari we ufata akaboko." Nuko wa 
  musore arabegera, agenda asa n'ushishoza nk'ubazi neza, agiye kubona 
  abona uwo isazi iguye ku jisho, yikomye ku gahanga amufata akaboko 
  aseka, ati: "Uyu ni we wange." Umugore na we aramuhobera, basabwa 
  n'ibyishimo, abari aho bose babaha amashyi n'impundu.
  
  Nuko bengesha amayoga, babanza gusubiza uwari umutunze ibyo yari 
  yarakoye, barangije baramushyingira. Bamuha inka, bamuha imyaka, 
  bamuha abikorezi baramuherekeza atwara umugore we n'abana be yari 
  amaze kubyara, aratunga aratunaginirwa.
  
  Ineza iratinda ntihera.
  Gira so yiturwa indi.
  Akebo kajya iwa Mugarura.
  

  A. Inyunguramagambo

  Nimushake ibisobanuro by'aya magambo mukurikije uko yakoreshejwe mu mwandiko:

  
  

  Umwitozo w'inyunguramagambo
  1. Koresha aya magambo mu nteruro ziboneye.
   a) Kwitura ineza
   b) Ishyo
   c) Gusabwa n'ibyishimo
   d) Gutunga ugatunganirwa.
  2. 2. Nimusobanure iyi migani muvuge n'igihe 
  yakoreshwa:
   a) Ineza iratinda ntihera.
  2. Iyo Nyamutegerakazaza aba yaragiye agira nabi yari kwifuza 
  ko umwana we yitwa kuriya?
   3. Uretse gusiga amukwerereye ubona ikintu kiza kiruta ibindi 
  Nyamutegerakazaza yasigiye umwana we ari iki?
   4. Wowe umenye ko uzapfa vuba aha wakora iki?
   5. Ese ko n'ubundi buri muntu aba agomba kuzapfa umunsi 
  umwe, ubona abantu babaho nk'aho bazapfa ngo bateganyirize 
  abana babo?
   6. Iki gitekerezo kiratwigisha irihe somo ry'ingenzi?
   7. Mu mwandiko baravugamo ko Nyamutegerakazaza yagiye 
  gukwera umwana utaravuka kandi agakwa inda itaravuka. 
  Kuri ubu ubona bishoboka?
   8. Muri iki gihe ni ibihe bikorwa abantu bakora iyo bashatse 
  kuzigamira umwana ukiri muto cyangwa utaravuka?
  C. Ibibazo byo gusesengura umwandiko
   1. Ukeka ko uyu Nyamutegerakazaza yabayeho? Ni iki gisa 
  n'ikigaragaza ko yabayeho? 
   2. Bavuga ko yari atuye he? 
   3. Hari igihe bavuga yabereyeho?
   4. Uhereye kuri ibi uyu mwandiko wawita iki?
   5. Igitekerezo cyo muri rubanda rero kirangwa n'iki?
  D. Gutekereza ku buryo bwimbitse no gutanga ibitekerezo 
  ku bivugwa mu mwandiko.
  Insanganyamatsiko yo kujyaho impaka:
  Mwene Nyamutegerakazaza amaze gutsinda ibigeragezo byose 
  bamushyizeho, bamuhaye umugore we ndetse n'abana yari yarabyaye 
  mu rugo yari yarashatsemo arabegukana. Ubona byari bikwiye ko 
  ajyana umugore n'abana atabyaye?
  E. Ihangamwandiko
   Wumva ikintu kiza umubyeyi wawe yagukorera none kugira ngo 
  aguteganyirize neza ari ikihe? Yaguteganyiriza uburyo uzashaka?
  

   b) Gira so yiturwa indi.
  

   c) Akebo kajya iwa Mugarura.
  

  B. Ibibazo byo kumva umwandiko
  

  Nimusubize ibibazo byabajijwe ku mwandiko mu 
  

  magambo yanyu bwite.
  

   1. Kuki Nyamutegerakazaza yanze kwita umwana we izina 
  agashaka ko bazajya bamwita "mwene Nyamutegerakazaza?"
  2. Iyo Nyamutegerakazaza aba yaragiye agira nabi yari kwifuza 
  ko umwana we yitwa kuriya?
   3. Uretse gusiga amukwerereye ubona ikintu kiza kiruta ibindi 
  Nyamutegerakazaza yasigiye umwana we ari iki?
   4. Wowe umenye ko uzapfa vuba aha wakora iki?
   5. Ese ko n'ubundi buri muntu aba agomba kuzapfa umunsi 
  umwe, ubona abantu babaho nk'aho bazapfa ngo bateganyirize 
  abana babo?
   6. Iki gitekerezo kiratwigisha irihe somo ry'ingenzi?
   7. Mu mwandiko baravugamo ko Nyamutegerakazaza yagiye 
  gukwera umwana utaravuka kandi agakwa inda itaravuka. 
  Kuri ubu ubona bishoboka?
   8. Muri iki gihe ni ibihe bikorwa abantu bakora iyo bashatse 
  kuzigamira umwana ukiri muto cyangwa utaravuka?
  C. Ibibazo byo gusesengura umwandiko
   1. Ukeka ko uyu Nyamutegerakazaza yabayeho? Ni iki gisa 
  n'ikigaragaza ko yabayeho? 
   2. Bavuga ko yari atuye he? 
   3. Hari igihe bavuga yabereyeho?
   4. Uhereye kuri ibi uyu mwandiko wawita iki?
   5. Igitekerezo cyo muri rubanda rero kirangwa n'iki?
  D. Gutekereza ku buryo bwimbitse no gutanga ibitekerezo 
  ku bivugwa mu mwandiko.
  Insanganyamatsiko yo kujyaho impaka:
  Mwene Nyamutegerakazaza amaze gutsinda ibigeragezo byose 
  bamushyizeho, bamuhaye umugore we ndetse n'abana yari yarabyaye 
  mu rugo yari yarashatsemo arabegukana. Ubona byari bikwiye ko 
  ajyana umugore n'abana atabyaye?
  E. Ihangamwandiko
   Wumva ikintu kiza umubyeyi wawe yagukorera none kugira ngo 
  aguteganyirize neza ari ikihe? Yaguteganyiriza uburyo uzashaka?
  
  Yakurihira amashuri? Yakubikira amafaranga menshi muri banki? 
  Sobanura impamvu wumva icyo uhisemo ari cyo kiza kuruta ibindi
  
  Inshoza n'uturango by'igitekerezo cyo muri rubanda
  Inshoza
  Igitekerezo cyo muri rubanda ni igihangano cy'ubuvanganzo kijya 
  gusa n'umugani, bigatandukanywa n'uko cyo kidatangizwa na kera 
  habayeho ngo kirangizwe na si nge wahera.
  Uturango
  Mu gitekerezo cya rubanda havugwamo:
  Umuntu utari umwami ariko witwara nk'igihangange rubanda 
  batwerera ibikorwa bigaragara nk'ibyabayeho ariko bivanzemo 
  n'ibigaragara nk'ibitangaza. 
  Muri make ibiranga igitekerezo cyo muri rubanda ni ibi bikurikira:
  1. Uburyo bwo kubara inkuru mu bitekerezo
   Ntibitangizwa na kera habayeho ngo birangizwe na si nge wahera, 
  kuko iyo bigenze gutyo kiba gihindutse umugani.
   Bishingira ku mazina y'abantu babayeho, cyangwa bagaragara 
  nk'ababayeho mu mateka kuko usanga ari abantu bagenda 
  bavugwaho ku buryo butandukanye.
  Bigaragaramo amakabyankuru n'ibitangaza.
  2. Igihe n'ahantu:
   a) Igihe: Ibitekerezo bya rubanda ntibitanga amacishirizo 
  agaragaza neza igihe ibintu byabereye.
  b) Ahantu: Mu bitekerezo bya rubanda dusangamo kenshi 
  ahantu hazwi ibivugwa byabereye, aho igihangange kivugwa 
  

  cyari gituye, imisozi izwi iriho na n'ubu, ndetse n'ibintu bifatika 

  bigaragara nk'ibimenyetso byasizwe n'igihangange kivugwa mu 
  gitekerezo cya rubanda. Aha twatanga nk'ingero zikurikira:
  Muri iki gitekerezo cya Nyamutegerakazaza: Havugwamo 
  aho yari atuye: I Gihinga na Gihindamuyaga ni imisozi izwi iri mu 
  Ntara y'Amajyepfo.
  Mu gitekerezo cya Ngunda havugwamo ko imsozi yose y'u 
  Rwanda ari amabimba Ngunda yahingaga. Ni we wayihanze. Mu 
  Rwanda hari aho usanga udusozi twegeranye bakatwita amabimba 
  ya Ngunda.
  Mu gitekerezo cya Cacana havugwamo:
  
  Imisozi yose Cacana yaciyeho ahunga urupfu kuva mu magepfo 
  kugera mu majyaruguru. Ni imisozi iriho inazwi na n'ubu. Aho Cacana 
  yarwaniye n'urupfu ku gasozi ka Zoko. Ubu ni mu Murenge wa Mutete, 
  Akarere ka Gicumbi, Intara y'Amajyaruguru.
  Izi ngero z'ahantu hazwi hariho na n'ubu ni zo usanga zishinga 
  itandukaniro rigaragara hagati y'igitekerezo n'umugani muremure, 
  kuko wo utagira utu turango two kuvuga ahantu hazwi ibintu 
  byabereye ku buryo byatera gutekereza ko ibivugwa byabayeho. 
  Nyamara igitekerezo cya rubanda cyo kizanamo utwo turango kugira 
  ngo ubyumva arusheho gusa n'uwemera ibivugwa nk'aho ari ukuri.
  3. Amakabyankuru n'ibitangaza:
  
  Muri iki gitekerezo cya Nyamutegerakazaza inyamaswa ziravuga, 
  zizi ubwenge, zifasha abantu ku buryo butangaje, zizi ibizabaho mu 
  gihe kiri imbere. 
  Ibi rero biri mu turango dutuma igitekerezo cya rubanda kegerana 
  cyane n'umugani muremure mu bibiranga.
  4. Isomo mu buzima: 
  
  Buri gitekerezo kiba gifite isomo kifuza kutwigisha. Muri iki gitekerezo 
  cya Nyamutegerakazaza baratwigisha guteganyiriza ejo hazaza 
  no kugerageza gusiga izina ryiza tugira neza aho tunyuze hose, 
  

  kugira ngo tutagenda twitwa ba ruvumwa. Ineza tugize tuyiturwa

  ku buryo butandukanye kandi abo dusize bakabyungukiramo. Buri 
  muntu yari akwiye kwitwara nka Nyamutegerakazaza kuko buri 
  wese azi ko umunsi umwe azapfa, nyamara izina ryiza ryo ntiripfa.
  Umukoro.
   Hari ibindi bitekerezo bya rubanda byiza byo gusoma: Icya Ngunda, 
  ibya Semuhanuka, Igitekerezo cya Cacana n'ibindi. Shakisha ibitabo 
  birimo maze ubisome kugira ngo urusheho kwagura ubumenyi no 
  

  kumva amasomo bitwigisha.

  1.8. Ikeshamvugo ku nka, amata n’igisabo
   1. Nimusome aka kandiko maze mugende 
  musimbuza amagambo aciyeho akarongo andi 
  akoreshwa mu mvugo iboneye mu Kinyarwanda. 
  Mu muco nyarwanda inka, amata n'igisabo ni ibintu byubahirizwa cyane 
  mu Rwanda. Inka ifatwa nk'ikimenyetso cy'ubukungu ku buryo buri 
  wese yumva yayitunga ngo imuhe amata. Hambere, amata iyo yabaga 
  yakamwe bayasukaga mu gisabo yamara gufata, bakayazunguzamo 
  akavamo amavuta yatekwaga mu biryo ari byo bitaga ibirunge cyangwa 
  akisigwa bakayita ikimuri.
  Inka zanyweraga mu cyobo badahiyemo amazi, zamara kunywa amazi, 
  zikaryama.
  Kugira inka cyari ikimenyetso cy'ubukungu ku buryo abantu 
  bashimishwaga no gutunga inka nyinshi zigabanyije mu matsinda, yabaga 
  ari hirya no hino mu gihugu.
   2. Nimugaragaze buri jambo n'iryarisimbuye mu 
  

  mbonerahamwe iteye itya:

  

  Dore izindi mvugo ziboneye zikoreshwa ku nka n'ibiyikomokaho, ndetse 
  

  n'ibikoresho byajyanaga na byo.

  

  

  Ku birebana n'inka

  

  

  Ku birebana n'amata

  

  Ku birebana n'igisabo

  

  Imyitozo

   1. Simbuza amagambo adakwiye gukoreshwa 
  andi yabugenewe, maze usanishe uko bikwiye 
  interuro, kugira ngo zibe ziboneye.
  
  Bwira ba bakozi baragira inka uti: "Nimubyuke dore bwakeye mutangire 
  gukama kandi mukame n'ingonga, hanyuma amata muyasuke mu bisabo 
  maze mujyane inka mu rwuri. Igihe cyo kunywa amazi nikigera, muzijyane 
  kuri cya kinogo twazisukiyemo amazi ejo.
  
  Abana bazo mubashyire mu nzu yabo, umwe muri mwe aze kubahirira 
  ubwatsi. Ubwo araza no koza ibyansi, abyanike ku gatanda, kandi ibisabo 
  bitarimo amata, abimanike hariya ku rutara. 
  
  Amata mukimara gukama muge mufataho ayo mugurisha andi muyahe 
  abana bayanywe ariko mwabanje kuyateka. Muge kandi mwirinda 
  kuyamena mu gihe muri kuyasuka mu bisabo. Hanyuma ariya mabyi 
  yazo muze kuyayora, kandi muzishakire indi saso."
  
   2. Huza imvugo iboneye yo mu ruhushya A 
  

  n'igisobanuro cyayo mu ruhushya B

  
  

  Umwandiko: Indangagaciro z'Umunyarwanda
  Indangagaciro ziranga umuco nyarwanda ni nk'amahame 
  Abanyarwarwanda bagenderaho amwe ababuza gukora ikibi n'andi 
  abategeka gukora ikiza.
  
  Indangagaciro zikwiye kuranga umuntu kuva akiri muto twavugamo 
  izi zikurukira: guharanira ubumwe bw'Abanyarwanda, kwakira neza 
  abatugana, kwita ku batishoboye, kudahemuka no gukorana umwete.
  Nyamara si zo ndangagaciro zonyinye ziranga Abanyarwanda. 
  Mu migenzereze yabo, Abanyarwanda hafi ya bose bubaha Imana 
  bikagaragaza ukwicisha bugufi. Ibyo bigaragarira mu mazina bita 
  abana babo no mu mvugo bakoresha umunsi ku munsi, zirimo imigani 
  y'imigenurano, indamukanyo n'intashyo zabo. Iyo basuhuzanya bagira 
  bati: "Mwaramukanye Imana?" Basezeranaho Bati: "Mubane n'Imana, 
  cyangwa bati: "Imana ibarinde."
  
  Indangagaciro ziranga umuntu we ubwe ziza ku rwego rwa kabiri, 
  zikaba ari indangagaciro zituma yihesha ishema mu bandi. Muri zo 
  twavuga nko kwiyubaha ukirinda kwiyandarika, gukora ukirinda 
  kuba inyanda kuko agaciro kawe gashingiye ku byo wagezeho wowe 
  ubwawe, utibye, utandavuye cyangwa ngo uhemuke.
  
  Hakurikiraho indangagaciro zihuza abantu bo mu muryango umwe, 
  zishingira cyane ku bumwe bw'abagize umuryango, gufashanya no 
  gutabarana. Izo rero ni indangagaciro ziranga umuryango ari wo 
  shingiro ry'imibanire y'abantu. Abanyarwanda bemera ko habaho 
  "ndinda" ebyiri. Umwana ukiri muto aravuga ati:"Ndinda dawe."
  Umubyeyi na we yamara gusaza akitabaza umwana we agira ati: 
  "Ndinda mwana wange."
  
  Ababyeyi rero uko batwitayeho tukiri abana bato, ni ko natwe tugomba 
  kubitaho bamaze gusaza tukabasazisha neza. Umubyeyi utita ku bana 
  be bakandagara, aba yihemukira we bwe. Nyamara n'abana bibagirwa 
  ababyeyi babo ntibabiteho igihe bageze mu za bukuru, baba babaye 
  

  ibigwari, bakabita "ibirumbo."

  Hari kandi indangagaciro zidusabanya n'abandi bantu zikadutegeka 
  gusakaza umubano mwiza mu bantu no kuwusigasira. Umunyarwanda 
  uhuye n'undi muntu n'iyo baba bataziranye aramusuhuza, batandukana 
  akamusezeraho.
  
  Muri izo ndagagaciro harimo izitubuza guhemuka, kubeshya no 
  kubeshyera abandi, gukwiza amacakubiri n'inzangano mu bantu. 
  Harimo kandi izidutegeka gutabara abari mu kaga, kubaha abandi, 
  kwakirana urugwiro abantu bose nta vangura, gushima uwakoze neza 
  ukagaya uwahemutse, no kwirinda ishyari.
  
  Uretse izo ndangagaciro zikwiye kuranga umunyarwanda ku giti ke 
  cyangwa mu mibanire ye n'abandi, hari kandi indangagaciro zimuranga 
  nk' umwenegihugu. Umunyarwanda aharanira kurinda ubusugire 
  bw'Igihugu ke, kukirwanira ishyaka, akirinda kugitera cyangwa 
  kugisahura.
  
  Izi ndangagaciro n'izindi tutarondoye, ni ryo shema ry' Abanyarwanda, 
  

  ni zo pfundo ry'umuco udutandukanya n'abatari Abanyarwanda.

  I. Inyunguramagambo
  1. Uhereye ku buryo yakoreshejwe mu mwandiko, gerageza 
  gusobanura aya magambo maze ukoreshe buri ryose mu 
  

  nteruro iboneye

  
  

  2. Indangagaciro akenshi usanga zifite imbusane zazo, ni 
  ukuvuga ko iyo hatari ikiza haba hari ikibi. Tanga imbusane 
  

  z'izi ndangagaciro:

  
  

  II. Ibibazo byo kumva umwandiko: 

   1. Agaciro k'umuntu gashingira ku ki?
  2. Ukurikije uko ryakoreshejwe mu mwandiko, ijambo "ndinda"
  risobanura iki?
   3. Ni izihe ndangagaciro zikwiye kuranga umuntu we ubwe?
   4. Ni izihe ndangagaciro ziranga abantu bahuriye mu muryango 
  umwe ?
   5. Umubano mwiza mu bantu usakara ute?
  III. Imikoreshereze y'utwatuzo
   Shyira utwatuzo dukwiye ahari akanyerezo mu nteruro 
  zigize aka gace k'umwundiko:
   Ese uwavuga ibyo_ umuco nyarwanda yahera he_Yewe, ibyiza 
  by'umuco nyarwanda ntawabirondora ngo abirangize_Abanyarwanda 
  bafite umuco bihariye ubatandukanya n'abanyamahanga_None wowe 
  ntumaze kumenya imyinshi mu migenzo myiza y'umuco wacu_Ngaho 
  nawe gira icyo uvuga da_
  IV. Ikeshamvugo
   Uzurisha amagambo yabugenewe ku nka, ku mata no ku 
  gisabo ahari utudomo, aciyeho akarongo na yo uyasimbuze 
  imvugo iboneye.
   Kera Abanyarwanda baragiraga ku gasozi, bakagira inka nyinshi 
  zigabanyije mu matsinda. Iyo inka zabaga zitashye ............ 
  bagakama. Hari abantu babaga bazi gukama ningoga, bagakama 
  inka nyinshi mu mwanya muto. Amata bayakamiraga mu ............ 
  bakayabuganiza mu ............
   Babaga bafite kandi ibisabo byinshi bimwe bimanitse, ibindi 
  biteretsemo amata. Ku munsi wo gucunda, amata bayasukaga mu 
  bisabo bakayacunda, hanyuma bagakuramo amavuta.
  V. Guhina umwandiko:
   Andika interuro imwe ikubiyemo iby'ingenzi bivugwa muri uyu 
  mwandiko.
  VI. Ihangamwandiko
  Andika umwandiko utarengeje ipaji imwe uvuga uburyo 
  

  ukunda igihugu cyawe cy'u Rwanda n'icyo ugikundira

• 2 uburenganzira bwa muntu

  2.1. Uburenganzira bw’umwana
  
  

  Duturanye n'umugabo Muyoboke uburanira abandi mu nkiko. 
  

  Abantu bavuga ko yize akaminuza mu by'amategeko. Ku ishuri, 
  

  umwarimu yaduhaye umukoro wo gushaka ingero n'ibisobanuro 
  

  by'uburenganzira bw'umwana. Nkigera mu rugo, nahise njya 
  

  gusobanuza Muyoboke ibijyanye n'uburenganzira bw'umwana kuko ari 
  wo mukoro umwarimu yaduhaye.
  
  Muyoboke yampaye igihe ke rwose maze ambwira uburenganzira 
  abana dufite kandi tugomba guharanira. Yabanje kumbaza ati: "Iyo 
  

  bavuze umwana wumva bashatse kuvuga iki?" Ndamusubiza nti: "Kuri 

  nge, umwana ni umuntu ukiri muto utaragera igihe cyo gushaka." Nuko 
  aransubiza ati: "Rwose igisubizo cyawe ni cyo kirumvikana. Ariko 
  kubera ko turi mu burenganzira, kandi uburenganzira bukaba butangwa 
  n'itegeko, ni byiza kuyashingiraho kugira ngo tumenye neza uwo twita 
  umwana uwo ari we. Amategeko avuga ko umwana ari umuntu wese 
  utarageza ku myaka cumi n'umunani y'amavuko.
  
  Umwana afite uburenganzira bwo kubaho kuva agisamwa. Ni yo 
  mpamvu nta mubyeyi wemerewe gukuramo inda uko ashaka. Dore ubu 
  ukimara kuvuka wahawe izina, wandikishwa mu bitabo by'irangamimerere 
  nk'uko amategeko abiteganya. Uri Umunyarwanda kuko ubwenegihugu 
  bwawe ari ubunyarwanda hakurikijwe itegeko ribigenga. N'iyo ujya 
  kuba warabyawe n'umunyarwandakazi, so ari umunyamahanga, wari 
  guhita ubona ubwenegihugu nyarwanda nta kindi usabwe. Nkubajije 
  ababyeyi bawe wabambwira kuko ubazi kandi ni bo bakurera nta wundi 
  basiganya. Iyo bitajya gushoboka ko ubana n'ababyeyi bawe kandi ubafite, 
  bagombaga kuguha ibikurera kandi ukajya ubasura igihe ushakiye, mu gihe 
  bitabangamiye umutekano wawe n'uw'Igihugu. Uzi ko burya umwana 
  utaragira imyaka itandatu y'amavuko agomba kubana na nyina mu 
  gihe bitabangamiye inyungu ze n'ubwo ababyeyi baba baratandukanye? 
  Udafite ababyeyi, ni ngombwa kugira umwishingizi, cyangwa umubera 
  umubyeyi ataramubyaye, cyangwa se ikigo cyabigenewe kikamwitaho, 
  bitaba ibyo akishingirwa na Leta.
  
  Kwiga bituma ujijuka kandi bikagutegurira kuzabaho neza mu gihe kizaza. 
  Kwiga rero na byo ni uburenganzira bw'umwana. Kubera iyo mpamvu 
  buri mwana w'Umunyarwanda afite uburenganzira bwo kwiga. Ababyeyi 
  n'abandi barera abana batari ababo bafite inshingano yo kubohereza mu 
  ishuri. Leta y'u Rwanda kandi isobanura neza mu mabwiriza yayo, ko nta 
  kigo cy'amashuri abanza ya Leta kemerewe gusaba amafaranga y'ishuri. 
  Kubera iyo mpamvu nta mwana ugomba kwirukanwa mu mashuri kubera 
  ikibazo cy'amafaranga, ivangura rishingiye ku gitsina cyangwa ku kuba 
  abana n'ubumuga n'ibindi. Abarezi birukana abanyeshuri bashobora 
  kubihanirwa kubera ko baba babangamiye uburenganzira bwabo.
  Uko byagenda kose rero ufite uburenganzira bwo kubaho ku buryo 
  ntawemerewe kugukubita, kukuvutsa ubuzima, kuguhohotera cyangwa 
  

  kugufata nk'umucakara. Ufite uburenganzira bwo gutungwa n'ababyeyi 

  bawe hanyuma baba batakiriho ugasigarana umutungo wabo ari byo bita 
  kuzungura, kabone n'ubwo baba barashakanye bitemewe n'amategeko 
  cyangwa baratandukanye. Abavandimwe bawe ntibemerewe 
  kukwambura ubwo burenganzira kabone n'iyo waba uri umukobwa 
  ufite uburenganzira bwo kuzungura ababyeyi bawe. Ufite uburenganzira 
  bwo gukorera mu mudendezo, gusengera mu idini ushaka, emwe no 
  gushinga urugo n'uwo wifuza kurushingana na we mu gihe ugeze igihe 
  cyo gushinga urugo. Ntawufite uburenganzira bwo kuguhatira gushaka 
  ukiri umwana.
  
  Abana kandi bagomba kurindwa imirimo ivunanye. Bafite gusa inshingano 
  zo gufasha ababyeyi mu mirimo yo mu rugo, ariko nta muntu wemerewe 
  kubakoresha mu kazi ako ari ko kose n'ubwo yaba abahemba umushahara 
  kuko byabangamira iterambere ryabo kandi bikabicira ubuzima.
  
  Abana bafite kandi uburenganzira bwo gukina kugira ngo umubiri wabo 
  ugire ubuzima bwiza. Ababyeyi ndetse n'abarezi bagomba kubarinda 
  ibyatuma ubuzima bwabo buhungabana. Muri ibyo harimo kubarinda 
  icyabateza impanuka yatuma bakomereka cyangwa bakandura 
  indwara. Ni yo mpamvu bagomba kugirirwa isuku kandi bakayitozwa, 
  bakambikwa imyenda ibafasha guhangana n'ibihe binyuranye, bakavuzwa 
  igihe barwaye ndetse bagahabwa n'inkingo zose kugira ngo bagire 
  ubuzima buzire umuze". 
  A. Inyunguramagambo
  
  Shaka ibisobanuro by'aya magambo yakoreshejwe mu 
  mwandiko. 
   1. Ubwenegihugu
   2. Kukuvutsa ubuzima
   3. Guhohotera
   4. Umucakara
   5. Kuzungura 
   6. Umudendezo 
  
  Umwitozo w'inyunguramagambo
  Tanga interuro zirimo aya magambo:
   1. Guhohotera
   2. Umucakara
   3. Kuzungura 
   4. Umudendezo 
  B. Ibibazo byo kumva umwandiko
  Musubize ibi bibazo byabajijwe ku mwandiko
   1. Ukurikije ibivugwa muri uyu mwandiko, uburenganzira ni iki?
   2. Ukurikije ibivugwa muri uyu mwandiko, umwana ni muntu ki?
   3. Tanga urugero rwa bumwe mu burenganzira bw'umwana 
  buvugwa mu mwandiko?
   4. Ni akahe kamaro ko kwiga?
   5. Ni izihe nshingano z'ababyeyi zivugwa muri uyu mwandiko?
  
  C. Ibibazo byo gusesengura umwandiko
   1. Vuga ingingo z'ingenzi ziri mu mwandiko umaze gusoma. 
   2. Ni irihe somo ukuye muri uyu mwandiko?
   3. Tanga ingero z'aho ubona uburenganzira bw'umwana bwubahirizwa 
  n'aho ubona bubangamirwa.
  
  D. Kungurana ibitekerezo
   1. Usibye uburenganzira bw'umwana buvugwa mu mwandiko 
  wasomye nta bundi burenganzira bw'umwana watanga?
   2. Ganira na mugenzi wawe mwicaranye ku burenganzira 
  

  bw'umwana umubwire uko ubyumva.

  Umukoro
   Niba hari ahantu wumva uburenganzira bwawe bwarigeze 
  guhungabanywa (aho wigeze gukubitwa urenganywa, aho waba 
  warimwe ibiryo ukaburara, ...) cyangwa warabibonye ku wundi, 
  

  andika inkuru uvuga uko byagenze utarengeje paji ebyiri.

  2.2. Uburenganzira ku mutungo

  
  

  Hari uburyo bwinshi umuntu ashobora kubonamo umutungo. Umutungo 
  ushobora guturuka ku izungura, ku masezerano y'ubuguzi, ku bihembo 
  biturutse ku kazi ukora, ku mpano, ku nguzanyo, ku nyungu zikomoka 
  ku bucuruzi, ku igurishwa ry'umusaruro ukomoka ku buhinzi, ubworozi 
  cyangwa ibihangano by'ubugeni n'ubukorikori. Hari kandi umutungo 
  ushobora kugeraho ukoresheje ubumenyi n'ubushobozi wungukiye mu 
  ishuri nko kwandika ibitabo, guhanga ibintu by'ikoranabuhanga n'ibindi.
  
  Izungura ni uguhabwa uburenganzira n'inshingano ku mutungo n'imyenda 
  bya nyakwigendera. Iyo umuntu amaze gupfa, inzira ikurikizwa mu 
  kwegurira umutungo asize abamukomokaho cyangwa abandi bantu ni 
  yo yitwa izungura cyangwa umurage. Amategeko agena abazungura 
  

  umutungo wa nyakwigendera, uko bawushyikirizwa, uko wegeranywa 

  bakawugabana. Izungura rishobora gukorwa nta rage cyangwa 
  rigakorwa hakurikijwe irage. Irage ni ibyo nyiri umutungo yageneye 
  buri mwana cyangwa n'undi asigira umutungo we amaze gupfa. Ubwo 
  rero umutungo w'umwana w'imfubyi cyangwa igice cyawo, ushobora 
  kuba ugizwe n'umurage w'ababyeyi be.
  
  Muri rusange rero abana b'abahungu hamwe n'abana b'abakobwa 
  bafite uburenganzira bungana bwo kuzungura umutungo w'ababyeyi 
  babo bapfuye. Nubwo ababyeyi baba barapfuye batabonye uko baraga 
  abana babo umutungo wabo, umutungo basize uba ari uw'abana basize. 
  Uwo mutungo ushobora kuba ugizwe n'amazu, amasambu, amafaranga 
  n'ibindi byasizwe n'ababyeyi nubwo baba batarashakanye byemewe 
  n'amategeko cyangwa barerwa n'umwishingizi.
  
  Umwishingizi yita ku mutungo w'abana arera mu buryo butababangamiye. 
  Umwishingizi yita ku mutungo w'abana kugeza igihe bahawe ubukure 
  n'amategeko cyangwa kugeza igihe bagize imyaka makumyabiri n'umwe. 
  Umwishingizi nta burenganzira afite bwo gukoresha uko ashatse umutungo 
  w'uwo yishingiye mu zindi nyungu ze zihariye. Ibi byamukururira ibihano 
  birimo gutanga ihazabu cyangwa gufungwa. Ntiwazungura umutungo 
  w'umwishingizi wawe keretse iyo yakuraze byemewe n'amategeko. 
  Iyo hari abavandimwe be ni bo bonyine bafite uburenganzira bwo 
  kumuzungura.
  
  Iyo umuntu atwaye inzu cyangwa undi mutungo bitari ibye aba yibye. Mu 
  Rwanda abaturanyi cyangwa abavandimwe bajya bigarurira umutungo 
  w'abana bibana. Igihe hatari urengera abana abavandimwe cyangwa 
  abaturanyi bigarurira umutungo wabo. Ibindi bihe usanga umuvandimwe 
  cyangwa umwishingizi yigaruriye umutungo noneho agasigara afashe ba 
  bana ba nyirumutungo nabi. Ibyo Leta ntibishyigikira ari na yo mpamvu 
  bihanwa n'amategeko.
  
  Nyamara umutungo w'umuntu akenshi awukomora ku gukora. Buri 
  muntu iyo yiyemeje gukorana umwete n'umurava yiteza imbere kandi 
  agateza imbere igihugu ke. Umwana wifuza kubigeraho agomba 
  gutangira hakiri kare.
  

  Bana rero mutangire mwige mushyizeho umwete kuko umutungo 

  
  

  wa mbere muri iki gihe tugezemo ari ukwiga. Ariko mushobora no 
  korora amatungo magufi, mugahinga ibiti byera imbuto, mugatangira 
  kwizigamira hakiri kare.
  A. Inyunguramagambo
  Sobanura aya magambo ukurikije uko yakoreshejwe 
  

  mu mwandiko.

  Umwitozo ku nyunguramagambo
  

  Tanga interuro zawe bwite zirimo aya magambo:

  

  B. Ibibazo byo kumva umwandiko
  Musubize ibibazo bikurikira byabajijwe ku mwandiko 
  mu magambo yanyu bwite
   1. Ukurikije ibivugwa muri uyu mwandiko, umutungo uturuka 
  hehe?
   2. Ukurikije ibivugwa muri uyu mwandiko, kuzungura ni iki?
   3. Ukurikije ibivugwa muri uyu mwandiko, indishyi z'akababaro ni 
  iki?
   4. Ni izihe nshingano z'umwishingizi?
  C. Gusesengura umwandiko
   Erekana ingingo z'ingenzi zivugwa muri uyu mwandiko.
  D. Ihangamwandiko
   Himba umwandiko uvuga ibintu uteganya gukora kugira ngo nawe 
  

  utangire kubona umutungo hakiri kare.

  2.3. Uburenganzira bw’abanyantege nke
  

  
  

  Muhirwa yari afite umugore witwa Mukandori n'abana batanu ndetse 
  agomba no kwita kuri nyina wari mu za bukuru. Umuryango wa Muhirwa 
  wari ukennye, ku buryo abana be batashoboraga kwiga ngo barangize 
  amashuri. Mu rugo bari batunzwe no guca inshuro kugira ngo babone 
  ikibatunga. Babagaho mu buzima bugoranye. Muhirwa yari umugabo 
  w'ibigango, ushoboye gukora ariko kubera umuryango munini yari afite, 
  kandi nta sambu cyangwa amatungo yari afite, utwo akoreye twose 
  tugasa nk'igitonyanga mu nyanja.
  
  Umunsi umwe haza gutera intambara. Iyo ntambara yasanze umugore 
  we atwite kandi afite n'abana babiri bakiri inshuke mu gihe Muhirwa atari 
  imuhira kuko yari yaragiye gupagasa ngo abone icyatunga umuryango 
  we.
  Intambara yatumye umuryango wa Muhirwa uhunga nta bikoresho 
  by'ibanze ujyanye. Dore nawe, umugore we Mukandori yari afite inda 
  y'imvutsi, afite inshuke ebyiri ndetse agomba no gusindagiza nyirabukwe. 
  Mukandori yeguye utwenda, afata udushyimbo n'utundi twaka bari 
  

  basigaranye akorera abana be bakuru maze na we arabashorera

  baragenda. Yagombaga kugendera magufi nyirabukwe nubwo na we 
  atari yorohewe. Kubera ikivunge k'impunzi, Mukandori yaje kuburana 
  n'abana be babiri bakuru. Bari nko mu kigero k'imyaka cumi n'itanu na 
  cumi n'itatu. Aba bana ni bo bari bashoboye kugira ibyo bikorera byo 
  kurya. Iyi mibereho yo guhangayika n'intege nke z'urugendo byatumye 
  Mukandori akuramo inda. Ubwo nyirabukwe na we utari ufite uko 
  yimereye ni we wasigaye ahubwo agomba kwita ku mukazana we dore 
  ko nta kanunu k'abuzuku bari baburanye bari bafite. Iyo ataza kugira 
  abaturanyi ngo bamujyane ku ivuriro ryari hafi y'aho bari bahungiye 
  na we ntiyari kubaho.
  Ku ivuriro bitaye kuri Mukandori baramuvura arakira ndetse kubera ko 
  hari n'ikigo nderabuzima, ba bana b'inshuke na nyirakuru wabo babitaho 
  kugira ngo bashobore kurokora ubuzima bwabo. Umugore wa Muhirwa, 
  Mukandori yamaze ukwezi kose mu bitaro kuko yari yarazahaye mbere 
  yo koroherwa agasanga abandi aho bari barahungiye. Impunzi zari 
  zarashyizwe mu nkambi zitandukanye, maze imiryango y'abagiraneza 
  itangira kwita no guhuza imiryango yatatanye.
  Inkuru y'uko Mukandori yari ari mu bitaro ntabwo Muhirwa yayimenye. 
  Ahubwo yakomeje kurorongotana ashakisha hirya no hino aho 
  umugore we yahungiye. Nuko ku bw'amahirwe aza guhura n'abana 
  be bakuru bari baraburanye na nyina. Muhirwa yaribwiraga ati: "Ubu 
  umugore wange ibye byararangiye. Abana bange bato na mama na 
  bo ibyabo byararangiye." Muhirwa yumvaga yishinja kuba atarakoze 
  ibyo yagombaga gukora. Nuko akibwira ati: "Ubundi iyo ntaza gusiga 
  umugore wange wari hafi kubyara, ubu nta cyo aba yarabaye." Kubera 
  ibibazo yibazaga, Muhirwa yari amaze gutakaza ibiro byinshi. Yirirwaga 
  abaririza niba ntawuzi uko byagendekeye umugore we, abana be ndetse 
  na nyina, akabura uwamuha amakuru y'imvaho.
  Nyuma y'amezi abiri Muhirwa ashakisha hirya no hino yaje kugera ku kigo 
  nderabuzima cyari mu nkambi yitaruye iyo yabagamo, ashakisha abana 
  be bato. Nuko aza kumva umwana amuhamagara ngo: "Papa!" Yumva 
  arikanze, arakebaguza agira ngo hari undi uwo mwana ahamagara. 
  Arebye hafi ye abura umuntu. Ni bwo yabonye akana ke k'agakobwa 
  kiruka kamusanga. Nuko n'ubwuzu bwinshi aragaterura. Arakabaza ati:"
  Hano wahageze ute? Abandi se bari he"? Umwana ataramusubiza aba 
  

  abonye Mukandori ari kumwe na nyina basohoka mu kigo nderabuzima .

  bafite ibikapu byarimo ibiribwa bari bavuye gufata ku kigo nderabuzima. 
  Nuko barahoberana, barishima. Muhirwa ashimishwa no kongera 
  kubona umuryango we, bajya kumwereka icumbi barimo. Muhirwa 
  ntabwo yicaye ahubwo yaravuze ati: "Ubu ngiye kuzana abana bakuru 
  twabanaga tuze twegere iki kigo nderabuzima gifasha abanyantege nke."
  A. Inyunguramagambo
  Sobanura aya magambo ukurikije uko yakoreshejwe 
  mu mwandiko:
  
  Umwitozo ku nyunguramagambo
  Soma, uhuze ijambo rivuye mu mwandiko n'igisobanuro 
  cyaryo ukoresheje akambi.
  

  B. Ibibazo byo kumva umwandiko
  

  Nimusubize ibi bibazo byabajijwe ku mwandiko mu 
  

  magambo yanyu bwite. 
  

  1. Ni ba nde bavugwa muri uyu mwandiko?
  

   2. Kuki uyu mugabo uvugwa muri uyu mwandiko intambara 
  

  yateye ataba mu rugo rwe?
  

   3. Uyu muryango ugeze mu nzira byawugendekeye gute?
  

   4. Uyu mugore uvugwa muri uyu mwandiko yafashijwe na ba nde 
  

  mu bibazo yahuye na byo?
  

  
  

  C. Gusesengura umwandiko
  
  

  
   1. Vuga ingingo z'ingenzi ziri mu mwandiko umaze gusoma. 
  
  

  
   2. Ni irihe somo ukuye muri uyu mwandiko?
  

  Umukoro
  

   Andika inkuru ivuga ku burenganzira bw'abanyantege nke uvuge 
  

  n'ukuntu ubona bwubahirizwa mu gace utuyemo.
  

  2.4. Uburenganzira bw’abafite ubumuga
  

  
  
  

  
  
  

  
  Mu minsi ishize naganiriye na Muyoboke umugabo uhugukiwe n'ibijyanye 
  

  n'amategeko n'uburengazira bwa muntu. Nifuzaga kumenya ibijyanye 
  

  n'uburenganzira bw'abafite ubumuga kuko umwarimu wacu yari 
  

  yabiduhayemo umukoro. Yatangiye ansobanurira ubumuga icyo ari cyo, 
  

  umuntu ufite ubumuga uwo ari we n'uburenganzira afite. Yabinsobanuriye 
  

  atya:"Ufite ubumuga ni umuntu wese wavutse adafite ubushobozi 
  

  nk'ubw'abandi mu byerekeranye n'ubuzima cyangwa wabutakaje 
  

  biturutse ku ndwara, impanuka, intambara cyangwa izindi mpamvu 
  

  zishobora gutera ubumuga. Ubumuga rero butuma umuntu atakaza 
  

  bumwe mu bushobozi bw'ubuzima bwe bityo akaba adafite amahirwe 
  

  angana n'ay'abandi. Hari abafite ubumuga buhoraho nka bariya ubona 
  

  bagendera ku igare ry'abafite ubumuga, abamugaye ingingo, abatumva 
  

  neza, abafite ubumuga bwo kutabona n'ubwo mu mutwe. Hari kandi 
  

  n'abo umuntu yavuga ko bafite ubumuga bw'igihe gito nk'abafite 
  

  ibikomere cyangwa imvune."
  

  Ku byerekeranye n'uburenganzira, yarambwiye ati: "Ufite ubumuga wese 
  

  afite uburenganzira bungana n'ubw'abandi imbere y'amategeko. Umwana 
  

  ufite ubumuga ntahezwa mu ishuri yigana n'abatabufite. Agomba kubahwa 
  

  no guhabwa agaciro bikwiye ikiremwa muntu. Ba nyiri ibigo cyangwa 
  

  amashyirahamwe byita ku bafite ubumuga bagomba gukora ibishoboka 
  

  byose kugira ngo buzuze ibyangombwa bituma abafite ubumuga bagira 
  

  umutekano n'ubuzima bwiza. Bagomba kugira ibikoresho bihagije bituma 
  

  abamugaye bagira ubuzima bukwiye kandi bakagira n'uruhare mu 
  

  mu by'ubuzima bwo mu mutwe.
  

  
  

  
  

  Mu bijyanye n'umurimo, ntitugakorere ivangura iryo ari ryo ryose abafite 
  

  
  
  

  ubumuga ahubwo tubahe amahirwe yo kubona umurimo kuruta utabufite 
  

  
  

  niba banganya ubushobozi mu kazi cyangwa banganyije amanota mu 
  

  ipiganwa. Umuntu wese ukoreye ufite ubumuga icyaha k'ivangura 
  

  cyangwa ihohoterwa iryo ari ryo ryose, ahanishwa igihano gisumba 
  

  ibindi mu biteganywa n'amategeko ku birebana n'icyo cyaha.
  

  
  

  Erega abafite ubumuga na bo ni abantu nka twe twese, bafite 
  

  
  
  

  uburenganzira bwo kugera no gukoresha ahantu rusange 
  

  
  

  bitabavunnye. Ni yo mpamvu, mu nyubako zitanga serivisi zigenewe rubanda 
  

  hagomba guteganywa inzira zorohereza abamugaye ingingo kugera 
  

  aho bashaka serivisi hose, ubwiherero ndetse n'urukarabiro byihariye. 
  

  Na bo bakeneye kubaho bigenga cyanecyane ahantu rusange bitabaye 
  

  ngombwa ko bahora baherekejwe iteka n'ababitaho.Twibatererana na 
  

  bo ni abakiriya bacu, abafatanyabikorwa bacu, rimwe na rimwe usanga 
  

  bari ku rwego rumwe natwe, ari inshuti zacu, abavandimwe bacu, bashiki 
  bacu, abo dufitanye isano n'abandi.

  
  

  A. Inyunguramagambo
  

  Sobanura aya magambo ukurikije uko yakoreshejwe 
  mu mwandiko: 
  
  Umwitozo w'inyunguramagambo
  
   1. Tanga interuro yawe bwite imwimwe irimo aya 
  magambo akurikira bigaragaza ko wumvishije icyo 
  asobanura:
   a) Ipiganwa
   b) Ibiza
   c) Kunganirwa
   2. Mu rwego rwo guca imvugo zisesereza abafite 
  ubumuga amagambo amwe yakoreshwaga kera 
  yavuyeho asimbuzwa imvugo zitarimo gusesereza 
  no gutera ipfunwe. Mu matsinda nimwuzuze iyi 
  mbonerahamwe y'imvugo zajyaga zikoreshwa 
  n'izigomba gukoreshwa ubu:
  
  
  

  B. Ibibazo byo kumva umwandiko
  

  Nimusubize ibi bibazo byabajijwe ku mwandiko mu 
  

  magambo yanyu bwite.
  

  1. Ukurikije ibivugwa muri uyu mwandiko ubumuga ni iki?
  

   2. Ukurikije ibivugwa muri uyu mwandiko ubumuga buturuka 
  hehe?
  
  3. Ukurikije ibivugwa muri uyu mwandiko uburenganzira 
  bw'abafite ubumuga ni ubuhe? 
   4. Ukurikije ibivugwa muri uyu mwandiko ni ibiki bibujijwe 
  gukorerwa abantu bafite ubumuga?
   5. Ni ibiki Leta ikorera abantu bafite ubumuga?
  C. Gusesengura umwandiko
   1. Vuga ingingo z'uburenganzira bw'abafite ubumuga zivugwa mu 
  mwandiko umaze gusoma. 
   2. Ni irihe somo ukuye muri uyu mwandiko?
  D. Kungurana ibitekerezo
   Usibye uburenganzira bw'abafite ubumuga buvugwa mu mwandiko 
  wasomwe nta bundi burenganzira abafite ubumuga ubona bakwiye 
  guhabwa uhereye ku bo uzi mu gace utuyemo cyangwa abo mwigana?
  Umukoro
   Andika inkuru ivuga ku burenganzira bw'abafite ubumuga uvuge 
   n' ukuntu ubona bwubahirizwa mu gace mutuyemo.
  2.5. Indango z’inshinga
  Soma interuro zikurikira maze uvuge icyo inshinga 
  ziciyeho akarongo zivuga mu butumwa zitanga.
   1. Ndagenda uyu munsi.
   2. Singenda none.
   3. Uraza cyangwa ntabwo uza?
   4. Mwitonde mutagwa!
   5. Mwirinde gukora ibyaha mutazahanwa.
   6. Udakora ntakarye!
   7. Ntimukangize ibidukikije!
  Muri izi nshinga, ni izihe zihakana n'izemeza?
  Inshinga zemeza: ndagenda, uraza, mwitonde, mwirinde, gukora.
  Inshinga zihakana: singenda, ntabwo uza, mutagwa, mutazahanwa, 
  udakora ntakarye, ntimukangize.
  

  Kuva mu ndango yemeza tujya mu ndango ihakana, hari amagambo 

  twifashisha.
  Amagambo cyangwa uturemajambo twagiye dufasha mu guhakana ari 
  two, si-, ntabwo, ta-, nta-, na ntisi- : gakora muri ngenga ya mbere ubumwe honyine, mu ndango ihakana
  ta- : gakoreshwa muri ngenga zose, ariko muri ngenga ya mbere 
  gakoreshwa gahinduka "nta" iyo gakoreshejwe mu buryo bumwe na 
  bumwe bw'itondaguranshinga. Urugero: Nintatsinda nzababara.
  nti- : Iyo gahuye na ngenga irangwa n'inyajwi "i" iburizwamo kagafata 
  iyo nyajwi. Ni yo mpamvu gahinduka ntu- muri ngenga ya kabiri ubumwe 
  cyangwa nta- muri ngenga ya gatatu ubumwe.
  Gakoreshwa :
  a) Muri ngenga ya kabiri y'ubumwe: ntugende, ntuzagende.
  b) Muri ngenga ya gatatu y'ubumwe: ntazagende, ntagende.
  c) Muri ngega ya mbere y'ubwinshi: ntitugende, ntituzagende.
  d) Muri ngenga ya kabiri y'ubwinshi: ntimuzagende, ntimugende.
  e) Muri ngenga ya gatatu y'ubwinshi: ntibagende, ntibazagende.
  Umwitozo:
  Tondagura inshinga ziri mu dukubo mu ndago ihakana no mu 
  gihe cyasabwe aho biri:
  a) Umuco wo kuzigama (wakwiriye: shyira mu ndagihe, mu ndango 
  ihakana) mu Banyarwanda.
  b) Hari ibiti biterwa mu myaka (konona; indagihe y'ubusanzwe; indango 
  ihakana).
  c) Jenoside (kongera kubaho ukundi: Inzagihe, mu ndango ihakana).
  d) (Kwironda: Inzagihe mu ntegeko, ngenga ya kabiri y'ubwinshi, 
  indango ihakana), mukurikije ikintu icyo ari cyo cyose, ahubwo 
  muzage mugirana ubumwe n'ubufatanye na buri wese.
  e) (Kongera: Inzagihe, ngenga ya mbere ubumwe, indango ihakana) 
  kunywa itabi.
  2.6. Amagambo akatwa
  Ikata ry'inyajwi zisoza
  Soma izi interuro maze utahure amagambo afite 
  inyajwi zakaswe kubera ko ayo magambo yahuriye 
  n'andi mu nteruro.
  1. Amashyamba n'amazi biri mu bidukikije bifite akamaro kanini ku 
  buzima bwacu? 
  2. Abantu bose bafite icyo bakora nk'abahinzi, aborozi, abanyamyuga 
  ndetse n'abakorera umushahara, bagomba kwitabira kuzigama.
  3. Amaso ye ni nk'ayawe mureba kimwe.
  Ibinyazina ngenera n'byungo "na" na "nka" Inyajwi zisoza 
  ikinyazina ngenera n'ibyungo "na" na "nka" zirakatwa iyo zikurikiwe 
  n'ijambo ritangiwe n'inyajwi.
  Inyajwi zisoza zidakatwa
  Soma izi interuro maze utahure amagambo afite inyajwi 
  zitakaswe kandi ayo magambo yahuriye n'andi mu 
  nteruro. 
  1. Mu ishyamba rya Nyungwe habamo ibintu byinshi bishimisha 
  ababisura.
  2. Ibiremwa biri ku isi byose biruzuzanya.
  3. Uzage uzigama amafaranga kurusha uko uyasohora bizagufasha. 
  4. Kwiga ni uguhora wihugura, si uguhabwa impamyabushobozi ngo 
  urekere aho.
  5. Turwanye ingengabitekerezo ya jenoside aho turi hose. 
  6. Iyo duharaniye ubwuzuzanye n'uburinganire tuba twubahiriza ihame 
  

  ko abantu bose bavukana uburenganzira bungana. 

  2.6. Amagambo akatwa

  Ikata ry'inyajwi zisoza
  Soma izi interuro maze utahure amagambo afite 
  inyajwi zakaswe kubera ko ayo magambo yahuriye 
  n'andi mu nteruro.
  1. Amashyamba n'amazi biri mu bidukikije bifite akamaro kanini ku 
  buzima bwacu? 
  2. Abantu bose bafite icyo bakora nk'abahinzi, aborozi, abanyamyuga 
  ndetse n'abakorera umushahara, bagomba kwitabira kuzigama.
  3. Amaso ye ni nk'ayawe mureba kimwe.
  Ibinyazina ngenera n'byungo "na" na "nka" Inyajwi zisoza 
  ikinyazina ngenera n'ibyungo "na" na "nka" zirakatwa iyo zikurikiwe 
  n'ijambo ritangiwe n'inyajwi.
  Inyajwi zisoza zidakatwa
  Soma izi interuro maze utahure amagambo afite inyajwi 
  zitakaswe kandi ayo magambo yahuriye n'andi mu 
  nteruro. 
  1. Mu ishyamba rya Nyungwe habamo ibintu byinshi bishimisha 
  ababisura.
  2. Ibiremwa biri ku isi byose biruzuzanya.
  3. Uzage uzigama amafaranga kurusha uko uyasohora bizagufasha. 
  4. Kwiga ni uguhora wihugura, si uguhabwa impamyabushobozi ngo 
  urekere aho.
  5. Turwanye ingengabitekerezo ya jenoside aho turi hose. 
  6. Iyo duharaniye ubwuzuzanye n'uburinganire tuba twubahiriza ihame 
  

  ko abantu bose bavukana uburenganzira bungana. 

  Mfashe ko:
  1. Inyajwi zisoza amagambo ntizikatwa.
  2. Urugero: Jya uhora uharanira kujijuka! Inyajwi "i" isoza akabimbura 
  "nyiri", n'inshinga mburabuzi "ni" na "si" ntizikatwa. Naho "nyira"
  ivuga "nyina wa" ikoreshwa mu mazina, ifatana n'ijambo ibanjirije.
  Ingero:
  - Nyiri aya makaye ari he ko yayanyagije?
  - Nyirabukwe yamutuye.
  - Gusoma neza si ugusoma wiruka mu nyuguti, gusoma neza ni 
  ukwitonda ukavuga amagambo uko yanditse.
  1. Inyajwi zisoza indangahantu "ku" na "mu" ntizikatwa kandi zandikwa 
  iteka zitandukanye n'ijambo rikurikira. 
  Urugero: Duharanire gukwiza amahoro mu isi yose duhereye ku 
  ishuri twigaho.
  Umwitozo: Kosora amakosa y'imyandikire ari muri izi 
  nteruro.
  1. Nuva kw'ishuri uge kuhira za ngemwe zibiti twateye ejo bundi.
  2. Gukund'umurimo bizatuma duter'imbere, tuve mu ubukene 
  bwa karande.
  3. Gusoma ibitabo byinshi bifasha kwiyungura ubumenyi nubwenge 
  nubushobozi mu byo dukora.
  2.7. Amarangamutima
  Soma amagambo aciyeho akarongo muri izi nteruro 
  maze utekereze ku miterere n'umumaro wayo, utahure 
  uko yakwitwa.
  1. Yooo! Mbese burya ni uko bagenze!
  2. Ye baba wee! Ubwo ko bajya kumwiba ayo mafaranga yoseyose 
  kuki atari yarayazigwamye muri banki?
  3. Ahaaa! Aho wenda waba watemye ibiti bya Leta!
  

  4. Ayayaya! Mbega ibintu byiza! Aya manota yose ni ayawe!

  Amagambo aciyeho akarongo muri izi nteruro agaragaza ibiri ku mutima 
  w'uvuga. Aha mbere biragaragara ko ababajwe n'ibyabaye. Mu nteruro 
  ya kabiri uvuga aratangara ariko agaragaza kwifatanya n'uwagize 
  ibyago byo kwibwa. Mu nteruro ya gatatu, uvuga arihanangiriza uwo 
  bavugana, amwumvisha ko atangajwe n'ibyo yumvise.
  Aya magambo kimwe n'andi ateye nk'aya aranga ibiri ku mutima 
  w'uvuga. Ni ukuvuga ibyiyumvo afite. Mu byiyumvo habamo: akababaro, 
  gutangara, kwifatanya n'uwagize ibyago, ibyishimo, ...
  
  Inshoza y'amarangamutima:
  
  Amarangamutima ni amagambo adahinduka, agaragaza ibyiyumvo 
  by'uvuga.
  2.8. Inyigana
  
  Soma witonze aka gace k'umwandiko maze utekereze ku 
  miterere n'umumaro by'amagambo aciyeho akarongo:
  Huun. ! Huun! Ihene itangira kubyogabyoga. Dore ishyano! Ibya hano 
  biguruka nta mababa! Itangira gutekereza impyisi. Huun! Huun! Iyo ni 
  gica cy'urukinga n'urutamu ku mugongo! Mutamu ireba hirya no hino, 
  ibura uburyama n'ubuhagarara, ubwoba burayisaga isigara ihinda 
  umushyitsi. Huun! Iratitirije amaso atera ibishashi, iteye iyo shashi 
  y'inshirasoni. Nyirashyano itekereza ibyo guhunga isanga bitagishobotse 
  iti: "Ahasigaye ni ukurwana." Ngo "tiku! Tiku!" Rwasakiranye: ngiryo 
  ihembe ngiryo iryinyo birakururana rubura gica. Isake irinda iyibikiraho, 
  umuseke ureya. Mu rukerera, Mutamu iti: "Nuko nabeshyaga n'ubundi 
  nta hene irwanya impyisi, iki cyago cyanyishe."
  Huun. ! Huun!: Aya magambo arigana impyisi ihuma.
  
  Tiku! Tiku! : Aya magambo arigana urusaku ruturuka ku bintu 
  
  bisekuranye. Atwumvisha uburyo Mutamu yabanje kwirwanaho 
  

  igatikura impyisi ikoresheje umutwe n'amahembe.

  Inshoza y'inyigana
  Inyigana ni amagambo yigana urusaku rw'ibintu, urw'inyoni cyangwa 
  inyamaswa.
  Umwitozo: Tahura amarangamutima cyangwa inyigana 
  ziri muri izi nteruro.
  Mee! Mee! Uwo ni nyiribyago Sehene wize guhebeba ngo none 
  yamwumva igataha.
  Mu kanya gato, Mutamu itangira gutaka iti:"Ayii we! Ahuu! Cya cyago 
  kiranyishe!"
  Ihene iti:"Meee!" Inka iti: "Maaaa!" Intama iti:"Baaa!" Nti:"Byira mbyiruke 
  mwana w' i Rwanda!"
  
  Mu gitondo inyoni zose ziba ziririmba. Inuma igira iti:"Gugu, Gugugu, 
  Gugu!" Inyombya iti:"swiririri". Akayaga kaba gahuhera ngo 
  "shiiii!" Niwumva rero inyoni ziririmba, ntugatangire kwiganyiriza 
  ngo'orororo!" Ahubwo jya uhita wiyorosora ibiringiti vuba 
  

  ngo"shiku! "

  2.9. Inkuru ishushanyije: Dukine kuko ari byiza, 
  

  ariko ntibitwibagize inshingano zacu

  
  

  
  

  
  

  
  

  
  

  
  

  A. Inyunguramagambo
  

   1. Shaka ibisobanuro by'aya magambo: 

  
  

  C. Gusesengura inkuru ishushanyije no gutahura 
  ibiyiranga
   a) Mu matsinda nimwekane ingingo z'ingenzi zigize iyi nkuru.
   b) Mu matsinda nimugerageze gutahura ibiranga inkuru 
  ishushanyije muhereye ku buryo yanditse musubiza ibibazo 
  bikurikira:
   i) Mukireba kuri iyi nkuru mutaranayisoma mubona igizwe n'iki?
   ii) Amagambo y'abakinnyi yanditse he? Agaragazwa n'iki ko 
  ari ay'umukinnyi runaka?
   iii) Ibice bigize inkuru bikurikirana gute? Iyo uyisoma uhera he 
  uga na he?
   iv) Muhereye ku bisubizo mwabonye mwavuga ko inkuru 
  ishushanyije irangwa n'iki?
  

  Ibiranga inkuru ishushanyije
  Inkuru ishushanyije igizwe n'ibice bibiri by'ingenzi: ibishushanyo 
  n'amagambo.Yandikwa mu tuzu tugize imbonerahamwe akenshi 
  iba ifite inkingi ebyiri cyangwa zirenga. Amagambo avugwa mu 
  nkuru aba ari mu tuziga cyangwa utuzu dufite akambi bita "ingobe"
  kaganisha ku uvuga, cyangwa utubumbe tugaragaza ko umuntu arimo 
  gutekereza. Hari n'amagambo asobanura uko abantu bitwaye mu 
  nkuru. Ayo magambo ashyirwa mu kanya gasigara hejuru y'akazu 
  gashushanyijemo nta kambi cyangwa utubumbe tuganisha ku uvuga 
  kayajyaho. Inkuru ishushanyije isomwa uva ibumoso ugana iburyo 
  

  no kuva hejuru ugana hasi nk'uko wasoma inkuru yanditse bisanzwe.

  D. Gukina bigana

  Mukine inkuru ishushanyije mwigana abakinnyi uko 
  bayikinnye, buhorobuhoro muyifate mu mutwe ku buryo 
  muyikina mudasoma.
  
  

  
  

  E. Guhanga inkuru ishushanyije.
   Nimutekereze ibyakorwa mu guhanga inkuru ishushanyije maze 
  mubitondeke muhereye ku cyo mwaheraho kugeza ku cyo 
  mwarangirizaho musubiza ikibazo gikurikira: "Ugiye guhanga inkuru 
  

  ishushanyije wakora iki?"

  Mfashe ko:

  Inkuru ishushanyije ari inkuru igizwe n'ibishushanyo ndetse n'amagambo 
  

  yanditse mu tuzu.

  Nshoboye:

  – Gusoma no gusesengura inkuru ishushanyije.
  – Gukoresha amagambo mashya nandika inkuru.
  Isuzuma risoza umutwe wa kabiri
  Igisobanuro cy'uburenganzira bwa muntu
  Umwarimu yaduhaye umukoro wo kuzagaruka ku ishuri 
  dushobora gutanga ibisobanuro ku bijyanye n'uburenganzira 
  bwa muntu, cyanecyane ubw'abana, ubw'abanyantege nke ndetse 
  n'uburenganzira ku mutungo.
  Natekereje ku ijambo " uburenganzira " numva ntarisobanukiwe neza 
  kuko bwari na bwo bwa mbere ndyumva. Si nge warose ngera mu rugo. 
  Nuko nsaba ababyeyi bange uruhushya rwo kujya kwa Muyoboke, 
  umunyamategeko duturanye ngo amfashe gusobanukirwa n'umukoro 
  umwarimu yaduhaye. 
  Nuko ngeze kwa Muyoboke arambaza ati:"Kanyamatsiko se kandi 
  nakumarira iki ?" Ako ni akazina yampimbye kuko nkunze kumubaza 
  utuntu twinshi. Ni ko kumubwira nti:"Nagira ngo munsobanurire 
  ibijyanye n'uburenganzira bw'abana. Ariko munsobanurire mbere na 
  

  mbere iryo jambo"uburenganzira" mbanze ndyumve neza."

  Muyoboke ni ko kumbwira ati:"Mu Rwanda ndetse no ku isi yose, buri muntu 
  uwo ari we wese n'ubwo yaba ari umwana muto afite uburenganzira bwinshi. 
  Uburenganzira umuntu arabuvukana. Ni nk'izina ryawe, indeshyo yawe, 
  ururimi uvuga cyangwa ibyo wizera. Ni bimwe mubikugize. Uburenganzira 
  ntibugurishwa. Abantu mu bihugu byose biyemeje kubwubahiriza, kuko 
  ari bwo butuma bubahana. Ubwo burenganzira buboneka mu cyo twita 
  amategeko, haba mu Itegeko Nshinga cyangwa andi mategeko. Aya 
  mategeko afata ibikureba byose nk'ibintu bifite agaciro karemereye kuruta 
  ibindi byose. Kandi ibyo bikureba biba bigomba kurengerwa hakurikijwe ayo 
  mategeko. Ni yo mpamvu igihe hagize ubangamira uburenganzira bwawe, 
  Leta igomba kukurengera. Bityo ukaba ugomba kumenya uburenganzira 
  bwawe kugira ngo igihe bibaye ngombwa ubuharanire.
  
  Muri make, uburenganzira ni ibyo amategeko akwemerera. Kandi ibyo 
  amategeko akwemerera ntawemerewe kubikuvutsa kuko bigenze 
  bityo yaba aguhohoteye. Dukunze kugira inama abantu ngo bage 
  bamenya amategeko kugira ngo bamenye ibyo bemerewe n'ibyo 
  batemerewe.
  
  Amategeko y'u Rwanda, Itegeko Nshinga ndetse n'andi mategeko, 
  arengera uburenganzira bwa buri wese. Hari kandi n'amategeko 
  mpuzamahanga arengera abantu banyuranye. Ayo mategeko n'Igihugu 
  cyacu kirayemera kandi cyayashyizeho umukono, kinayinjiza mu 
  Itegeko Nshinga. Igihe ibihugu byinshi bifite amategeko, bikubahiriza 
  uburenganzira harimo n'ubw'abana, bivuga ko uburenganzira bw'abana 
  ari ingenzi. Nk'ubu, buri wese afite uburenganzira bwo kubaho 
  no kwiyubaha, kugira umutungo, kuvurwa, kwiga no kuba twese 
  tureshya imbere y'Ubutabera . Amategeko y'u Rwanda arengera 
  ubwo burenganzira atitaye ku myaka y'umuntu. Rero igihe uwo ariwe 
  wese akoze ikosa ryo kukuvutsa uburenganzira bwawe aba yishe ayo 
  mategeko yose. Kandi uwishe amategeko arabihanirwa. Igihe uzi icyo 
  amategeko avuga ku burenganzira bwawe ukaba waharanira ubwo 
  burenganzira biba byatunganye, kuko icyo gihe no gufata ibyemezo 
  

  birakorohera".

  I. Inyunguramagambo
   1. Koresha aya magambo mu nteruro zumvikana kandi 
  ziboneye: Uburenganzira, kurengerwa, aguhohoteye, 
  ibyemezo, umunyamategeko
   2. Andika amagambo ari mu mwandiko asobanura 
  kimwe n'aya akurikira: gusinya, gukurikizwa, umuntu wize 
  cyangwa umuntu ukora ibijyanye n'amategeko, umuntu ufite 
  inyota yo kumenya ibintu.
  II. Ibibazo byo kumva umwandiko
   1. Nk'uko bivugwa mu mwandiko, uburenganzira ni iki?
   2. Ni ubuhe bumwe mu burenganzira buri muntu wese yemerewe, 
  buvugwa muri uyu mwandiko?
   3. Ni ayahe mategeko avugwa mu mwandiko? 
   4. Iyo umuntu atubahirije uburenganzira bwawe, aba akoze iki?
   5. Ni irihe somo uvanye muri uyu mwandiko?
  III. Ikibonezamvugo
  1. Shyira izi nshinga mu ndango ihakana.
   a. Ndaza
   b. Ndaje 
   c. Nuza ndishima
   d. Nimukora muzatera imbere.
   2. Shyira mu ndango yemeza.
   a. Ntituzahahurira
   b. Nudatsinda sinzaguhemba.
   c. Ntimugahorane impungege z'uko muzamera ejo.
   3. Andika uko bikwiye interuro zikurikira
   a. Amazi numwuka duhumeka ni ibintu dukenera kurusha 
  nibyo turya.
   b. Muge mukundana nkabavandimwe.
   c. Abana bose, baba abafite ubumuga nabatabufite, ntibagomba 
  

  kuvutswa uburenganzira bwo kwiga.

  IV. Guhanga bandika.
   Andika inkuru wabwira abantu mubana ku bijyanye 
  n'uburenganzira bw'umwana mwize n'ibyagushimishije. 
  Uratangira gutya:
   Muri iyi minsi twize ibijyanye n'uburenganzira bw'abantu 
  batandukanye: ubw'abana, ubw'abamugaye n'ubw'abanyantege nke. 
  Twagiye dusoma imyandiko itandukanye, tukanayisesengura, ndetse 
  hari n'uwo twakinnye.
  
   Mu burengazira bw'abana twize ko......
   Ku bijyanye n'uburenganzira bw'abamugaye twize ko....
   Ku bijyanye n'uburenzira bw'abanyantege nke twize ko, ...
  

   Mu kwanzura navuga ko ...

  

• 3 Gufata neza ibidukikije

  3.1. Ibidukikije

  
  

  Ibidukikije muri rusange bigizwe n'ubutaka, ibiburiho n'ibiburimo, 
  amazi n'ibiyarimo, umwuka n'ikirere, ibinyabuzima biri ku isi n'ibikorwa 
  by'umuntu. Umuntu akaba ari we uri hagati ya byose.
  
  U Rwanda ni igihugu k'imisozi miremire. Kubera ubwinshi bwayo rwitwa 
  "Igihugu k 'imisozi igihumbi." Iyo misozi igiye ibisikana n'ibisiza, ibibaya 
  bitembamo amasoko, imigezi mito n'imigezi minini. Hamwe na hamwe 
  hashashe ibidendezi by'amazi byitwa ibiyaga. Imisozi y'i Rwanda yisakaye 
  amashyamba atuma isa neza kandi akayirinda isuri. Muri ayo mashyamba 
  hari ayatewe mu bikorwa by'umuganda, aterwa n'abaturage ku giti 
  

  cyabo n'aya kimeza nka Nyungwe, Gishwati, Mukura, Cyamudongo,

  urugano rwo mu Birunga, ishyamba riboneka muri Parike y'Akagera 
  n'ishyamba rya Busaga. Ibyiza by'amashyamba ntawutabizi kuko 
  tuyakesha umwuka mwiza duhumeka, ku buryo bayita ibihaha by'iyi si 
  dutuyeho. Ni yo atuma habaho imvura ituma tweza imyaka, tukabona 
  ibidutunga, akarwanya isuri ndetse agafata ubutaka. Ni na yo kandi 
  ntaho y'inyoni n'inyamaswa.
  
  Kubera izo mpamvu tuba tugomba kuyafata neza, tuyaharurira tuvanamo 
  ibyatsi bibi, tuyakonorera kandi tutayaragiramo inka ziyavunagura; na 
  none kandi tubuza abana kurira ibiti babigonda cyangwa babyicundaho. 
  Kugira ngo tubone ibyo turya, hagomba inkwi zo kubiteka, kandi 
  ziva mu biti byatemwe. Gutema ibiti umuntu ntiyabireka burundu 
  ariko kandi ibitemwe byibura byajya bisimbuzwa ibindi. Umuririmbyi 
  w'Umunyarwanda ni we wigeze kuvuga ngo:"Nutema kimwe uge utera 
  bibiri!" Kandi ni inama nziza. Mu rwego rw'imiturire, abantu na bo 
  bakwirinda gusatira amashyamba bayatema ngo babone aho batura.
  
  Ikindi twakwigiraho ni ibara ry'amazi atemba mu migezi iboneka mu 
  gihugu cyacu. Amazi y'iyo migezi asa n'igitaka; bisobanura ko imisozi yacu 
  igenda ikukumuka, itaka ritembera mu migezi na yo ikaritunda irijyana 
  imahanga tugahomba nk'uko umubyinnyi w' Umunyarwanda yigeze 
  kubivuga. Mu migezi yo mu Rwanda hari itemba igana iburasirazuba 
  ikisuka mu ruzi rw'Akagera. Iyo ni igizwe na Mwogo, Rukarara, 
  Mbirurume, Satinsyi, Mukungwa, Base, Bakokwe, Nyabugogo, Akanyaru, 
  Karangaza, Kagitumba n'iyindi. Naho itemba igana iburengerazuba 
  ni Sebeya, Koko, Karunduru, Rusizi n'iyindi. Iyo migezi ibonekamo 
  ibinyabuzima bitandukanye. Habamo amafi, imvubu, ingona, ingaru, 
  inyogaruzi n'izindi.
  
  U Rwanda kandi rufite ibirunga birimo Kalisimbi, Muhabura, Bushokoro 
  bamwe bita Bisoke, Sabyinyo, Gahinga. Imisozi yo hagati mu gihugu yitwa 
  ibitwa. Ni imisozi itari miremire cyane ariko ikagira umwihariko wo 
  kuba ishashe hejuru mu mpinga harambuye. Dufite kandi Ibisiza n'ibibaya 
  bifite ubutumburuke bugufi ibyinshi bikaba byiganje mu burasirazuba 
  bw'u Rwanda ariko ntitwakwibagirwa ikibaya cya Bugarama kiboneka 
  

  mu burengerazuba.

  Mu biyaga byo mu Rwanda twavuga nka Kivu, Burera, Ruhondo, 
  Muhazi, Mugesera, Cyohoha, Rweru, Sake, Cyambwe, Nasho, Ihema, 
  Rwanyakizinga, n'ibindi bito. Inyamaswa ziboneka mu migezi akenshi 
  ziboneka no mu biyaga.
  
  Abana na bo bafite inyungu z'uko ibidukikije birindwa kandi bigacungwa 
  neza kubera ko imibereho myiza yabo ari byo ishingiyeho. Abana 
  bagomba kubungabunga ibidukikije kuko ari byo bituma ubuzima 
  bw'umuntu buba bwiza. Bakwiye kuzirikana ko buri kintu mu bidukikije 
  gifite akamaro kihariye; bakihatira kugira ubumenyi ku bidukikije bityo 
  bagasobanurira bagenzi babo, ababyeyi babo ndetse n'abaturanyi 
  ibyiza dukesha ibidukikije n'inyungu dufite mu kubifata neza. Kugira 
  ngo bongere ubumenyi bwabo ku bidukikije, abana bashobora gusoma 
  ibitabo, ibinyamakuru, kubaza ababyeyi n'abarimu babo, abashakashatsi, 
  
  abayobozi, kumva radiyo, kureba ibiganiro bya tereviziyo n'ibindi.
  Aya makuru yatuma abana bagena ibikorwa bakora mu rwego rwo 
  gufata neza ibidukukije. Ibyo bikorwa byaba nko gukora ubusitani, 
  gutera indabyo, gutera ibiti, gutoragura imyanda inyanyagiye aho 
  bakinira, gusiba utwobo turekamo amazi y'imvura, gukubura, korora 
  amatungo magufi nk'inkoko, ihene, intama, ingurube, imbata, imbeba za 
  kizungu, inkwavu n'andi. Bashobora na none kurema amatsinda agamije 
  kurengera ibidukikije, guhimba indirimbo n'imivugo ijyanye no kurengera 
  ibidukikije, gukinira ku bibuga bateyeho ibyatsi n'ibindi.
  
  Abana mu rwego rwo kurengera ibidukikije, bakwirinda ibi bikurikira: 
  guta imyanda aho babonye hose, gutoba amazi, kwihagarika no kwituma 
  ku gasozi, kwangiza ibimera, gutwika ibyatsi n'amashashi, kujugunya 
  imyanda mu migezi, mu masoko no mu biyaga kuko byanduza amazi 
  kandi kunywa amazi mabi bikaba bitera indwara nyinshi. Bakwiye no 
  kwirinda kwica inyamaswa, kwirinda kwiyanduza bicara ahantu hadafite 
  isuku, kwisiga imyanda n'ibindi.
  
  None se ibi byose ko ubyumvise, wowe nk'umunyeshuri wo mu mwaka 
  

  wa gatanu wiyemeje gukora iki ngo urengere ibidukikije?

  A. Inyunguramagambo
  Shaka ibisobanuro by'aya magambo yakoreshejwe mu 
  mwandiko. 
   1. Imisozi yisakaye amashyamba
   2. Intaho
   3. Gusatira
   4. Ibihaha by'isi
  

  Imyitozo ku nyunguramagambo

  1. Koresha amagambo akurikira mu nteruro zawe bwite 
  zigaragaza ko wumva icyo asobanura:
  a. Gusatira b. Intaho c. Ibihaha
  2. Uzurisha amagambo ukuye mu mwandiko interuro zikurikira
  a. Pariki ya ................. iherereye mu burengerazuba bw'u Rwanda.
  b. Muri pariki y ................. habayo ingagi zinjiza amadovize.
  c. Isunzu rya ................. rigabanya amazi y'uruzi rwa ................. n'uruzi 
  rwa .................
  d. Abana na bo barasabwa kutanduza amazi y'.................n'ay'.................
  3. Tanga impuzanyito z' amagambo yakoreshejwe mu 
  mwandiko
   a. Ibihingwa b. Akuze cyane c. Ibibondo 
  4. Tanga imbusane z'amagambo akurikira yakoreshejwe mu 
  mwandiko
   a.Migufi b. Minini c. Byiza
  B. Ibibazo byo kumva umwandiko
  Musubize ibi bibazo byabajijwe ku mwandiko
   1. Uyu mwandiko uribanda ku ki?
  

   2. Kuki u Rwanda rwitwa Igihugu k'imisozi igihumbi?

  3. Andika nibura inyamaswa eshatu ziba mu mazi zivugwa mu 
  mwandiko.
   4. Kuki abana na bo bagomba kubungabunga ibidukikije?
   5. Andika nibura ibintu bibiri abana basabwa mu kurengera 
  ibidukikije.
   6. Ni hehe abana bakura amakuru yo kurengera ibidukikije?
  C. Ibibazo byo gusesengura umwandiko
   1. Ni iyihe nsanganyamatsiko ivugwa muri uyu mwandiko?
   2. Erekana ingingo z'ingenzi zivugwa muri uyu mwandiko?
  D. Umwitozo w'ubumenyingiro
   Andika ingaruka ziterwa no gutema ibiti bigashira ku musozi.
  3.2. Ingiro nkora n’ingiro ntega
  
  Nimusome interuro zikurikira maze muzishyire mu 
  matsinda mukurikije ko ari ruhamwa ikora igikorwa 
  cyangwa ko ikorerwaho igikorwa.
  
   1. Abantu bose barinde ibidukikije kwangirika! 
   2. Ibidukikije birindwe n'abantu bose kwangirika!
   3. Ibiti biduha akuka keza.
   4. Duhabwa akuka keza n'ibiti.
   5. Ababyeyi bakwiye gutoza abana kwita ku bidukikije bakiri 
  bato. 
   6. Abana bakwiye gotozwa n'ababyeyi babo kwita ku bidukikije 
  bakiri bato.
  Iyo bavuze ingiro y'inshinga baba bashaka kuvuga uburyo inshinga 
  ihindura imiterere bitewe n'uko ruhamwa yitwaye mu gikorwa kivugwa 
  n'inshinga. 
  1. Bavuga ko inshinga iri mu ngiro nkora iyo ruhamwa ari yo ikora 
  igikorwa kivugwa n'inshinga.
  2. Bavuga ko inshinga iri mu ngiro ntega iyo ruhamwa ari yo 
  

  ikorerwaho igikorwa kivugwa mu nshinga.

  Imyitozo 

  A. Hindura interuro zikurikira mu ngiro nkora cyangwa ntega
   1. Abana bigishwa n'ababyeyi.
   2. Abantu bagurisha ibiti bakabona amafaranga.
   3. Imbwa yapfuye irahambwa, ntijugunywa mu mazi.
   4. Kuki abana b'abahungu n'ab'abakobwa batera ibiti?
  B. Uzurisha ijambo utoranyije mu dukubo
   1. Gutema amashyamba ................. isuri (bitera, biterwa).
   2. N'ibidukikije ................. na jenoside (byashenywe, byashenye).
   3. Koga amazi mabi ................. indwara ya tirikomonasi (bitera, 
  biterwa).
   4. Abatagira ingingo zose z'umubiri................. na bo bakiga 
  (barafasha, barafashwa).
  
  Isuzuma risoza umutwe wa gatatu
  
  Imiterere y'ikirere yagiye ihinduka uko ibihe bigenda biha ibindi. Kuri 
  ubu, isi imaze hafi imyaka miriyari eshanu iriho. Muri icyo gihe cyose 
  yabayeho, ibintu byagiye bihinduka, ibihe bigahinduka, n'imiterere 
  y'ikirere ikagenda ihindagurika.
  Turebye uko isi yacu iteye, izengurutswe n'ikirere kigizwe n'imyuka 
  itandukanye. Iyo myuka itabayeho, nta kinyabuzima cyaba k'isi. 
  Ikirere gikikije isi yacu rero twakigereranya n'inyanja zuzuye imyuka. 
  Iyo myuka igenda isunikana, hazamo imiyaga, ikibirindura, igatembera. 
  Ni yo mpamvu burya iyo imvura igiye kugwa, habanza kubaho imiyaga. 
  Ni imyuka yo mu kirere iba isunikana. Ibyo ni byo bituma ikirere 
  kidukikije kigenda gihinduka, rimwe hagakonja, ubundi hagashyuha, 
  ikindi gihe imvura ikagwa. 
  
  Uko iyo myuka itembera rero ni ko ihindura ikirere cy'ahantu aha
  n'aha. Hamwe imvura iba iri kugwa, ahandi izuba rikava. Iyo myuka 
  ni yo itanga ibihe by'ubuhinzi kuko ituma igihe kimwe kiba ik'imvura 
  

  ikindi kikaba ik'izuba.

  Muri icyo kirere ni ho dusanga umwuka duhumeka witwa okisijene, 
  ndetse n'umwuka wa karuboni ibimera bikenera kugira ngo bishobore 
  gukura. 
  
  Abantu n'ibimera rero ni magirirane. Impamvu ni uko umwuka 
  dusohora ari wo bikenera, na ho byo uwo bisohora tukaba ari wo 
  twe tuba dukeneye kugira ngo duhumeke. 
  
  Mu by'ukuri, imiterere y'ikirere k'isi yacu dutuyemo, igirwamo uruhare 
  rukomeye n'izuba. Ni ryo ryohereza urumuri n'ubushyuhe ku isi. Iyo 
  myuka isanzwe iri mu kirere, ifite akamaro kuko ituma ku isi habaho 
  ubushyuhe bugereranyije n'ubukonje butarenze urugero. Iyo myuka 
  rero, iboneza imirasire y'izuba ikatugeraho itabangamiye ubuzima 
  bwacu. Ni na yo igarura ubushyuhe ku isi igatuma hataba ubukonje 
  bukabije. 
  
  Muri iki gihe tugezemo, muri iyo myuka hivangamo ituruka mu myotsi 
  y'ibyo ducana: amashyamba yahiye, imyuka ituruka mu nganda, imyotsi 
  y'amamodoka n'amapikipiki. Iyo myuka mu by'ukuri itari myiza igenda 
  ibangamira imiterere y'ikirere kandi igenda yiyongera uko bwije n'uko 
  bukeye.
  Uko abantu bagiye biyongera ku isi bakanahakorera ibikorwa byinshi 
  bitandukanye, ni ko ikirere gikikije isi kigenda kinjiramo imyuka myinshi 
  idakenewe. Iyo myuka abantu bohereza mu kirere, ni yo ituma kigenda 
  gihindagurika. 
  
  Ibyo bigira ingaruka mbi ku mihindagurikire y'ikirere, rimwe imvura 
  ikabura ntigwire igihe, ubundi yagwa ikaza ari nyinshi igatera imyuzure. 
  Haba ubwo igwa igihe gito ikagenda imyaka itarera, ubundi ikagwa 
  igihe kirekire imyaka yeze ikayiboza. Izuba na ryo iyo ricanye riza 
  rikaze cyane, rigatera abantu bamwe kurwara, amazi agakama aho 
  
  yari ari, ubwatsi bw'amatungo bukabura. 
  Ibyo byose kera ntibyahozeho. Imvura yagwiraga igihe cyayo, abantu 
  bakamenya igihe bagomba guhingira n'igihe bazasarurira.
  
  Ibyo rero bikwiye gutuma twibaza tuti:"Ese nibikomeza gutya, mu 
  gihe kiri imbere bizaba bimeze bite? " Nidukomeza se kohereza 
  mu kirere imyuka icyangiza, abadukomokaho ejo ubuzima bwabo 
  ntibuzahahungabanira ? Nibikomeza se, ntihazagera igihe ikirere 
  kigahinduka burundu, izuba ryava rigatwika ikinyabuzima cyose kiri 
  ku isi cyangwa imvura ikagwa, ahantu henshi hakuzura amazi.
  Aha rero birasaba ko abantu bose babimenya, maze buri wese agafata 
  ingamba ku bimureba, kugira ngo ubuzima bukomeze busagambe ku isi.
  
  I. Inyunguramagambo
  1. Tanga ibisobanuro by'aya magambo ukurikije uko 
  yakoreshejwe mu mwandiko.
  a. Uko ibihe bigenda biha ibindi b. Okisijene
  c. Karuboni d. Turi magirirane
  2. Koresha amagambo akurikira mu nteruro ziboneye 
  wihimbiye. 
  
  a. Uko ibihe bigenda biha ibindi b. Okisijene
  c. Karuboni d. Turi magirirane
  II. Ibibazo ku mwandiko.
  Subiza ibi bibazo byabajijwe ku mwandiko mu magambo yawe 
  bwite, utandukuye interuro ziri mu mwandiko uko zakabaye.
  
  a. Ni gute abantu n'ibimera ari magirirane ?
  b. Kuki iyo imvura igiye kugwa habanza kubaho imiyaga ?
  c. Izuba ridufitiye akahe kamaro?
  d. Ni ibihe bintu bivugwa mu mwandiko bituma mu kirere hajyamo 
  imyuka ihumanye?
  e. Hari ibindi wowe uzi bitavuzwe mu mwandiko?
  f. Tanga urugero rw'uruganda rwo mu Rwanda rwaba rwangiza 
  ikirere. 
  g. Ubona hakorwa iki kugira ngo hagabanywe imyuka mibi ihumanya 
  ikirere ?
  
  

  III. Gutanga ibitekerezo ku byavuzwe mu mwandiko.
   Ingingo yo gutangaho ibitekerezo: 
  Inganda zirakenewe kuko ari zo zitunganya ibintu dukenera mu 
  buzima bwacu bwa buri munsi. Nyamara zohereza imyuka mibi mu 
  kirere, ku buryo byatangiye kugira ingaruka ku buzima bw'abantu. 
  Hari abicwa n'ubushyuhe bukabije, hari aho imyaka itakera kubera 
  ihindagurika ry'ikirere. Mubona hakorwa iki? Inganda zihagarikwe 
  cyangwa tureke ikirere cyangirike n'ubwo cyo kidashobora gusanwa?
  
  IV. Ikibonezamvugo.
  1. Soma interuro zikurikira maze uvuge niba inshinga iciyeho 
  akarongo iri mu ngiro nkora cyangwa mu ngiro ntega.
  
   a. Abantu bangiza ibidukikije.
   b. Ibidukikije byangizwa n'abantu.
   c. Amazi anyobwa nta bara agira, ntanuka, ntahumura.
   d. Gukunda no gukundwa birashimisha
  2. Shyira inshinga ziciyeho akarongo mu ngiro ntega maze 
  uhindure ibikwiye guhinduka kugira ngo ubutumwa 
  bukomeze kuba bumwe.
  
   a. Ababyeyi bagomba kurinda abana ihohoterwa.
   b. Abana bagomba kubaha ababyeyi.
   c. Kuzigama ifaranga rimwe biruta kwinjiza amafaranga ijana.
   d. Abantu twese twifuza gukunda.
  3. Shyira inshinga ziciyeho akarongo mu ngiro nkora maze 
  uhindureibikwiye guhinduka kugira ngo ubutumwa 
  bukomeze kuba bumwe.
  
   a. Ni ngombwa ko abafite ubumuga bafashwa mu myigire yabo.
   b. Isuri irwanywa n'ibiti.
   c. Abantu bahabwa umwuka mwiza n'ibimera.
   d. Abana biga neza bakundwa n'abarezi.
  

   e. Ibitabo bikwiye gusomwa n'abantu bose.

  
  

  
  

  
  

• 4 Ubuzima bw'imyororokere

   4.1. Tuboneze ubuzima bw’imyororokere

  
  

  Abana bane biga mu Mujyi wa Kigali ari bo Sugi, Manzi, Mudahemuka na Sano, 
  umunsi umwe baganiriye ku buzima bw'imyororokere. 
  

  Bagiranye ikiganiro gikurikira:

  Manzi: Ese Sugi, kuki iwanyu bakwise Sugi?
  Sugi: Data yambwiye ko yarinyise kugira ngo nzabe 
                               umukobwa w'imico myiza, uzahesha ishema ababyeyi.
  Mudahemuka: Nyamara buriya hari n'ikindi bivuze. Ubundi isugi ni 
                                 umukobwa utarigeze ukora imibonano mpuzabitsina. 
                                 Bishobora no kuba igisabo kitigeze gicundirwamo, 
                                  cyangwa igicuma kitarakoreshwa.
  

  Sugi: Umva Mudahemuka ibyo azanye! Iby'imibonano 

                                mpuzabitsina urumva bitureba ko twe tukiri abana. 
  Mudahemuka: Nyamara biratureba. None se ntiwabonye ko no mu 
                                bitabo bitandukanye babivugaho. Nge ababyeyi bange 
                                barangije no kubinsobanurira kuko ngo tugomba 
                                 kubimenya hakiri kare kugira ngo tutazabigwamo 
                                 tutabizi. 
  Sano: Ibyo nange mama yabimbwiyeho. Ngo abakobwa 
                                  bageze mu kigero cy'ubwangavu n'abahungu bageze 
                                   mu kigero cy'ubugimbi baba bashobora gushukwa ku 
                                     buryo bworoshye. 
  Mudahemuka: Ni igihe cyo gukomera ku busugi ku bakobwa 
                                  n'ubumanzi ku bahungu. 
  Manzi: None se ni ukuvuga ko imanzi ari umuhungu na we 
                            utarigeze ukora imibonano mpuzabitsina?
  Mudahemuka: Yego nyine! Ubwo se ntiwari uzi icyo izina ryawe 
                                     risobanura?
  Manzi: Aho ho urabeshye rwose! Ubwo se ninkura nkashaka 
                          umugore nzareka kwitwa Manzi? Nge nzi ko imanzi 
                          ari umuntu w'intwari kandi ni cyo izina ryange rivuga.
  Mudahemuka: Ibyo na byo ni byo. Ariko umenye ko hari n'imanzi 
                             kera bacaga ku mubiri nk'imitako.
  Sano: Ariko ibyo byose wowe ubimenya ute Mudahemu?
  Mudahemuka: Nge rwose nganira n'ababyeyi bange kandi nkababaza 
  i                  bibazo byose numva ntasobanukiwe. Mama aherutse 
                      kubinsobanurira neza: Uzi ko hari abagore bakuze 
                         bashukashuka abahungu bamaze kuba ingimbi, 
                         bakabakoresha imibonano mpuzabitsina! Babashukisha 
                       amafaranga, terefoni n'ibindi bintu bihenze. 
  Sano: Ibyo rwose ni byo. Ngo hari abagabo bakuze usanga 
                   bihererana abakobwa b'abangavu, bakabakoresha 
  imibonano mpuzabitsina babashukishije ubusabusa. 
  Sugi: Ubwo se abahungu na bo barabashuka cyangwa ni bo 
                 bijyana yo?
  Mudahemuka: Umwana wese utarageza imyaka cumi n'umunani burya 
                 ntaba yakamenye kwifatira ikemezo. Uretse rero ko 
  

                  abakobwa bo bibagiraho ingaruka ku buryo bugaragara

  bagatwara inda, burya n'abahungu barahangirikira 
  kuko baba bishoye mu bintu bataremererwa bibangiza 
  mu mutwe bagata ishuri cyangwa bagahinduka 
  inzererezi.
  Sano: Nge rero ndumva twebwe abakobwa ari twe dufite 
  ibibazo bikomeye. Uzi gutwara inda ukiri umwana 
  muto sha?
  Sano: None se umwana wo mu wa gatanu yatwara inda?
  Sugi: Cyane rwose! Iyo umukobwa yatangiye kujya 
  mu mihango, aba ashobora gusama. Iyo akoze 
  imibonano mpuzabitsina idakingiye atwara inda 
  cyangwa akandura indwara zinyuranye.
  Sugi: Ubu ngiye kwirinda ikintu icyo ari cyo cyose cyanshora 
  muri ibyo bintu. 
  Manzi: Nange rwose ibyo bintu nzabigendera kure. Nta 
  mpamvu yo kwiyicira ubuzima.
  Mudahemuka: Mufashe rwose imigambi myiza nge nari 
  nyisanganywe. 
  Sano: Nange rwose ibyo bintu nzabyirinda. Gusa tuge 
  tubibwira n'abandi na bo bafate ingamba zo 
  kubirwanya.
  A. Inyunguramagambo
  Shaka ibisobanuro by'aya magambo yakoreshejwe 
  mu mwandiko.
  1. umwangavu, 2. isugi, 3.imanzi, 4.ingimbi, 
  Umwitozo w'inyungaramagambo
  1. Koresha amagambo akurikira mu nteruro zawe bwite 
  zigaragaza ko wumva icyo asobanura:
   a. Umwangavu
   b. Ingimbi
   2. Uzurisha amagambo ukuye mu dukubo interuro 
  zikurikira (agakingirizo, kuniga, ingimbi, umwangavu, 
  gusama).
  a. Uyu mukobwa amaze kuba ..................
   b. Yakoze imibonano mpuzabitsina akoresha .................. kuko 
  atifuzaga .................. inda.
   c. Umuhungu w' .................. atangira kumera inshakwaha, insya, 
  ubwanwa n'ubwoya ku maguru no kumaboko, no .................. 
  ijwi.
  B. Ibibazo ku mwandiko
  Musubize ibi bibazo byabajijwe ku mwandiko mu 
  magambo yanyu bwite.
   1. Ni ba nde bavugwa mu mwandiko?
   2. Ni zihe ngaruka zishobora kugera ku mukobwa w'umwangavu 
  wishoye mu mibonano mpuzabitsina ?
   3. Ni ryari umunyeshuri wo mu wa gatanu yatwara inda?
   4. Ni zihe ngaruka zishobora kugera ku bahungu b'ingimbi 
  bishoye mu mibonano mpuzabitsina?
   5. Abanyeshuri bavugwa mu kiganiro bafashe ikihe kemezo?
  C. Gusesengura umwandiko
   1. Ni iki kivugwa muri iki kiganiro muri rusange?
   2. Garagaza isomo ukuye muri iki kiganiro.
  D. Kungurana ibitekerezo
   Ni ibihe byemezo wafata kugira ngo wirinde kwishora mu mibonano 
  mpuzabitsina ukiri muto?
  Ni ngombwa kwirinda ubusambanyi kuko harimo ingaruka 
  nyinshi zirimo gutwara inda, kwandura indwara, guta ishuri, 
  urupfu n'ibindi.
  - Kugira abandi inama mu bijyanye n'ubuzima bw'imyororokere.
  

  - Gukoresha neza mu nteruro ziboneye amagambo nungutse.

  4.2. Uturemajambo tw’amazina rusange mbonera 
  arimo amategeko y’igenamajwi ajyanye 
  

  n’ingombajwi

  Itegereze amagambo aciyeho akarongo muri uyu 
  mwandiko ukurikira maze uyashakire: Intego, 
  indomo, indanganteko n'igicumbi.
  Nibura umukobwa agomba gutegereza kugeza ku myaka cumi n'umunani 
  kugira ngo abe yashobora kubyara. Ndetse amategeko y'Igihugu yo 
  ateganya ko agomba gushaka ku myaka makumyabiri n'umwe. Kubyara 
  mbere y'iyo myaka, bigira ingaruka zikomeye haba ku mubiri we ndetse 
  no mu mibereho ye, mu bukungu no mu mibanire ye n'abandi. 
  Mu gihe umukobwa ageze mu gihe cy'ubwangavu, aba akwiye 
  gusobanurirwa ibijyanye n'imihango, uburyo bwo kwisukura, n'uburyo 
  agomba kwitwara mu gihe ari mu mihango. Umukobwa agomba 
  gutegurirwa ibikoresho byabugenewe byo kwibindisha, nk'udutambaro
  dusukuye cyangwa kotegisi, amazi asukuye n'isabune byo kwisukura. 
  Uruhare rw'ababyeyi, urw'abarezi ndetse n'abo babana ruba rukenewe 
  mu gufasha umukobwa muri iki gihe. Bagomba kumusobanurira 
  ibizamubaho hakiri kare, bakamwumvisha neza ko ari ibintu bisanzwe 
  

  bibaho ku bakobwa bose bafite ubuzima butarimo ikibazo.

  
  

  Gereranya intego n'imvugo maze ushake amategeko 
  y'igenamajwi yakoreshejwe.
  Kugira ngo umuntu agere ku mategeko y'igenamajwi agereranya intego 
  n'imvugo, maze akagerageza kuvumbura impamvu amajwi amwe n'amwe 
  yagiye ahinduka.
  Dore izindi ngero z'amazina, uturemajambo twayo, uko avugwa 
  

  n'amategeko y'iganamajwi akoreshwa.

  

  Ikitonderwa
  Hari ibicumbi bifata ingombajwi "z" mu nteko ya 10 bitari biyisanganywe.
  Ingero:
  Urugi => inzugi
  Uruyuzi => inzuzi
  Urwabya =>inzabya
  Umwitozo
  Garagaza intego, imvugo n'amategeko y'igenamajwi yakoreshejwe mu 
  mazina akurikira:
  1. Inzuki
  2. Inzoga
  3. Udutebo
  4. Indango
  5. Imfizi
  6. Impuha
  7. Imvaho
  

  8. Imbogo

  Mfashe ko:

  Nshoboye:

  Ikitonderwa

  Hari ibicumbi bifata ingombajwi "z" mu nteko ya 10 bitari biyisanganywe.

  Ingero:

  Urugi => inzugi

  Uruyuzi => inzuzi

  Urwabya =>inzabya

  Umwitozo

  Garagaza intego, imvugo n'amategeko y'igenamajwi yakoreshejwe mu 

  mazina akurikira:

  1. Inzuki

  2. Inzoga

  3. Udutebo

  4. Indango

  5. Imfizi

  6. Impuha

  7. Imvaho

  8. Imbogo

  

  

  4.3. Twirinde abadushora mu mibonano mpuzabitsina

  
  

  Kagabo ni umuhungu w'ingimbi ufite inshuti zo mu kigero ke ndetse 
  n'abandi bamurusha imyaka mike. Bakunze gukina agapira nimugoroba 
  iyo bakitse amasomo, cyangwa se bamaze kuvomera iwabo amazi. 
  Umunsi umwe batashye, bagenzi be bahereye ku biheri yari afite mu 
  maso, bamwumvisha ko bikizwa no gukora imibonano mpuzabitsina. 
  Icyo kintu Kagabo kimwanga mu nda, aribwira ati: " Nzashyirwa ari 
  uko mbajije data! "
  
  Umugoroba umwe, yegera se aho yari yicaye ari gusoma igitabo, ni ko 
  kumutekerereza ibyo bagenzi be bamubwiye bavuye gukina agapira. 
  Nuko se aramubwira ati: "Mwana wange rwose ndagushimira ko utamize 
  bunguri ibyo inshuti zawe zakubwiye ahubwo ukabanza gusobanuza. 
  Iki gihe ugezemo ni icyo kujya ubaza kugira ngo umenye. Ubu ntukiri 
  akana gato kandi nanone nturaba umuntu mukuru. None rero ntabwo 
  urageza igihe cyo gukora imibonano mpuzabitsina. Uko ugenda ukura 
  

  rero, hari ibintu bigenda bihinduka mu mubiri wawe, birimo n'ibyo biheri 

  biza mu maso ku bantu bamwe na bamwe. Biterwa n'imisemburo iba 
  igenda yiyongera uko ukura. Akenshi birikiza ariko bibaye bikurya wajya 
  kwa muganga ukamugisha inama. Ndizera, mwana wange ko uzajya 
  ufata ibyemezo byiza. Mbere yo gufata ikemezo icyo ari cyo cyose, uge 
  ubanza wibaze uti: "Ese iki kemezo ni kiza ? Ese kirankwiye? Iki kibazo 
  kizajya kigufasha guhitamo neza."
  
  Gukora imibonano mpuzabitsina igihe kitaragera ni bibi haba ku 
  mukobwa cyangwa ku muhungu. N'iyo bitagira igikomere bigusigira 
  ku mubiri wawe, hari ingaruka mbi zindi bigusigira. Nihagira abashaka 
  kugushuka, ikemezo kiza wafata ni ukubabwira ko igihe cyawe kitaragera, 
  ko utiteguye gukora imibonano mpuzabitsina. Ugomba kwiyemeza 
  kubahakanira. Ni cyo kemezo kiruta ibindi, kandi ukabakangurira 
  gutekereza ku byemezo byabo na bo."
  
  Kagabo akomeza kubaza se ati: "Dawe, none se biremewe kugirana 
  ubucuti n'umukobwa mu gihe tutarakura?"
  
  Se aramusubiza ati : "Birashoboka rwose! Hari uburyo bwinshi bwo 
  kwereka umuntu ko umukunze. Reba nk'ababyeyi bawe cyangwa 
  inshuti. Urabakunda kandi ubitaho, si byo se? Ubereka urukundo mu 
  buryo bwinshi kandi butandukanye. Ushobora rwose kugirana ubucuti 
  n'umukobwa ndetse mukabukomeza ku buryo urukundo rwanyu rugenda 
  rukura rugashinga imizi. Niba umukobwa ukunda na we agukunda, 
  mushobora kugaragarizanya urukundo, bitanyuze mu gukora imibonano 
  mpuzabitsina. Mushobora kwandikirana inzandiko n'imivugo, kubwirana 
  udukuru n'amabanga, kuririmba n'ibindi. 
  
  Umenye rero ko ntawemerewe kubuza amahoro umukobwa amutesha 
  umutwe, cyangwa amushyiraho igitutu. Nta muntu wemerewe 
  gukorakora undi. Nta bwo byemewe guhatira umuhungu cyangwa 
  umukobwa gukora imibonano mpuzabitsina. Iyo ibyo bibaye, byitwa 
  ihohotera rishingiye ku gitsina. Guhohoterwa bibabaza buri wese.
  
  Sinarangiza ntongeye kugushimira kuba watekereje kungisha inama 
  nk'umubyeyi wawe. Ni byiza cyane. Abana rero baba abahungu cyangwa 
  abakobwa bakwiye kugufataho urugero maze bakajya bagisha inama 
  ababyeyi babo ku bijyanye n'imihindagurikire y'umubiri wabo. Bibaye 
  

  na ngombwa wabaza umwarimu wawe cyangwa undi muntu mukuru 

  ubona ko atagushuka. Ni bo bonyine bashobora kukugira inama nziza 
  zikurinda ibishuko ushobora guhura na byo."
  A. Inyunguramagambo
  Shaka ibisobanuro by'aya magambo yakoreshejwe mu 
  mwandiko.
  
   1. Gukika amasomo
   2. Gushyirwa
   3. Kumira bunguri
   4. Imisemburo
   5. Gushinga imizi
   6. Kotsa umuntu igitutu
  Imyitozo y'inyunguramagambo
  
  1. Koresha amagambo akurikira mu nteruro zawe bwite. 
   a. Gukika amasomo
   b. Kumira bunguri
   c. Imisemburo
   d. Kotsa umuntu igitutu
  2. Uzuza izi nteruro zikurikira ukoresheje aya magambo ari 
  mu dukubo (ikemezo, urukundo, inzandiko, igitutu)
   1. Hari .............. zandikwa zikaba zifite agaciro gakomeye.
   2. Nafashe .............. cyo kwirengagiza .............. banshyiraho 
  bampatira gukora ibyo ntashaka.
   3. Iyo ufite .............. ukunda n'abanzi bawe.
  B. Ibibazo byo kumva umwandiko
  
  Subiza ibi bibazo byabajijwe ku mwandiko mu magambo 
  yawe bwite mutandukuye interuro ziri mu mwandiko.
  
   1. Kugira ibiheri mu maso bisobanura ko ukeneye gukora 
  imibonano mpuzabitsina? None se biterwa n'iki? Ubirwaye 
  

  yabigenza ate?

  2. Ese ujya wereka urukundo ababyeyi, abavandimwe n'inshuti? 
  Ubigenza ute? 
   3. Umuhungu n'umukobwa bashobora kugirana ubucuti 
  butaganisha ku gukora imibonano mpuzabitsina? Babigenza 
  bate?
   4. Ese biroroshye gukora ibintu bitandukanye n'ibya bagenzi 
  bawe? 
   5. Ni iki cyagufasha gufata ibyemezo byawe bwite?
  C. Ibibazo byo gusesengura umwandiko
  Subiza neza ibibazo bikurikira
   1. Ni iki kivugwa muri rusange muri uyu mwandiko?
   2. Garagaza ingingo z'ingenzi zigize uyu mwandiko
  D. Kunguranaho ibitekerezo
   Ese wowe ujya ubaza ababyeyi bawe ku bijyanye 
  n'imihindagurikire y'umubiri wawe no ku bijyanye n'imikorere 
  y'imyanya ndangabitsina? Bwira abandi inama bakugiriye.
  Umukoro
  

   Kora inshamake y'ibyo mwunguranyeho ibitekerezo.

  

  

  4.4. Indwara zandurira mu mibonano mpuzabitsina.

  
  

  Indwara zandurirwa mu mibonano mpuzabitsina ni indwara ziva ku 
  muntu uzirwaye zikajya ku wundi mu gihe k'imibonano mpuzabitsina. Izo 
  ndwara ziterwa n'udukoko duto twitwa virusi, bagiteri cyangwa indiririzi; 
  dukunda kwibera mu bice by'umubiri ahantu hashyuha kandi hahehereye, 
  nko mu myanya ndangagitsina y'umugore, cyangwa iy'umugabo.
  
  Udukoko twitwa virusi dushobora gutera indwara z'umwijima bita epatite 
  B (hepatite B) na SIDA. Bagiteri zigatera imitezi, mburugu, n'uburagaza 
  na ho indiririzi zigatera tirikomunansi n'izindi. Zimwe muri izi ndwara 
  nka SIDA, indwara z'umwijima na mburugu zishobora kwandurira kandi 
  mu zindi nzira zitari iz'imibonano mpuzabitsina nko mu nshinge zanduye 
  umuntu ashobora guterwa.
  
  Impuguke zishinzwe gukumira indwara zidakira mu Kigo k'Igihugu 
  Gishinzwe Ubuzima, zemeza ko u Rwanda ari kimwe mu bihugu bike 
  bya Afurika bikingira abana bavutse indwara z'umwijima.
  

  
  

  SIDA si yo yonyine ikomeye mu ndwara zandurira mu mibonano 
  mpuzabitsina, hari n'izindi nyinshi kandi mbi cyane. Uko umuntu yandura 
  izo ndwara ni ko byorohera agakoko gatera SIDA kwinjira bitewe 
  n'ibisebe biza mu gitsina.
  
  Bimwe mu bimenyetso biranga uwanduye indwara zifata imyanya 
  ndangagitsina ni ukuribwa kuri iyo myanya ku bagore, udusebe 
  cyangwa uduheri ku gitsina cy'umugabo cyangwa icy'umugore. Hari 
  kandi amashyira aturuka mu gitsina cy'umugabo, kokerwa igihe umuntu 
  yihagarika, kwishimagura, kuzana ubushye no guhinda umuriro. Abana 
  bavutse ku bantu banduye bene izo ndwara bakunze kugira amashyira 
  mu maso bakivuka. Ku bagore ho uburwayi buboneka cyanecyane mu 
  bubobere buba mu gitsina. Gusa, akenshi abagore hari n'igihe batamenya 
  ko banduye izo ndwara bakabibwirwa na muganga.
  
  Indwara zandurira mu mibonano mpuzabitsina zishobora kwirindwa, 
  mu gihe abantu bose bari mu kigero cyo gukora imibonano 
  mpuzabitsina bifashe bakareka ingeso y'ubusambanyi. Kwifata 
  byananiranye bakoresha agakingirizo.
  
  Umugabo n'umugore na bo bagomba kwirinda gucana inyuma. Igihe hari 
  ubonye kimwe mu bimenyetso byavuzwe agomba kwisuzumisha. Uwanduye 
  agomba kwivuza kare kandi bakivuza kwa muganga ubihugukiwemo.
  
  Iyo izi ndwara zivuwe neza kandi ku gihe zirakira kandi ni bwo buryo 
  bwo kurinda ko zikwirakwira. Iyo uzirwaye ativuje, zimunga umubiri 
  we zikangiza imyanya ndangagitsina ku mugabo no ku mugore, bikaba 
  byanavamo ubundi bumuga bwageza ku gucika igitsina cyangwa no 
  gupfa.
  
  Bana rero mwumvise ko indwara zandurira mu myanya ndangabitsina ari 
  nyinshi kandi zikagira ingaruka zikomeye ku buzima. Nyamara kuzirinda 
  birashoboka kandi biroroshye. Nimufate ingamba zikomeye rero kugira 
  ngo zitazabamungira ubuzima. 
  A. Inyunguramagambo
  Mushake ibisobanuro by'aya magambo yakoreshejwe 
  mu mwandiko.
   1. Agakingirizo
   2. Guca inyuma uwo mwashakanye
  3. Kwisuzumisha
  
  Koresha amagambo akurikira mu nteruro zawe bwite. 
  
   1. Agakingirizo 
   2. Guca inyuma uwo mwashakanye 
   3. Kwisuzumisha 
  Uzurisha amagambo ukuye mu dukubo interuro 
  zikurikira (ubushakashatsi, miriyoni, SIDA, igitsina).
  
   1.. Buri munsi umuntu azigamye amafaranga igihumbi, mu minsi 
  igihumbi yaba afite ...............
   2. ............... ntiburavumbura umuti wa ............... ngo ikire burundu.
   3. Uburagaza bushobora gutuma ............... kivaho kigacika.
  Umukino wo gutahura amagambo
  Tahura muri iki kinyatuzu amagambo ugomba kuzurisha interuro 
  

  zikurikiyeho.

  
  

  1. Si byiza guha ................ abanduye ................itera SIDA.
  2. Abantu banywa ibiyoga bitujuje ubuziranenge barangwa n.................
  3. Umuryango w'Abibumbye ari wo................mu magambo ahinnye
  y'Icyongereza uvuga ko ................ n'................ bakoze imibonano 
  mpuzabitsina baranduye indwara nka ................n'................bashobora 
  kubyara ................ banduye.
  4. ................ basabwa ................ ntibakore imibonano mpuzabitsina kuko 
  baba bakiri bato.
  5. ................ iba mu mazi kandi ifite agaciro kanini mu bukungu bw'u 
  Rwanda.
  B. Ibibazo byo kumva umwandiko
  Musubize ibibazo byabajijwe ku mwandiko mu magambo 
  yanyu bwite.
  1. Ni izihe ndwara zandurira mu mibonano mpuzabitsina zivugwa 
  mu mwandiko?
  2. Ni ibiki biranga uwanduye indwara zandurira mu mibonano 
  mpuzabitsina?
  3. Ese twakwirinda dute indwara zandurira mu mibonano 
  mpuzabitsina?
  4. Andika ingaruka zo kutivuza indwara zandurira mu mibonano 
  mpuzabitsina? 
  5. Ni uwuhe mwanzuro ufashe umaze gusoma uyu mwandiko?
  C. Ibibazo byo gusesengura umwandiko
  Subiza neza ibi bibazo
  a. Ni iki kivugwa muri rusange muri uyu mwandiko?
  b. Garagaza ingingo z'ingenzi zigize uyu mwandiko.
  D. Kungurana ibitekerezo:
  1. Ese ubona wakora iki mu gihe ushaka kutandura indwara 
  zandurira mu mibonano mpuzabitsina kandi ushaka no kubyara 
  abana?
  2. Ni gute twahagarika ikwirakwizwa ry'indwara zandurira mu 
  

  mibonano mpuzabitsina?

  Umukoro:
   Kora inshamake y'ibyavuzwe n'amatsinda atandukanye ku ngingo 
  

  zunguranyweho ibitekerezo.

  Mfashe ko:
  Ari ngombwa kwirinda ubusambanyi kuko harimo ingaruka nyinshi 
  

  zirimo n'urupfu.

  Nshobora

  - Kugira abandi inama mu bijyanye n'ubuzima bw'imyororokere.

  - Gukoresha neza mu nteruro ziboneye amagambo nungutse.

  4.5. Ubugimbi n’ubwangavu
  

  Burya nugira ibibazo uge wiyambaza ababyeyi bawe kuko badashobora 
  kukubeshya cyangwa kugira icyo bagukinga. Uge ubizera. Kurikirana 
  ikiganiro Mahungu yagiranye na se ku birebana n'ubugimbi n'ubwangavu 
  maze umbwire ko hari uwari kumurusha kubimusobanurira. Nta 
  cyo yamuhishe ahubwo n'ibyo atashoboraga gutinyuka kumubaza 
  

  yarabimusobanuriye.

  
  

  Igitondo kimwe, Mahungu yarabyutse asanga ikabutura yararanye 
  kimwe n'imyanya ndangagitsina ye byatose. Arebye asanga ni ibintu 
  by'umweru bifashe kandi bitanuka nk'inkari. Bwari ubwa mbere ibyo 
  bintu bimubayeho, ku buryo yumvise bimuyobeye, akamara umunsi wose 
  ahangayitse, yibaza niba atarwaye.
  
  Ku mugoroba, Mahungu yegereye se, amubwira ibyamubayeho. Se 
  aramubwira ati:" Mwana wange ntugire ubwoba. Ibyo byakubayeho 
  nijoro byitwa kwiroteraho. Abahungu n'abagabo akenshi bibabaho 
  basinziriye. Birashoboka ko ubyuka ugasanga wiroteyeho. Rwose ibyo 
  ni ibintu bisanzwe, kandi nta cyo wabikoraho. Ntibiguhangayikishe rero, 
  ahubwo bitabaye ntiwaba uri muzima.
  
  Mbese ubu ugeze mu gihe kidasanzwe cy'ubuzima bwawe kitwa ubugimbi. 
  Ubugimbi ni igihe k'impinduka mu mubiri no mu bitekerezo. Bamwe 
  babutangira hagati y'imyaka cumi na cumi n'itanu, cyangwa mbere 
  y'aho gato, bukaba bushobora gukomeza kugeza ku myaka makumyabiri 
  n'umwe."
  
  Nuko yungamo ati:"Ubu ijwi ryawe rigiye kuzahinduka, umere 
  ubucakwaha, insya, ubwanwa, impwempwe ndetse n'ubwoya ku maguru 
  nkange! Ahubwo uzaba muremure, ugire ibigango, ndetse uge ubira 
  ibyuya byinshi."
  
  Uzajya unashyukwa rimwe na rimwe. Bigaragazwa n'uko igitsina 
  cyahagurutse kigakomera. Gushyukwa bishobora kuba nijoro cyangwa 
  ku manywa ndetse wumva wifuza gukora imibonano mpuzabitsina, ariko 
  uzabyirinde kuko utarageza igihe cyabyo. Iyo ibi bimenyetso bijyanye 
  n'ubugimbi byagaragaye rero, uba ushobora no gutera umukobwa 
  inda. Abahungu ntibavukana intanga, batangira kuzigira muri iki gihe 
  cy'ubugimbi bigakomeza ubuzima bwabo bwose. Ariko rero ubyumve 
  neza, kuba wabasha gutera umukobwa inda ntibivuga ko igihe kigeze 
  cyo gukora imibonano mpuzabitsina no gutera inda. Uzabanza ukure, 
  nyuma witegure kuba umubyeyi no kubaka urwawe rugo. Ni byiza ku 
  ngimbi nkawe kwirinda gukora imibonano mpuzabitsina ugategereza 
  

  igihe uzabera umuntu mukuru wubatse urugo rwawe.

  Imihindagurikire y'umubiri ni ikintu gisanzwe mu mikurire ya buri muntu. 
  Ni ikimenyetso kerekana ko umubiri ukura kandi urimo guhinduka. Nta 
  mpungenge n'imwe bigomba kugutera. Ugomba ahubwo kugira ishema 
  ry'uko ukura neza haba ku mubiri haba no mubitekerezo!"
  
  "Kimwe n'abahungu, abakobwa na bo bagira mpinduka, iyo bavuye mu 
  bwana binjira mu bwangavu. Baba bitwa abangavu. Kimwe n'abahungu 
  na bo muri iki kigero barakura bakaba barebare, bakamera ubucakwaha, 
  amabere n'insya. Na bo bakunze kubira ibyuya kurenza ibisanzwe kandi 
  bakazana ibiheri mu maso.
  
  Aho batandukaniye n'abahungu rero, abakobwa bamera amabere, 
  ndetse bakagira amatako magari. Ikindi kandi bakajya mu mihango buri 
  kwezi, ari byo kuva amaraso mu myanya ndangagitsina. Ibyo bitangira 
  hagati y'imyaka ikenda na na cumi n'ine. Uko kuva amaraso kuba buri 
  kwezi ni byo bita kujya mu mihango, kandi bimara iminsi kuva kuri itatu 
  kugeza kuri itanu.
  
  Iyo umukobwa atangiye kubona imihango ni ikimenyetso cy'uko ashobora 
  gusama. Ariko n'ubwo ashobora gusama, umubiri we n'ibitekerezo 
  bye biba bitari byakura neza kugira ngo abe akwiye gutwita. Kimwe 
  n'abahungu, abakobwa na bo bakeneye kubanza gukura neza mu gihe 
  cy'ubwangavu bitegura kwinjira mu kiciro cy'abantu bakuru."
  
  "Kuvuga ni ugutaruka! Hari ikintu nabonye ku kigo cyanyu kiranshimisha 
  cyane, ku buryo n'ahandi hose ku bigo by'amashuri bikwiye kubabera 
  urugero. Uzi ko ku kigo cyanyu abahungu mufite ubwiherero bwanyu 
  n'abakobwa bakagira ubwabo. Nageze mu bw'abakobwa nsanga hari 
  akumba kagenewe abakobwa bari mu mihango ku buryo umwana 
  bitunguye ahasanga amazi n'amasabune byo kwisukura ndetse na 
  kotegisi (cotex) akoresha kugira ngo amaraso y'imihango atagaragara 
  ku myenda ye."
  
  Izi nama nkugiriye rero ntuzihererane ahubwo uge uganiriza bagenzi 
  bawe batarabimenya kandi mufatire hamwe imyanzuro ikwiye yo 
  kutishora mu mibonano mpuzabitsina kuko mutarageza igihe. Ahubwo 
  mwihatire kwiga kugira ngo mutegure neza ubuzima bwanyu bw'ejo 
  

  hazaza. 

  A. Inyunguramagambo
  Shaka ibisobanuro by'aya magambo yakoreshejwe mu 
  mwandiko.
   1. Ubucakwaha 2. Insya
   3. Impwempwe 4. Ibigango
   5. Intanga 6. Kuvuga ni ugutaruka
   7. Nta mpungenge
  Imyitozo y'inyunguramagambo
  1. Koresha amagambo akurikira mu nteruro zawe bwite 
  zigaragaza ko wumva icyo asobanura:
   a. Ubucakwaha b. Insya
   c. Impwempwe d. Ibigango
   e. Intanga f. Kuvuga ni ugutaruka
  2. Tanga imbusane z'amagambo akurikira uyakuye mu 
  mwandiko
   a. Abahungu
   b. Mukuru
   c. Ku manywa
   d. Uguhangayika
  3. Tanga impuzanyito z'amagambo akurikira:
   a. Uguhangayika
   b. Abari
   c. Sifilisi
  B. Ibibazo byo kumva umwandiko
  Musubize ibi bibazo byabajijwe ku mwandiko
  1. Iyo bavuze ubugimbi cyangwa ubwangavu, wumva iki?
   2. Ni kuyihe myaka umuhungu aba ingimbi na ho umukobwa 
  akaba umwangavu?
   3. Ni izihe mpinduka z'umubiri abahungu bagira iyo bageze mu 
  

  bugimbi? 

   4. Ese iyo umuhungu yiroteyeho cyangwa agize impinduka mu 
  mubiri, bisobanura ko ageze igihe cyo gukora imibonano 
  mpuzabitsina? Kuki?
   5. Ni izihe mpinduka z'umubiri abakobwa bagira iyo bageze mu 
  bwangavu?
   6. Ni uwuhe mwihariko ibigo bimwe bigenera abakobwa bajya 
  mu mihango? Ubivugaho iki?
   7. Wowe wumva watinyuka kubaza ababyeyi bawe ibyakubayeho 
  bijyanye n'imihindagurikire y'umubiri wawe? Kubera iki? 
   8. Ni iki wumva wungutse umaze gusoma uyu mwandiko?
   9. Ni iyihe nama ukuye muri uyu mwandiko?
  C. Ibibazo byo gusesengura umwandiko
  Subiza neza ibi bibazo
   1. Vuga ingingo z'ingenzi zigize uyu mwandiko
   2. Garagaza isomo ukuye muri iyi nkuru.
  D. Kungurana ibitekerezo
  Tanga ibitekerezo kuri iyi ngingo
   1.Hakwiye gukorwa iki kugira ngo ingimbi n'abangavu 
  basobanukirwe imihindagurikire y'umubiri wabo?
   
  2.Musome inkuru zikurikira maze mwungurane ibitekerezo ku 
  bibazo:
  
  Uyu ni umwanya wakugenewe wowe munyeshuri kugira ngo urusheho 
  gusobanukirwa n'ibijyanye n'imibonano mpuzabitsina. Soma ibi bibazo 
  ingimbi n'abangavu bakunze kwibaza, wumve ko ubisobanukiwe. Niba 
  utabisobanukiwe ubaze umwarimu wawe cyangwa ababyeyi bawe.
   
  a. Karekezi ni mubyara wa Mahungu. Ubusanzwe akunda gukina 
  n'abandi bana. Umunsi umwe Mahungu yamubonye aho 
  gukina yicaye iruhande rw'ikibuga yigunze afite ibitekerezo 
  byinshi. Ni ko kumwegera aramubaza ati: "Bite shahu ko 
  ndeba nta kigenda?" Mubyara we ni ko kumubwira ati: 
  "Yewe, ibintu byaraye bimbayeho byanyobeye. Nabyutse, 
  

  nsanga agakabutura kange katose mbona n'ibindi bintu ntazi 

  byanyanduje. Sha ubanza narwaye ya mitezi bavuze!"
  Ikibazo: Wumva wafasha iki Karekezi kugira ngo ibyamubayeho 
  bitamutesha umutwe?
   b. Karara yatunguwe no kubona imihango bwa mbere ari ku 
  ishuri. Igihe cy'akaruhuko ko hagati y'amasomo kigeze atinya 
  gusohoka nk'abandi kuko yibwiraga ko kuba yanduje imyenda 
  ye abandi babibona bakamushungera, bikaba byamutera isoni 
  n'ikimwaro.Wamufasha ute gukemura ikibazo afite? 
  Ikibazo: Wafasha ute Karara gukemura ikibazo afite?
   3. Ese birasanzwe ko abahungu bamwe cyangwa abakobwa 
  bakura vuba kurusha abandi? 
   4. Kuki ibice bimwe by'umubiri bikura vuba kurenza ibindi? 
   5. Gushyukwa ni iki? 
   6. Ese amasohoro ashobora gusohokera rimwe n'inkari? 
   7. Gusiramura ni iki? 
   8. Ni gute wasukura imyanya ndangagitsina y'umuhungu? 
   9. Intanga ngabo ni iki? 
   10. Gutera inda bisaba iki? 
  

   11. Ni gute umuntu yakwirinda gutera inda?

  Mfashe ko:
  

  Ari ngombwa gusobanukirwa imikorere y'umubiri ku ngimbi n'abangavu; 
  

  maze ibyo badasobanukiwe bakabaza ababarera.

  Nshobora:
  

  Kugira abandi inama mu bijyanye n'imikorere y'umubiri ku ngimbi 
  

  n'abangavu.
  

  Gukoresha neza mu nteruro ziboneye amagambo nungutse.

  4.6. Isuku y’imyanya ndangagitsina
  

  
  

  Abantu ntibakunze kuganira beruye ku bijyanye n'imyanya ndangagitsina 
  yabo, yemwe n'isuku yayo! Kandi nyamara ni ngombwa kumenya kugirira 
  isuku iyo myanya ku buryo bukwiye kuko ari ibintu byo kwitondera. 
  Imyanya ndangagitsina y'abagore n'abakobwa iteye ku buryo ivubura 
  ubwayo amatembabuzi ashinzwe kuyisukura n'udukoko dushinzwe 
  kurwanya utundi dukoko duturutse hanze dushobora gutera indwara. 
  Amatembabuzi yo mu myanya ndangagitsina y'abagore n'abakobwa 
  ubusanzwe nta mpumuro yihariye agira. 
  
  Akenshi abagore n'abakobwa bakunze gukoresha imibavu kugira ngo 
  birinde iyi mpumuro cyangwa se bagakaraba kenshi ndetse cyane. 
  Ubusanzwe umubiri wifitiye ubudahangarwa bwawo ariko umwanda 
  mwinshi ushobora kubwangiza.
  
  Ni byiza kwambara amakariso akoze mu ipamba kandi kumeswa 
  byibura buri munsi bishobotse mu mazi atetse. Mu gihe amaze kumeswa, 
  amakariso agomba kwanikwa ku zuba kandi mu gihe bishoboka agaterwa 
  ipasi mbere yo kwambarwa. Ni ngombwa kwitwararika ibi bikurikira: 
  Guhindura imyenda y'imbere igihe wanyagiwe cyangwa wabize ibyuya 
  byinshi, kwirinda kumesanya amakariso n'indi myenda, cyangwa gutora 
  

  amakariso hasi ugahita uyambara.

  Mu buryo bwo kwirinda uburwayi buterwa n'umwanda mu myanya 
  ndangagitsina gore, hari inama zikwiye kubahirizwa. Zimwe muri zo ni 
  izi zikurira. 
  
  Ni ngombwa kwirinda kwambara imyenda igufashe igihe kirekire kuko 
  bituma iyo myanya itutubikana hakaba hazamo impumuro mbi cyangwa 
  za mikorobe, Inama ya kabiri ni ukwirinda kwambarana n'abandi 
  imyenda y'imbere. Iya gatatu ni ugukaraba intoki mbere yo gukora mu 
  gitsina. Inama ya kane ni uguhanagura ubwiherero bwicarwaho n'umuti 
  wabigenewe cyangwa ushyireho agatambaro.
   
  Mu gihe uvuye kwituma, igihe wihanagura ni byiza kubikora uvana imbere 
  ujyana inyuma kugira ngo wirinde ko imyanda yo mu kibuno yajya mu 
  gitsina.
  
  Ni ngombwa kandi kugira umuco wo gusiga utanduje ubwiherero, kugira 
  ngo umuntu uza kubujyamo nyuma yawe atahagirira ibibazo. 
  Gukaraba mu gitsina buri kanya na byo si byiza, kuko bituma hata 
  ubudahangarwa bwaho: inshuro eshatu ku munsi ziba zihagije. Ni 
  ngombwa gukoresha amazi yonyine, bishobotse atetse kandi meza 
  atanduye kandi ukiyuhagira amasabune meza akoranywe ubuziranenge. 
  Mu gihe k'imihango, hindura udutambaro tw'isuku mu masaha 
  makumyabiri n'ane ukurikije uko uva.
  
  Abahungu n'abagabo bagirwa inama yo kwisiramuza kuko birinda za 
  mikorobe zakwitekera munsi y'igihu gitwikiriye umutwe w'igitsina cyabo. 
  Abadasiramuye basabwa korosoraho icyo gihu bagakaraba imbere neza 
  n'amazi meza, kuko hazamo imyanda iyo kitogejwe neza.
  
  Si byiza rero ko abantu birengagiza inama zirebana n'ubuzima. Ni 
  ngombwa kumenya ko kwirinda ari byiza kurusha kwivuza. Birakwiye 
  kurushaho kugirira isuku imyanya ndangagitsina no kubitoza abana, 
  

  kuko bibarinda indwara.

  A. Inyunguramagambo
  Shaka ibisobanuro by'aya magambo yakoreshejwe mu 
  mwandiko.
   1. Ubushobozi kamere bw'umubiri
   2. Kuvubura
   3. Kwitwararika
   4. Kwambarana
   5. Imibavu
   6. Ubudahangarwa
  Umwitozo w'inyunguramagambo
  1. Koresha amagambo akurikira mu nteruro zawe bwite 
  zigaragaza ko wumva icyo asobanura:
   a. Ubushobozi kamere bw'umubiri
   b. Kuvubura
   c. Kwitwararika
   d. Kwambarana
   e. Imibavu
   f. Ubudahangarwa 
  2. Uzurisha amagambo akurikira mu nteruro zatanzwe: 
  umutungo kamere, kwitwararika, ivubura, ubudahangarwa.
   1. Igihugu cyacu gifite ............. mu butaka no mu mazi.
   2. Iyi soko ............. amazi meza.
   3. Tugomba ............. kugira ngo tudakomeretsa abahuye 
  n'ihohoterwa.
   4. Umubiri winjiwemo na virusi itera Sida utakaza .............bwawo.
  B. Ibibazo byo kumva umwandiko
  Musubize ibi bibazo byabajijwe ku mwandiko.
   1. Ari igitsina gore n'igitsina gabo ni ikihe gikwiriye kugirirwa 
  isuku cyane? Sobanura igisubizo cyawe.
   2. Isuku y'igitsina gabo ikorwa ite?
   3. Kuki ari ngombwa gukaraba intoki mbere yo gukora ku 
  

  gitsina?

  4. Sobanura ukuntu kwirinda biruta kwivuza?
   5. Ni ibihe bikoresho by'ingenzi byifashishwa mu isuku y'imyanya 
  ndangagitsina gore?
   6. Hari inama zirenga icumi zivugwa mu mwandiko ku isuku 
  y'imyanya ndangagitsina: tangamo nibura eshanu. 
  C. Ibibazo byo gusesengura umwandiko
  Subiza ibibazo bikurikira
   1. Bwira umuntu utagirira isuku imyanya ndangagitsina ye 
  ingaruka zabyo.
   2. Garagaza isomo ukuye muri uyu mwandiko.
  D. Kungurana ibitekerezo
  Tanga ibitekerezo kuri iyi ngingo
  

   Bwira abandi ingaruka zo kutagirira isuku imyanya ndangabitsina.

  Mfashe ko:
  

  Ari ngombwa kugira isuku y'imyanya ndangagitsina kuko biturinda 
  

  indwara nyinshi.

  Nshobora
  

  Kugira abandi inama mu bijyanye n'isuku y'imyanya ndangagitsina 
  

  Gukoresha neza mu nteruro ziboneye amagambo nungutse.

  4.7. Ntera
  

  Soma aka gace k'umwandiko maze usubize ibibazo 
  byabajijjweho.
  
  Tugomba guharanira ubuzima bwiza bw'imyororokere kugira ngo tugire 
  amagara mazima. Kugira ngo ibyo tubigereho tugomba kunywa amazi 
  

  meza. Imisarane twitumamo igomba kuba ari miremire kandi igahora 

  ikorerwa isuku. Imyenda twambara ikwiye kuba ari mishyashya
  itarambawe n'abandi cyanecyane iy'imbere nk'amakariso. Icyumba 
  turaramo kigomba kuba ari kigari kandi gisukuye.
  Mumenye rero ko indwara nyinshi ahanini ziterwa n'amazi mabi maze 
  muharanire kuzirinda.
  Ibibazo byo gusubiza:
  1. Amagambo yanditse atsindagiye ni ayahe? Yandike.
  2. Ukurikije ibisobanuro byayo muri rusange urumva avuga iki?
  3. Aya magambo afite uwuhe mumaro ku magambo ajyana na yo?
  4. Aya magambo mwayita iki muhereye ku bisubizo mumaze kubona? 
  5. Musabwe gutanga igisobanuro k'izina muhaye aya magambo, 
  mwayasobanura ngo iki?
  6. Musesenguye aya magambo, mwabona agizwe n'utuhe turemajambo?
  1. Inshoza
  Ntera ni ijambo rigaragira izina rikisanisha na ryo, rigafata 
  indanganteko yaryo ho indangasano.
  Mu rwego rw'iyigantego, ntera ni ijambo rirangwa n'uturemajambo 
  tubiri ari two: Indangasano n'igicumbi.
  2. Uturango
  - Ntera yisanisha n'izina biri kumwe.
  - Ifata indanganteko yaryo ikaba ari yo iba indangasano yayo. 
  Haba amagambo agira indanganteko yihishe. Iyo ntera iyakurikiye 
  irayigaragaza (Imana nzima; ishyamba rigari). 
  - Mu nteruro ntera yisanisha n'izina igaragiye, igahuza inteko na ryo.
  - Ntera ishobora kwinjira mu nteko zose z'amasano. 
  Intego ya ntera
  Muri izi nteruro nimwitegereze noneho imiterere ya ntera zirimo 
  

  n'uburyo zagiye zihinduka maze musubize ibibazo bikurikiraho:

  1. Umwenda mwiza ugira amabara meza n'indodo nshyashya.
  2. Ahantu heza ni ahari akuka keza n'ikirere kiza kidakonja bikabije 
  cyangwa ngo gishyuhe bikabije.
  Musubize ibibazo bikurikira:
  1. Muri izi nteruro ntera zirimo ni izihe?
  2. Izo ntera uzigereranyije n'amazina, ubona zibura zifite inyuguti 
  izitangira kimwe n'amazina ? Niba ari oya ubona akaremajambo 
  zibura ari akahe ?
  3. Ni ikihe gice cyagiye gihinduka bitewe n'izina ntera 
   iherekeje? Icyo gice twakita ngo iki, tugereranyije n'igice kitwara nka 
  cyo mu mazina ?
  4. Ni ikihe gice kitagiye gihinduka ku mazina yose ntera yagaragiye?
  5. Ni iyihe myanzuro mwafata muhereye ku bisubizo mumaze gutanga?
  3. Uturemajambo twa ntera
  Ntera igira uturemajambo tubiri tw'ingenzi: indangasano (RS) 
  n'igicumbi (C).
  Igice gihinduka ni indangasano naho ikidahinduka ni igicumbi.
  Indangasano
  Indangasano ya ntera isa n'indanganteko y'izina igaragiye. Ihinduka 
  bitewe n'izina iherekeje.
  Igicumbi
  

  Urutonde rw’ibicumbi bya ntera

  
  

  
  

  Ikitonderwa
  Igicumbi –re na –to byisubiramo ku buryo bifata indangasano ebyiri.
  Ingero: -igihe kirekire (ki-re-ki-re)
  -Igihugu gitogito (ki-to-ki-to)
  Ibicumbi -gufi, -ke, -to bishobora kwiyongeraho-ya
  Ingero: Umuntu mugufiya, amagambo makeya
  Igicumbi -niya gishobora kugira impindurantego nyinshi.
  Ingero: nuya, niniya, nzunyu, nzinya, nzuzunya, nunuya, niniriya, nziginya, 
  nzugurunyu...
  Ibicumbi -shya, -to bishobora kwisubiramo
  Ingero: umwenda mushyashya, igiti gitoto.
  4. Amategeko y’igenamajwi akoreshwa muri ntera
  Amategeko y’igenamajwi akoreshwa muri ntera ni nk’akoreshwa mu izina.
  Ingero
  - Ubutunzi bwiza: bu-iza :uĺw/-J
  - Intera ndende: n-re-n-re: rĺd/n-
  - Imyaka myinshi: mi-inshi: iĺy/-J 
  
  5. Imbonerahamwe igaragaza imikoreshereze ya ntera, intego, 
  

  amategeko y’igenamajwi mu nteko zitandukanye.

  
  

  
  

  Tahura ntera zakoreshejwe muri uyu mwandiko uzishyire mu 
  mbonerahamwe, uvuge n'inteko zirimo.
  Muri iyi si nini kandi nziza dutuye, harimo ibintu byinshi kandi bidushimisha.
  Ubuzima ubwabwo ni bwiza iyo ufite amagara mazima. 
  Tubugiramo iminsi mikuru itunezeza.
  Iyo tugeze mu mpera z'umwaka, intashyo zo kwifurizanya umwaka 
  mushya muhire ziracicikana. Muri izo ntashyo kandi bifurizanya kugira 
  ubuzima burebure, n'amahoro.
  
  Muri icyo gihe k'impera z'umwaka, abana bato n'abantu bakuru baba 
  bambaye imyenda mishyashya kandi barangwa n'ibyishimo.
  Isi kandi iriho ibiti bitoshye n'ibyatsi bibisi bihumeka umwuka mubi 
  dusohora ariko bigasohora umwuka mwiza dukeneye. Iriho amazi 
  

  magari arimo amafi atandukanye arimo udufi tunzinya kandi tugufi 

  tungana n'agatoki n'andi manini angana n'inzu. Ayo mafi aryoha cyane 
  iyo afashwe akiri mataraga.
  Nyamara mu bintu byiza byose tubona kuri iyi si, nta kintu kiruta kwiga 
  ukamenya.
  
  Mfashe ko:
  Ntera ari ijambo rigaragira izina kandi rikisanisha naryo. Ikaba igira 
  uturemajambo tubiri aritwo: Indangasano (RS), n'igicumbi (C).
  Indangasano ya ntera isa n'indanganteko y'izina igaragiye. Ihinduka 
  bitewe n'izina iherekeje.
  Igicumbi ari igice cya ntera kidahinduka na rimwe akaba ari na cyo 
  kibumbatiye igisobanuro cyayo.
  
  Nhoboye
  – Gukoresha ntera mu nteruro
  – Gusesengura ntera ngaragaza uturemajambo twayo 
  

     n'amategeko y'igenamajwi.

  4.8 Izina ntera
  

  Soma izi nteruro maze utahure imiterere n'umumaro 
  

  by'amagambo yanditse atsindagiye.

  1. Umwiza arahenda, umwiza sinamurenganya.
  2. Akeza karigura.
  3. Aheza ho gutura ni ahatari mu gishanga kandi ntihabe ku musozi 
  uhanamye. 
  

  4. Ababi bazahanwa, abeza bahembwe.

  Mu matsinda musubize ibi bibazo:
  a. Aya magambo yanditse atsindagiye afite uwuhe mumaro?
  b. Aya magambo yanditse atsindagiye yashobora kubangikana 
  n'amazina akayagaragira?
  c. Ibicumbi byayo biteye nk'iby'ayahe magambo twize?
  1. Inshoza y'izinantera
  Izina ntera ni ijambo riteye nk'izina ku ruhande rumwe ku rundi 
  rikitwara nka ntera.
  Ku ruhande rumwe, risa n'izina kuko rigira indomo kimwe n'izina; kandi 
  rikaba rishobora gufata umwanya n'umumaro waryo mu nteruro.
  Urugero:
  Aheza tuzahurirayo.
  Ku rundi ruhande risa na ntera kuko rifite igicumbi gisa n'icya ntera, 
  mbese ugasanga ari ntera yafashe indomo. Nyamara bitandukanywa 
  n'uko ritagaragira izina ngo ririsobanure, ahubwo rikarisimbura.
  Urugero:
  Tuvuze ngo "Ahantu aheza tuzahurirayo" iyo nteruro yaba ikocamye.
  2. Uturango tw'izinantera
  .Izina ntera ku ruhande rumwe ryitwara nk'izina ku rundi rikitwara 
  nka ntera.
  Ryitwara nk'izina kuko: rigira indomo.
  Ryitwara nka ntera kuko:
  rigira igicumbi gisa n'icya ntera.
  Ingero: abeza, abenshi, abahire
  . ryisanisha mu nteko zitandukanye.
  

  Ingero: umwiza, abeza, urwiza, ikiza, inziza, aheza,

  Umwitozo
  Vuga niba ijambo ryanditse ritsindagiye ari izina, ntera 
  cyangwa izinantera ukurikije ibibiranga maze unasobanure 
  impamvu y'icyo wahisemo.
  Iyo abageni bashyingiranywe ababagaragiye bose babifuriza urugo 
  ruhire, bakabifuriza ishya n'ihirwe no kubyara bagaheka.
  Uruhire rugaragazwa n'urukundo rutagatifu ruranga abashakanye, 
  abana bakarerwa neza, bagakurana ubuntu n'ubuziranenge. Urubi
  rurangwa n'intonganya n'umwiryane, induru z'urudaca, n'uburere bubi
  ku bana.
  Uburere bubi n'ubwiza ni byo bituma mu bana habonekamo abeza
  cyangwa ababi, naho ubundi abana bose baba bameze kimwe mu ivuka. 
  Kera rero bacaga umugani ngo "urushako ruto rurica" cyangwa ngo 
  "ubuto buroshya bugashukana". Muzirinde rero kwihutira gushaka 
  mukiri bato, mubanze mutegereze imyaka y'ubukure, mwige muminuze.
  

  Izo ni zo nama nziza mbahaye, imbi muzazigendere kure. 

  Mfashe ko:
  Izina ntera ari ntera yafashe indomo bityo ikaba yitwara nk"izina 
  cyangwa nka ntera ku rundi ruhande.
  
  

  Nshoboye
  

  – Gukoresha izina izina ntera mu nteruro.

  4.9. Igisantera
  
  Nimusome izi nteruro maze mutahure imiterere 
  

  n'umumaro by'amagambo yanditse atsindagiye.

  1. Imyanya ndangagitsina.
  2. Imibonano mpuzabitsina.
  3. Umuco nyarwanda nimuwukomeze.
  4. Umugabo mbwa aseka imbohe.
  5. Umutima muhanano ntiwuzura igituza. 
  6. Uburere mboneragihugu.
  7. Imikino mpuzamahanga.
  1. Inshoza y'igisantera
  Igisantera ni ijambo rigaragira izina rikarivugaho imiterere, imimerere 
  kimwe na ntera ariko rikaba ridafite igicumbi cya ntera kandi rikaba 
  

  n'abanyamahanga, kuko bagikomeye ku ndangagaciro zabo, bakaba 

  badapfa kwakira imico mvamahanga ituma umuco karande wabo 
  wangirika.
   Ibyo bizakomeza kwitabwaho abana nibakomeza guhabwa uburere 
  mboneramuco, abakuru bagahabwa inyigisho mbonezamubano zo 
  kubahugura.
   Gusa uko byagenda kose, Abanyarwanda ntibakumira imico 
  itandukanye mvamahanga ngo bikunde, kubera ko ubuhahirane 
  mpuzamahanga bugenda butera imbere. Bahurira na bo mu mikino 
  ngororamubi, mu myidagaduro n'ibitaramo ndangamuco, kandi ni 
  ho isi igeze.
   Icya ngombwa ni uko bagomba kumenya kwakira ibyiza, ibibi 
  bakabirekera bene byo. 
  2. Tanga izindi nteruro ukoreshemo ibisantera nibura icumi.
  

  ritisanisha igihe cyose n'izina biri kumwe.
  

  Ingero:
  

  Tuvuga: Umuco nyarwanda; ntituvuga: Umuco munyarwanda
  

  Ariko dushobora kuvuga: Amazi masabano, tukongera tukavuga: 
  

  Ikibindi gisabano.
  

  2. Uturango tw'ibisantera
  

   Uturango duhuza ibisantera na ntera
  

   Ibisantera byitwara nka ntera kuko biherekeza amazina.
  

   Bifite umumaro nk'uwa ntera wo gusobanura amazina bigaragiye.
  

   Bitandukanywa na ntera n'uko ibicumbi byabyo atari bimwe n'ibya 
  

  ntera.
  

   Uturango dutandukanya ibisantera na ntera.
  

   Ibicumbi by'ibisantera bitandukanye n'ibya ntera.
  

   Ibisantera ntibishobora kwisanisha n'amazina bigaragiye mu nteko 
  zose kimwe na ntera.
  
  Imyitozo:
  

  1. Garagaza ibisantera biri muri aka kandiko uhereye ku 
  

  turango twabyo.
  

   Umuco mwiza uranga Abanyarwanda ugaragarira mu ndirimbo 
  

  n'imbyino gakondo. Umuco nyarwanda uri mu mico ishimwa 

  n'abanyamahanga, kuko bagikomeye ku ndangagaciro zabo, bakaba 
  badapfa kwakira imico mvamahanga ituma umuco karande wabo 
  wangirika.
   Ibyo bizakomeza kwitabwaho abana nibakomeza guhabwa uburere 
  mboneramuco, abakuru bagahabwa inyigisho mbonezamubano zo 
  kubahugura.
   Gusa uko byagenda kose, Abanyarwanda ntibakumira imico 
  itandukanye mvamahanga ngo bikunde, kubera ko ubuhahirane 
  mpuzamahanga bugenda butera imbere. Bahurira na bo mu mikino 
  ngororamubi, mu myidagaduro n'ibitaramo ndangamuco, kandi ni 
  ho isi igeze.
   Icya ngombwa ni uko bagomba kumenya kwakira ibyiza, ibibi 
  bakabirekera bene byo. 
  

  2. Tanga izindi nteruro ukoreshemo ibisantera nibura icumi.

  Mfashe ko:
  gisantera ari ijambo ryitwara kandi rikagira umumaro nk'uwa ntera 
  ariko ntigire ibicumbi bya ntera kandi ntiyisanishe n'izina igihe cyose.
  Nshoboye
  

  Gukoresha igisantera mu mvugo no mu nyandiko.

  Iwacu imuhira i Huye dukunda gukina hamwe n'abana duturanye. Hari 
  igihe dukina umukino wo kumenya ibyerekezo vuba. Uyobora umukino 
  agenda avuga ibyerekezo bitandukanye agira ati:" Iburyo, ibumoso, 
  imbere, inyuma." Ugiye mu kerekezo gitandukanye n'icyo yavuze 
  aba atsinzwe. Nagiye i Nyamasheke nsanga na bo bakina nkatwe. 
  

  Ese namwe iwanyu iheru iyo mu majyaruguru iyi mikino irahaba? 

  Ndifuza gutemberera ahantu hatandukanye mu Rwanda rwacu nkareba 
  uko abana baho bakina. Nzajya i Rwamagana, i Byumba, i Karongi, i
  Nyagatare, i Rubavu, n' i Kigali mu murwa mukuru.
  Ariko nimbasura iyo iwanyu nkarara, muzamenye ko nikundira 
  kuryama ivure kuko nitinyira imbeho. Kandi bambwiye ko aho mu mu 
  majyaruguru hakonja.
  Nzabasura rero dukine dusabane.
  Amagambo aranga ahantu (imuhira, iheru, iburyo, ibumoso, ivure, 
  ikambere, imbere, inyuma) n'amagamabo akomoka kuri "i" y'indangahantu 
  ikurikiwe n'ikigenera "wa" n'ikinyazina ngenga (iwacu, iwanyu, iwabo...) 
  yandikwa mu ijambo rimwe. Ariko iyo "i" y'indangahantu ikurikiwe 
  n'izina ry'ahantu yandikwa itandukanye n'iryo zina kandi yo ikandikwa 
  mu nyuguti nto keretse iyo itangira interuro. 
  Ingero: i Butare, i Kigali, i Kibungo.
  Umwitozo 
  Andika aka gace k'umwandiko ukosora amakosa y'imyandikire 
  arimo
  [...] Bahaguruka kuKamonyi, bataha kuKakiru. Bukeye baboneza 
  iy'IGisaka barara I Rwamagana, bucya bajya I Mukiza kwa Kimenyi. 
  Bagezeyo babwira Kimenyi, bati: "Ndabarasa yadutumye ngo: 
  Wamutumyeho umuntu w'umukogoto muzarushanwa kumasha, none 
  twamuzanye."
  Kimenyi ati: "Nimunyereke uwo mwazanye!" Babwira Kazenga 
  arahaguruka, yari akiri agasore k'ingaragu. Kimenyi amukubise amaso 
  aramusuzugura, ati: "Uru ruhinja ni rwo rwaje kurushanwa na Kimenyi!"
  Intumwa za Ndabarasa, ziti: "Ni uwo, ahasigaye tubwire igihe tuzahurira 
  mukarushanwa."
  Kimenyi, ati: "Umusibo n' ejo, ejo bundi nkamusezerera mukitahira."
  

  Nuko Abanyarwanda barikubura basubira mu i cumbi rya bo [.....]Mfashe ko:
  Amagambo aranga ahantu n'amagambo akomoka kuri "i"
  y'indangahantu ikurikirwa n'ingenera "wa" n'ikinyazina ngenga 
  yandikwa mu ijambo rimwe. 
  Nshoboye:
  

  Gukoresha neza amagambo aranga ahantu mu nteruro.

  Isuzuma risoza umutwe wa kane
   Umwandiko: Kwirinda abadushora mu mibonano mpuzabitsina.
  Iyo uganiriye n'urubyiruko ku bijyanye n'ingaruka ziterwa no gukora 
  imibonano mpuzabitsina, abenshi basubiza ko ingaruka ari ukwandura 
  indwara zandurira mu mibonano mpuzabitsina no guterwa inda ku 
  bakobwa.
  
  Nyamara abenshi ntibamenya ingaruka zijyanye n'ibyiyumvo, nko 
  kumva wisuzuguye, cyangwa kumva wanze ubuzima nk'uko bikunze 
  kugendekera abenshi mu bakoze imibonano mpuzabitsina batiteguye 
  cyangwa igihe kitaragera.
  
  Hari rwose n'abahindura imyitwarire, bagatangira gusuzugura 
  ababyeyi n'abarezi babo. Bagahinduka inzererezi, kwiga bikabananira. 
  Bagatangira kurangwa n'imyambarire idahwitse, no kurara aho 
  babonye.
  
  Nyamara urubyiruko rumenye izo ngaruka, rwafata ingamba zo 
  kwirinda imibonano mpuzabitsina igihe kitaragera. Burya n'iyo 
  hatabayeho guterwa inda cyangwa kwandura indwara zandurira 
  mu myanya ndangabitsina, bisigira ibikomere biremereye ubikoze, 
  ugasanga ubuzima buramunaniye, agata ishuri cyangwa agashaka 
  imburagihe. 
  
  Gutwara inda bituma ubuzima buhinduka. Kwandura indwara 
  zandurira mu mibonano mpuzabitsina byo bituma imibereho iba mibi, 
  

  ndetse n'ubuzima bukaba bwahatakarira.

  Gukoresha agakingirizo n'ubwo birinda ibyo byombi, ntibirinda 
  ingaruka zo mu rwego rw'ibyiyumvo. Izo ngaruka zirimo izo kumva 
  ufite ikimwaro mu bandi, kwiyanga, ndetse no kuraruka. Hari 
  n'indwara zishobora kwandurira ku ruhu, aho agakingirizo katagera, 
  nka candidoze.
  
  Gukora imibonano mpuzabitsina ntibigarukira ku bitsina gusa no ku 
  mubiri. Ahubwo byinjira mu byiyumvo, mu bwonko, mu bitekerezo, 
  ndetse no mu myitwarire. Mbese umubiri n'ubuzima bwose bugerwaho 
  n'icyo gikorwa. Ni yo mpamvu n'ingaruka zitagarukira ku mubiri gusa, 
  ahubwo zigera no mu mitekerereze no mu byemezo tugenda dufata 
  nyuma yaho.
  
  Ni yo mpamvu ari ngombwa ko tuganira ku bijyanye n'imibonano 
  mpuzabitsina, abantu bakamenya ingaruka zayo ku muntu uyishoyemo igihe 
  kitaragera.
  
  Abenshi muri mwe ntibarumva ibijyanye n'imibonano mpuzabitsina. 
  Ababyeyi banyu wenda ntibarabibabwira. Hari ibitangazamakuru 
  na za firimi zimwe na zimwe usanga akenshi bibigaragaza nk'aho ari 
  ibintu byiza.
  
  Nyamara ntihagire ubashuka. Ibyo mwigishwa n'umwarimu mu 
  ishuri cyangwa ababyeyi banyu cyangwa abandi babarera ni byo 
  kuri. Kwigisha abana ko bagomba kwirinda bakoresheje agakingirizo 
  cyangwa bagakoresha imiti ibuza gusama na byo ni amaburakindi. 
  Impamvu ni uko ibyo ngibyo bitabarinda kwangirika mu byiyumvo, 
  mu mitekerereze no mu myitwarire. 
  
  Guhora yicuza icyo yabikoreye, kumva afite ikimwaro, guhindura 
  imyitwarire, kurarukira iyo mibonano ntiyongere kwitangira, ni zimwe 
  mu ngaruka zitari izo ku mubiri zigaragara mu bana bato bishoye mu 
  mibonano mpuzanbitsina.
  
  Ikintu cya mbere ugomba gukora rero waba umukobwa cyangwa 
  umuhungu ni ukwanga. Iyo uhakanye, ugomba no kubyerekana, wiyaka 
  

  ushaka kugushuka, ukamubwira ko bidashoboka. 

  Ikigaragara ni uko abenshi babivuga, badashikamye. Ntabwo 
  ukwiye gushidikanya rero iyo wanga. Abashobora kugushora 
  mu mibonano mpuzabitsina barimo abantu bakuze bagushukisha 
  impano n'amafaranga. Barimo inshuti zawe zishobora kugushuka 
  baba abo muhuje igitsina bakwigisha ibibi cyangwa abo mudahuje 
  igitsina bagushukisha urukundo rutariho. Ikindi ni ukureba firime 
  zigaragaramo imibonano mpuzabitsina, uba witera ibishuko bitari 
  ngombwa. 
  Bana rero ntimukajenjeke kuri iyo ngingo kandi ntimuzihemukire 
  na gato.
  I. Inyunguramagambo
   1. Sobanura aya magambo ukurikije uko yakoreshejwe 
  mu mwandiko.
   a. Kuraruka b. Amaburakindi
   c. Badashikamye d. Ntimuzajenjeke
   e. Gushaka imburagihe.
   2. Koresha amagambo akurikira mu nteruro ziboneye 
  wihimbiye. 
   a Kuraruka b Kwangirika mu myitwarire
   c Amaburakindi d Gushikama
   e Ntimuzajenjeke
  II. Ibibazo byo kumva umwandiko. 
   Subiza ibi bibazo byabajijwe ku mwandiko mu magambo 
  yawe bwite, utandukuye interuro ziri mu mwandiko uko 
  zakabaye.
   1. Wowe wumva ingaruka ziterwa no gukora imibonano 
  mpuzabitsina ari izihe?
   2. Ingaruka zijyanye n'ibyiyumvo, imitekerereze n'imyitwarire 
  ku muntu wakoze imibonano mpuzabitsina igihe kitaragera 
  zigaragazwa n'iki?
   3. Ababyeyi bawe bari bakubwira ibijyanye n'ubuzima bwawe 
  

  bw'imyororokere n'uko ugomba kubwitwaramo? Niba ari oya, 

  wowe uzabibazaho ryari ko ukeneye kubimenya?
   4. Ni abahe bantu bashobora gushuka umuhungu cyangwa 
  umukobwa gukora imibonano mpuzabitsina? Sobanura 
  igisubizo cyawe.
   5. Kureba firime bishobora gutuma dukora imibonano 
  mpuzabitsina igihe kitaragera. Urumva wakora iki kugira ngo 
  utagwa muri uwo mutego?
  III. Ikibonezamvugo
  1. Andika interuro ebyirebyiri ukoreshemo ntera, 
  amazina ntera n'ibisantera.
   2. Sesengura aya mazina ugaragaze uturemajambo 
  n'amategeko y'igenamajwi yakoreshejwe
   a. Umunyu.
   b. Amazi.
   c. Umwuko.
   d. Ibyifuzo.
   e. Udutambaro.
   3. Andukura aka gace k'umwandiko ugenda ukosora 
  ahari amakosa y'imyandikire.
  Hari abantu benshi bumva ko kujya I Kigali bakava i wabo mu cyaro ari 
  byo byiza. Urubyiruko usanga ruva IKarongi, I Huye, I Rusizi, I Byumba, 
  n'ahandi hatandukanye mu gihugu rukaza gushakira imibereho mu mugi 
  wa Kigali. Abenshi muri urwo rubyiruko iyo bageze I Kigali bavuye I 
  wabo, barahagera bakabura akazi. Abakobwa bibaviramo kwiyandarika 
  naho abahungu bagahinduka abajura n'inzererezi.
  Nyamara ibyo si byo kuko ahantu hose hari ubuzima. Aho i wanyu ubu 
  mushobora kuhigira mukarangiza amashuri yisumbuye. Mushobora 
  kwiga imyuga, mukorora cyangwa mugahinga. Mwitegereje I buryo n'I 
  bumoso bwanyu mwahabona abantu babayeho neza kandi bataragombye 
  kujya I Kigali.
  Nimwicare rero i wanyu i muhira, mubanze mutekereze neza, mushake 
  

  icyo gukora hafi yanyu mbere na mbere aho kugishakishiriza I kantarange.

  irigendera. Impyisi na yo iti:"None ... ntindi y'ingwe irenga yaza kugaruka 
  ntiyanyica ra? Naba nzize iki?" Iragenda. Byose bimaze kugenda ... mbeba 
  yawe ibwira Bugabo iti: "Sinakubwiye ko nunkiza izuba nzagukiza imvura? 
  Iyo utankiza ... zuba wansanzeho, haba hacuze iki? Cyo ngaho igendere."
  
  Nuko Bugabo arataha n'imbwa ye na ... kibirima akikoreye. Ageze 
  imuhira ashyikiriza umugore we ikibirima yari yamutumye. Umugore 
  amubonye ati: "Ahubwo umugabo ni ...!" Atitaye ku byabaye ku mugabo 
  we, arateka ararya.
  
  

  5.5. Amasaha ya Kinyarwanda.

  
  

  Kera amasaha ya kizungu ataraza, Abanyarwanda bari bafite 
  amasaha bagenderaho. Ntabwo yerekanaga igihe gihamye buri gihe, 
  byaterwaga n'uduce tunyuranye n'ibihe. Byaterwaga kandi n'ibikorwa 
  binyuranye by'abantu n'imirimo bakoraga mu bijyanye n'ubuhinzi 
  n'ubworozi. Dore uko yabaga akurikiranye kuva mu gitondo kugeza 
  

  mu kindi gitondo:

  
  

• 5 Kwimakaza imiyoborere myiza

  
  

  Ubutumwa bugufi ni inyandiko itarengeje inyuguti ijana na mirongo 

  itandatu iyo bwoherejwe hakoreshejwe terefone igendanwa. Muri iki 

  gihe tugezemo, ubwo butumwa bworoheje itumanaho, kuko bushobora 

  kohererezwa abantu benshi icyarimwe, ku buryo mu gihe kitarenze 

  iminota itanu, ushobora kuba ubwiye abantu barenga ijana ubutumwa 

  bumwe kandi bukabagereraho mu gihe kimwe.

  Kwandika ubwo butumwa bisaba kuvuga ibikenewe kuko ibyo wandika 

  biba bibaze. Nyamara hari amaterefone atanga uburyo bwo gucamo 

  kabiri ubutumwa burebure, ariko n'igiciro cyo kubwohereza gihita kikuba 

  kabiri.

  Uko byagenda kose, kohereza ubutumwa birahendutse kurusha kuvugana 

  n'umuntu. Ubutumwa bwoherezwa kuri terefone kandi bufite umwihariko 

  wo kuba bushobora koherezwa mu ibanga mu gihe umuntu ari hamwe 

  n'abandi, bikamufasha kutiha rubanda ngo bumve ibyo batagenewe 

  cyangwa ngo abasakurize bitari ngombwa. 

  Ubutumwa bugufi bwoherezwa kuri terefone igendanwa, bumaze kuba

  5.1. Gufatira ibyemezo hamwe

  
  

  Imiyoborere myiza izanwa n'abayobozi beza bitorewe n'abaturage mu 
  matora akozwe mu mucyo. Umuyobozi mwiza yubahiriza amategeko 
  igihugu kigenderaho, aharanira ubumwe bw'abaturage, ubusugire 
  n'umutekano by'igihugu.
  
  Ni yo mpamvu mbere yo gutangira imirimo abanza kubirahirira. 
  Umuyobozi mwiza arangwa n'imyitwarire myiza. Arangwa no gukunda 
  igihugu, agashyira inyungu zacyo imbere y'ize bwite.
  
  Umuyobozi mwiza amenya uburenganzira bw'abo ayobora, 
  akabwubahiriza, akabutoza abo ayobora n'abo akorana na bo. Akumira 
  ubusumbane bushingiye ku kintu icyo ari cyo cyose hagati y'abo ayobora. 
  

  Buri muturage agira uruhare mu iterambere ry'igihugu ke, akumva ko 

  areshya n'abandi kandi ko adahejwe ahantu aho ari ho hose.
  Umuyobozi mwiza yakira neza abamugana, akabatega amatwi kandi 
  agakemura ibibazo byabo. Arangwa n'umuco wo gufatanya n'abandi 
  kandi agaha abo ayobora uburyo bwo gukora bisanzuye, ntabategekeshe 
  igitugu.
  
  Akorera kuri gahunda, akubahiriza igihe, bityo agakemura ibibazo 
  by'abaturage, ntibamushake ngo bamubure cyangwa ngo bahore 
  basiragira ku biro bye. Yitabira umurimo agakangurira abo ayobora 
  gahunda za Leta. Aba intangarugero mu kuzishyira mu bikorwa no 
  kuzimenyesha abo ayobora. Arangwa n'ukuri mu byo akora akirinda 
  gukorera mu bwiru, agakorana n'inzego zashyizweho. Ibyemezo 
  bireba abaturage ntabifata wenyine, agisha inama abo ayobora kandi 
  agafata abayoborwa nk'abajyanama, akubahiriza ibyifuzo byabo.
  
  Imiyoborere myiza irangwa kandi na demokarasi. Demokarasi na yo 
  ishingira ku matora anyuze mu mucyo. Ayo matora agomba gukorwa mu 
  bwisanzure kandi neza, akurikije amahame mpuzamahanga n'amategeko 
  igihugu kigenderaho. Ayo matora ni yo ashyiraho abayobozi bagomba 
  gushyira mu bikorwa ibyo abaturage bifuza. Icyo gihe abayobozi 
  bashyirwaho n'abaturage kandi bagakorera abaturage bitaba ibyo, 
  bakabavanaho biciye mu matora bakitorera abandi. Muri demokarasi 
  ntawuniganwa ijambo.
  
  Umuyobozi mwiza kandi agomba kurangwa n'imyitwarire ishingiye 
  ku ndangagaciro. Yirinda ruswa kandi akayikumira, akagendera ku 
  kuri n'ubutabera, agaharanira amahoro. Aharanira uburezi budaheza, 
  agasigasira ibikorwa remezo.
  
  Twanzure tuvuga ko imiyoborere myiza ishingira ku gukora ibintu 
  bizaramba no guteganyiriza ejo hazaza: Ibyemezo bifatwa biba bigamije 
  kwirinda gusigira amakimbirane n'ibibazo ab'ejo hazaza. Ubuyobozi 
  bwiza bwirinda kwangiza ibidukikije, bukirinda guteza amacakubiri 
  mu baturage, bukirinda kwangiza no gusesagura ubukungu bw'igihugu 
  n'umutungo kamere.
  
  Bana rero nimwumve ko mugomba gukurikirana imiyoborere myiza 
  y'igihugu cyanyu kuko uko kiyobowe none ari byo bizatuma mubaho 
  

  neza cyangwa nabi mu gihe kiri imbere.

  A. Inyunguramagambo
  Shaka ibisobanuro by'aya magambo yakoreshejwe mu 
  mwandiko.
  1. bikorwa remezo
  2. uburezi budaheza
  3. guhwitura
  4. ubusugire bw'igihugu
  5. urujijo
  6. kugisha inama
  7. gukorera mu bwiru
  8. uruhare
  9. kudaheza
  10. gufata umwanzuro
  11. kuniganwa ijambo
  12. itsinda.
  Imyitozo y'inyunguramagambo
   1. Koresha mu nteruro yawe bwite amagambo 
  akurikira.
  Ibikorwa remezo, guhwitura, gukorera mu bwiru, kugisha inama, 
  uruhare, kudaheza, kuniganwa ijambo.
   2. Umukino wo gutahura amagambo: Tahura mu 
  kinyatuzu gikurikira amagambo ugomba kuzurisha 
  

  interuro zikurikiyeho

  
  

  
  

  Uzurisha izi nteruro amagambo wakuye mu kinyatuzu.
   1. Umuyobozi mwiza areba inyungu z' .....
   2. Umuyobozi mwiza aharanira ..... ry'abanyagihugu.
   3. Umuyobozi mwiza akomera ku ..... bw'abanyagihugu.
   4. Umuyobozi mwiza aharanira ..... n'..... by'abanyagihugu.
   5. Umuyobozi mwiza agomba kuba ..... muri byose.
   6. Umuyobozi mwiza yungurana ..... n'abo ayobora.
   7. Umuyobozi mwiza afata abo ayobora nk'......
   8. Umuyobozi mwiza yubahiriza ..... igihugu kigenderaho.
   9. Umuyobozi mwiza aharanira ..... bw'igihugu.
   10. Umuyobozi mwiza yubahiriza ..... bwa muntu.
   11. Muri ..... ntawuniganwa ijambo.
  B. Ibibazo byo kumva umwandiko
  Musubize ibi bibazo byabajijwe ku mwandiko mu 
  magabo yanyu bwite.
   1. Ni ibihe byiza bizanwa n'imiyoborere myiza? 
   2. Ni iyihe mpamvu ituma imiyoborere myiza iboneka? 
   3. Wifuza ko umuyobozi mu nzego za Leta yarangwa n'iki? 
   4. Wumva iki iyo bavuze ngo "imiyoborere myiza irangwa na 
  demokarasi?"
   5. Ni iki ubuyobozi bwiza bugomba gukora kugira ngo budasigira 
  ibibazo urubyiruko?
   6. Wumva wakurikirana ute ibijyanye n'imiyoborere myiza mu 
  gihe ukiri muto utarageza imyaka yo kwitorera abayobozi?
  C. Ibibazo byo gusesengura umwandiko
  

  Subiza ibi bibazo

  1. Ni izihe ngingo z'ingenzi ziri muri uyu mwandiko?
   2. Hina uyu mwandiko mu mirongo icumi.
  D. Kungurana ibitekerezo
   Mwungurane ibitekerezo kuri iyi ngingo:
   Mu miyoborere y'inzego z'ibanze z'aho mutuye, mubona amahame 
  y'imiyoborere myiza yavuzwe mu mwandiko yubahirizwa. Niba ari 
  yego yubahirizwa gute, niba ari oya, ayo ubona atubahirizwa ni 
  ayahe?
  Umukoro
   Kora urutonde rw' ibintu icumi by'ingenzi wumva ubuyobozi bwiza 
  bukwiye gukorera abaturage.
  

  5.2. Gukorera mu mucyo

  
  

  Gukorera mu mucyo ni rimwe mu mahame agenga imiyoborere 
  

  myiza. Iryo hame risaba ko ibikorwa by'abayobozi byose bijyanye 

  n'akazi bashinzwe, bigomba gutangarizwa abayoborwa kandi bakagira 
  uruhare mu guhitamo ibyo bashyira imbere, mu kubicunga, no kumenya 
  umusaruro wabivuyemo. 
  
  Dufatiye nk'urugero ku kigo cy'amashuri, abanyeshuri bagomba 
  kumenyeshwa umutungo w'ikigo, bakagira uruhare mu kugena ibikorwa 
  bikorerwa ku ishuri no mu micungire yabyo. Ku buryo bw'umwihariko, 
  ababyeyi bagomba kugira uruhare mu burere bw'abana babo, bakamenya 
  uko biga, bakagezwaho raporo z'imikorere y'abarezi n'ingengabihe 
  z'amasomo.
  
  Gukorera mu mucyo rero bijyana no gutangaza ibyo ukora. Amakuru 
  yose ajyanye n'ibikorerwa abaturage agomba gushyirwa ahagaragara 
  kandi akagezwa ku baturage. Abaturage bagomba kumenya ibyemezo 
  bifatwa n'abayobozi n'ishyirwa mu bikorwa ryabyo, ku buryo 
  bashobora gukurikirana imikorere y'abagize inzego z'ubuyobozi kandi 
  bakayigiramo uruhare. Gukorera mu mucyo ni kimwe mu bituma igihugu 
  kigira imiyoborere myiza n'ubuyobozi buhamye kandi bufitiwe ikizere 
  n'abayoborwa.
  
  Ku bijyanye n'imitangire y'akazi, gukorera mu mucyo bigomba gutuma 
  akazi gatangwa hakurikijwe ubushobozi bwa buri muntu. Kubona akazi 
  bigomba guca mu ipiganwa, maze hagatsinda uwarushije abandi. Icyo 
  gihe abasabye akazi bahabwa ikizamini kimwe, bagakosorwa kimwe maze 
  abatsinze bagatangazwa n'amanota yabo agashyirwa ahagaragarira buri 
  wese. Abakoze ikizamini bagira uburenganzira bwo kumenya amanota 
  babonye, byaba ngombwa bakerekwa n'uburyo cyakosowemo bagashira 
  amatsiko. Ibi byose bituma hatabaho amarangamutima cyangwa kubera 
  uwo ari we wese mu bagikoze.
  
  Mbese twabihuza n'ibibera mu ishuri aho amanota agomba guhabwa 
  uwayakoreye, kandi abanyeshuri bose bagakosorwa kimwe, 
  bakanahabwa impapuro bakoreyeho kugira ngo bagenzure ko amanota 
  bahawe ari yo bakoreye koko.
  
  Ku bijyanye n'amafaranga igihugu gikoresha, ari byo bita ingengo y'imari, 
  abaturage baba bagomba kugira uruhare mu kuyitegura, no kumenya 
  uko amafaranga ava mu misoro yabo akoreshwa.
  

  Gukorera mu mucyo bibumbye indangagaciro yo gukoresha ukuri, 

  ubutabera busaba ko buri wese ahabwa amahirwe angana na mugenzi 
  we, maze umwete n'umurava wa buri muntu bikaba ari byo bimuhesha 
  umwanya n'agaciro mu bandi. Gukorera mu mucyo ni ukwimika ukuri 
  no kwirinda kugendera ku kenewabo. Kubaho mu kuri ni ugukurikiza 
  amategeko, ugaca ukubiri no kubeshya no kubeshyera abandi maze buri 
  wese agashishikarira gukora.
  
  Mu rwego rwo gukorera mu mucyo, abakozi ba Leta bari mu nzego 
  zo hejuru kandi bafite aho bahurira n'umutungo w'igihugu, bagaragaza 
  aho bavanye imitungo bafite kandi bakemera kugenzurwa mu micungire 
  y'ibya rubanda.
  
  Kugira ngo intego z'iterambere zigerweho, haba hakwiye 
  impinduramatwara mu micungire y'imari y'igihugu hashyirwaho uburyo 
  bunoze bwo gutanga imisoro, kugaragaza uko umutungo w'igihugu 
  ukoreshwa no gukaza igenzuramikorere.
  
  Kubera iyo mpamvu amashuri agomba gufasha abanyeshuri kumenya 
  kuvugisha ukuri, no kuguharanira. Banyeshuri rero nimwite ku kumenya 
  ibyo abayobozi banyu baba bagomba kubakorera, kandi mubigiremo 
  uruhare. Nimubigenza gutyo muzaba abaturage bajijutse n'abayobozi 
  beza b'igihugu cyanyu.
  A. Inyunguramagambo
  
  Shaka ibisobanuro by'aya magambo yakoreshejwe mu 
  mwandiko.
  
   a. Ipiganwa,                                  b. Ikenewabo,
   c. Gushishikara,                           d. Guca ukubiri n'ikintu,
   e. Ubudakemwa,                         f. Ingengo y'imari, 
   g. Impinduramatwara,              h. Igenzuramikorere,
   i. Umwete n'umurava,               j. Gushira amatsiko.
  
  Imyitozo ku nyunguramagambo
  
  1. Ukurikije uko yakoreshejwe mu mwandiko, andukura 
  amagambo ari mu ruhushya rw'ibumoso uyahuze 
  

  n'ibisobanuro byayo biri mu ruhushya rw'iburyo

  

  2. Koresha mu nteruro yawe bwite aya magambo 
  akurikira ugendeye ku bisobanuro byayo.
  
  Ipiganwa, gushira amatsiko, ubudakemwa, indangagaciro, kwimika, 
  kumurika, amakimbirane, impinduramatwara.
  B. Ibibazo byo kumva umwandiko
  
  Musubize ibi bibazo byabajijwe ku mwandiko mu 
  magambo yanyu bwite.
  
   1. Gukorera mu mucyo ni rimwe mu mahame agenga 
  imiyoborere myiza. Iryo hame risaba iki?
   2. Ubona abayobozi bo ku ishuri wigaho bakorera mu mucyo? 
  Sobanura.
   3. Gukorera mu mucyo bijyana no kugeza amakuru y'ibikorwa 
  ku bo bigenewe. Ubona abaturage b'aho utuye bagezwaho 
  amakuru n'abayobozi?
  
  4. Ubona gukorera mu mucyo bishobora gute kuba bumwe mu 
  buryo bwo kurwanya ruswa, akarengane n'ikenewabo?
   5. Ni izihe ndangagaciro zijyana no gukorera mu mucyo?
   6. Mwebwe nk'abanyeshuri mumaze gusoma uyu mwandiko, 
  ni izihe ngamba mwafata none zo kugendera ku kuri no 
  kuguharanira? 
  C. Ibibazo byo gusesengura umwandiko
  Subiza ibi bibazo
   1. Erekana ingingo z'ingenzi zigize uyu mwandiko.
   2. Hina uyu mwandiko mu mirongo icumi.
  D. Kungurana ibitekerezo
  Mwungurane ibitekerezo kuri iyi ngingo
   Mwumva mute ingingo ijyanye no gukorera mu mucyo? Muhimbe 
  

  kandi mukine agakino kagaragaza uburyo mubona byakorwa.

  5.3. Uruhare rw’abaturage mu guteza imbere 
  

  demokarasi

  
  

  Demokarasi ni ubutegetsi bwa rubanda bushyirwaho na rubanda kandi 
  bugakorera rubanda. Ubutegetsi buba bufitwe muri rusange n'abaturage 
  bakabuha abazabahagararira bitoreye. Ubutegetsi bushyizweho 
  kuri ubwo buryo bukora mu nyungu rusange z'abaturage bose 
  hatitawe ku batoye n'abataratoye. Bwubahiriza amahame y'uko abantu 
  bose bareshya imbere y'amategeko, bafite uburenganzira bumwe kandi 
  bishyira bakizana. Imyanya y'ubuyobozi nta wuyihezwaho.
  
  Kugira ngo demokarasi ishinge imizi, abaturage bagomba kubigiramo 
  uruhare. Bashobora kwishyira hamwe bagafata ubwabo ibyemezo 
  mu birebana n'inyungu rusange nta wundi babinyujijeho. Ibi bisaba 
  ko batumizwa mu nama buri gihe uko bibaye ngombwa cyangwa 
  bagashobora gutumizwa uko ibibazo bivutse. Abaturage kandi bashobora 
  kwitirirwa ibyemezo mu gihe byafashwe binyujijwe mu babahagarariye 
  bitoreye. Bituma bafatwa nk'urwego rwa poritiki rushobora gufata 
  ibyemezo mu miyoborere y'igihugu.
  
  Muri demokarasi abaturage bagomba kugira uruhare mu miyoborere 
  y'igihugu. Mu ntangiriro demukarasi yaje ishimangira ihame ry'uruhare 
  rw'abaturage mu kwihitiramo ababahagararira. Uko iminsi yagiye 
  ihita, demukarasi yaje kuba uruhare rw'abaturage mu kwihitiramo 
  abayobozi, mu gushyiraho porogaramu na poritiki zinogeye abaturage, 
  mu kuzishyira mu bikorwa no mu kugenzura uburyo zubahirizwa. Kuba 
  abaturage ari bo batanga ubuyobozi, ni na bo bagomba gushingirwaho 
  mu byemezo bifatwa mu nzego zose z'ubuzima bw'igihugu. Ibyo bibaha 
  ububasha bwo gushyiraho no gukuraho abayobozi mu matora akozwe 
  mu bwisanzure bashingiye ku buryo banyuzwe cyangwa batanyuzwe 
  n'imikorere yabo. Nta busumbane mu matora kuko hakurikizwa ihame 
  ry'umuntu umwe, ijwi rimwe. Uwo waba uri wese, urupapuro watoreyeho 
  ruba ijwi rimwe kimwe n'iry'undi wese. Nta nzobere yagombye kubaho 
  mu birebana na poritiki, kuko abatora na bo baba bashobora gutorwa. 
  Nta n'umwe uba ahejwe ku myanya y'ubuyobozi. Igihugu kigendera ku 
  mahame ya demukarasi iyo cyubahiriza uko kugira uruhare rungana 
  kw'abaturage mu miyoborere y'igihugu no mu kugena iby'ingenzi 
  bigomba gushingirwaho mu miyoborere yacyo.
  
  Abantu bagomba gusobanukirwa n'impamvu demokarasi idasigana 
  n'amatora. Kuba abantu badashobora gutekereza kimwe, byatumye 
  

  hatekerezwa amatora, abaturage bakihitiramo abazabahagararira 

  kandi babagomba ibisobanuro mu gihe bibaye ngombwa. Uko kuba 
  uwatowe agomba guha uwamutoye ibisobanuro ni ingenzi kugira ngo 
  abatowe batirara ngo bigomeke ku babatoye. Uruhare rw'abaturage 
  mu miyoborere y'igihugu rutuma hatabaho bwa bwikanyize bw'umuntu 
  umwe bubyara gutegekesha igitugu. Imiyoborere ihinduka ibiganiro 
  by'imishyikirano bigamije ubwumvikane mu rwego rwa poritiki. Kugira 
  ngo iyi mishyikirano ishoboke, abaturage bahurira mu mashyirahamwe 
  ya poritiki, mu masendika, mu bitangazamakuru cyangwa mu miryango 
  itegamiye kuri Leta.
  
  Ayo mashyirahamwe ni inkingi za ngombwa zituma habaho ubwumvikane 
  mu miyoborere y'igihugu. Ni yo abaturage banyuramo kugira ngo 
  babwire ababahagarariye ibitekerezo n'ibyifuzo byabo.
  A. Inyunguramagambo
  Tekereza maze usubize vuba kugira ngo ugaragaze ko 
  wumvise ibyavuzwe mu mwandiko.
  Fora ndi nde cyangwa ndi iki?
   1. Ngirwa n'abaturage, ngatangwa na bo maze nkabakorera. Ubwo 
  ndi nde? 
   2. Mbakorera bose ntitaye ku banshyizeho kandi abanshyigikiye 
  n'abatanshyigikiye mbareshyeshya imbere y'amategeko. Ubwo ndi 
  nde?
   3. Uko ndi ni uko simpinduka ngomba gukurikizwa gutyo ibihe byose. 
  Ubwo ndi nde?
   4. Uruhare rwange ni ngombwa kugira ngo habeho ubuyobozi 
  buhamye kandi bubereye bose. Ubwo ndi nde?
   5. Aho mba aha ngira akageso ko kutifuza ko hagira uwo dufatanya 
  kuyobora kandi ibyemezo mfashe ngenyine ntibivuguruzwa. Ubwo 
  ndi nde?
   6. Nakira abaturage bangannye nkabaha ubushobozi bwo kwishyiriraho 
  abayobozi no kumvikanisha ibitekerezo byabo. Ubwo ndi nde? 
   7. Banshyiraho kugira ngo bangendereho mbarinde kubangamirana 
  

  mu nyungu zabo bwite. Ubwo ndi nde?

  8. Iyo byakomeye baranyitabaza kugira ngo mbahurize mu biganiro 
  bigamije ubwumvikane muri poritiki. Ubwo ndi nde?
   9. Mfatwa n'abahagarariye abaturage kugira ngo ndengere inyungu 
  zabo. Ubwo ndi nde?
   10. Ni nge ngenyine usobanukiwe n'uruhare rw'abaturage mu guteza 
  imbere demokarasi ku buryo buri gihe bantumira kugira ngo 
  mbisobanurire abaje mu mahugurwa. Ubwo wanyita ngo iki?
  11. Mu buzima bwange gufata ibyemezo nta we mbisabye ni 
  uburenganzira budakorwaho. Ibyo babyita ngo iki?
   12. Ntabwo wemerewe gusuzugura amategeko ku bushake ngo 
  wikorerere ibyo wishakiye. Ubwo urabuzwa iki? 
   13. Noneho musigaye mwikorera ibyo mwishakiye kubera kutagira 
  uwo mwikanga. Ibyo mukora babyita ngo iki? 
   14. Njya aho nshaka hose mu gihugu cyange cyangwa hanze yacyo 
  igihe cyose mbishakiye ntawushobora kubimbuza. Uko kubahirizwa 
  k'uburenganzira bwo kujya aho nshatse babyita ngo iki? 
  
  B. Ibibazo byo kumva umwandiko
  Musubize ibi bibazo byabajijwe ku mwandiko mu 
  magambo yanyu bwite
  
   1. Iyo bavuze demokarasi wumva iki?
   2. Wagira ute uruhare mu guteza imbere demokarasi?
   3. Ni akahe kamaro k'amatora muri demokarasi? 
   4. Usanga igihugu cyakwitwa ko kigendera ku matwara ya 
  demokarasi ryari? 
   5. Uruhare rw'umuturage mu miyoborere y'igihugu rugaragarira 
  he? 
   6. Usanga abaturage bagira ibihe bibazo mu gihugu kitarangwamo 
  amatora na demokarasi?
   7. Kuba umuturage afite uruhare mu miyoborere y'igihugu bifite 
  akahe kamaro? 
  C. Ibibazo byo gusesengura umwandiko.
  Subiza ibi bibazo
   1. Vuga ingingo z'ingenzi zigize uyu mwandiko.
  2. Kora inshamake itarengeje imirongo icumi y'ibyavuzwe muri 
  uyu mwandiko.
  D. Kungurana ibitekerezo
  Mwungurane ibitekerezo kuri iyi ngingo
   Mwumva mute ingingo ijyanye n'uruhare rw'abaturage mu guteza 
  imbere demokarasi?
  5.4. Ikinyazina nyereka
  
  Itegereze izi nteruro zikurikira, uzisome witonze, maze 
  utahure igisobanuro kihariye amagambo ari mu ibara 
  ry'igikara tsiriri ahuriyeho. 
  1. Ubuyobozi bushyizweho kuri ubwo buryo bukora mu nyungu rusange 
  z'abaturage bose.
  2. Kugira ngo iyi mishyikirano ishoboke, abaturage bahurira mu 
  mashyirahamwe ya poritiki. 
  3. Uruhare rw'abaturage mu miyoborere y'igihugu rutuma hatabaho 
  bwa bwikanyize bw'umuntu umwe bubyara gutegekesha igitugu. 
  4. Ayo mashyirahamwe ni inkingi za ngombwa zituma habaho 
  ubwumvikane mu miyoborere y'igihugu.
  
  Muri izi nteruro:
  Amagambo yanditse atsindagiye afite umwihariko wo 
  kwerekana ikintu runaka?
  
  Ongera usome witonze izi nteruro maze usobanure aho 
  ibyerekanwa n'amagambo ari mu nyuguti z'igikara tsiriri 
  biherereye.
  1. Ubuyobozi bushyizweho kuri ubwo buryo bukora mu nyungu rusange 
  z'abaturage bose.
  2. Ayo mashyirahamwe ni inkingi za ngombwa zituma habaho 
  ubwumvikane mu miyoborere y'igihugu.
  3. Kugira ngo iyi mishyikirano ishoboke, abaturage bahurira mu 
  mashyirahamwe ya poritiki.
  4. Uruhare rw'abaturage mu miyoborere y'igihugu rutuma hatabaho 
  bwa bwikanyize bw'umuntu umwe bubyara gutegekesha igitugu. 
  5. Bariya bana barashaka iki?
  6. Barya bagabo bavugaga ukuri.
  7. Bano bantu barasa cyane.
  
  Inshoza y'ikinyazina nyereka
  
  Uturango tw'ikinyazina nyereka hakurikijwe aho ibyo 
  byerekana biherereye
  
  Ibyerekanwa bishobora kuba biri hafi y'uvuga cyangwa kure ye, bishobora 
  kuba biri hafi cyangwa kure y'ubwirwa cyangwa bikaba biri hafi cyangwa 
  kure ya bombi. Ibinyazina nyereka kandi bigira ibisobanuro bitandukanye 
  bitewe n'ibihe ibyerekanwa birimo: hashobora kubaho ibihe bya vuba 
  cyangwa ibya kera. Bisobanura ko ibinyazina bishobora kuganisha ku 
  bintu bitewe n'aho biri cyangwa bitewe n'ibihe byabereyemo. Duhereye 
  ku ngero zatanzwe, ibinyazina nyereka byagabanywamo amoko 
  atandatu ku buryo bukurikira:
  
  1. Ibyerekana ibyo uvuga afashe yerekana cyangwa ibyo agiye kuvuga 
  (iyi);
  2. Ibyerekana ibiri hafi y'uvuga ashobora gukoraho cyangwa ibyo amaze 
  kuvugaho ako kanya (bano);
  3. Ibyerekana ibiri kure y'uvuga ariko bikaba hafi y'ubwirwa (ayo, 
  ubwo);
  4. Ibyerekana ibiri kure y'uvuga n'ubwirwa bombi babona (bariya);
  5. Ibyerekana ibyo uvuga n'ubwirwa baziranyeho mu bihe byahise bya 
  vuba (barya);
  6. Ibyerekana ibyo uvuga n'ubwirwa bibukiranya ibya kera, ibyigeze 
  

  kuvugwaho hakaba hashize umwanya muremure (bwa).

  Imbonerahamwe y’ibinyazina nyereka mu 
  

  matsinda yabyo

  
  

  Umwitozo
  
  Soma witonze uyu mwandiko maze usimbuze utudomo dutatu 
  ikinyazina nyereka gikwiye ukurikije aho ibivugwa biherereye.
  Bugabo akizwa n'imbeba
  Bugabo yabaye aho n'umugore we... mugore kimwe n'abandi bose yaje 
  gusama. Hashize iminsi abwira umugabo we ati:
  "Ndashaka inyama y'ikibirima." Umugabo arahagarara ariyumvira, ni ko 
  kwibaza ati:"Ariko ... nyama z'ikibirima ... mugore anyaka ni iza rubanza 
  ki?" Gusa ntiyabitindaho, ahamagara imbwa ye bajyana guhiga. Ageze 
  

  mu ishyamba aratega, arangije arataha

  Bukeye ajya gusura umutego asanga wafashe imbeba. Nuko imbeba 
  iramubwira iti:"Yewe wa mugabo we, wankijije .... zuba, ko nange 
  nazagukiza imvura!" Bugabo arayisubiza ati: "Ubwo unyise umugabo, 
  reka ngukize. ... si izuba ni icyago!" Arayitegura irigendera, ajya gutega 
  ahandi. Mu gitondo agarutse, asanga noneho hafashwe ikibirima. 
  Arakikorera, arakijyana. Imvura iza kugwa, ajya kugama munsi y'urutare, 
  imbwa ye iramukurikira. ... rutare rukaba rutuwemo n'impyisi.
  
  Impyisi itahutse, ikibirima kirasimbuka ngo kihungire. Impyisi ibwira 
  Bugabo iti:"Garura ... kibirima vuba! Nari niriwe n'ubusa, none mbonye 
  ibyo ndya. "Kubera ubwoba Bugabo n'imbwa ye biruka kuri ... kibirima 
  barakigarura. Impyisi ni ko kumubwira iti: "Umva rero wa mugabo we, 
  bwira ... mbwa yawe irye ... kibirima, nirangiza uyirye, maze nange 
  nkurye." Ikibivuga, ibona ingwe irinjiye, imbwa iti: "Tururururu!" Ingwe iba 
  ifashe ikibirima, ibwira Bugabo iti: "Iruka kuri ... mbwa uyifate uyinzanire. 
  Bitabaye ibyo ndakwica," Ayirutseho arayifata ayizanira ingwe, na yo 
  iramubwira iti:"Yibwire irye ... kibirima, nawe uyirye, impyisi ikurye, 
  nange nyirye."
  
  Intare iba irahageze, ibwira Bugabo ko abwira imbwa ye ikarya ikibirima, 
  na we akayirya, impyisi ikamurya, na yo ingwe ikayirya, maze ... ngwe 
  na yo intare ikayirya. Bugabo ni ko kwibwira mu mutima we yigaya 
  ati:"Ni nge wizize burya umuntu arizira! ... gihe nirukaga ku mbwa iyo 
  nikomereza singaruke koko?" Akiri muri ibyo, abona ... mbeba yakijije 
  irinjiye, iti:" ... nduru numva ... yatewe n'iki"? Bugabo watitijwe n'ubwoba 
  bwo kuba ahagararanye n'intare ati:"... ntare irambwira ngo nindye ... 
  mbwa yange, nayo irye ... kibirima, impyisi ureba na yo iyirye, na yo 
  ... ngwe iri hariya iyirye, hanyuma mu kurangiza ... ntare na yo iyirye."
  Imaze kubyumva, imbeba yigirayo yegera ikibirima maze iraterura 
  iti:"Yewe wa mugabo we, bwira ... mbwa yawe irye ... kibirima, na we 
  uyirye, impyisi ikurye, ingwe iyirye, intare na yo irye ingwe, maze na 
  nge mbone uko mbarya mwese."
  
  Intare yitegereza ingano ya ... mbeba, n'agasuzuguro iravuga iti: "...
  kagabo ntikirarira ye!", itambuka ijya kuyikandagira. Nuko imbeba ivuza 
  induru maze izindi mbeba zirahurura. Imbeba zigeze..., intare irazireba, 
  iti: "Singiye kuribwa n'... busa". Intare irigendera. Ingwe ibibonye iti:"None 
  

  ... ntare igiye yagaruka ikansanga aha ikanyica naba nzize iki?" Na yo 

  irigendera. Impyisi na yo iti:"None ... ntindi y'ingwe irenga yaza kugaruka 
  ntiyanyica ra? Naba nzize iki?" Iragenda. Byose bimaze kugenda ... mbeba 
  yawe ibwira Bugabo iti: "Sinakubwiye ko nunkiza izuba nzagukiza imvura? 
  Iyo utankiza ... zuba wansanzeho, haba hacuze iki? Cyo ngaho igendere."
  
  Nuko Bugabo arataha n'imbwa ye na ... kibirima akikoreye. Ageze 
  imuhira ashyikiriza umugore we ikibirima yari yamutumye. Umugore 
  amubonye ati: "Ahubwo umugabo ni ...!" Atitaye ku byabaye ku mugabo 
  

  we, arateka ararya

  5.5. Amasaha ya Kinyarwanda.

  
  

  Kera amasaha ya kizungu ataraza, Abanyarwanda bari bafite 
  amasaha bagenderaho. Ntabwo yerekanaga igihe gihamye buri gihe, 
  byaterwaga n'uduce tunyuranye n'ibihe. Byaterwaga kandi n'ibikorwa 
  binyuranye by'abantu n'imirimo bakoraga mu bijyanye n'ubuhinzi 
  n'ubworozi. Dore uko yabaga akurikiranye kuva mu gitondo kugeza 
  

  mu kindi gitondo:

  
  

  Imyitozo
  Hitamo mu bisubizo bikurikira kimwe kiri cyo.Umaze 
  gusoma uru rutonde rw'amasaha ya Kinyarwanda, 
  ugereranyije n'amasaha ya kizungu:
   1. Mu bunyoni ni nka:
   a. saa kenda za mu gitondo 
   b. saa kumi z'umugoroba
   c. saa kumi n'imwe n'igice za mugitondo
   2. Mu nkoko za mbere ni nka:
   a. saa saba n'igice z'ijoro
   b. saa kenda z'ijoro
   c. saa kumi za mugitondo
   3. Ku gasusuruko ni nka:
   a. saa mbiri za mu gitondo
   b. saa ine za mugitondo
   c. saa saba z'ijoro
   4. Inyana zitaha ni nka:
   a. saa kumi z'umugoroba
   b. saa kumi n'imwe z'umugoroba
   c. ssaa kumi n'ebyiri n'igice z'umugoroba
   5. Inka zitaha ni nka:
   a. saa kumi n'imwe z'umugoroba
   b. saa kumi n'ebyiri z'umugoroba
   c. saa moya z'umugoroba
   6. Inka zikamwa ni nka:
   a. saa kumi n'ebyiri z'umugoroba
   b. saa moya z'umugoroba
   c. saa mbiri z'umugoroba
  7. Mu gicuku ni nka:
   a. saa sita z'amanywa
   b. saa sita z'ijoro
   c. saa kumi za mu gitondo
   8. Mu matarama ni nka:
   a. saa mbiri z'ijoro
   b. saa sita z'ijoro
   c. saa tatu z'ijoro, saa yine
   9. Abantu buriye uburiri ni nka:
   a. saa moya z'ijoro
   b. saa mbiri z'ijoro
   c. saa tatu z'ijoro
  10. Iyo witegereje usanga ibi bihe bya kinyarwanda byagenwe:
   a. nta cyo bashingiyeho
   b. bashingiye ku myitwarire y'abantu n'iy'inyamaswa
   c. babitegetswe n'abakoroni
  11. Abantu bashyizweyo ni nka:
   a. saa saba z'ijoro
   b. saa tanu z'ijoro
   c. saa kumi za mu gitondo
  12. Mu ruturuturu ni nka:
   a. saa munani z'ijoro
   b. saa kumi n'imwe za mu gitondo
  

   c. saa mbiri z'amanywa

  5.6. Amezi ya kinyarwanda

  
  

  Nk'uko babivuga mu kinyarwanda, imfura y'amezi ni Nzeri, kuko 
  kera ari yo yatangiraga umwaka gakondo wa kinyarwanda. Nzeri 
  yatangiraga umwaka kimwe n'ibiba ry'imyaka ryo mu kwa kenda. 
  Umwaka wa kinyarwanda wagiraga amezi cumi n'atatu. Ukwezi kwa 
  kinyarwanda kwamaraga iminsi makumyabiri n'umunani gusa (28) 
  kukaba kwarakurikizaga ukwezi ko ku ijuru (imboneko, inzora, imyijima 
  n'impera zako), kugakurikiza kandi ukwezi k'umugore kimwe n'ukwezi 
  kw'inka. Ayo mezi yakurikiranaga atya mbere y'umwaduko w'abazungu: 
  Nzeri, Ukwakira, Ugushyingo, Ukuboza, Mutarama, Gashyantare, 
  Werurwe, Mata, Gicurasi, Kamena, Nyakanga, Kanama, n'ukundi kwezi 
  bitaga Tumba Nyakime.
  
  Ibibazo byo kumva umwandiko
  
  Soma interuro zikurikira, maze wandike ijambo yego imbere 
  y'interuro ivuga ibiri byo na oya imbere y'igisubizo kitari cyo.
   1. Umwaka wa kinyarwanda watangiraga muri Mutarama kubera ko 
  babaga babiba amasaka.
   2. Umwaka wa kinyarwanda watangiranaga n'ibikorwa by'ubuhinzi 
  muri Nzeri.
   3. Umwaka wa kizungu wari uhuje nezaneza amezi n'umwaka wa 
  kinyarwanda.
   4. Amezi ya kinyarwanda n'aya kizungu yari ahuje iminsi. 
   5. Umwihariko w'amezi ya kizungu ni uko yahindaguraga iminsi. 
   6. Ukwezi kwa kinyarwanda n'uko ku ijuru byamaraga iminsi ingana 
  mu kinyarwanda.
   7. Ukwezi k'umugore ni iminsi amara kugira ngo ahembwe amafaranga 
  yakoreye. 
   8. Itandukaniro hagati y'umwaka wa kizungu n'uwa kinyarwanda ni 
  uko amezi atangana kandi n'amezi ntanganye iminsi. 
   9. Umwaka wa kizungu n'uwa kinyarwanda binganya iminsi.
  10. Ukwezi k'umugore ni iminsi amara hagati y'imihango n'indi. 
  11. Ukwezi kw'inka ni uko zibyaramo cyane.
  
  5.7. Ibihe bya kinyarwanda
  
  Ibihe bya kinyarwanda byashingiraga ahanini ku zuba. Ni gutyo abantu 
  bagena ibice by'umunsi bavuga ngo izuba rirarashe, rigeze ijuru hagati 
  cyangwa rirarenze. Ku Banyarwanda, kurenga kw'izuba kwari nko 
  gupfa kwaryo na ho kurasa bikaba kuzuka. Iyo izuba ryabaga rirenze, 
  bavugaga ko ryagiye kwa Mugwamporo. Ubwo Abagwamporo bagahita 
  baribaga, ijuru rigahinduka umutuku, bakarirya, bukaba burije. Bamaraga 
  kurirya, igufa ryaryo bakarikubita ku rutare rw'ijuru rikabyara ibishashi. 
  Rikarara ririkakamba bugacya rigeze iburasirazuba, rikongera rikarasa. 
  Ibyo bikaba ibihe byose. Na n'ubu bishobora kuba ari ko bikigenda mu 
  myumvire ya bamwe. 
  
  Nanone bashingiye ku miterere y'ikirere bagabanyaga umwaka mo ibihe 
  bibiri by'ingenzi: ibihe by'izuba niba ryacanye n'ibihe by'imvura niba nta 
  riva ahubwo hagwa imvura. Ibihe by'izuba byabaga bibiri, igihe kirekire 
  k'izuba ryinshi bita Impeshyi kiva muri Kamena, kigafata Nyakanga yanga 
  amabuguma na Kanama kanamira Nzeri. Hari n'Urugaryi ari cyo gihe 
  gito k'izuba gitangira muri Mutarama kikageza hagati muri Gashyantare, 
  kikicomeka hagati y'igihe kirekire k'imvura nyinshi ari cyo bita Itumba. 
  Gihera muri Werurwe kikageza muri Gicurasi. Nk'uko bigaragara ibyo 
  

  bihe by'imvura bigenda bibisikana n'iby'izuba. Umuhindo ni igihe gihera 
  

  muri Nzeri cyangwa mu Kwakira kwakira imbuto zose kikageza mu 
  Kuboza kuboza imiteja. 
  Ibihe bya kinyarwanda kandi byagenwaga hashingiwe ku bintu byabaga 
  byarabaye abantu bose bazi. Hari nk'ibiba ry'imyaka, isarura ryayo, 
  inzara nini zabaye nka Ruzagayura, Rumanurimbaba, Rwakayihura, 
  Gakwege n'izindi; indwara z'ibyorezo nka Muryamo, iyima ry'umwami 
  runaka cyangwa umwaduko w'abazungu. Umuntu mukuru yakubwira ko 
  ikintu iki n'iki cyabaye mu itema ry'amasaka, koyavutse muri Ruzagayura, 
  
  cyangwa se ku ngoma ya Gahindiro. Umunyarwanda akubwiye ko ikintu 
  iki n'iki cyabaye ku ngoma ya Gahindiro ariko, wagombye kumva ko 
  cyabaye kera cyane. Ibyo kubara imyaka nk'uku tuvuga ngo turi mu 
  

  mwaka w'ibihumbi bibiri na cumi na gatandatu ntibyabagaho.

  A. Inyunguramagambo

  Huza ukoresheje akambi amagambo n'ibisobanuro byayo
  
  B. Ibibazo byo kumva umwandiko
  Musubize ibibazo byabajijwe ku mwandiko mu magambo 
  yanyu bwite
   1. Mu myumvire y'Abanyarwanda, izuba barigereranyaga n'iki? 
  Kubera iki? 
   2. Ko uryama ugasinzira, ubwirwa n'iki ko bukeye? 
  
  3. Ukurikije imyitwarire y'izuba umunsi wawugabanyamo ibihe 
  bice? 
   4. Imyitwarire y'ikirere yatangaga ibihe bihe? 
   5. Aho mutuye imihindagurikire y'ikirere iteza ibihe bibazo? 
   6. Abanyarwanda bagenaga igihe bamaze ku isi bahereye ku ki? 
   7. Mu bihe tugezemo igihe kigenwa gite? 
   8. Ugereranyije n'ibihe tugenderaho kuri ubu, ni ryari izuba riba 
  rigeze ijuru hagati? Umuntu yabibwirwa n'iki? 
   9. Ukeka ko ari ukubera iki Abanyarwnda bavugaga ko 
  Nyakanga yanga amabuguma? 
   10.Ukeka ko amazina Kanama, Ukwakira n'Ukuboza yaba 
  yaraturutse he?
  Imyitozo 
  a. Uzuza mu nteruro zikurikira ibihe bya kinyarwanda 
  bikurikira:
   ku kwezi, mu museke, mu gicuku, ijoro ryose, mu nkoko za mbere, 
  nijoro.
   1. Yabategetse kujya bizindura ... bakaza kumufasha guhanura.
   2. Yakundaga guhanura ...akangutse. 
   3. Mwene se yakundaga guhanura ... rubanda bicuye. 
   4. Yaraye agenda ... bucya angezeho. 
   5. Kuko hari ..., yabyutse bwangu akeka ko ari....
  b. Uhereye ku bisobanuro uhabwa, tahura amezi ya 
  kinyarwanda wuzurisha ahari utudomo dutatu (...) muri 
  uyu mwandiko.
   Abanyarwanda b'ubu bazi kandi bemera ko mu kwita amazina 
  amezi ya kinyarwanda, abakurambere bayasanishije n'ibyarangaga 
  imibereho yabo mu buhinzi n'ubworozi cyane cyane baganisha ku 
  kirere no kumusaruro. Hari benshi bayabona kuri karendari bakibaza 
  ibisobanuro byayo. Mu gukora uyu mwitozo urashira amatsiko.
  

   Mu kwezi kwa ..., abantu batinda kuryama bari mu gitaramo kuko

  nta mirimo baba bafite ituma bazinduka. Hakurikiraho ukwezi kwa 
  ... kurangwa n'igihe k'izuba rikaze cyane ku buryo abantu batinya 
  kwicara ku bitare by'amabuye kubera ubushyuhe bwinshi biba 
  bifite. Muri ... hagwa imvura nyinshi, bakayiha rugari maze ikerura
  ikagwa. Birumvikana ko iyo mvura ituma habaho urwuri ruba 
  rutoshye cyane, inka zikarisha zigahaga zigatubura umukamo. 
  Ibyo bigashya bishyira ukwezi kwa .... Hakurikiraho ukwezi kwa ...., 
  aho ibicu byinshi bibyuka byabuditse hasi. Kuvaho haza ukwezi kwa 
  ...., aho amasaka aba yeze cyane yabaye menshi maze amasekuru 
  akameneka kakahava kubera umuhini usekura ubudatuza. Hataho 
  ukwezi kw'izuba ryinshi, inka ziba zishonje kubera kubura urwuri, 
  kukazirana n'inka zishaje kuko muri icyo gihe ari zo zihura n'akaga 
  cyane zitembagara mu mabanga y'imisozi. Ni yo mpamvu bakwita 
  .... yanga amabuguma. Iryo zuba risiga ahantu hose hanamye, 
  ndetse iyo imvura ikomeje gutinda kugwa, muri uku kwezi ni ho 
  izuba ryangiza ibintu byinshi cyane ndetse hakaba n'amapfa abantu 
  bagasuhuka. Uko kukaba ukwezi kwa .... Mu kwezi kwa .... abahinzi 
  begura amasuka bagatangira imirimo yabo y'ubuhinzi kuko ibihe biba 
  bitangiye kumera neza, imvura itangiye kuboneka, ubwatsi na 
  bwo bwongeye kumera. Ukwezi gukurikiraho k'.... na ko kukakira
  neza imyaka yose iba yatewe cyangwa yabibwe mu kwezi kubanza. 
  Nyuma y'uku kwezi ko kweza cyane no gusarura, hahita haza ukwezi 
  ko guhunika imyaka, kukitwa .... Iyo myaka yahunitswe ihura no 
  kubura izuba ikagenda isaza, indi ikiri mu mirima kuko iba yareze 
  

  ntisarurwe bikayiviramo kubora. Bakakwita .... kuboza imyaka

  Imisuma 
  Iyo witegereje usanga imisuma ari uduce tw'amagambo twiyongereye ku 
  kinyazina ngenga tukongeraho igisobanuro kihariye. Iyo kiyongereyeho 
  umusuma - mbi, ikinyazina ngenga kiba kivuga abantu babiri 
  batarenze/ibintu bibiri bitarenze. Naho iyo, kiyongereyeho 
  umusuma -se kiba kivuga abantu benshi barenze babiri/ibintu 
  byinshi birenze bibiri.
  
  Umusuma nyine wongera ku kinyazina ingingo isobanura ko usibye 
  ikivugwa nta kindi kiyongeraho. Ikindi kigaragara ni uko ikinyazina 
  ngenga kigenda gifata indangasano y'inteko y'izina gisimbura. Ubwo 
  kikisanisha n'amazina yo mu nteko zose.
  
  Uturango tw' ikinyazina ngenga
  Kuba ikinyazina ngenga gishobora guhindura inteko bisobanura ko 
  gihindura akaremajambo kacyo gahagarariye inteko kirimo. Ako 
  karemajambo nta kandi ni indangasano. Aka karemajambo gakurikirwa 
  n'igicumbi na cyo kigashobora gukurikirwa n'umusuma. Bityo rero 
  ikinyazina ngenga kikaba gishobora kugira ibice bitatu. Buri gihe kigira 
  indangasano n'igicumbi. Rimwe na rimwe hakiyongeraho umusuma 
  bitewe n'icyo umuntu yashatse kuvuga, nk'uko byasobanuwe hejuru aha. 
  
  

  Imbonerahamwe y'ikinyazina ngenga.

  
  

  5.8 Ubutumwa bugufi
  

  

  Ubutumwa bugufi ni inyandiko itarengeje inyuguti ijana na mirongo 
  itandatu iyo bwoherejwe hakoreshejwe terefone igendanwa. Muri iki 
  gihe tugezemo, ubwo butumwa bworoheje itumanaho, kuko bushobora 
  kohererezwa abantu benshi icyarimwe, ku buryo mu gihe kitarenze 
  iminota itanu, ushobora kuba ubwiye abantu barenga ijana ubutumwa 
  bumwe kandi bukabagereraho mu gihe kimwe.
  
  Kwandika ubwo butumwa bisaba kuvuga ibikenewe kuko ibyo wandika 
  biba bibaze. Nyamara hari amaterefone atanga uburyo bwo gucamo 
  kabiri ubutumwa burebure, ariko n'igiciro cyo kubwohereza gihita kikuba 
  kabiri.
  
  Uko byagenda kose, kohereza ubutumwa birahendutse kurusha kuvugana 
  n'umuntu. Ubutumwa bwoherezwa kuri terefone kandi bufite umwihariko 
  wo kuba bushobora koherezwa mu ibanga mu gihe umuntu ari hamwe 
  n'abandi, bikamufasha kutiha rubanda ngo bumve ibyo batagenewe 
  cyangwa ngo abasakurize bitari ngombwa. 
  
  

  Ubutumwa bugufi bwoherezwa kuri terefone igendanwa, bumaze kuba

  uburyo bw'ingenzi mu itumanaho kuko bukoreshwa n'abantu hafi ya 
  bose ku isi.
  Nyamara imikoreshereze yabwo ikwiye gusobanurwa neza. Bamwe 
  babwandika nabi ugasanga budasomeka. Kuri iyi ngingo rero dukwiye 
  kumenya ko "akarenze umunwa karushya ihamagara" kandi tukibuka 
  ko icyo wohereje cyanditse cyo kugisiba biba bitagishobotse. Bityo rero, 
  uwanditse ubutumwa akwiye kujya abanza kongera kubusoma mbere yo 
  kubwohereza kugira ngo atohereza ibitumvikana nk'uko abishaka. 
  Hari n'abantu bandika ubutumwa bwinshi ku buryo usanga batesha 
  umutwe abo babwoherereza, mu gihe bibereye mu kazi cyangwa bahuze.
  Mu butumwa butesha igihe, harimo n'ubwoherezwa n'ababa bashaka 
  kwamamaza ibikorwa byabo. Ntibamenya ababukeneye ngo abe ari bo 
  babwoherereza.
  Ikindi gikwiye kwitabwaho mu kohereza ubutumwa, ni ukumenya ko 
  ari ubutumwa bugufi nyine. Ni ngombwa rero kumenya kwandika mu 
  nshamake ibyo wifuza kuvuga, nturondogore cyangwa ngo uvuge ibitari 
  ngombwa. 
  
  Kohereza ubutumwa burebure rero ni ukutamenya kuvuga muri make 
  ibyo ukeneye kuvuga. Nitwihatire rero guhina amagambo mu butumwa 
  bugufi kandi twohereze ubwo twumva ari ngombwa, bizadufasha 
  kuzigama igihe n'amafaranga kandi bidufashe kutabangamira abo 
  tubwoherereza. 
  A. Inyunguramagambo
  Mushake ibisobanuro by'aya magambo
   1. Itumanaho 2. Kwamamaza
   3. Kurondogora
  Umwitozo ku nyunguramagambo
  Sobanura uyu mugani ngo "akarenze umunwa karushya 
  

  ihamagara", maze unawukoreshe mu nteruro iboneye.

  B. Ibibazo byo kumva umwandiko
  Musubize ibi bibazo byo kumva umwandiko mu 
  magambo yanyu bwite.
   1. Ubutumwa bugufi bwoherezwa kuri terefone bworoheje gute 
  itumanaho?
   2. Kuki bisaba guhina amagambo iyo wandika ubutumwa bugufi?
   3. Ni uwuhe mwihariko gukoresha ubutumwa bugufi birusha 
  guhamagara ukavugana n'uwo wifuza kugezaho ubutumwa?
   4. Kwandika mu nshamake bigirira akahe kamaro uwohereza 
  ubutumwa bugufi?
  C. Ibibazo byo gusesengura umwandiko
  Subiza ibi bibazo
   1. Erekana ingingo z'ingenzi zigize uyu mwandiko.
   2. Hina uyu mwandiko mu mirongo ibiri gusa ku buryo 
  wavanamo ubutumwa bugufi bwoherezwa kuri terefone. 
  Umukoro
   Andika ubutumwa bugufi wakoherereza inshuti yawe uyibwira 
  amakuru yawe ku ishuri, cyangwa ababyeyi bawe ugira icyo ubasaba.
  Isuzuma risoza umutwe wa gatanu
  Umwandiko: Kubaza abayobozi ibyo bakora
  Imiyoborere myiza ntibumbye gusa ingufu z'abayobozi mu gushyira muri 
  gahunda ibyo biyemeje. Imiyoborere myiza ishingira ku kugendera ku 
  mategeko, gukorera mu mucyo, no kubazwa ibyo ukoze nk'umuyobozi 
  ari byo twakwita igenzuramikorere.
  
  

  Abayobozi bagomba kujyaho mu nzira ziboneye, ntibafate ubutegetsi 
  

  ku ngufu batabihawe n'abaturage, kandi bagakoresha ubwo buyobozi 
  neza.
  Ubutegetsi bugomba kugabanywamo ibice bitatu kandi buri kimwe 
  kikigenga, ariko byose bikagenzurana. Ibyo bice ni ibi bikurikira. Icya 
  mbere ni inteko ishinga amategeko igizwe n'abadepite n'abasenateri 
  bashyiraho amategeko. Icya kabiri kigizwe n'abayobozi bashyira ayo 
  mategeko mu bikorwa, ari bo bagize inzego z'ubuyobozi kuva kuri 
  Perezida wa Repubulika kugera ku muyobozi w'umudugudu. Igice cya 
  gatatu ni urwego rw'ubucamanza rushinzwe guhana abatubahiriza 
  amategeko mu buryo butabera kandi budafite aho bubogamiye.
  
  Mu rwego rwo kugendera ku mategeko, amategeko agomba 
  kurengera abantu bose nta vangura kandi ntihagire umuntu ujya hejuru 
  y'itegeko. Baba abayobozi, baba abayoborwa, ukoze ikosa agomba 
  kubibazwa. Ibyo bisaba ko haba hariho ubucamanza bwigenga, kandi 
  butavugirwamo n'abayobozi.
  
  Mu gihugu kigendera ku mategeko usanga abaturage bita ku mategeko 
  atari uko bayatinya ahubwo kubera ko bazi akamaro kayo. Kugendera 
  ku mategeko rero si ukuyashyiraho gusa cyangwa kuyakoresha mu 
  gutera abaturage ubwoba. Buri gihugu cyaba icyamunzwe na ruswa 
  cyangwa igikoresha iterabwoba ku baturage, na cyo kigira amategeko 
  kigenderaho. Nyamara ubutegetsi bugendera ku mategeko bwimakaza 
  imikoranire y'abaturage n'ubuyobozi.
  Inkozi z'ibibi icyo gihe zihanwa n'amategeko, ariko zikanandagazwa 
  mu itangazamakuru kandi zikigizwayo n'abaturage ku buryo zibura 
  imyanya no mu mirimo ya Leta.
  
  Gukorera mu mucyo na byo biranga imiyoborere myiza. Hagomba 
  rero kubaho amashyirahamwe yigenga ageza ku baturage amakuru 
  kugira ngo bamenye ibyo abayobozi bakora. Muri yo twavuga 
  ubutabera bwigenga n'itangazamakuru ridakorera mu kwaha kwa Leta.
   
  ariko n'amashyirahamwe ategamiye kuri Leta na yo aba akenewe. 
  Amategeko n'amabwiriza yose ashyirwaho agomba kwigwaho 
  kandi akaba yumvikana. Ubuyobozi bukorera mu mucyo bushyira 
  ahagaragara ibyo bukora n'impamvu bikorwa, ugomba kubikora, 
  n'icyo bigamije.
  
  Kubazwa ibyo ukora nk'umuyobozi ni ngombwa, kuko uba uri intumwa 
  y'abaturage. Ni ukwemera kugenzurwa kandi mu byo ukora, kandi 
  ugakora wumva ko ibyo ukora hari undi uzabikubazaho. Hagomba 
  kubaho uburyo bwemewe na Leta bwo kubaza buri muyobozi ibyo 
  yakoze mu gihe ayobora. 
  Abanyamakuru, ndetse n'abagize amashyaka abangikanye n'iriri ku 
  buyobozi, bagomba guhora bacungira abaturage, ibitagenda neza 
  bakabibabwira, amakosa y'abayobozi agashyirwa ahagaragara, 
  abakora nabi bakegura. Abaturage kandi bagomba kugira uruhare 
  mu bibakorerwa no mu igenamigambi ry'igihugu.
  I. Inyunguramagambo
   1. Shaka ibisobanuro by'aya magambo ukurikije uko 
  yakoreshejwe mu mwandiko.
   a. Igenzuramikorere.
   b Inteko ishinga amategeko
   c. Abayobozi bashyira mu bikorwa ayo mategeko
   d. Urwego rw'ubucamanza
   e. Kujya hejuru y'itegeko
   f. Igihugu cyamunzwe na ruswa
   g. Kwandagazwa
   h. Amashyirahamwe ategamiye kuri Leta
   i. Amashyaka abangikanye n'iriri ku buyobozi
   j. Igenamigambi ry'igihugu
  2. Koresha amagambo akurikira mu nteruro ziboneye 
  wihimbiye. 
  a. Igenamigambi ry'igihugu 2. Igenzuramikorere.
  b. Inteko ishinga amategeko 4. Kujya hejuru y'itegeko
  II. Ibibazo byo kumva umwandiko
   1. Subiza ibi bibazo byabajijwe ku mwandiko mu 
  magambo yawe bwite, utandukuye interuro ziri mu 
  mwandiko uko zakabaye.
   a. Ni ayahe mahame aranga imiyoborere myiza?
  b. Vuga ibice by'ubutegetsi mu buyobozi bugendera kuri 
  demokarasi.
   c. Ni ba nde bashinzwe kugenzura abayobozi?
   d. Itangazamakuru rimarira iki abaturage mu butegetsi 
  bugendera kuri Demokarasi?
  III. Ikibonezamvugo
   1. Koresha ikinyazina nyereka ukurikije icyo amagambo ari mu 
  nyuguti z'igikara tsiriri agusobanurira, maze uhindure ibikwiye 
  guhinduka.
   a. Umugabo twahuye umwaka ushize turi kumwe yambwiye 
  ngo mutahe. 
   b. Umugabo tureba twembi ari mu biki ? 
   c. Umwana unyegereye ni mwishywa wange. 
   d. Umwana nkozeho ni umuhanga. 
   e. Igiti kikwegereye ni nde wakivunnye umutwe? 
  

   f. Abantu uzi twahuye cya gihe bari abasirikare

• 6 Umuco w'amahoro

  6.1. Umwana n’ingona
  
  

  Umunsi umwe, umukobwa w'umwami yarohamye mu gishanga, umwami 
  

  ategeka ko bagikamya, bagakuramo umurambo w'umukobwa we 
  

  yakundaga cyane. Abaturage bakamije igishanga, bica ingona zose 
  

  zakibagamo. Umukobwa w'umwami bamusanze mu mwobo w'ingona 
  ishaje kurusha izindi.
  
  Busunzu habe ngo izamenye ibyabaye! Ku bw'amahirwe, yari yasohotse 
  nijoro kwishakira ibyo irya izimirira kure mu giturage. Ku gasusuruko, 
  umwana wari ugiye gutashya ayisanga iri yonyine aho yaheze mu gihuru, 
  ayibaza icyo ihakora. Busunzu iti: "Nahabye ubu sinzi iyo ndi! Ungiriye 
  neza wansubiza iwange." Umwana ati: "Nta mazi agihari, igishanga 
  bagikamije." Busunzu iti: "Noneho njyana ku ruzi!"
  
  Umwana ashatse ikirago n'imirunga, azingazingiramo Busunzu 
  arahambira. Akubise ku mutwe. Agenze hafi umunsi wose, inyana 
  zisubiye iswa aba ageze ku ruzi. Aho ku nkombe, aharambitse umuzigo 
  we. Aca imigozi yawuhambirije, azingura ikirago. Busunzu ni ko 
  kumubwira iti:"Nshuti yange se, ko amaguru yaguye ibinya kubera 
  urugendo rurerure, ntiwanshyira mu mazi wokabyara we!" Umwana ni 
  ko kuyibangatana ayigeza aho amazi amugera mu mavi arambika aho. 
  Busunzu ntiyashirwa iti: "N'ubundi wabikoze wibikora igice! Nyigiza 
  imbere aho amazi akugera mu rukenyerero, ahangaha sinashobora 
  koga neza." Umwana ayigejeje aho amazi amugera mu rukenyerero 
  imusaba kuyigiza aho amazi amugera mu gituza. Umwana ayihagejeje 
  imusaba kuyigiza aho amazi amugera ku ntugu! Ahageze iti: "Noneho 
  nshyira hasi." Umwana ayifashije mu mazi.
  
  Mu gihe agiye kugaruka ku nkombe, Busunzu iba imufashe akaboko. 
  Umwana atabaje nyina biba iby'ubusa. Ni ko kubaza ingona ati: "Ese 
  ibi ni ibiki? ... ndekura." Busunzu iti: "Sinakurekura n'iyi nzara nshonje!"
  Umwana ati: "Ndekura!" Busunzu iti:"N'iyo wagira ute sinakurekura 
  n'inzara mfite! Maze hashize iminsi ibiri ntarya none ngo ninkurekure? 
  Barakubeshye!" Umwana arayibaza ati:"Noneho urashaka kumbwira 
  ko inyiturano y'ineza ari igihemu?" Ingona iti:"Ineza yiturwa ubuhemu 
  ntabwo ijya yiturwa indi."
  
  Umwana ni ko kuyibwira ati:"Yego ni byo! Ubu ni wowe umfiteho 
  ububasha. Ariko reka tubaze abagabo, twumve icyo babivugaho!" Ingona 
  iti: "Nihagira abagabo batatu bemeza nk'ibyange, ndakurya urabeshya! 
  Ndumva twembi tubyumva kimwe!"
  
  Ikivuga ibyo, haba haje inka y'ibuguma ishotse. Ikutse, ingona irayibaza 
  iti:"Wowe ushaje bigeze aho, ukaba ufite ubwenge bungana butyo, 
  ntiwadukiranura ukatubwira niba inyiturano y'igikorwa kiza ari ineza 
  cyangwa niba ari igihemu?"
  Ya buguma iti:"Wowe uravuga! Inyiturano y'ineza ni ubugome kandi 
  mbikubwiye nzi neza icyo mvuga. Nkiri muto, ngifite ingufu, navaga mu 
  rwuri nkasanga ubwatsi bwiza mu rugo n'ikibuye cy'umunyu nkarigata. 
  Bakanyuhagira, bakampanagura. Muri icyo gihe natangaga amata 
  menshi, kandi insumba zose n'ibimasa databuja atunze ni nge bikomokaho. 
  Ubu nashaje nkaba ntagikamwa ntakinabyara, ntawukindeba, nta 
  n'ukinjyana mu rwuri. Mu museso, ibibando ni byo binsohora mu rugo! 
  Ubwo nkihuta njya gushaka icyo ndya. Ngicyo icyo nshingiraho nemeza 
  ko igikorwa kiza kiturwa inabi." Ikimara kuvuga ibyo ikurura amagufa 
  n'uruhu rwayumiyemo izunguza umurizo wamazwe n'uburondwe ijya 
  kwishakira ubwatsi mu kinani.
  
  Busunzu ibaza wa mwana iti: "Wumvise?" Umwana ati: "Numvise." Hahita 
  haza ifarasi yashaje yanitse amagufa. Busunzu ni ko kuyibaza iti: "Ko 
  uri mukuru mbibona, ukaba warabonye ibintu ukabona ibindi, ushobora 
  kunkiranura n'uyu mwana? Uwo ugiriye neza, akwitura ineza cyangwa 
  akwitura inabi?"
  
  Ifarasi iti: "Ineza yiturwa inabi. Nkiri muto, ngifite ingufu nyinshi, 
  nahoranaga umuvure wuzuye ibisigazwa by'ingano n'undi ubogaboga 
  igikoma kirimo ubuki amasaha yose y'umunsi. Nuhagirwaga buri gitondo 
  ngatamirizwa inigi nziza zakorewe mu nganda ziyubashye. Imyaka 
  ikenda yose yihiritse ntwara databuja n'iminyago ye. Ubu nashaje, 
  bambyukiriza ku bibando buri gitondo banshora mu gihuru guhiga 
  ubwatsi ndya. Mwebwe muravuga!" Imaze gutanga ubwo buhamya, 
  isoma ku mazi yiyumvira irangije iradogagira irigendera. Igitirimuka 
  aho, Busunzu ishaka kurya umwana, ariko ayibera ibamba kuko hari 
  hasigaye kubaza umugabo wa gatatu.
  
  Bakiri muri ibyo, babona Bakame ije isimbagurika yiryagagura. 
  Busunzu ngo iyirabukwe, irayihamagara iti:"Bakame, uri mukuru kandi 
  w'umunyabwenge, ntiwadukiza, ukatubwira niba ineza yiturwa inabi 
  cyangwa yiturwa ineza?"
  
  Bakame iriyumvira, yishima mu bwanwa, irikurugutura maze irabaza iti: 
  "Nshuti yange Busunzu, hari ubwo wabaza umuntu ufite ubumuga bwo 
  kutabona niba imvi ari umweru cyangwa igikona ari umukara?" Ingona 
  iti: "Reka da, ibyo ntibibaho!" Bakame iti: "Ushobora kumbwira aho uyu 
  

  mwana utazi se ntumenye nyina ava akajya?" Busunzu iti: 

  A. Inyunguramagambo
  Mushake ibisobanuro by'aya magambo mukurikije uko 
  yakoreshejwe mu mwandiko.
   1. Busunzu 6. Ibuguma 
   2. Insumba 7. Ikinani 
   3. Kudogagira 8. Kwikurugutura 
   4. Kubogaboga 9. Kwanika amagufa 
   5. Kubera ibamba 10. Iminyago 
  Imyitozo y'inyunguramagambo
  1. Shaka mu mwandiko amagambo afite igisobanuro gikurikira:
   a. Gusinzira kubera ubushyuhe.
   b. Kugwa mu mazi ugaheramo.
   c. Kubura ntiwongere kuboneka.
   d. Kuyoba cyane, kutamenya aho uri.
   e. Umugozi ukomeye wo guhambiriza.
   f. Kwikorera.
   g. Umutwaro uremereye.
   h. Guterura ikintu kitaremereye ukagenda wihuta.
   i. Ubutaka bukora ku mugezi bukarinda amazi guta inzira yayo.
   j. Igikorwa cy'ubugiranabi
   k. Kujya kunywa amazi.
   l. Kuva ku mugezi kunywa amazi.
   m. Ahantu hari ubwatsi bwinshi kandi bwiza inka zirisha.
   n. Inka y'ingabo.
   o. Gukorera umuntu nk'ibyo yagukoreye.
   p. Udukoko tuba ku nka tukayinyunyuza amaraso.
   r. Kuvuga ufite ukuri.
   s. Kwambara mu ruhanga cyangwa mu ijosi.
   t. Kwambikwa, gutakwa.
  

   u. Gushira kw'iminsi.

  2. Huza amagambo ari mu ruhushya A n'ibisobanuro byayo 
  

  mu ruhushya B

  
  

  3. Himba interuro yawe kuri buri jambo muri aya akurikira.
   a. Guhondobera                              b. Kuzimira 
   c. Gukubita ku mutwe                  d. Kubangatana 
   e. Kubogaboga                                f. Kudogagira 
   g. Kurabukwa                                  h. Igitambambuga 
   i. Gukiranura
  B. Ibibazo byo kumva umwandiko
  Ongera usome neza umwandiko maze wuzuze interuro 
  zikurikira uhereye ku bivugwa mu mwandiko:
  
   1. Uwanditse uyu mugani yashakaga kwerekana ko ..............
   2. Umwana yagiriye neza ingona kuko ..............
   3. Umwana yababajwe n'uko ..............
   4. Muri uyu mwandiko ingona yagaragaje ko mu buzima hari 
  ..............
   5. Hagati y'umwana n'ingona hari ..............
   6. Icyo umuntu yanenga ibuguma n'ifarasi ni uko ..............
   7. Bakame ibaza ingona ibibazo, Bakame yashakaga gusuzuma 
  niba ..............
  

   8. Bakame yakemuye amakimbirane mu ..............

  C. Kungurana ibitekerezo
  Mwungurane ibitekerezo kuri ibi bibazo
   1. Mutekereza iki kuri uyu mugani w'umwana n'ingona iyo 
  mwitegereje ibibera aho muba? Mukunze kubona ineza 
  yiturwa inabi cyangwa ineza ikunze kwiturwa ineza? Mutange 
  ibitekerezo n'ingero zifatika zishyigikira ibitekerezo byanyu.
   2. Mwari gukemura mute izi mpaka iyo Busunzu n'umwana 
  bibitabaza?
  D. Guhanga no gukina bigana
   Muhereye ku nkuru mumaze gusoma, nimuhimbe agakino mwigana 
  abayivugwamo maze mugakinire mu ishuri.
  6.2. Ikinyazina ngenga
  Itegereze izi nteruro zakuwe mu mwandiko umaze 
  gusoma maze usubize ibibazo wabajijwe.
  a. Si nge wahera.
  b. Ntabwo ari yo. 
  c. Umwana ayisanga iri yonyine mu gihuru.
  d. Bose baragushima.
  e. Ngaho mwembi nimuve mu mazi.
  f. Ndumva twembi tubyumva kimwe!
  g. Ubu ni wowe umfiteho ububasha.
  h. Ibibando ni byo binsohora mu rugo!
  i. Ikorere ndebe ni cyo nshaka.
  j. Mwebwe muravuga! 
  Ibibazo: 
  1. Aya magambo yanditse mu nyuguti z'igikara tsiri ahagarariye ba 
  nde?
  2. Bene ayo magambo yerekana iki mu nteruro? 
  

  3. Aya magambo ni bwoko ki?

  Inshoza y'ikinyazina ngenga
  Mfashe ko:
  Inshoza y'ikinyazina ngenga
  Ikinyazina ngenga ni ijambo rihagarariye uvuga, ubwirwa, ababwirwa, 
  uvugwa, abavugwa n'ibivugwa. Kerekana ukora cyangwa abakora 
  igikorwa mu nteruro. Dore uko biteye:
  Mu nteko ya mbere:
  Ngenga ya mbere y'ubumwe ni iy'uvuga: ge (gewe) ; nge (ngewe)
  Ngenga ya kabiri y'ubumwe ni iy'ubwirwa: wowe
  Ngenga ya gatatu y'ubumwe ni iy'uvugwa: we
  Mu nteko ya kabiri:
  Ngenga ya mbere y'ubwinshi ni iy'abavuga: twe/ twebwe
  Ngenga ya kabiri y'ubwinshi ni iy'ababwirwa: mwe/ mwebwe
  

  Ngenga ya gatatu y'ubwinshi ni iy'abavugwa: bo

  Uturango tw'ikinyazina ngenga
  Gereranya izi nteruro ebyirebyiri zikurikira maze uvuge 
  itandukaniro riri hagati y'amagambo azirimo yanditse 
  

  mu nyuguti z'igikara tsiriri.

  

  Izi nteruro zigaragaza ko ibinyazina ngenga bishobora kwiyongeraho 
  

  uduce -se, -mbi, -nyine, -bwe. Utu duce twitwa imisuma

  Imisuma 

  Iyo witegereje usanga imisuma ari uduce tw'amagambo twiyongereye ku 
  kinyazina ngenga tukongeraho igisobanuro kihariye. Iyo kiyongereyeho 
  umusuma - mbi, ikinyazina ngenga kiba kivuga abantu babiri 
  batarenze/ibintu bibiri bitarenze. Naho iyo, kiyongereyeho 
  umusuma -se kiba kivuga abantu benshi barenze babiri/ibintu 
  byinshi birenze bibiri.
  
  Umusuma nyine wongera ku kinyazina ingingo isobanura ko usibye 
  ikivugwa nta kindi kiyongeraho. Ikindi kigaragara ni uko ikinyazina 
  ngenga kigenda gifata indangasano y'inteko y'izina gisimbura. Ubwo 
  kikisanisha n'amazina yo mu nteko zose.
  
  Uturango tw' ikinyazina ngenga
  Kuba ikinyazina ngenga gishobora guhindura inteko bisobanura ko 
  gihindura akaremajambo kacyo gahagarariye inteko kirimo. Ako 
  karemajambo nta kandi ni indangasano. Aka karemajambo gakurikirwa 
  n'igicumbi na cyo kigashobora gukurikirwa n'umusuma. Bityo rero 
  ikinyazina ngenga kikaba gishobora kugira ibice bitatu. Buri gihe kigira 
  indangasano n'igicumbi. Rimwe na rimwe hakiyongeraho umusuma 
  bitewe n'icyo umuntu yashatse kuvuga, nk'uko byasobanuwe hejuru aha. 
  

  Imbonerahamwe y'ikinyazina ngenga.

  

  
  

  Umwitozo

  a. Uzuza izi nteruro ukoresheje ikinyazina ngenga gikwiye.
   1. ... si ko mbyumva.
   2. ... ntawuvuyemo twemeye ibyo utubwiye.
   3. ... simbyemera maze ndore!
   4. Ari Karori, ari na Karani ... ni abanyamafuti.
   5. Kuki mwaje ... mwa bana mwe imuhira hasigaye nde?
   6. Sigara aho ...niba udashaka kwifatanya n'abandi!
   7. Si ... Mana yacu nibarorere tuzirwanaho.
   8. Ni ... mbwira nimuze tugende.
   9. Na ... kazane ntugasige.
   11. Kuki ... mutabikora harabura iki?
   12. Urakire! ...
   13. Uzi ko ... tuberanye di! 
  b. Himba interuro zawe bwite ukoresheje ibinyazina bikuriki 
  ra: zonyine, twombi, wo, mwebwe, yose, ho, rwonyine, wose, byose, 
  
  

  
  

  6.3. Porisi y’u Rwanda irakangurira 
  

  abaturarwanda kwirinda inkongi z’umuriro

  
  

  Inkongi z'umuriro zikunze kwibasira inyubako zitandukanye, zigahitana 
  ubuzima bw'abantu zikanangiza ibintu byinshi. Iyo ibyo bibaye abatabazi 
  babigize umwuga batabara bwangu bakazimya izo nkongi.
  
  Igitera inkongi z'umuriro ahanini ni ukwirara, ukutita ku bintu byateza 
  inkongi, impanuka n'ubumenyi buke ku nkongi. Hari kandi gukoresha 
  ibikoresho by'amashanyarazi bitujuje ubuziranenge, gukoresha abantu 
  badafite ubumenyi mu gushyira amashanyarazi mu nyubako, cyangwa 
  mu bikorwa by'amashanyarazi muri rusange. Indi mpamvu ni nko kwinjiza 
  ibikoresho byinshi bikoresha amashanyarazi mu kindi na cyo kiyakoresha 
  ariko kidafite ubushobozi bwo kubyakira. Iyo gisumbijwe ubushobozi 
  n'ibyakinjijwemo, bimwe muri byo birashya.
  
  Kubera izo mpamvu, Porisi y'u Rwanda igira abaturage inama zo kwirinda 
  izo nkongi. Zimwe muri izo nama ni ugutunga ibikoresho by'ibanze byo 
  kuzimya inkongi, kwiga uko bikoreshwa no kujya babisuzumisha ku 
  babihugukiwe buri mezi atandatu kugira ngo babarebere ko ari bizima. 
  

  Abantu kandi bagomba kugira ubwishingizi ku nkongi z'umuriro;

  bakirinda kubika ibikomoka kuri peterori mu ngo; bakajya bazimya buji, 
  itara cyangwa itadowa mbere yo kuryama no kudasiga byaka ngo bage 
  kure yabyo.
  
  Ni ngobwa kandi kwihutira gufunga umuriro w'amashanyarazi mbere 
  yo gutangira kuzimya umuriro mu gihe inyubako yatwitswe na yo.
  
  Mu kuzimya umuriro bitabaza amazi, umucanga cyangwa ibitaka 
  byumutse mu gihe nta bushobozi cyangwa ibikoresho by'ibanze byo 
  kuzimya inkongi bafite. Mu gihe inkongi zatewe n'ibikomoka kuri 
  peteroli cyangwa gazi ni ngombwa kwirinda kuzizimisha amazi. Icyo 
  gihe bakoresha ibikoresho byitwa kizimyamwoto, ibitaka byumutse 
  cyangwa umucanga. Ni ngombwa kandi guhamagara Porisi mu gihe 
  habaye inkongi y'umuriro kuko hari ubwo umuriro ushobora kurenga 
  ubushobozi bw'abakoresha biriya bikoresho by'ibanze.
  
  Mu gihe habaye inkongi kandi ni ngombwa kuzimya ibikoresho byose 
  bikoresha amashanyarazi nka tereviziyo, radiyo na mudasobwa no 
  gutandukanya ibikoresho bikoresha amashanyarazi muri rusange mu 
  gihe batakibikoresha.
  Birakwiye kandi kugira umuco wo kugura kizimyamwoto uko yaba 
  ingana kose, yakwifashishwa igihe umuriro ukiri muke, byananirana 
  hakitabazwa izindi nzego.
  
  Ku bijyanye n'ubwubatsi, ni ngombwa kubaka bubahiriza igishushanyo 
  mbonera kugira ngo byorohereze abaje mu butabazi kugera ahabaye 
  inkongi y'umuriro.
  
  Mu rwego rwo gukumira no kurwanya inkongi z'umuriro no gutabara 
  abari mu kaga, Porisi y'u Rwanda yashyizeho ishami rishinzwe 
  by'umwihariko kuzikumira, kuzirwanya ndetse no gutabara abari mu 
  kaga. Iri shami rihugura kandi rigatanga inyigisho ku buntu mu kwirinda, 
  gukumira, kurwanya no kuzimya inkongi no mu butabazi bw'ibanze. 
  Rigenzura ibijyanye n'ubwirinzi bw'inkongi n'ibiza mu nyubako nini n'into. 
  Ritabara byihuse mu gihe ubutabazi n'ubwirinzi by'ibanze byananiranye.
  
  Banyeshuri rero mugerageze gukurikiza izo nama mugirwa, kugira ngo 
  muzage mwirinda kuba mwateza inkongi z'umuriro mu mashuri cyangwa 
  

  iwanyu mu rugo.

  Muge kandi mwirinda gukinisha insinga z'amashanyarazi kuko mushobora 
  kuhagirira impanuka.
  A. Inyunguramagambo
  Sobanura aya magambo ukurikije uko yakoreshejwe 
  mu mwandiko.
  Akaga, bwangu, kwirara, iperereza, impanuka, ubuziranenge, itadowa, 
  inkongi, kubererekera, kizimyamwoto, gukumira, ikiza, ubukangurambaga 
  Umwitozo ku nyunguramagambo
  
  Koresha aya magambo akurikira mu nteruro iboneye. 
  akaga, kwirara, bwangu, ubuziranenge, kubererekera, itadiwa, 
  ubukangurambaga.
  B. Ibibazo byo kumva umwandiko
  
  Musubize ibi bibazo byabajijwe ku mwandiko mu 
  magambo yanyu bwite.
   1. Ni ibihe byago porisi y'Igihugu yahagurukiye kurwanya mu 
  minsi ishize?
   2. Ibyo byago byagiye biterwa n'iki? 
   3. Ubaye ushinzwe kurwanya inkongi z'umuriro, wafasha ute 
  abaturage kugira ngo birinde? 
   4. Ni izihe ngamba porisi yafashe mu guhangana n'inkongi 
  z'umuriro? 
   5. Umuturanyi wanyu agize ibyago agahisha inzu itwitswe 
  n'amashanyarazi nta bikoresho byo kuzimya afite 
  wabyitwaramo ute?
  
  

  C. Gusesengura umwandiko
  

   Ni izihe ngingo z'ingenzi uyu mwandiko wubakiyeho?
  

  D. Kungurana ibitekerezo
  

   Wavuga iki ku bantu banga kugura kizimyamwoto bitwaje ko ihenda?
  
  

  
  6.4. Malala Yusafuzayi n’imyigire y’abakobwa 
  

  muri Pakisitani.

  
  

  Malala Yusafuzayi (Malala Yousafzai) yari umwangavu wari ufite imyaka 
  cumi n'umwe ubwo yaharaniraga ko abana b'abakobwa biga mu gihugu 
  ke cya Pakistani bikamuviramo kuraswa amasasu mu mutwe. Mu mwaka 
  wa 2007, igihe Abatalibani bari bamaze kwirukanwa mu gihugu cya 
  Afuganistani n'ingabo z'Amerika, bahungiye mu misozi miremire iri ku 
  mupaka wa Afuganistani na Pakistani. Bakiri muri Afuganistani, bari 
  barashyizeho amategeko akarishye abuza abana b'abakobwa kujya mu 
  ishuri n'abagore kugira akazi ako ari ko kose bakora usibye kuguma mu 
  rugo bakarera abana. Aho birukaniwe muri icyo gihugu, bahise bajya 
  kwihimurira mu karere ka Swati (Swat) ko mu majyaruguru ya Pakistani, 
  

  akarere gahana imbibi na Afuganistani bari bavuyemo. Mu myemerere 
  yabo kugeza ubu ngo nta mukobwa ugomba kugera mu ishuri.
  
  Muri aka karere ka Swati ni ho Malala Yusafuzayi yari atuye we 
  n'ababyeyi be. Icyo gihe yari afite imyaka cumi n'umwe. Se akaba yari 
  ahafite amashuri menshi y'abana b'abakobwa. Abatalibani bahageze 
  bahise bafunga ayo mashuri yose, barayatwika, batwika ibitabo bavuga 
  ko ari uburozi bw'abazungu bashyira mu bana babo. Uwashatse kurwanya 
  iyo myumvire yabo yahise yicwa. Malala Yusafuzayi yababajwe cyane 
  n'uko bamubujije gukomeza kwiga. Ni bwo atangiye kwandika ku rubuga 
  nkoranyambaga rwa BBC (soma bibisi) rwo mu rurimi rw'iwabo, avuga 
  uburyo abana b'abakobwa bahohoterwa n'Abatalibani. Ibyo yabikoraga 
  abifashijwemo na se kandi agakoresha izina ritari irye. Muri iyo myaka, 
  inyandiko z'uwo mwana wandika kuri interineti arwanya ibikorwa bibi 
  by'Abatalibani zaramenyekanye cyane muri icyo gihugu k'iwabo ariko 
  bakayoberwa umuntu uzandika.
  
  Mu mwaka wa 2009, ingabo za Leta ya Pakistani zabashije kwirukana 
  Abatalibani muri ako gace, maze amashuri y'abana b'abakobwa 
  yongera gufungurwa. Ubwo Malala Yusafuzayi ajya ahagaragara ndetse 
  Leta ya Pakistani imushimira kuba yaravuganiye abana b'abakobwa 
  akagaragaza akarengane kabo. Mu mwaka wa 2012 ubwo yari afite 
  imyaka 15 gusa, intagondwa y'Umutalibani yamutegeye mu modoka 
  ajya ku ishuri imurasa amasasu mu mutwe, imusiga izi ko yapfuye. Ariko 
  ku bw'amahirwe, abatabaye basanga akirimo akuka, bajya kumuvuriza 
  mu gihugu cy'Ubwongereza.
  
  Iyo nkuru y'umwana w'umukobwa warashwe kubera guharanira 
  uburengazira bwo kwiga yasakaye ku isi yose. Ni bwo amahanga 
  yatangiye kumuha ijambo ahantu hatandukanye kugira ngo asobanure 
  ibyo mu gihugu ke. Mu mwaka wa 2014 yahawe igihembo kiruta ibindi 
  ku isi kitiriwe Nobeli (Nobel). Yagiherewe rimwe n'umugabo w'umuhinde 
  Kayirashi Satiyariti (Kailash Satyarthi) witangiye guharanira ko abana 
  bato basaga ibihumbi magana inani bajyanwa mu ishuri aho gukoreshwa 
  imirimo y'ingufu.
  
  

  Icyo gihembo kitiriwe Nobeli cyatangiye gutangwa mu 1901, kikaba 
  gihabwa abagize uruhare mu bikorwa byo kongerera isi ubumenyi
  
  n'abaharaniye amahoro ku buryo bugaragara. Icyo gihembo kigizwe 
  n'impamyabumenyi, umudari w'ishimwe n'amafaranga y'amayero agera 
  ku bihumbi magana kenda akaba ahwanye n'amafaranga y'u Rwanda hafi 
  miriyoni magana inani. Mu muhango wo gushyikiriza Malala Yousafuzayi 
  icyo gihembo, umuyobozi wa komite itanga igihembo cy'amahoro kitiriwe 
  Nobeli ku isi, yashimangiye ko isi ikeneye abantu b'intwari nka Malala na 
  Satiyariti akaba yizeye ko kuba bahawe igihembo cy'amahoro bizatuma 
  bafatanya mu guharanira uburenganzira bw'abana bo muri Pasikitani 
  no mu Buhinde.
  
  Malala amaze kwakira iki gihembo yavuze ko agituye abana bose 
  babujijwe uburenganzira bwo kwiga. Yagize ati:"Iki si igihe cyo kubagirira 
  impuhwe gusa, ahubwo ni igihe cyo kugaragaza ibikorwa bibarengera."
  A. Inyunguramagambo
  

   1. Huza aya magambo n'ibisobaniro byayo ukoresheje akambi

   

  2. Tondeka aya magambo ku buryo abyara interuro 
  iboneye.
  a. ubushobozi kuko Umugore kubonwamo ntakwiye buke na arashoboye 
  we. 
  b. kwihutira abana Umugore kujyana abahungu mu akwiye ishuri baba 
  cyangwa abakobwa. 
  B. Ibibazo byo kumva umwandiko
  Hitamo muri ibi bisubizo bitatu biri hasi ikiri cyo maze 
  ucyandike mu ikaye yawe:
  1. Araswa mu mutwe Malala Yusafuzayi. 
   a. Yari afite imyaka 17.
   b. Yari afite imyaka 11.
   c. afite imyaka 15.
  2. Malala Yusafuzayi yazize
   a. Kubuza abana b'abakobwa kwiga.
   b. Kurwanya amatwara yabuzaga abana b'abakobwa kwiga.
   c. Kujya kwiga muri bisi. 
  3. Ihohoterwa rivugwa muri uyu mwandiko ni
   a. Ukwirukana Abatalibani mu gihugu cyabo cya Pakisitani.
   b. Ukubuza abana b'abakobwa kujya mu ishuri n'abagore kugira akazi ako ari ko kose bakora usibye kuguma mu rugo 
  bakarera abana.
   c Ukurwanya amatwara y'Abatalibani.
  4. Basenya amashuri, Abatalibani.
   a. Barwanyaga uburozi bw'abazungu mu bana babo.
   b. Bihimuraga kuri se wa Malala wakuraga ibifaranga mu mashuri 
  ye ntabaheho.
   c. Bihimuraga ku Banyepakisitani kuko bari barirukanywe mu 
   gihugu cyabo.
  5. Atabariza abana b'abakobwa babujijwe kwiga, Malala 
  Yusafuzayi
   a. Yabifashijwemo na se n'igitangazamakuru BBC.
   b. Yabifashijwemo n'abaturage bw'igihugu ke.
   c. Yabifashijwemo n'abatanga igihembo kitiriwe Nobeli.
  

  6. Abatalibani barwanyaga ko abakobwa biga kuko

   a. Bari bamaze kwirukanwa mu gihugu cyabo n'ingabo za 
  Amerika.
   b. Byari mu myemerere yabo.
   c. Bari Abanyapakisitanikazi gusa.
   7. Malala Yusafuzayi atangira urugamba rwe yari azi ko
   a. Abatalibani bamumenye bamwica.
   b. Azahabwa igihembo kitiriwe Nobeli.
   c. Abatalibani bazirukanywa mu karere ka Swati.
   8. Igihembo kiruta ibindi Malala Yusafuzayi yahawe ni
   a. Ugushimwa n'igihugu ke ko yarwanyije akarengane k'abana 
  b'abakobwa.
   b. Ikitiriwe Nobeli.
   c. Ukuba yaragiye kuvurizwa mu Bwongereza.
   9. Igihembo Malala yahawe agikesha kuba
   a. Yari afite se uzwi wubatse amashuri menshi mu majyaruguru ya 
  Pakisitani.
   b. Yararashwe azira guharanira uburenganzira bw'abana 
  b'abakobwa bwo kwiga.
   c. Yarahagaritse amashuri ye kugira ngo yifatanye n'abandi 
  bakobwa bari bambuwe ubwo burenganzira.
  10. Igihembo Malala yahawe cyatumye
   a. Yikenura, akenura n'umuryango we ndetse ashyira amafaranga 
  menshi kuri konti.
   b. Ashobora gushyira mu bikorwa umugambi we wo kurenganura 
  abana b'abakobwa.
   c. Ashobora kugura intwaro zo kwihimura ku Batalibani bari 
  bara ba bujije uburenganzira bwo kwiga.
  C. Ibibazo byo gusesengura umwandiko.
  Subiza ibi bibazo
   1. Ni izihe ngingo z'ingenzi zikubiye muri uyu mwandiko?
   2. Andika mu nshamake itarengeje imirongo icumi ibivugwa muri 
  

  uyu mwandiko.

  D. Kungurana ibitekerezo
  Mwungurane ibitekerezo kuri izi ngingo
   1. Malala Yusafuzayi ni iki kuri wowe? Icyo wamwigiyeho ni iki? 
   2. Ubaye mu gihugu kidashaka ko abana b'abakobwa bajya 
  mu ishuri, gishaka ko abagore baguma mu rugo bagatekera 
  abagabo babo bakanarera abana wabyitwaramo ute ku myaka 
  yawe ubu? 
  Umukoro
   Andika utabariza kandi ugaragaza uko umwana cyangwa undi muntu 
  yahohotewe.
  

  6.5. Ukuri kwa Minani

  
  

  Igihe Minani yimenyerezaga kuzakora akazi ko mu biro afite imyaka 
  

  cumi n'umunani, isosiyete yakoreraga yamwohereje hamwe n'abandi

  bakozi benshi, kwihugura mu ishuri rikuru ryigishaga ibijyanye n'akazi 
  bakoraga. Bajyagayo iminsi ibiri mu cyumweru indi minsi bakajya ku 
  kazi gasanzwe. Umunsi umwe, amasomo yarangiye mbere y'isaha 
  bari basanzwe batahiraho. Amategeko agenga isosiyete bakoreraga 
  yateganyaga ko mu gihe bigenze bityo, bagombaga gusubira ku kazi 
  igice cyose cy'umunsi gisigaye. Aho gusubira ku kazi nk'uko Minani 
  yabigenje, abandi banyeshuri barisohokeye bajya kwinezeza. Uwo munsi 
  byahuriranye n'uko umuyobozi ushinzwe amahugurwa yari yaje ku kazi 
  kabo. Abonye Minani amubaza impamvu atagiye kwiga uwo munsi, 
  anamubaza aho bagenzi be bandi bari.
  
  Minani yahisemo kubwiza umukoresha we ukuri. Yamubwiye ko mwarimu 
  yabasezereye hakiri kare akagaruka ku kazi. Na ho ku byerekeranye 
  na bagenzi be yavuze ko adashobora kubavugira ko yaza kubibariza 
  buri wese ku giti ke.
  
  Minani yashoboraga gusubiza akoresheje amayeri bigatuma bagenzi be 
  bamwemera. Ariko kandi, yahisemo kuvugisha ukuri. Kuvugisha ukuri 
  byatumye umutima utamucira urubanza. Byatumye kandi umukoresha 
  we amugirira ikizere. Yamwohereje mu rwego rushinzwe gukora imitako 
  mu mabuye y'agaciro. Nyuma y'imyaka cumi n'itanu, Minani yazamuwe 
  mu ntera ahabwa umwanya w'ubuyobozi muri iyo sosiyete. Ibyo bimaze 
  kuba, wa muyobozi yaramuhamagaye kugira ngo amushimire kandi 
  amwibutse cya gihe yamubwizaga ukuri, agira ngo ashimangire inyungu 
  abantu bavana mu kuvugisha ukuri.
  Iyo abantu biyemeje kuvugisha ukuri kandi bagakora ibihuje n'ibyo 
  bavuga, imishyikirano bagirana n'abandi irushaho gushinga imizi kandi 
  igashimisha.
  
  Kuvugisha ukuri bihesha izindi nyungu. Muri zo harimo kugira umutima 
  utagucira urubanza, kuvugwa neza, kugirirwa ikizere, haba mu 
  muryango, mu nshuti zacu ndetse no mu kazi dukora. Gusa nanone 
  nta wakwirengagiza ko ukuri guhora guhanganye n'ikinyoma kandi iyo 
  ntambara ikaba itari hafi kurangira. Uko guhangana kwageze mu nzego 
  zose z'imibereho y'abantu ndetse kugira n'ingaruka kuri buri muntu ku 
  giti ke. Uburyo umuntu abaho bugaragaza uruhande arimo; niba ari 
  

  umunyakuri cyangwa umunyabinyoma.

  Impamvu zituma abantu babeshya ni nyinshi. Hakunze kuvugwa 
  umururumba n'irari bishingiye ku bwikunde, gushaka gukira vuba, kwifuza 
  kugira ububasha, cyangwa kuzamuka mu nzego badakwiriye.
  
  Hari igihe kandi abantu batinya ko baramutse bavugishije ukuri byabagwa 
  nabi cyangwa bigatuma abandi babibazaho. Ni ibintu bisanzwe mu bantu 
  kwifuza gukundwa cyangwa kwemerwa n'abandi. Icyakora, icyo kifuzo 
  cyo gushaka gushimisha abantu gishobora gutuma bagoreka ukuri, 
  n'iyo byaba atari cyane, kugira ngo batwikire amakosa yabo, bahishe 
  ibintu bidashimishije byababayeho, bashaka kugaragara neza mu maso 
  y'abantu.
  
  Aho ukuri gutaniye n'ikinyoma ni uko ikintu gishingiye ku kuri kiramba, 
  ariko ibishingiye ku kinyoma bishira vuba. Banyeshuri rero muge 
  mugendera kure ikinyoma kuko iyo ubeshye abantu bagutakariza ikizere, 
  ukabura inshuti zagutabara mu gihe ugize ikibazo.
  A. Inyunguramagambo
  Sobanura aya magambo ukurikije uko yakoreshejwe 
  mu mwandiko.
   1. Isosiyete
   2. Imishyikirano
   3. Gushinga imizi
   4. Irari
   5. Gutwikira amakosa
  Imyitozo ku nyunguramagambo
  Uzurisha izi nteruro amagambo ukuye mu mwandiko 
  kugira ngo ugaragaze ko wayumvise.
   1. Uyu mugabo yamazwe n'... ku buryo afite ugushaka gukabije 
  kw'ibintu, n'ibyo abonye ntibimunyura ahora yifuza ibirenzeho.
   2. Uyu we buri gihe ... ibintu abiha ku bushake igisobanuro 
  bidafite mu by'ukuri.
  

   3. Urebye igihe kirekire yari amaze uyu musaza ...............

  4. Reka ... ngo ni uko navuze ko ari wowe wibye amafaranga 
  y'abandi.
   5. Ukuri kugomba ... maze ikinyoma kigakubitirwa ahakubuye.
   6. Kubera kutumva ibintu kimwe, aba bagabo bahora ................
   7. Kurya ibiryo bidafite ubuziranenge byamuteye ................
  B. Ibibazo byo gusesengura umwandiko
  Subiza mu magambo yawe bwite ibibazo byabajijwe ku 
  mwandiko
   1. Minani atangira akazi yari mu kihe kigero?
   2. Yakoraga iki?
   3. Yagenderaga ku yihe ngengabihe? 
   4. Umuyobozi ushinzwe amahugurwa aje ku kazi yavumbuye iki?
   5. Minani yitwaye ate mu bibazo yabajijwe n'umuyobozi we?
   6. Imyitwarire ya Minani yamugiriye akahe kamaro? 
   7. Umuntu w'umunyakuri agaragara ate mu bandi? 
   8. Ni iki gitera abantu kubeshya?
  C. Kungurana ibitekerezo
   Hari aho wari wahura n'ikibazo ukumva ari ngombwa ko ubeshya?
  D. Kujya impaka
   Ari wowe Minani wari kumusubiza iki? Wari kubeshya cyangwa wari 
  kuvugisha ukuri maze bagenzi be bagahura n'ingorane bigatuma 
  bakwitwaraho umwikomo kuko wabareze? Kutavugisha ukuri se byo 
  

  byari bikwiye?

  6.6. Ikinyazina ndafutura
  Mwitegereze izi nteruro zakuwe mu mwandiko mumaze 
  gusoma maze musubize ibibazo bikurikiraho.
   a) Bajyagayo iminsi ibiri mu cyumweru indi minsi bakajya ku kazi 
  gasanzwe.
   b) Izindi mpamvu zitera kubeshya ni ugushaka gukira vuba no 
  kugira ububasha.
   c) Andi makosa aba agamije gutuma bagaragara neza mu maso 
  y'abantu.
   d) Abandi banyeshuri barisohokeye bajya kwinezeza.
  Ibibazo
  1. Aya magambo yanditse mu nyuguti z'igikara tsiriri ahuriye ku kihe 
  gitekerezo? 
  2. Aya magambo ni bwoko ki? 
  Inshoza y'ikinyazina ndafutura
  Ikinyazina ndafutura ni ijambo rijyana n'izina ariko ntirisobanure ku 
  buryo bwumvikana uvugwa, abavugwa cyangwa ibivugwa.
  Amoko y'ibinyazina ndafutura
  Ibinyazina ndafutura birimo amoko abiri: ikinyazina ndafutura kigufi 
  

  n'ikinyazina ndafutura kirekire.

  

  

  Ikitonderwa: Ibinyazina ndafutura byitwa kandi ibinyazina ndasigura.
  Umwitozo
  Koresha ibi binyazina ndafutura mu nteruro wihimbiye: undi, indi, ayandi, 
  ahandi, ukundi, iyindi, andi, akandi, ubundi, urundi.
  Mfashe ko:
  Ikinyazina ndafutura / ndasigura, ari ijambo rijyana n'izina ariko 
  ntirisobanure neza abavugwa cyangwa ibivugwa.
  Nshoboye:
  

  Gukoresha ikinyazina ndafutura mu nteruro

  6.7. Ubuhanga n’ubushishozi bwa Salomoni

  

  Dukurikije uko abantu babona ibintu, akenshi usanga ubutabera bufatwa 
  gusa nko kubahiriza amategeko nta kubogama. Ariko burya rimwe na 
  rimwe ubutabera buzanwa no kumenya gushishoza ugashyira mu gaciro.
  
  Kera habayeho umwami w'igihangange wo mu Bayisiraheli akitwa 
  Salomoni. Imana yari yaramuhaye ubwenge n'ubuhanga kuko yari 
  yarabiyisabye kugira ngo ashobore gutunganya neza imirimo yari 
  ashinzwe yo kuyobora abaturage yamushinze, amenye gutandukanya 
  ikiza n'ikibi. Yakundaga gukoresha iminsi mikuru agatumira abagaragu 
  be akabagaburira akanabaha ibyo kunywa. 
  
  Umunsi umwe yakoresheje ibirori nk'ibyo, abagore babiri baza 
  kumureba baburana umwana. Uwa mbere araterura ati:"Mwami wange, 
  ndakwinginze ntega amatwi. Nturanye n'uyu mugore tukaba tubana mu 
  nzu imwe. Mperutse kubyara umwana w'umuhungu. Hashize iminsi itatu 
  

  na we abyara umuhungu. Mubyumve ko tubana mu nzu twembi, nta wundi 

  muntu tubana. Iri joro, umuhungu w'uyu mugore yapfuye azize ko nyina 
  yamuryamiye. Hagati mu ijoro, yahengereye nsinziriye, arabyuka, afata 
  umuhungu wange wari undyamye iruhande, amwimurira mu buriri bwe, 
  afata umwana we wapfuye amuryamisha iruhande rwange. Mu gitondo 
  nkangutse, ngize ngo ngiye konsa umwana wange, nsanga yapfuye. 
  Hamaze gucya, nitegereje neza nsanga uwo mwana atari umuhungu 
  wange nibyariye."
  
  Akimara kuvuga atyo, wa mugore wundi atangira gusakuza avuga 
  ati:"Ntabwo ari byo! Urabeshya umuhungu wange ni we muzima, uwawe 
  ni we wapfuye!" Wa mugore watanze ikirego na we ati:" Ni wowe 
  ubeshya! Umwana wawe ni we wapfuye, ahubwo rwose uwange ni we 
  muzima." Ubwo umwami yakurikiye ibyo bavuga byose nta na kimwe 
  cyamucitse. Barangije ni ko kubabwira ati: "Umwe muri mwe aremeza 
  ko umwana we ari we muzima, ko uw'undi ari we wapfuye. Undi na 
  we akemeza ko uw'undi ari we wapfuye uwe akaba ari muzima. None 
  nibanzanire inkota." Inkota barayimuzanira. Ni bwo atanze itegeko 
  ko umwana bamukatamo ibipande bibiri, umugore umwe agatwara 
  igipande kimwe, undi agatwara ikindi. Nyina w'umwana ata umutwe kuko 
  yakundaga umuhungu we cyane. Ni ko kubwira umwami ati: "Mwami 
  wange, mbabarira! Aho kwica uwo mwana, nimumuhe uyu mugore ari 
  muzima amwijyanire" Wa mugore wundi na we aranga ati:"Oya rwose 
  nibamukatemo ibipande bibiri, bityo ntazaba uwawe cyangwa uwange."
  
  Umwami yahise afata ijambo ategeka ko umwana bamuha umugore 
  watanze ikirego kuko ari we nyina w'umwana. Aho abaturage ba 
  Salomoni bamenyeye uko yakijije urwo rubanza barabimwubahiye cyane. 
  

  Kandi ni mu gihe, Imana yari yaramuhaye impano yo kuba intabera

  A. Inyunguramagambo
  Sobanura aya magambo ukurikije uko yakoreshejwe 
  mu mwandiko maze uyakoreshe mu nteruro ziboneye 
  wihimbiye: kubogama, gushishoza, gushyira mu gaciro, 
  guhengera, intabera.
  B. Ibibazo byo kumva umwandiko
  Musubize ibi bibazo byabajijwe ku mwandiko
   1. Ni ba nde bavugwa muri uyu mwandiko?
   2. Ikibazo gihari ni ikihe?
   3. Umwami yitwaye ate mbere yo gukemura ikibazo?
   4. Yavumbuye ate ubeshya n'uvugisha ukuri?
   5. Ubutabera bugaragarira he?
  C. Ibibazo byo gusesengura umwandiko
  Subiza ibibazo bikurikira
   1. Garagaza ingingo z'ingenzi zigize uyu mwandiko.
   2. Vuga isomo ukuye muri uyu mwandiko.
  D. Kungurana ibitekerezo
   Muri iki gihe tugezemo mwakwitabaza ubuhe buryo kugira ngo 
  mukemure iki kibazo aba bagore bombi bari bafitanye?
  E. Ihangamwandiko:
   Tekereza maze uvuge ubundi buryo umwandiko washoboraga 
  kurangira butandukanye n'ubwo warangiyemo.
  Umukoro
   Muhimbe agakinamico, muteganye umwami ushyikirizwa ikirego 
  n'abagore babiri bari kuburana umwana. Umwami arashyikirizwa 
  ikirego n'umwe mu bagore, ahamagaze mugenzi we hanyuma 
  

  baburane.

  6.8. Ikinyazina ngenera

  Soma izi nteruro zikurikira witegereze amagambo 
  yanditse atsindagiye maze usubize ibibazo bikurikira.
   a. Umuhungu w'uyu mugore ni umuhanga mu ishuri.
   b. Kera habayeho umwami w'igihangange wo mu Bayisiraheli 
  akitwa Salomoni.
   c. Salomoni yari yarahawe n'Imana imirimo yo kuyobora 
  rubanda. 
   d. Imana yari yaramuhaye impano yo kuba intabera. 
   e. Abaturage ba Salomoni bamenye uko yakijije urwo rubanza 
  barabimwubahiye cyane.
  1. Bene aya magambo yitwa ngo iki? 
  2. Iyo uyitegereje usanga yitwara ate mu nteruro 
  cyanecyane ku mpera zayo? 
  3. Ibyo biba gihe ki? 
  

  Inshoza y'ikinyazina ngenera

  Ikinyazina ngenera ni ijambo rigaragaza nyiri ikintu, nyiri ahantu, 
  nyiri umuntu cyangwa nyiri igikorwa... rigahuza amazina abiri 
  agaragaza iyo sano kandi yuzuzanya cyangwa izina n'inshinga iri mu 
  mbundo byuzuzanya, izina n'ikinyazina nyamubaro, cyangwa izina 
  n'itsinda ry'amagambo ritangirwa n'indangahantu. Gihuza kandi izina 
  n'ikinyazina nyamubaro. Iyo witegereje ikinyazina ngenera usanga 
  gishobora guherwa n'inyajwi ebyiri:-a na -o. Giherwa na a iyo gihuza 
  amazina abiri cyangwa izina n'ikinyazina nyamubaro, kigaherwa na 
  o iyo gihuza izina n'imbundo cyangwa izina n'itsinda ry'amagambo 
  atangirwa n'indangahantu. Iyo gikurikiwe n'ijambo ritangirwa n'inyajwi, 
  

  inyajwi yacyo irakatwa.

  Imiterere y'ikinyazina ngenera
  Ikinyazina ngenera iyo gihuza amazina abiri cyangwa gihuza izina 
  n'ikinyazina nyamubaro giherwa na a. Iyo gihuza izina n'imbundo 
  cyangwa izina n'indangahantu giherwa na o.
  Imbonerahamwe ikurikira irerekana ibinyazina ngenera mu nteko zose.
  

  Imbonerahamwe y'ibinyazina ngenera

  
  

  Imyitozo
  1. Soma ibi bika bibiri maze utahure ibinyazina byose wize 
  ubyuzuze mu mbonerahamwe.
  Akimara kuvuga atyo, wa mugore wundi atangira gusakuza avuga 
  ati:"Ntabwo ari byo! Urabeshya umuhungu wange ni we muzima, 
  uwawe ni we wapfuye!" Wa mugore watanze ikirego na we ati:"Ni 
  wowe ubeshya! Umwana wawe ni we wapfuye, ahubwo rwose 
  uwange ni we muzima." Ubwo umwami yakurikiye ibyo bavuga byose 
  nta na kimwe cyamucitse. Barangije ni ko kubabwira ati:"Umwe 
  muri mwe aremeza ko umwana we ari we muzima, ko uw'undi ari 
  we wapfuye. Undi na we akemeza ko uw'undi ari we wapfuye uwe 
  akaba ari muzima. None nibanzanire inkota."Inkota barayimuzanira. 
  Ni bwo atanze itegeko ko umwana bamukatamo ibipande bibiri, 
  umugore umwe agatwara igipande kimwe, undi agatwara ikindi.
  
  Nyina w'umwana ata umutwe kuko yakundaga umuhungu we cyane. 
  Ni ko kubwira umwami ati:"Mwami wange, mbabarira! Aho kwica 
  uwo mwana, nimumuhe uyu mugore ari muzima amwijyanire." Wa 
  mugore wundi na we aranga ati:"Oya rwose nibamukatemo ibipande 
  

  bibiri, bityo ntazaba uwawe cyangwa uwange."

  2. Kora interuro ziboneye wifashishije ibinyazina wavumbuye 
  muri ibi bika.
  3. Tondeka neza aya magambo ku buryo ukora interuro 
  iboneye: abaturage-ibikoresho-by'-Porisi-inama-kuzimya-yo 
  

  gutunga-Rwanda-ibanze-igira-y'u-byo-inkongi.

  6.9. Mahoro Keziya yandikiye Rukundo
  

  
  

  MAHORO Keziya                                                         Gikondo, tariki ya 30/03/2016
  Ikigo cy'amashuri cya Kinunga
  Umurenge wa Gikondo
  Akarere ka Kicukiro
  Ku nshuti yange nkunda cyane Rukundo,
  Nshuti nkunda Rukundo,
  Uraho urakoma? Nange ndaho ndakomeye. Iwacu bose baraho kandi 
  

  baragutashya. Bahora bakumbaza nkababwira ko nange amakuru 

  yawe ntayaheruka. Ngo bashimishwaga n'uburyo twafatanyaga mu 
  masomo, tugakorera imikoro hamwe. Gusa ubu nabonye abandi bana 
  dufatanya kwiga nimugoroba, ariko wowe waramfashaga cyane kuko 
  wari uzi cyane indimi. Abo dusigaranye bose usanga mbarusha bikaba 
  ngombwa ko ari nge ubasobanurira ariko nge simbungukiraho cyane. 
  
  
  Ikinteye kukwandikira rero ndagira ngo nkumenyeshe ko nzaza 
  kubasura ejobundi ku wa kane nimugoroba. Sindamenya neza igihe 
  nzakugereraho ariko ndateganya guhaguruka ino aha nka saa kenda 
  n'igice. Nkumbuye bya bitaramo bya nijoro umusaza n'umukecuru 
  baducira imigani. Uwo nibuka cyane ni wa wundi wa Maguru n'insibika. 
  Ubantahirize cyane, mu gihe ntari nahagera ngo mbagwe mu nda.
  
  Umbabarire rero nta makuru menshi mfite muri aka kanya. Nanditse 
  nihuta cyane kuko nangaga ko Minani nshaka guha iyi baruwa anshika 
  ntamugutumyeho.
  Tashya bose, ni ah'ejo. 
  Uwawe utakwibagirwa,
  

  MAHORO Keziya.

  Ibibazo byo kumva umwandiko
  Musubize ibi bibazo byabajijwe ku ibaruwa.
   1. Uyu mwandiko ugamije iki? 
   2. Utaniye he n'indi myandiko yabanje nk'umwandiko "Ubuhanga 
  n'ubushishozi bwa Salomoni"? 
   3. Umwandiko uteye utya witwa ngo iki?
  Inshoza y'ibaruwa isanzwe cyangwa ya gicuti
  Abantu bagira uburyo bwinshi bwo guhanahana amakuru. Bashobora 
  kuvugana imbonankubone, bashobora guhamagarana kimwe n'uko 
  bashobora kwandikirana. Abantu bakunze kwandikirana iyo umwe ari 
  kure y'undi. Umwana ashobora kwandikira umubyeyi cyangwa inshuti ye. 
  Umubyeyi yakwandikira umwana we. Muri uko kwandikirana, uwandika 
  

  aba akeneye kugira icyo abwire uwo yandikiye, kandi anakeneye ko uwo 

  yandikiye na we amusubiza muri ubwo buryo bw'inyandiko. Ikinyabupfura 
  gitegeka uwandikiwe gusubiza uwamwandikiye. Urwo rwandiko abantu 
  bandikirana umwe agezaho undi amakuru ye cyangwa ayamubaza, 
  uwo abajije na we akamusubiza akoresheje inyandiko, ni rwo bita 
  ibaruwa isanzwe cyangwa ibaruwa ya gicuti. Mu ibaruwa ya gicuti baba 
  babwirana cyangwa babazanya amakuru. Indeshyo y'urwo rwandiko 
  iterwa n'icyo uwandika akeneye kubwira uwo yandikira. Uwandika avuga 
  ibimushimishije kimwe n'uko ashobora kuvuga ibimubabaje cyangwa 
  ibimubangamiye, ibyo yabonye cyangwa ibyo yumvise, uko yiyumva, ibyo 
  akunda n'ibyo yanga... Uwandika ibaruwa isanzwe yemerewe kuvuga 
  byose ariko mu kinyabupfura, akandika ibitunganye.
  Gusesengura ibaruwa isanzwe: Ibice bigize ibaruwa isanzwe
  Dufatiye urugero ku ibaruwa Mahoro Keziya yandikiye inshuti ye 
  Rukundo, dusanga ibaruwa ya gicuti ifite ibice bikurikira bigaragaza:
  1. Uwandika n'aho abarizwa byandikwa hejuru mu nguni y'ibumoso 
  bw'urupapuro. Muri make ibi umuntu yabyita "Uwandika n'aho 
  

  abarizwa". Icyo gice ni iki gikurikira:

  MAHORO Keziya
   Ikigo cy'amashuri abanza cya KINUNGA
   Umurenge wa Gikondo
  

   Akarere ka Kicukiro

  2. Aho ibaruwa yandikiwe n'itariki yandikiweho. Ibyo bijya hejuru mu 
  

  nguni, iburyo bw'urupapuro. Icyo gice ni iki

  Gikondo, tariki ya 30/3/2016

  3. Uwandikiwe n'aho abarizwa bijya munsi ya aderese y'uwanditse. 
  

  Icyo gice ni iki:

  Ku nshuti yange nkunda cyane Rukundo
   Umurenge wa Gatsata
  

   Akarere ka Gasabo

  4. Amagambo ahamagara uwandikiwe nk'aho yamusabye guhu guka 
  ngo yakire ubutumwa. Icyo gice cyandikwa munsi ya aderese 
  y'uwandikiwe, kigaherwa buri gihe n'akitso, ni iki gikuriki ra:
  
   Nshuti nkunda Rukundo,
  
  5. Munsi y'iki gice, haza igika gikubiyemo indamukanyo uwanditse 
  aha uwo yandikiye n'amakuru make ku miterere y'ubuzima bwe 
  n'ubw'umuryango. Icyo gice ni iki:
  
   Uraho urakoma? Nange ndaho ndakomeye. Iwacu bose baraho 
  kandi baragutashya. Bahora bakumbaza nkababwira ko nange 
  amakuru yawe ntayaheruka. Ngo bashimihwaga n'uburyo 
  twafatanyaga mu masomo, tugakorera imikoro hamwe. Gusa 
  ubu nabonye abandi bana dufatanya kwiga nimugoroba, ariko 
  wowe waramfashaga cyane kuko wari uzi cyane indimi. Abo 
  dusigaranye bose usanga mbarusha bikaba ngombwa ko ari nge 
  ubasobanurira ariko nge simbungukiraho cyane. 
  
  6. Hakurikiraho igika cyangwa ibika bikubiyemo ubutumwa nyirizina. 
  Ubwo butumwa bushobora kuba ari ubutanga amakuru, bushobora 
  no kuba ari ubuyabaza. Aha buramenyesha uwandikiwe umunsi 
  azasurirwaho n'uwamwandikiye, n'ibyo umushyitsi ateze ku nshuti 
  ye. Ibi nta kinegu kirimo, uwandika yabigiriye ko uwo yandikira 
  baziranye cyane kandi bakaba basanzwe ari inshuti. Icyo gice ni iki:
  
   Ikinteye kukwandikira rero ndagira ngo nkumenyeshe ko nzaza 
  kubasura ejobundi ku wa kane nimugoroba. Sindamenya neza 
  igihe nzakugereraho ariko ndateganya guhaguruka ino aha nka 
  saa kenda n'igice. Nkumbuye bya bitaramo bya nijoro umusaza 
  n'umukecuru baducira imigani. Uwo nibuka cyane ni wa wundi wa 
  Maguru n'insibika. Ubantahirize cyane, mu gihe ntari nahagera 
  

  ngo mbagwe mu nda

  7. Igika gisezera kirimo n'ibyiza uwandika yifuriza uwo yandikiye. Icyo 
  gika ni iki:
  
   Umbabarire rero nta makuru menshi mfite muri aka kanya. 
  Nanditse nihuta cyane kuko nangaga ko Minani nshaka guha iyi 
  baruwa anshika ntamugutumyeho. Tashya bose, ni ah'ejo.
  
  8. Umusozo w'ibaruwa n'umukono w'uwanditse. Icyo gice ni iki 
  gikurikira:
  
   Uwawe utazakwibagirwa,
   MAHORO Keziya.
  
  Uwandika ibaruwa yitwararika gusiga umwanya ibumoso n'iburyo 
  bw'urupapuro kugira ngo uwakira ubutumwa abone aho afata abusoma 
  atabuhishe n'intoki kubera kubufatamo. Ibaruwa yanditse neza ibamo 
  ibika, ku buryo buri gitekerezo kiharira igika cyacyo. Buri gika gitangira 
  umurongo. Hagati y'igika n'ikindi hasigara umurongo utanditsemo. 
  Ibaruwa yanditse neza kandi iba ihumeka, ni ukuvuga ko utwatuzo 
  tugomba gukoreshwa neza mu nteruro: akitso kagatandukanya ibice 
  bibiri by'interuro, akabago kagatandukanya interuro ebyiri, akabazo 
  kagasoza interuro ibaza, agatangaro kagasoza interuro itangara, 
  cyangwa amarangamutima.
  
  Byaba byiza hakoreshejwe interuro ngufi kuko zituma igitekerezo 
  cyumvikana neza kurushaho.
  
  Nimwitegereze imbata y'ibaruwa isanzwe iri ku ipaji ikurikiraho, 
  muyishushanye, muyifate mu mutwe ku buryo muzajya muyubahiriza 
  

  mu gihe cyose mukeneye kwandika ibaruwa isanzwe.

  
  

  6.10. Amagambo aranga igihe
  
  Itegereze izi nteruro maze utahure ingingo amagambo 
  yanditse mu nyuguti z'igikara tsiriri abumbatiye.
  1. Nzaza kubasura ejobundi ku wa kane nimugoroba.
  2. Ubushize ubwo mperuka aho karandyoheye.
  3. Numva ubutaha ningaruka bizarushaho kuba sawa.
  4. Kagufata mu nda iyo ukabyukiyeho mu gitondo.
  5. Ndateganya guhaguruka hano nyuma ya saa sita nka saa kenda 
  n'igice.
  6. Nkumbuye bya bitaramo bya nijoro.
  7. Nta makuru menshi mfite muri aka kanya.
  8. Ni ah'ejobundi.
  

  Imyandikire y'amagambo aranga igihe

  

  Umwitozo

  Simbuza amagambo yanditse mu nyuguti z'igikara tsiriri 
  andi magambo aranga igihe bivuga kimwe. Ukoreshe 
  amagambo make ashoboka.
  
  1. Hirya y'ejo nzakubwira icyo nzaba naragezeho.
  2. Turaza guhura izuba rigeze ijuru hagati.
  3. Abantu baryama bumaze guhumana.
  4. Ubwo mperuka iwanyu nagiye nishimye.
  5. Ubwo nzagaruka nzasange mwarampishiye imineke.
  6. Turagaruka izuba rirenga.
  7. Uze hatari hacya cyane.
  8. Yangezeho ku gasusuruko.
  9. Nakangutse mu gicuku. 
  10. Ibyo byose byabaye izuba riva.
  
  Isuzuma risoza umutwe wa gatandatu
  
  Umwandiko: Ubufatanye n'ubwuzuzanye mu muryango
  Kuvukira aheza ntako bisa. Kuvuka neza si ibya bose kuko isuku 
  igira isoko, naho umwanda ukagira akazu. Ngayo amahirwe ndusha 
  abaturuka ahandi nge wavukiye mu gihugu k'imisozi igihumbi, kirimo 
  ibirunga kikaba gihorana amahumbezi. Igihugu keramo amaka 
  n'amahore, aho bahura bagacyura, ababyeyi bagatega ingori buri 
  munsi.
  
  Nkivuka nasanze mama na data babana neza, bakunda abana babo, 
  bakunda umurimo, bakunda umuco ubaranga, bakunda ukuri. Banga 
  ubuhemu, banga mpemuke ndamuke. Badategereza ibitangaza 
  bahinnye amaboko, badategereza umwijima ngo babone uko 
  bajujubya abiyushye akuya, badategereza akimuhana kaza imvura 
  ihise. Birinda kubeshya, birinda guhemuka, baharanira kuvuga rumwe 
  n'abavandimwe, baharanira gufatanya n'inshuti. Uwo muco ndawutora, 
  nkunda gutega amatwi ibiganiro byabo, nkabakurikira mu murima, 
  

  iteka nkishimira kumva abandi bana bambwira ko ndi inkubaganyi 

  nigana ibyo data akora. Nterwa ishema no guherekeza uwambyaye 
  mu bitaramo, no mu ruhame aho bamuhamagariye kunga inshuti, 
  gukiranura abavandimwe cyangwa kuyobora ubukwe. 
  Uko data yabaga abyutse mu museso yizeye ko adusize mu 
  bitotsi, narahagurukaga nkamurungurukira mu myenge y'urusika 
  rwakingirizaga aho nararaga, nkabona afashe isuka aho yabaga 
  imanitse nkumva ko agiye mu murima. Mama yabaga atamutanze 
  kubyuka, bakabadukira rimwe, we agafata ikibindi nkumva ko agiye 
  ku iriba kuko yahindukiraga ikibindi acyujuje amazi. Yamara kugitura 
  agafata imyeyo amaze gutereka inkono ku mashyiga no kumbyutsa 
  ngo nshanire. Ubwo ku mutima nkibwira ko abagore ari bo bavunika 
  cyane kuko nyuma y'iyo mirimo yose no kutugaburira ibiryo bihiye, 
  mama yafataga isuka agasanga data mu murima amushyiriye 
  n'impamba. Bikantera kwibaza niba data ashobora kuvoma, cyangwa 
  kwikorera ikibindi ntakimene, dore ko ntari nakamubonye akora uwo 
  murimo numvaga ari uw'abagore gusa. 
  
  Nkibaza impamvu mama ari we uteka wenyine buri gihe, data 
  yiyicariye kandi na we ntacyo byari kumutwara, ndetse ibiryo bigashya 
  nta ngorane ahuye na zo. Sinibuka umunsi, imvura yaragwaga 
  mama arwaye, aryamye hafi y'amashyiga, ge n'abavandimwe bange 
  bankurikira dupfumbase amashyiga kuko umuriro wari mu ziko 
  wari muke cyane, mbona data afashe inkono arayoza ayitereka 
  ku mashyiga, ashyiramo amazi n'ibiryo, nyuma yicara mu mwanya 
  mama yicaragamo atetse, aracanira, ibyo kurya bihiye aratugaburira. 
  Kuva uwo munsi numva ko umuntu ari nk'undi, ko batandukanywa 
  gusa n'umuteto. Ubwo mpita ntinyuka kubaza data niba ubusanzwe 
  hari abagabo bateka kandi bakarurira abana n'umugore. Icyo kibazo 
  cyange kirakaza mama aho aryamye maze anyuka inabi, ati:"Sigaho 
  kurimanganya wa nshyomotsi we!" Ubwoba n'ikimwaro bimfashe 
  nitegereza data wamaze umwanya yiyumvira. Ni ko kumbwira mu 
  ijwi ryoroheje ariko ritari ryiza ati:"Ikibabaza umubyeyi wese ni 
  ukubyara utazageza ingobyi imugongo kuko umuntu amenya uko 
  yaruhije abamubyaye iyo yaruhijwe n'abo yabyaye. Narababyaye 
  namwe muzabyare."
  
  Umunsi umwe guhogorora byahuriranye n'ishya ry'ibigage, dutumira 
  inshuti n'abavandimwe. Ku badufashije mu burwayi bwa mama 
  twongeraho abasheshe akanguhe bo mu muryango wacu, uruhembo 
  rujyana n'umuganura. Abari aho bamaze gushira inyota data aterura 
  ijambo ashimira abamufashije umugore we arwaye, arisoza yifuza 
  ko ejo hazaza ubwo bufatanye bwasugira bugasagamba mu bantu. 
  Uko abatumirwa bagenda bakuranwa mu magambo basubiza imvugo 
  yabanje, bose bakagusha ku gitekerezo kiza cyo kwibuka gushimira 
  uwabanje ubuntu n'ineza kimwe no gutura abakuru umuganura 
  bakishimira uwo mutima mwiza w'ababyeyi bange, babifuriza kuzasiga 
  uwo muco utamwaye mu bato. Imyaka nari mfite ntiyanyemerega 
  gufata ijambo imbere y'iyo mbaga, bituma ndifatira mu mutima wange 
  nibaza impamvu abari aho bose banezerewe.
  Byavuye mu gitabo cya RUGEMA, A., Rwemerikije, ibuye si umugati,
  Urup. 5 — 13.
  
  I. Inyunguramagambo
   1. Iyo bakoresheje izi mvugo zikurikira wumva iki?
   a. Isuku igira isoko. 
   b. Umwanda ugira akazu. 
   c. Igihugu gihorana amahumbezi. 
   d. Amaka n'amahore. 
   e. Mpemuke ndamuke.
   f. Badategereza umwijima ngo babone uko bajujubya 
  abiyushye akuya.
   g. Badateze akimuhana kaza imvura ihise. 
   h. Kunga inshuti. 
   i. Ubwo data yabaga atereye ikirago mu museso.
   j. Bakabadukira rimwe. 
   k. Inshyomotsi. 
   l. Aterura ijambo. 
  2. Shaka mu mwandiko imbusane z'aya magambo.
   Gupfa, ibyago, kurumba, gucyura (amatungo), kwanga, ikinyoma, 
  

  ikimwaro, ahihishe, gutandukanya, kugaragaza, kuryamisha

  3. Tanga impuzanyito z'aya magambo:
   a. Isoko b. Ishema
   c. Kubyara d. Kwijajara
   e. Ikiniga
  4. Simbuza amagambo yanditse mu nyuguti z'igikara tsiriri 
  ijambo rimwe bisobanura kimwe.
   a. Ababyeyi bagatega ingori buri munsi.
   b. Badategereza ibitangaza bizaza bahinnye amaboko.
   c. Baharanira kuvuga rumwe n'abavandimwe.
   d. Nkunda gutega amatwi ibiganiro byabo.
   e. Ibyo kurya bihiye aratugaburira. 
   f. Ikibabaza umubyeyi wese ni ukubyara utazageza ingobyi 
  imugongo.
   g. Bose bibuka gushimira uwabanje ubuntu n'ineza.
   h. Ku badufashije mu burwayi bwa mama twongeraho 
  abasheshe akanguhe bo mu muryango wacu.
  II. Ibibazo byo kumva umwandiko
   1. Uvuga muri uyu mwandiko ari mu kihe kigero? 
   2. Ni iki yiratira abandi?
   3. Ni izihe ndangagaciro zarangwaga mu muryango 
  yavukiyemo? 
   4. Ni uwuhe muco akomora ku babyeyi be? 
   5. Ni iyihe mirimo yakorwaga muri uyu muryango? 
   6. Abagize uyu muryango bubahiriza izihe gahunda za Leta? 
   7. Abagize uyu muryango babanye bate n'abaturanyi babo? 
  Bigaragazwa n'iki? 
   8. Umwandiko urangira ute? 
   9. Kuri wowe, iyi nkuru yabereye mu kihe gihugu? Kuki? 
   10. Uwahimbye uyu mwandiko yari agamije iki? (gusaba abantu 
  kuba inyangamugayo, gukunda umurimo no gufashanya 
  kw'ibitsina byombi,
   11. Ni irihe somo uyu mwandiko ugusigiye mu birebana 
  n'uburinganire n'ubwuzuzanye bw'ibitsina byombi? 
  III. Ikibonezamvugo
  1. Tahura ibinyazina biri mu mwandiko umaze gusoma 
  ubitandukanye mu bwoko bwabyo ubishyira mu 
  mbonerahamwe.
   2. Soma interuro zikurikira maze usubize ibibazo 
  wabajijwe. 
  
   a. Nge navukiye mu gihugu k'imisozi igihumbi.
   b. Igihugu keramo amaka n'amahore.
   c. Kuva uwo munsi numva ko umuntu ari nk'undi.
  
  Amagambo ari mu nyuguti z'igikara tsiriri ni bwoko ki? Kuki 
  yanditse gutya?
  
  IV. Ihimbamwandiko
  
   Andikira inshuti yawe uyibwira umwandiko wagushimishije mu 
  gitabo cy'umwaka wa gatanu w'amashuri abanza n'impamvu 
  cyagushimishije. Urangize umugira inama yo gukunda gusoma 
  

  unamwumvisha akamaro kabyo.

  Imyandiko y’inyongera
  
  Imwe mu mihango y’Abanyarwanda mu mezi 
  ya Kinyarwanda
  Mu mpera z’ikinyejana cya cumi na gatanu, umwami Nsibura Nyebunga 
  na nyina Nyiransibura, bafatanyije n’Abanyarwanda barwaniraga 
  ingoma, bateye u Rwanda bafata ingoma y’ingabe, yari Rwoga icyo gihe, 
  bica umwami Ndahiro Cyamatare, umugabekazi n’abandi bakobwa bose 
  b’ibwami. Ibyo byabereye mu Kingogo, aho bise i Rubi rw’i Nyundo no 
  mu Miko y’Abakobwa ari mu kwezi kwa Gicurasi. U Rwanda rurubama, 
  abanzi bararuyogoza, abantu barashira, abasigaye bakuka umutima, 
  bata umuco, imihango iribagirana, ibyiza biratuba, ibibi biratubuka.
  
  Nyuma y’imyaka cumi n’umwe muri ayo makuba, abiswe “Abaryankuna” 
  bazanye “umutabazi” Ruganzu Ndoli bamuvanye i Karagwe kwa 
  nyirasenge Nyabunyana. Ubwo yima ingoma yunamura u Rwanda, 
  arwirukanamo abanyamahanga, ahorera se. Kuva ubwo, Abanyarwanda 
  batangira kwibuka buri mwaka urupfu rw’umwami Ndahiro Cyamatare 
  n’abantu be mu “mihango y’Icyunamo cya Gicurasi.” Uko kwezi kose, 
  Abanyarwanda bakaba mu cyunamo, nta bukwe butaha, nta byishimo 
  bibaho, ingoma zaracecetse, amapfizi yaravanywe mu nka.
  
  Nyuma y’imihango ya Gicurasi, mu mboneko za Kamena, ni bwo 
  bakoraga “Imihango yo gukura Gicurasi”, ari byo bitaga “kunamuka” 
  basohoka mu cyunamo k’icuraburindi rya Gicurasi. Iyo mihango 
  yamaraga umunsi wose igakurikirwa n’icyo bitaga “ibirori bya Kamena.” 
  Abantu bagakomorerwa bakongera kwishima, ingoma zikongera 
  kuvuga, ubukwe bugataha... Ibyo byishimo bikajyana no kwitegura 
  imihango y’umuganura yakorwaga muri Nyakanga. Buri mwaka, 
  bitangiriye ibwami, hakaba imihango yo kwibuka ibirori byabaye mu 
  gihe cyo gusangira umutsima w’amasaka n’uburo byasaruwe bwa 
  mbere u Rwanda rumaze “kunamuka” no “kwibohora.” Byabaga ari 
  nko gushimira Imana n’abakurambere ndetse n’Abatabazi, Ruganzu 
  Ndoli n’Abaryankuna, bagize uruhare mu kuvana u Rwanda muri rya 
  curaburindi ubwo igihugu cyari cyoramye, bisa nk’aho cyari cyaraguye 
  

  mu kuzimu, kikaza kuzuka.

  Imihango y’Umuganura yayoborwaga n’abiru b’Abatsobe ari bo bari 
  bakuru, ab’Abambogo bo kwa Musana n’abo kwa Myaka. Abiru bo kwa 
  Musana ni bo, muri Nzeri, babibaga imbuto z’umuganura (amasaka 
  n’uburo) babaga bavanye ibwami muri Kanama. Ayo masaka, bitaga 
  “amahore”, yeraga muri Mutarama cyangwa Gashyantare. Abambogo 
  bakayavanga n’uburo bakavugamo umutsima witwaga “umurorano”, 
  akaba ari wo umwami aryaho ategura “umuganura” nyirizina muri 
  Nyakanga.
  
  Iyo mihango yo muri Mutarama yamaraga gushira, muri Gashyantare 
  Abambogo bakaza ibwami gufata “igitenga”, igitebo kinini cyabaga 
  cyubashywe cyane cyavaga ibwami kikajyanwa i Bumbogo, kikaba 
  ari cyo bazazanamo amasaka y’umuganura ibwami yabaga yeze muri 
  Kamena na Nyakanga, ari yo bitaga amaka. Igitenga cyagendaga iteka 
  kivugirwa n’ingoma, kikakirwa neza aho giciye hose, utacyubashye 
  akicwa cyangwa akanyagwa. Muri iyi mihango yo muri Nyakanga, 
  umwami ubwe ni we watekeraga Rubanda, by’umuhango, akarika, inkono 
  yatura agaturira, akavuga umutsima, akagabura, agaha abatware na 
  bo bakajya kugaburira ingabo zabo, maze u Rwanda rwose rugasangira 
  kivandimwe.
  
  Iyi mihango yashushanyaga kuvuka, gupfa no kuzuka kwa buri mwaka 
  kw’ibintu byose n’abantu. Mu Rwanda, ukuvuka gutangirana n’umwaka 
  muri Nzeri, byagera muri Gicurasi, isi igasa nk’iyubamye, yageze mu 
  kuzimu, muri Kamena hagatangira icyunamuko, kijyana n’ibyishimo 
  by’umuganura, dushimira Imana n’Abakurambere kuzageza mu mpeshyi 
  

  muri Nyakanga na Kanama.

  Inyamaswa zigabana umuhigo
  Umunsi umwe, inyamaswa zirya inyama zahigiye hamwe nuko zica 
  impongo. Mu gihe cyo kugabana, intare iza kubona ko zose nizifataho 
  itari buhage. Nuko itumira izindi nyamaswa zirimo n’izitarya inyama, 
  kugira ngo ize kuzirira. Mu nyamaswa zahageze zitarya inyama harimo 
  bakame.
  
  Izindi zo zumvise intare izitumira mu nama, zirakeka ziti:”Buriya natwe 
  irashaka kuturya.” Nuko aho kujya mu nama zirahunga.
  Ubwo inyamaswa zirya inyama zari zagize uruhare mu muhigo zari 
  zateranye, zirimo warupyisi, ingwe, n’imbwembwe.
  
  Nuko intare ibwira warupyisi, iti:”Gabanya izi nyama sha Warupyisi!” 
  
  Warupyisi rwose n’ubwo yari izwiho ubusambo, yagerageje kugabanya 
  neza inyama. Ibanza gufata itako iti: “Iri ni iry’umwami nyiri ishyamba.” 
  Ifata n’umutima n’umwijima ndetse n’impyiko, iti:”Izi ni iz’umwami nyiri 
  ishyamba.”
  
  Ahasigaye na yo yikurikizaho, ifata akaguru, igashyira ku ruhande iti: 
  “Aka ni akange.” Ifata akaboko iti:”Aka ni aka Rwara rw’umugara”: 
  ingwe. Ifata akandi kaboko igatererera imbwebwe. Ahasigaye inyama 
  zo mu nda na zo igenda izongera ku zo yari yageneye buri nyamaswa. 
  Igeze ku nkoro iyisaturamo ibice bitanu. Iravuga iti: “Kubera ko inkoro 
  iryoha, buri nyamaswa irabonaho agace.”
  
  Ubwo intare umwami w’ishyamba aho yari iri, yari irimo guhekenya 
  amenyo, yarubiye. Nuko mu gihe Warupyisi itararangiza, irayisimbukira, 
  iyikubita ijanja mu jisho irarimena.
  
  Ifata za nyama yongera kuzirunda, iti: “Nihagire undi ugabanya izi nyama 
  neza. Warupyisi ni igisambo. Nta kuntu yatugabanya uko bikwiye.”
  Izindi nyamaswa zose zari aho zigira ubwoba. Zitinya kugabanya izo 
  nyama. 
  
  Aho bigeze, intare ibwira bakame, iti:”Gabanya izi nyama sha, kera 
  nari nkuziho ubugabo.” Nuko Bakame iratangira ifata inkoro iti: “Izi ni 
  

  iz’umwami kuko inkoro iribwa n’umugabo igasiba undi”. Ifata amaguru 

  yombi n’amatako, iti:”Izi ni iz’intare Rutontoma umwami nyira ishyamba. 
  Ifata umutima n’umwijima n’impyiko, iti:”Izi ni iza Rwabwiga, umwami 
  nyir’ishyamba.” Nuko intare ibibonye iraseka, iti: “ Sha Bakame wigiye 
  he kugabanya? “ Bakame iti: “Nabyigishijwe na ririya jisho rya Warupyisi 
  rinagana.” Nuko intare irayibwira, iti:
  
  “Noneho genda ufata izisigaye uhereza izo nyamaswa zindi.” 
  
  Nuko ya ntare yihengekana imihore, izindi nyamaswa zisigara ziguguna 
  amagufwa.
  
  Havamo ingwe, irazanga, ijya kwihigira inyamaswa yayo. Ariko guhera 
  ubwo inyamaswa zose zizira Bakame, aho ziyibonye zirayihiga.
  
  Nguko uko Bakame yatangiye guhigwa n’inyamaswa zose zirya inyama 
  kuko yatinye ijisho ry’intare iburizamo izindi nyamaswa.
  
  

  Si nge wahera hahera umugani.

  Amagambo mashya yakoreshejwe muri iki gitabo
  
  Abakurambere: Abasokuruza cyangwa abantu babayeho kera.
  Abantu bari barakigize indahiro: Baragitinyaga cyane kubera 
  ubugiranabi bwacyo
  Abanyarwanda ni bene mugabo umwe: Abanyarwanda ni 
  abavandimwe.
  Agakingirizo: Agakoresho korohereye bambika igitsina kugira ngo 
  abakora imibonano mpuzabitsina batandura indwara cyangwa 
  hakabaho gutwara inda.
  Akabande: Ahantu hashashe munsi y’umusozi.
  Akaga: Ibyago bikomeye. 
  Akarenze umunwa karushya ihamagara: Iyo uvuze ijambo 
  ridakwiye ntushobora kurigarura ahubwo utangira kugorwa no 
  gutanga ibisobanuro ku cyo wavuze.
  Amakimbirane: Amahane, ubwumvikane buke.
  Amakoro:Amaturo kera bajyanaga ibwami cyangwa mu bandi bantu 
  bakomeye
  Amanjwe: Amagambo adafite agaciro, amatiku.
  Amarangamutima: Ikimenyane, ugutonesha guterwa n’isano ufitanye 
  n’umuntu.
  Ashyira nzira: Atangira urugendo, arahaguruka aragenda.
  Azarengere: Azatabare.
  Barikubura barataha: Barahaguruka, basubira iwabo. 
  Bene ako kageni: Gutyo, muri ubwo bwuryo. 
  Busunzu: Irindi zina rihabwa ingona.
  Bwangu: Vuba bidatinze. 
  Gatumura: Ni ubwoko bw’ibihumyo (ibyoba) byibumbabumbye 
  bitumuka ivumbi iyo ubikubise cyangwa se ubiteye umugeri.
  

  Guca ibintu:Kugira nabi, kwangiza, kugira ibikorwa bibi

  Guca inyuma uwo mwashakanye: Gukorana imibonano mpuzabitsina 
  n’undi muntu mutashakanye rwihishwa.
  Guca iteka: Gutanga itegeko k’umwami.
  Guca ukubiri n’ikintu: Kukigendera kure, kutagikora.
  Gufata umwanzuro: Gutanga igisubizo ku kibazo kiganirwaho.
  Guhaba: Kuyoba cyane, kutamenya aho uri.
  Guhara ishema: Guta agaciro, gusubira inyuma, guta agaciro
  Guhengera: Gucunga.
  Guhezwa: Kwigizwayo, gukumirwa, guhabwa akato.
  Guhohotera: Gukorera umuntu ibikorwa bibangamira uburengnzira bwe.
  Guhondobera: Gusinzira kubera ubushyuhe.
  Guhwitura: Gukosora umuntu ugamije kumwibutsa ibyo ashinzwe 
  gukora
  Gukanira: Guhambira ugakomeza cyane. 
  Gukiranura: Kuvuga ufite ukuri. 
  Gukorera mu bwiru: Kutagaragaza neza ibyo ukora, guhishahisha 
  ibintu ntubishyire ku mugaragaro.
  Gukubita ku mutwe: Kwikorera. 
  Gukuka: Kuva ku mugezi kunywa amazi ku nka cyangwa izindi 
  nyamaswa. 
  Gukumira: Kubuza ikintu kuba.. 
  Gusabwa n’ibyishimo: Kugira ibyishimo byinshi bikagaragarira ku 
  maso no mu byo ukora. 
  Gushinga imizi: Gukomera cyane bitanyeganyaga.
  Gushira amakenga: Gutinyuka, gushira ubwoba
  Gushira amatsiko: Gusobanukirwa uko ibintu byagenze, kumenya 
  neza inkomoko y’ikintu.
  Gushisha: Kubyibuha cyane. 
  

  Gushishikara: gukora ikintu ukitayeho

  Gushishoza: Banza ushishoze mbere yo kwemeza ufite ukuri.
  Gushoka: Kujya kunywa amazi ku nka cyangwa izindi nyamaswa.
  Gushwitura ibirondwe: Gukura ibirondwe ku nka.
  Gushyira mu gaciro: Kugira ngo babashe gukemura ibibazo 
  by’abaturage abayobozi baba bagomba bushyira mu gaciro.
  Gusimbuka makeri: Umukino bakora basutamye bagasimbagurika 
  nk’igikeri.
  Gutahiriza umugozi umwe: Gukorera hamwe, kugira intego imwe.
  Gutahura:Kuvumbura.
  Gutamiriza: Kwambara umutako mu ruhanga cyangwa mu ijosi. 
  Gutamirizwa: Kwambikwa imitako. 
  Gutirimuka: Kuva ahantu hashize akanya gato. 
  Gutunga ugatunganirwa: Gutunga bikaguhira, ukabigiramo ibyishimo 
  n’umunezero, mbese ukabigiramo umudendezo. 
  Gutura ibyemezo hejuru y’abantu: Kugeza ku bantu ibyo bagomba 
  gukora utabanje kubabaza icyo babitekerezaho.
  Ibigango: Ingufu, imbaraga z’umubiri.
  Ibihangano: Ibintu byaturutse mu bwenge n’ibikorwa by’umuntu.
  Ibikorwa remezo: Ibikorwa bigamimije kubaka igihugu kugira ngo 
  imibereho y’abantu irusheho kuba myiza. Mu bikorwa remezo 
  habarirwamo nk’imihanda, amazi, amashanyarazi,...
  Ibirondwe: Udusimba tuba ku nka n’andi matungo tukayanyunyuzamo 
  amaraso.
  Ibuguma: Inka ishaje cyane. 
  Ifuku: Agasimba kujya kumera nk’imbeba ariko kayiruta ho gato, 
  gacukura umwobo muremure mu butaka akaba arimo kaba. Gakunda 
  konona imyaka kuko kaguguna imizi y’ibihingwa cyanecyane ibyerera 
  mu butaka nk’ibijumba.
  Igenzuramikorere: ibikorwa byo gukurikirana uko imirimo ikorwa.
  

  Igitambambuga: Umwana muto. 

  Igitonyanga mu nyanja : Utuntu duke cyane.
  Ihazabu: Amafaranga acibwa mu rukiko nk’igihano cy’umuntu wakoze 
  icyaha.
  Ikimasa: Inka y’ingabo.
  Ikinani: Ahantu hadahinze haraye hakamera ibyatsi n’ibihuru.
  Ikinege: Umwana wavutse ari wenyine mu muryango.
  Ikivunge: Abantu benshi.
  Ikiza: Icyago giterwa n’imvura nyinshi cyangwa izuba ryinshi, umuyaga 
  mwinshi cyangwa indi mihindagurikire y’isi.
  Imibavu: Ubwoko bw’amavuta ahumura umwuka wayo ugatama hose.
  Iminyago: Ibintu byasahuwe, byafatiwe ku rugamba.
  Imishinga: Ibikorwa biteganyijwe bigomba amafaranga kugira ngo 
  bitungane.
  Impamba: Ibiryo umuntu yitwazaga ari ku rugendo rwa kure. Muri iki 
  gihe abantu basigaye bitwaza amafaranga. 
  Impano: Ibintu bitangwa ku buntu mu rwego rwo gushimisha umuntu.
  Impanuka: Icyago kiza kidateguje.
  Impanuro: Inama ugirwa n’umuntu ugukuriye cyangwa ukurusha kuba 
  inararibonye.
  Impinduramatwara: Imikorere mishya, uburyo bwo gukora 
  butandukanye n’ubwari busanzwe. 
  Impundu: Ni akamo k’ibyishimo bavuza kubera ikintu kiza gikozwe 
  mu gihe k’ibirori cyanecyane ubukwe cyangwa mu kwakira umuntu 
  bamugaragariza ko bamwishimiye. Mu muco nyarwanda, impundu 
  zivuzwa n’abagore.
  Impuzu: Imyenda ya kera yakorwaga mu bishishwa by’ibiti, cyanecyane 
  imivumu.
  Impwempwe: Ubwoya abantu bakuru bamera mu gatuza.
  Inshuke: Abana bakiri bato bakiva ku ibere.
  

  Inda y’ uburiza: Inda ya mbere.

  Indangagaciro: Imigenzereze myiza, ibikorwa byiza umuntu 
  ahamagarirwa gukora.
  Ingamba:Ibyemezo bifatwa mu rwego rwo guharanira kugera ku kintu 
  runaka.
  Ingengo y’imari: Umubare w’amafaranga igihugu giteganya gukoresha 
  mu gihe runaka.
  Inkombe: Ubutaka bukora ku mugezi bukarinda amazi guta inzira yayo. 
  Inkongi: Umuriro ugurumana. 
  Insimburangingo: ibyuma cyangwa ibindi bikoresho bisimbura 
  urugingo rw’umubiri rwatakaye.
  Insumba: Inka y’ingore. 
  Insya: Ubwoya abantu bakuru bamera ku gitsina.
  Intabera: Umuntu utabogama, ukoresha ukuri.
  Intaho: Aho umuntu aba.
  Intanga: Ingirabuzima fatizo zikorwa n’imyanya ndangagitsina zivamo 
  abana; bivugwa no ku nyamaswa.
  Inyangamugayo: Umuntu w’indahemuka kandi uvugisha ukuri 
  akanashyira mu bikorwa ibyo yiyemeje.
  Inyoroshyo: Ruswa.
  Inyunganirangingo: Ibyuma cyangwa ibindi bikoresho bifasha umuntu 
  ufite ubumuga mu kumwunganira ku ngingo z’umubiri zidakora neza.
  Iperereza: Ikurikiranwa ry’ibyabaye habazwa ababibonye biba, 
  hanegeranywa ibimenyetso. 
  Ipiganwa: Guhangana mu biciro hagatsinda urushije abandi.
  Ipiganwa: Irushanwa rigamije kugaragaza urusha abandi ubushobozi 
  mu kintu runaka
  Ishwima: Inyoni zikunda kurya ibirondwe biba biri ku nka. 
  Ishyo: Inka nyinshi.
  

  Isuzuma: Igenzura rigamije kureba amafaranga yakoreshejwe.

  Itadowa: Agatara gakozwe mu bikombe byavuyemo sositomati, karimo 
  urutambi, katagira ikirahure, gacumba umwotsi mwinshi iyo gacanye. 
  Itsinda: Ihuriro rinini cyangwa rito ry’abantu biyemeje gukorera hamwe.
  Itumanaho: Ni uguhanahana amakuru n’ubutumwa butandukanye 
  hagati y’abantu.
  Izina ryange rizwi neza hose: Abantu bose banziho ibyiza.
  Izungura: igikorwa cyo kwegukana uburenganzira n’inshingano ku 
  mitungo yasizwe n’ababyeyi bawe. 
  Kizimyamwoto: Igikoresho kifashishwa mu kuzimya umuriro, mu gihe 
  hari ahahiye.
  Kotsa umuntu igitutu: Kumuhatira gukora ikintu.
  Ku bizigira:Igice cy’akaboko hagati y’inkokora n’urutugu.
  Kubangatana: Guterura ikintu kikurusha ingufu ukagenda wunamirije. 
  Kubera ibamba: Kwanga ikintu ugatsemba, gutsimbarara.
  Kubera: Gutanga amanota umuntu atakoreye.
  Kubererekera: Kuvira mu nzira. 
  Kubogaboga: Kuzura kugera ku rugara, kuzura cyane ugasendera. 
  Kubogama: kudakoresha ukuri, kujya ku ruhande rw’uri mu makosa.
  Kuburagiza: Kuburabuza.
  Kudaheza: Kutagira uwo wigizayo, uwo ubuza amahirwe abandi bafite.
  Kudindira: Kudatera imbere.
  Kudogagira: Kugenda buhoro kubera intege nke. 
  Kugabana inka: Kugabirwa inka. 
  Kugaruka bwangu:Kugaruka vuba, kudatinda aho wari ugiye.
  Kugisha inama: Gusaba ko abantu baguha ibitekerezo ku kintu runaka.
  Kugishisha inka: Ni ukuzijyana ahantu kure hari ubwatsi zikamarayo 
  igihe.
  

  Kuvutsa ubuzima:Kwica

  Kumukura:Kumusimbura.
  Kumurika: Kwerekana.
  Kuniganwa ijambo: Kudahabwa umwanya wo gutanga ibitekerezo, 
  wo kugira icyo uvuga ku bibazo biriho.
  Kurabukwa: Kubona by’akanya gato, gukubita amaso. 
  Kuraga: Kuvuga ijambo cyangwa ugakora inyandiko ivuga uko 
  umutungo wawe uzakoreshwa nyuma y’urupfu rwawe.
  Kuraguza: Ni ukujya kubaza umupfumu ibyo udasobanukiwe bijyanye 
  n’ibikubaho cyangwa ibizakubaho birenze ibyo twe tubona. Abajya 
  kuraguza baba bizera ko abapfumu bafite ububasha bwo kumenya 
  ibizaba. 
  Kureba igitsure: Kureba umuntu nabi umwereka ko utishimiye ibyo 
  avuga cyangwa se akora.
  Kurimanganya:Kuriganya, kutavugisha ukuri.
  Kurohama:Kugwa mu mazi ugaheramo.
  Kurondogora: Kuvuga byinshi ukavuga n’ibidakenewe.
  Kurorongotana: Kugenda uyobagurika kubera ko utazi iyo ujya.
  Kuvubura: Gusohokamo amatembabuzi.
  Kuvuga ni ugutaruka: Kureka ingingo waganiragaho itararangira 
  ugafata indi.
  Kuzimira: Kubura ntiwongere kuboneka.
  Kuziririza: Kuba utemerewe gukora ikintu, kukirya, kukica. 
  Kuzungura : Gusimbura umuntu.
  Kwamamaza: Ni ukuranga ibicuruzwa byawe ubitaka kugira ngo 
  wongere umubare w’ababigura.
  Kwambarana: Gutizanya imyenda umwe akambara iy’undi.
  Kwanika amagufa: Kunanuka cyane. 
  Kwifureba:Kwifubika
  Kwihirika: Gushira kw’iminsi. 
  

  Kwikoma isazi: Gukubita isazi ikuguyeho.
  Kwikurugutura: Kwishyira urutoki mu gutwi ukuzibura kugira ngo 
  wumve neza. 
  Kwimika: Gushyira imbere, guha agaciro gakomeye. 
  Kwirara: Kumva ko nta kibazo ushobora kugira ntugire icyo witaho 
  cyangwa uteganya. 
  Kwisuzumisha: Kujya kwa muganga akagenzura ko utanduye indwara 
  cyangwa ko utasamye inda.
  Kwitura ineza: Gukorera neza umuntu ikintu kiza kubera ko na we 
  yakugiriye neza mu gihe cyashize.
  Kwitwararika: kwigengesera ngo utagira ibyo wangiza.
  Kwizitura ineza: Gukorera umuntu ikintu kiza kubera ko na we 
  yakugiriye neza mu gihe cyashize.
  Mataraga: Mazima atarwaye. 
  Mugikungahaze: Mugiteze imbere.
  Nta mpungenge: Nta guhangayika, nta bwoba.
  Ntawuduhutaza: Ntawudusagarira.
  Turatekanye: Dufite amahoro.
  Tutishishanya: Tudatinyana.
  Ubucakwaha: Ubwoya abantu bakuru bamera mu kwaha.
  Ubucuruzi bwa magendu: Ubucuruzi butemewe n’amategeko. 
  Ubudahangarwa: Ububasha umubiri ufite mu kurwanya indwara.
  Ubudakemwa: Ukutagira ikibi kikugaragaraho cyangwa ukekwaho.
  Ubugeni: Umwuga wo gukora ibintu binogeye amaso cyangwa 
  ibihangano binogeye amatwi. 
  Ubuhemu: Igikorwa cy’ubugiranabi ugiriye uwakugiriye neza.
  Ubukambwe: Ubusaza, igihe k’iza bukuru ku mugabo. 
  Ubukangurambaga: Ibiganiro byumvisha abantu ububi bw’ikintu kandi 
  

  bibakangurira kukirinda.

  Ubukorikori: Umwuga wo gukora ibintu bitandukanye ubikoresheje 
  intoki.
  Ubumuga: Imiterere y’umuntu ufite ubumuga ku mubiri cyangwa mu 
  mutwe.
  Uburezi budaheza: Uburezi butavangura abana, bose bakigira hamwe 
  baba abafite ibibazo baba n’abatabifite .
  Uburondwe: Udukoko tuba ku nka tukayinyunyuza amaraso. 
  Ubushobozi kamere bw’umubiri: Ububasha umubiri ufite mu 
  kurwanya indwara wo ubwawo.
  Ubusugire bw’igihugu: umutekano, imiyoborere itavangiwe n’ibindi 
  bihugu.
  Ubuziranenge: Ukuba nta ibintu nta bwandu bifite ari bizima nta we 
  byagirira nabi 
  Ubuziranenge: Ukuba nta ibintu nta bwandu bifite ari bizima nta we 
  byagirira nabi
  Ubwenegihugu: Uburenganzira umuntu aba afite ku gihugu kimwemera 
  nk’umuturage wacyo. 
  Ukuri guca mu ziko ntugushye: Ukuri kunyura mu bintu bikomeye 
  ariko kukageraho kukakirwa; ukuri ntushobora kugupfukirana, ukuri 
  kuratsinda. 
  Umucakara:Umugaragu, umuntu ukoreshwa imirimo y’agahato kandi 
  adahembwa.
  Umudendezo : Amahoro asesuye.
  Umugenga:Umuyobozi.
  Umurunga: Umugozi ukomeye wo guhambiriza. 
  Umuryango w’Abibumbye: Ni umuryango ubumbye ibihugu bifite 
  ubwigenge kandi bikemererwa kuwinjiramo.
  Umuzigo: Umutwaro uremereye.
  Umwangavu: Umukobwa utangiye gupfundura amabere.
  Umwishingizi: umuntu washyizweho ngo ahagararire umwana 
  

  watakaje ababyeyi mu gihe ataragira imyaka y’ubukure.

  Urugerero: Ingando, cyangwa itorero abasore n’abagabo bajyagamo 
  ibwami cyangwa mu rugo rw’umutware, bakahitoreza kurengera 
  igihugu kandi bagakorera umutware imirimo itandukanye.
  Uruhare: Umwanya umuntu agenera ikintu, icyo agomba kugikoraho.
  Urujijo: Ikintu kidasobanutse, kitumvikana neza.
  Urwikekwe: Amakenga.
  Urwuri: Ahantu hari ubwatsi bwinshi kandi bwiza inka zirisha. 
  Uwanga amazimwe abandwa habona: Utifuza ko hagira 
  ukwirakwiza ibinyoma ku byo yakoze abishyira ku mugaragaro. 
  Uwububa abonwa n’uhagaze: Ukorera mu bwihisho ibintu ariko 
  bikanga bikagaragara.
  Yaramuhumurije: Yamumaze ubwoba cyangwa igihunga.
  

  Yumvise bimurenze: Yumvise birenze uko yabyibwiraga

  Ibitabo n’inyandiko byifashishijwe
  - Minisiteri y’Amashuri Abanza n’Ayisumbuye, 1982, Twisomere 3, 
  Igitabo cy’umunyeshuri, umwaka wa gatatu w’amashuri agamije 
  amajyambere y’imyuga, Kigali.
  - Minisiteri y’Amashuri Abanza n’Ayisumbuye, 1988, 
  Ikinyarwanda, gusoma no gusesengura imyandiko V.A, igitabo 
  cy’umunyeshuri, umwaka wa gatanu w’amashuri yisumbuye, Kigali.
  - Murihano, B., 2005. Ibirari by’Insigamigani. Printer Set.
  - Bigirumwami, A., 2004. Imigani Migufi, Ibisakuzo, 
   Inshamarenga. 2ème Ed. Diyosezi De Nyundo.
  - Minisiteri y’ubuzima, (2000), Ibibazo urubyiruko rwibaza ku cyorezo cya 
  Sida.
  - Ubuyobozi bw’Integanyanyigisho z’Amashuri Yisumbuye, Izina na 
  ntera, Igitabo cy’umunyeshuri, Ukwakira 1988.
  - Rugema Aloys, Rwemerikije: Ibuye si umugati, Book, 1989, Kigali.
  

  
  

  
  

  

• Topic 7
• Topic 8
• Topic 9
• Topic 10
• Topic 11
• Topic 12