Kiswahili

Kuelewa Mazungumzo na Kujieleza Kimazungumzo

• Maamkizi na Utambulisho

  Somo la Kwanza
  

  Maana ya Maamkizi

  A. Vifungu mbalimbali vya maamkizi
  Tazama michoro ifuatayo kwa makini kisha kwa ushirikiano na wenzako tathmini maana ya maamkizi kwa kutumia maswali yanayoambatana nayo.

  

  Babu na mjukuu:

  Shikamoo babu!                                  Marahaba Jeni.

  
  

  Baba na mtoto:
  Umeshindaje mwanangu?                     Vyema baba.

  

  Mwanafunzi na mwanafunzi mwenzake:
  U hali gani Juma?                                 Njema Aisha.

  

  Kaka na dada:
  Hujambo dada?                                     Sijambo kaka.

  

  Muuzaji na mnunuzi:

  Habari za asubuhi mteja wangu!            Nzuri.

  Tathmini
  a) Michoro iliyo hapo juu inahusu nini?
  b) Unaweza kuwaeleza wenzako kinachoendelea katika michoro hiyo?

  Baada ya kuwaeleza wenzako, jigawe katika vikundi vya wanafunzi wawili wawili kisha muigize mifano hiyo ya michoro.

  Maelezo muhimu
  • Maamkizi ni kujuliana hali. Pia huitwa salamu.
  • Maamkizi huleta amani baina ya watu na pia huwaunganisha. Maamkizi pia huondoa uadui miongoni mwa watu.

  Mifano zaidi ya maamkizi
  Linganisha mifano ifuatayo na mawazo yako kuhusu michoro iliyotangulia:

  Maamkizi	Jibu
  1. Hujambo?	Sijambo.
  2. Habari za jioni?	Nzuri/Njema.
  3. Shikamoo!	Marahaba.
  4. Hamjambo?	Hatujambo.
  5. U hali gani?	Njema/Nzuri.
  6. Kwaheri!	Ya kuonana.
  7. Sabalheri!	Akheri.
  8. Masalheri!	Akheri.
  9. Pole!	Nishapoa.
  10. Umeamkaje?	Vyema.

  Maigizo ya maamkizi mbalimbali
  Katika vikundi vya wanafunzi wawili wawili, igizeni maamkizi mbalimbali kutokana na mifano mliyopewa kwa kuzingatia ufasaha wa kujieleza na matamshi bora. Jaribuni kutatua matatizo yoyote ya kimatamshi.

  Zoezi la 1
  Waamkie wenzako kwa salamu zifuatazo kisha fanyeni igizo la kuamkiana.

  1. Habari za jioni?	- Njema/Nzuri.
  2. Umeshindaje?	- Vyema/Salama/Vizuri
  3. Hujambo?	- Sijambo.
  4. U hali gani?	- Njema/Nzuri.
  5. Shikamoo!	- Marahaba.
  6. Hamjambo?	- Hatujambo.
  7. Salama?	- Salmini.
  8. Habari za asubuhi?	- Njema/Nzuri.
  9. Sabalheri!	- Akheri.
  10. Kwaheri!	- Ya kuonana.

  Zoezi la 2
  Fanya utafiti kutoka kwa wenzako kupitia mahojiano kisha uwaeleze wanafunzi wenzako ugunduzi wako kuhusu sababu za kuamkia mtu na umuhimu wake.

  B. Msamiati wa maamkizi
  Rejelea mifano ya maamkizi uliyosoma na kisha uorodheshe maneno yote mapya na yanayotatiza kuelewa. Jaribu kuyatolea maana kutokana na yalivyotumiwa. Fanya utafiti kwenye kamusi ya Kiswahili kwa maneno yanayotatanisha zaidi.

  Mifano:

  

  Zoezi la 1
  Jaza nafasi zilizo wazi katika daftari lako kwa kuteua jawabu sahihi kutoka kwa yafuatayo:
  Marahaba           Sijambo           Njema                    Ya kuonana                       Asante

  Mfano:
             Sabalheri -                         ____________
             Jibu:                                 Akheri
  1. Hujambo? -                               ___________________
  2. Shikamoo! -                              ___________________
  3. Kwaheri! -                                 ___________________
  4. Habari za mchana? -                ___________________
  5. Karibu! -                                    ___________________

  Zoezi la 2
  Tunga maamkizi yako binafsi na majibu yake kisha ujadiliane na wenzako kuhusu usahihi wake.

  Mfano:
  Habari za leo?                           - Njema/Nzuri.

  C. Mazungumzo yenye maamkizi mbalimbali
  Soma kwa sauti na kwa zamu maamkizi yafuatayo baina ya wazazi na watoto wao.

  

  Baba:                    Hujambo mwanangu?
  Aisha:                   Sijambo baba. Shikamoo?
  Baba:                    Marahaba mwanangu. U hali gani?
  Aisha:                   Njema baba.
  Baba:                    Salama?
  Aisha:                   Salmini.

  

  Mama:                 Umeamkaje Juma?
  Juma:                  Salama mama. Shikamoo?
  Mama:                 Marahaba mwanangu. Habari za kushinda?
  Juma:                  Njema mama.
  Mama:                 Je, umemaliza kazi niliyokupa?
  Juma:                  Ndio mama.
  Mama:                 Sawa. Naenda sokoni kununua mboga na matunda.
  Juma:                  Sawa mama.
  Mama:                 Kwaheri Juma.
  Juma:                 Ya kuonana mama.

  Zoezi
  Tunga mifano zaidi ya maamkizi kwa kufuata mifano uliyopewa.

  Tathmini
  Baada ya kusoma mifano uliyopewa na kutunga maamkizi yako, kwa ushirikiano na wenzako, jaribu kueleza:
  a) Maana ya kuamkiana
  b) Lengo la kuamkiana

  c) Uhusiano wa wanaoamkiana

  Je, majibu yako yanalingana na haya?
  
  

  a) Maana ya kuamkiana ni:
           • Kujuliana hali
  b) Lengo la kuamkiana ni:
         1. Kuonyesha adabu.
         2. Kuonyesha kuna amani na upendo.
         3. Kufahamu hali za watu wengine.

  c) Uhusiano wa kimaamkizi ni:

  

  D. Sarufi

  Umoja na wingi wa maamkizi
  

  Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, someni sentensi zifuatazo kwa zamu katika umoja na wingi.

  
  

  Umoja	Wingi
  1. Kwaheri Maria!	- Kwaherini kina Maria.
  2. Hujambo mwalimu?	- Hamjambo walimu?
  3. Shikamoo mama!	- Shikamoo kina mama!
  4. Habari yako?	- Habari zenu?
  5. Sijambo.	- Hatujambo.
  6. U hali gani?	- M hali gani?
  7. Umelalaje?	- Mmelalaje?
  8. Pole!	- Poleni!
  9. Karibu.	- Karibuni.
  10. Sabalheri!	- Sabalheri!

  Tathmini

  Gundua tofauti inayobainika katika maamkizi katika umoja na wingi. Zingatia mifano iliyopo hapa chini katika nafsi mbalimbali.

  Umoja	Wingi
  1. Habari? (yako)	- Habari? (zenu)
  2. Hujambo? (wewe)	- Hamjambo? (nyinyi)
  3. Sijambo. (mimi)	- Hatujambo. (sisi)
  4. Shikamoo! (baba)	- Shikamoo! (kina baba)
  5. Shikamoo! (mama)	- Shikamoo! (kina mama)
  6. U hali gani? (wewe)	- M hali gani? (nyinyi)
  7. Kwaheri! (wewe)	- Kwaherini! (nyinyi)
  8. Ameamkaje? (yeye)	- Wameamkaje? (wao)
  9. Pole. (wewe)	- Poleni. (nyinyi)

  
  

  Zoezi la 1
  Kwa ushirikiano na wenzako, waulize maamkizi kwa umoja kisha nao wajibu kwa wingi. Tumia mifano iliyopo hapo juu.

  
  

  Zoezi la 2
  Jibu kwa usahihi kwa kuteua jawabu sahihi la wingi wa kila salamu na neno la adabu.
  

  Mfano: Hujambo?	- Sijambo.
  1. Sijambo	- (Hatujambo, Jambo)
  2. Hajambo.	- (Hawajambo, Habari zenu)
  3. Kwaheri!	- (Kwaherini, Nzuri)
  4. U hali gani?	- (Njema, M hali gani?)
  5. Karibu.	- (Karibuni, Asante)

  
  E. Matamshi na tahajia bora
  Matamshi ya konsonanti
  i) Soma kwa sauti.

  a) Konsonanti za Kiswahili

  

  b) Soma silabi zifuatazo kwa sauti:

  

  ii) Soma konsonanti ambatano zifuatazo kwa sauti.

  1. [mw]Matumizi katika maneno:
  Mwalimu, mwangaza, mweupe, mweusi, mwanafunzi, mwisho, mwokozi, mwezi, mwizi, mwiko

  Matumizi katika sentensi:
  1. Ni muhimu kuzima mwangaza mchana.
  2. Uwe mweusi, mnene au mwembamba, sote tuko sawa!

  2. [bw]Bwana, bwalo, kubwa, bwaga, bweka

  Matumizi katika sentensi:
  1. Habari bwana!
  2. Wanyarwanda wote wana jukumu kubwa la kulipa ushuru.

  3. [kw]Kweza, kwenda, kwikwi, kwaheri, kwangu, kwako, kwote

  Matumizi katika sentensi:
  1. Karibu kwangu.
  2. Kwaherini wageni.

  4. [vy]Vyakula, vyangu, vyombo, vyema

  Matumizi katika sentensi:
  1. Karibuni tule vyakula vitamu.
  2. Asante kwa kunipa vyombo safi.

  5. [tw]Twiga, tweza, twanga

  Matumizi katika sentensi:
  1. Tafadhali nitwike mzigo huu.
  2. Twanga nafaka hizi.

  Zoezi la 1
  Kwa ushirikiano na wenzako, tumia kamusi ya Kiswahili kutafiti na kuandika maneno ya sauti ambatano zifuatazo: (mifano mitatu kwa kila sauti)

  

  Zoezi la 2
  Kwa msaada wa wenzako na kamusi ya Kiswahili, eleza mbele ya wanafunzi wenzako maana ya maneno uliyopata yenye sauti [nj], [pw], [nz], [sw] na [mb].

  Mifano:
  Njoo: Tamko la kumwita mtu aliye mbali aje karibu na pale ulipo.
  Pweta: Ona haya baada ya kutenda kitendo cha aibu.

  Zoezi la ziada
  Chagua jibu moja sahihi kati ya majibu yaliyo katika mabano ili kuelezea maelezo uliyopewa.

  Mfano: Neno linaloonyesha adabu na kujali. (Hodi, Pole)
  Jibu: Pole

  1. Hutumiwa na kila mtu asubuhi, mchana na usiku.
  (Salamu, Chuki)
  2. Neno ambalo hutumiwa na mtu anayeagana na mtu mwingine.
  (Kwaheri, Karibu)
  3. Hutumiwa na mdogo kwa mkubwa tu!
  (Marahaba, Shikamoo)
  4. Jibu langu ni ‘Sijambo’.
  (Jambo, Hujambo)
  5. Jibu la ‘Sabalheri’.
  (Akheri, Habari)

  Somo la Pili
  Aina Mbalimbali za Maamkizi
  

  Tazama picha zifuatazo kwa makini pamoja na maandishi yaliyo chini yake kisha utathmini maana inayojitokeza
  

  
  

  Mifano mingine ya maamkizi:
  1. Waambaje?                - Vyema/vizuri.
  2. Makiwa!                      - Tunayo.
  3. Masalkheri!                 - Akheri.

  Maswali ya kutathmini
  a) Picha zilizo hapo juu zinazungumzia nini?
  b) Waeleze wanafunzi wenzako maana ya maelezo yaliyomo.

  Maelezo muhimu
  • Hizi ni aina za salamu/maamkizi. Maamkizi huenda na umri, wakati na hali.

  Tazama mchoro ufuatao kisha usome kwa sauti salamu zinazoambatana na mchoro huo.

  a) Umri

  

  Kijana na kijana mwenzake
  Kijana wa kiume:  Waambaje?
  Kijana wa kike:     Vyema.

  Mifano zaidi:
  1. Mwalimu na mwanafunzi
  Mwanafunzi:       Shikamoo mwalimu!
  Mwalimu:            Marahaba!

  2. Nyanya na babu
  Nyanya:             Habari mwenzangu!
  Babu:                Njema sana mwenzangu.

  b) Hali
  i) Huzuni

  
  

  

  ii) Furaha

  
  

  

  c) Nyakati mbalimbali
  i) Wakati wa jioni

  
  

  ii) Wakati wa asubuhi
  

  

  iii) Wakati wowote

  

  Tathmini
  Je, umegundua kwamba salamu na maamkizi hutegemea umri, hali na wakati?
  Kama hujagundua hivyo, hebu soma tena maamkizi hayo kwa makini huku ukizingatia michoro uliyopewa.

  Maigizo ya maamkizi mbalimbali
  Soma tena kimyakimya aina mbalimbali za salamu zilizo hapo juu. Kisha kwa makundi ya wanafunzi wanne wanne someni kwa sauti kwa njia ya kubadilishana kwa kuzingatia matamshi bora.
  

  Tathmini
  a) Ni maneno gani yalikutatanisha kutamka?
  b) Je, wenzako pia wana matatizo kama yako?
  c) Wewe na wenzako mliyatatua vipi matatizo hayo?
  

  Sasa jadiliana na wenzako jinsi ya kuyatatua matatizo hayo yote ya matamshi.

  Kazi ya makundi
  Igizeni aina mbalimbali za maamkizi yaliyo kwenye ukurasa uliotangulia.

  KUMBUKA: Salamu zinaweza kumfanya mtu apate kitu ama akikose, apendwe ama akataliwe.
  

  A. Msamiati wa maamkizi mbalimbali
  Rejelea tena maelezo na mifano ya aina mbalimbali za maamkizi. Orodhesha maneno yote mapya na kuyatolea maana. Fanya utafiti kwa kutumia kamusi ya Kiswahili. Kwa mfano:

  Nyanya - Mzazi wa kike wa baba au mama.
  Matumizi katika sentensi: Shikamoo nyanya!
  
  

  Babu - Mzazi wa kiume wa baba au mama.
  Matumizi katika sentensi: Kwaheri babu!
  
  

  Kijana - Mtu wa umri wa kubalehe, mvulana ama msichana.
  Matumizi katika sentensi: Waambaje kijana mwenzangu?
  
  

  Buriani - Maagano ya kuachana kwa muda mrefu.
  Matumizi katika sentensi: Buriani Juma. Tuonane mwaka ujao.
  
  

  Makiwa - Tamko la kumpa pole mtu aliyepata msiba wa kufiwa.
  Matumizi katika sentensi: Makiwa jirani kwa kumpoteza mwanao.
  
  

  Alamsiki - Neno la kuagana wakati wa usiku.
  Matumizi katika sentensi: Alamsiki Aisha.
  
  

  Hongera - Neno la kupongeza mtu.
  Matumizi katika sentensi: Hongera kwa serikali yetu kwa uongozi bora.

  Zoezi la 1
  Jibu maswali yafuatayo kwa kuchagua na kuandika katika daftari lako jibu sahihi.

  Mfano:
  Tamko la kuagana wakati wa usiku.
  (Alamsiki, Kwaheri)
  Jibu: Alamsiki

  1. Jibu la: Makiwa. _____________________
  (Tunayo, Salama)
  2. Jibu langu ni: Nishapoa. _____________________
  (Pole, Makiwa)
  3. Neno la kupongeza. _____________________
  (Kwaheri, Hongera)
  4. Jibu la: Buriani. _____________________
  (Tunayo, Buriani dawa)
  5. Salamu ya mtoto kwa mtu mzima. _____________________
  (Shikamoo, Karibu)

  Zoezi la 2
  Kwa ushirikiano na mwenzako aliye karibu nawe, tafuta majibu ya maamkizi yafuatayo:

  1. Waambaje? - _____________________
  2. Hodi! - _____________________
  3. Pole! - _____________________
  4. Salama? - _____________________
  5. Kwaheri! - _____________________

  B. Mazungumzo yenye maamkizi
  Soma kwa sauti salamu baina ya Daktari na Gasore.

  
  

  Gasore:     Shikamoo daktari!

  Daktari:     Marahaba Gasore. Karibu.
  

  Gasore:    Asante.
  Daktari:    Habari ya leo?
  Gasore:    Njema, lakini mimi naugua.
  Daktari:    Unaugua wapi Gasore?
  Gasore:    Midomo yangu imevimba. Nashindwa hata kula. Nahisi uchungu sana.
  Daktari:    Pole sana Gasore.
  Gasore:    Nishapoa.
  Daktari:     Nitakupima kisha nitakupa dawa ya kupunguza uchungu huo.
  Gasore:    Asante sana daktari.
  Daktari:     Karibu.

  Zoezi la makundi
  1. Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, igizeni maamkizi baina ya Gasore na Daktari.
  2. Kwa ushirikiano na wenzako darasani, eleza maamkizi wanayoyatumia kwa kuyataja.

  Zoezi la ufahamu
  1. Gasore anazungumza na nani?
  2. ‘Marahaba’ ni jawabu la salamu gani?
  3. Ni kwa nini Gasore anazungumza na Daktari?
  4. Ili kumpa Gasore moyo, Daktari alimwambia nini?
  5. Gasore alitumia neno ‘Asante’. Unadhani ni kwa nini alitumia neno hilo?

  Zoezi la ziada
  Igiza maamkizi mengine kati ya watu wawili kwa vikundi vya wanafunzi wawili wawili. Zingatia mazungumzo yaliyopo hapo juu.

  C. Sarufi

  Nafsi za Kiswahili
  

  Simama mbele ya wanafunzi wenzako kisha uwaamkie na ujitambulishe.

  Tathmini
  a) Ulianzaje kujitambulisha?
  b) Unajua lugha ya Kiswahili ina nafsi ngapi? Waambie wenzako.

  Maelezo muhimu

  • Kila binadamu ana lugha, utamaduni na hulka yake lakini pia kila binadamu anawahitaji wenzake.
  • Lugha ya Kiswahili ina nafsi tatu ambazo zinajitokeza katika umoja na wingi.
  • MIMI, WEWE, YEYE, SISI, NYINYI, na WAO ndizo nafsi za Kiswahili.

  Mifano ya kujitambulisha kwa kutumia nafsi za Kiswahili

  

  Jitambulishe kisha uwatambulishe wenzako ukitumia nafsi zilizo hapo juu.
  1. Mimi ninaitwa _________________.
  2. Wewe unaitwa _________________.
  3. Yeye anaitwa _________________.
  4. Sisi tunaitwa _________________.
  5. Nyinyi mnaitwa ________________.
  6. Wao wanaitwa _________________.

  Waambie wenzako nao wajitambulishe kwa kufuata mfano uliopo hapo juu.

  Maelezo muhimu
  • Nafsi za Kiswahili hujitokeza katika umoja na wingi kama ifuatavyo

  

  Matumizi katika sentensi:

  Umoja                                         Wingi
  1. Mimi ninapenda amani.      - Sisi tunapenda amani.
  2. Wewe unafunga mfereji.     - Nyinyi mnafunga mifereji.
  3. Yeye anaokota uchafu.       - Wao wanaokota uchafu.

  Zoezi la 1
  1. Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, linganisha nafsi za umoja (A) na zile za wingi (B) kwa usahihi.

  a) Mimi                    Wao
  b) Wewe                 Sisi
  c) Yeye                   Nyinyi

  2. Sasa kwa kujitegemea, tunga sentensi sahihi kwa kutumia nafsi zote tatu katika umoja na wingi.

  Mfano:
  Mimi ni mzalendo.     - Sisi ni wazalendo

  D. Matamshi na tahajia bora
  1. Kwa ushirikiano na mwenzako, soma kwa sauti na kwa zamu sauti ambatano za konsonanti za Kiswahili zifuatazo:

  [Gh]Ghala, ghamidha, lugha, ghulamu
  

  [Nd]Ndani, ndimu, ndoano, ndoa, ndimi
  

  [Ng]Ngeli, kengele, ngeni, ngao, ngamia
  

  [Mb]Mbuzi, mbilikimo, mbili, tumbili, mbu

  2. Andika kwa hati nzuri maneno yenye sauti ambatano ambayo utasomewa na mwenzako kutokana na mifano iliyotolewa hapo juu.

  E. Mjadala/Mazungumzo
  Kwa kutumia nafsi za Kiswahili kwa usahihi, zungumza na wenzako juu ya ‘Umuhimu wa kuamkiana’.

  Matumizi ya Nafsi na Viwakilishi vya Nafsi katika Maamkizi

  A. Maamkizi yenye nafsi katika umoja na wingi
  Soma maamkizi yafuatayo yenye viwakilishi vya nafsi.

  A                                                     B
  1. Mimi: Sijambo.                             Sisi: Hatujambo.
  2. Wewe: Hujambo?                        Nyinyi: Hamjambo?
  3. Yeye: Hajambo.                           Wao: Hawajambo.
  4. Mimi: Habari yangu ni njema.     Sisi: Habari zetu ni njema.
  5. Wewe: U hali gani?                     Nyinyi: M hali gani?
  6. Yeye: Ameshindaje?                   Wao: Wameshindaje?

  Baada ya kusoma kwa makini maamkizi katika A na B, eleza wenzako unachogundua katika kila kikundi.

  Maelezo muhimu
  • Haya ni maamkizi.
  • A ni maamkizi katika umoja na B ni wingi wa maamkizi katika A.
  • Nafsi mbalimbali zimetumika.

  Sasa unaweza kukumbuka tulichosema kuhusu nafsi? Tumia maswali yafuatayo kukumbuka.

  a) Kiswahili kina nafsi ngapi?
  b) Unaweza kuzitaja nafsi hizo katika umoja na katika wingi? Shirikiana na wenzako kupata jawabu.

  Baada ya kutoa maoni yako, angalia mifano ifuatayo kisha uisome kimyakimya kwa makini.
  1. Mimi naitwa Iragena.     - Sisi tunaitwa Iragena.
  2. Wewe unaitwa Gahigi.  - Nyinyi mnaitwa Gahigi.
  3. Yeye anaitwa Nirere.     - Wao wanaitwa Nirere.

  Kusoma mifano ya salamu kwa matamshi sahihi
  Soma kimyakimya mifano ya salamu iliyo katika utangulizi uliopo hapo juu. Kisha kwa ushirikiano na wenzako, soma tena kwa sauti na kwa kubadilishana kwa kuzingatia matamshi bora. Tatueni kila tatizo la matamshi linalotokea. Fanya utafiti katika kamusi ya Kiswahili.

  B. Msamiati wa viwakilishi vya nafsi
  Soma tena maandishi yaliyo mwanzoni mwa somo hili. Andika maneno yote mapya kisha utambue maana yake kwa kuzingatia jinsi yalivyotumika.

  Zoezi la 1
  Andika majibu katika daftari lako kwa kuchagua jibu sahihi kutoka kwa majibu yaliyo mabanoni.

  Mfano: ____________ ninaitwa Nshuti. (Wewe, Mimi)
  Jibu:    Mimi ninaitwa Nshuti.
  1. Wewe ____________. (Unanikumbuka, ninakumbuka)
  2. ____________ anaitwa Samantha. (Yeye, Wewe)
  3. ____________ mnaitwa. (Nyinyi, Wao)
  4. ____________ wanasoma. (Wao, Wewe)
  5. ____________ tunalima. (Sisi, Nyinyi)

  Zoezi la 2
  Kwa msaada wa wenzako, tunga sentensi sahihi kwa kutumia: mimi, wewe, yeye, sisi, nyinyi na wao.

  Mfano: Sisi ni wanafunzi.

  Zoezi la ziada
  Kwa ushirikiano na wenzako, jibu maswali yafuatayo kutokana na uliyosoma kuhusu nafsi:
  1. Mfano wa nafsi ni ____________ na ______________.
  2. Umoja wa ‘Hatujambo’ ni ____________.
  3. Jibu kwa kuteua neno sahihi.
  a) Habari, hujambo; ni maamkizi. (Ndio, La)
  b) Mimi, nyinyi, yeye; ni nafsi (Ndio, La)
  c) Mimi, wewe, yeye ni umoja wa (Sisi, Wao, Nyinyi) ama (Sisi, Nyinyi, Wao) ama (Wao, Nyinyi, Wao)?
  4. Rwanda ni nchi ____________. (yetu, sisi)
  5. Andika kwa umoja kwa kuteua jawabu sahihi kati ya yale yaliyo kwenye mabano.

  

  C. Sarufi

  Nafsi za Kiswahili
  Kwa kutumia maarifa uliyopata mwanzoni mwa somo hili, tambua wingi wa nafsi za Kiswahili zifuatazo:

  Tumia jedwali hili:

  
  

  Tunga sentensi kwa kutumia nafsi hizi katika umoja na wingi.

  Mfano: Mimi ni Mnyarwanda. - Sisi ni Wanyarwanda.

  Kazi ya kikundi
  Unakumbuka somo kuhusu kujitambulisha?
  a) Ninaitwa Mugisha.
  b) Unaitwa Munezero.
  c) Anaitwa Mushikiwabo.

  Unaweza kuwaelezea wenzako kwa nini ulianza na ‘ni’, ‘u’ na ‘a’?
  1. Ninaitwa (mimi)     - Tunaitwa (sisi)
  2. Unaitwa (wewe)    - Mnaitwa (nyinyi)
  3. Anaitwa (yeye)     - Wanaitwa (wao)

  Kumbuka
  • ‘ni’, ‘u’, ‘a’ ‘tu’, ‘m’ na ‘wa’ ni viambishi vya nafsi mimi, wewe, yeye, sisi, nyinyi na wao mtawalia.

  Zoezi la 1
  Kwa ushirikiano na wenzako, onyesha nafsi zinazochukua viambishi vya nafsi vilivyotajwa.

  Mfano: Ni - __________
  Jibu:    Mimi
  1. a - __________
  2. tu - __________

  3. wa - __________
  4. u - __________
  5. m - __________

  Zoezi la 2
  Kamilisha maamkizi yafuatayo kwa kutumia nafsi katika umoja ama wingi.
  

  Mfano: __________ sijambo.
  Jibu:   Mimi
  1. __________ hatujambo.
  2. __________ hawajambo.
  3. __________ m hali gani?
  4. __________ waambaje?
  5. __________ ni mzima.

  Zoezi la mjadala
  Katika makundi ya wanafunzi wanne wanne, jadili kauli hii:

  ‘Nafsi inaweza kutugawanya ama kutuunganisha kijinsia na kama nchi.’

  D. Matamshi ya konsonanti na tahajia bora
  1. Soma maneno yafuatayo kwa sauti kwa kutamka konsonanti kulingana na utaratibu wa sauti husika. Sikiliza kwa makini namna wenzako wanavyoyatamka.

  [k]Kaka, kalamu, keti, korti, kazi, baki

  Matumizi katika sentensi:
  a) Kalamu hii ni ya mwalimu.
  b) Koti la baba limepigwa pasi.

  [b]Baba, barua, babu, bodi, bati

  Matumizi katika sentensi:
  a) Barua ile ilitumwa jana.
  b) Baba amenunua gazeti.

  [p]Pesa, peni, penseli, pasha, pisha

  Matumizi katika sentensi:
  a) Pesa zake ni nyingi.
  b) Hii ni penseli ya mtoto wangu.

  2. Zoezi la Imla:
  Andika kwa hati nzuri na ukamilifu maneno ambayo utasomewa na mwalimu wako.

  E. Maswali ya Marudio
  1. Katika daftari lako, andika katika umoja.
  Mfano: Mwaambaje? – Waambaje?

  

  2. Kwa zamu, jitambulishe na uwatambulishe wenzako.
  Mfano: Ninaitwa Maria.
  a) Ninaitwa _____________.
  b) Anaitwa _____________.
  c) Unaitwa _____________.

  3. Jibu kwa maneno bora ya kuagana.

  Mfano: Kwaheri – Ya kuonana
  a) Tuonane kesho _____________.
  b) Buriani _____________.
  c) Lala salama _____________.
  d) Alamsiki _____________.

  4. Shirikiana na wenzako darasani kugundua maneno yanayofaa zaidi kujazia nafasi zilizoachwa wazi.
  _____________ mwalimu! Tafadhali _____________ kalamu yako._____________, nimechelewa. _____________ mwalimu. Mzazi pia_____________.

  5. Tunga sentensi sahihi kwa kutumia maneno haya:
  Mfano: Mama ananiamkia.
  a) Pole                b) Asante              c) Tafadhali
  d) Naomba          e) Habari

  6. Onyesha viambishi vya nafsi zilizotajwa.

  Mfano: Mimi - ni
  a) Sisi - __________
  b) Wewe - __________
  c) Nyinyi - __________
  d) Yeye - __________
  e) Wao - __________

  Faharasa
  Maamkizi:       Salamu; maneno ya kujuliana hali
  Kiwakilishi:    Neno linalochukua nafasi ya nomino ama kiwakilishi kingine
  Baba:              Mzazi wa kiume
  Mama:            Mzazi wa kike
  Mwalimu:       Mtu anayempa mtu mwingine elimu ama maarifa
  Nafsi:             Mtu mwenyewe, binafsi
  Mwanafunzi: Mtu aliye chini ya mwalimu kwa lengo la kupata elimu na maarifa
  Jirani:            Mtu aliye karibu nawe; anayeishi karibu nawe
  Muuzaji:        Mtu anayeuza bidhaa kwa watu wengine kwa kubadilisha hasa kwa pesa
  Mnunuzi:      Mtu anayetoa pesa ama kitu kingine ili kupata bidhaa kutoka kwa muuzaji
  

  Msamiati:    Maneno mapya ambayo yanapatikana katika taarifa/kifungu
  Hujambo?:  Huna jambo?
  Sijambo:     Sina jambo
  Habari:       Taarifa, ujumbe; salamu (kujuliana hali)
  Shikamoo:  Salamu ya heshima inayotolewa kwa mtu mwenye umri mkubwa kukuliko
  Marahaba:  Kiitikio cha salamu iliyotolewa kwa neno ‘shikamoo’
  Makiwa:      Salamu kwa mtu aliyepatwa na msiba hasa wa kifo
  Tunayo:       Kiitikio cha salamu iliyotolewa kwa mtu aliyepata msiba hasa wa kufiwa
  Sabalheri:    Salamu ya kujulia mtu hali wakati wa asubuhi
  Masalheri:   Salamu za jioni

  Pole:            -enye utulivu, taratibu. Salamu za kutakia mtu utulivu.
  Waambaje:   Wasemaje? Unasema nini?
  Twika:           Wekea kichwani, begani; bebesha; twisha
  Buriani:         Salamu za kumuaga mtu ambaye hamtaonana kwa muda mrefu
  Msichana:     Mtoto wa kike
  Mvulana:       Mtoto wa kiume
  Alamsiki:       Salamu za kuagana usiku
  Shirikiana:     Fanya pamoja na wenzako. Kuwa katika kikundi

  Mark as done
• Mada Ndogo:
  Msamiati Katika Mazingira ya Shule

  Somo la Kwanza: Mazungumzo shuleni
  Somo la Pili: i) Mazungumzo kati ya wanafunzi
                        ii) Ratiba ya mwanafunzi ya wiki
  Somo la Tatu: Viongozi wetu shuleni
  Somo la Nne: Shule yangu
  Somo la Tano: Usafi shuleni

  
  

  Somo la Kwanza
  

  Mazungumzo Shuleni

  A. Mazingira ya darasani
  

  Tazama picha hizi:

  
  

  Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, tazama picha hizi halafu tunga sentensi kwa kueleza kile kinachoendelea. Tanguliza sentensi yako kwa:

  Mimi ninaona…
  Mfano: Mimi ninaona wanafunzi.

  Soma mazungumzo yafuatayo baina ya wanafunzi na mwalimu wao.
  Mutoni: Habari za asubuhi Musafi ri?
  Musafiri: Nzuri.
  Mutoni: Umefanya zoezi la Kiswahili ?
  Musafiri: Ndiyo.
  Mutoni: Na mimi pia nimefanya zoezi hilo.
  Musafiri: Lakini, swali la kwanza ni gumu.
  Mutoni: Hapana. Swali la kwanza ni rahisi sana.
  Musafiri: Kila siku, mwalimu wetu hutupatia mazoezi ya kufanyia nyumbani.
  Mutoni: Ndiyo. Ni mwalimu mzuri sana. Yeye anatufundisha vizuri na anatupenda.
  Musafiri: Ndiyo. Eh! Kengele inalia.
  Mutoni: Twende…twende haraka tusichelewe. Mwalimu anaweza kutupa adhabu.
  Musafiri: Ndiyo. Twende haraka. Wenzetu wanajipanga mbele ya darasa letu. (Mutoni na Musafiri wanajiunga na wanafunzi wenzao. Wanafunzi wote na mwalimu wao wanaingia darasani.)
  Mwalimu: Hamjambo wanafunzi?
  Wanafunzi: Hatujambo. Shikamoo mwalimu.
  Mwalimu: Marahaba. Ketini. Mutoni, umefanya zoezi la Kiswahili?
  Mutoni: Ndiyo Mwalimu.
  Mwalimu: Leta daftari lako hapa. Hum! Mbona umeharibu daftari lako? Hujui kuwa unapaswa kutunza vizuri daftari lako?
  Mutoni: Samahani mwalimu! Mvua ilininyeshea.
  Mwalimu: Sawa. Kumbukeni…ni muhimu sana kutunza vizuri madaftari na vitabu vyenu.
  Wanafunzi: Sawa mwalimu.
  Mwalimu: Sasa ni wakati wa kufanya jaribio. Wekeni vitabu na madaftari katika madawati yenu.
  Wanafunzi: Ndiyo mwalimu.
  Mutoni: Samahani mwalimu! Mimi sielewi swali la kwanza.
  Mwalimu: Swali la kwanza… Kila mwanafunzi anachagua jibu sahihi kati ya A, B na C.
  Mutoni: Sawa mwalimu

  Zoezi la ufahamu
  Soma mazungumzo hapo juu kati ya wanafunzi na mwalimu, kisha ujibu maswali yanayofuata kwa kuchagua jibu sahihi kati ya yale yaliyopendekezwa mabanoni.

  1. Musafiri amefanya _____________ (zoezi/daftari) la Kiswahili.
  2. Swali la kwanza ni_____________ (gumu/rahisi) kwa Musafiri.
  3. Swali la kwanza ni _____________ (gumu/rahisi) kwa Mutoni.
  4. Mwalimu huwapa wanafunzi _____________ (daftari/kazi ya nyumbani) kila siku.
  5. Mutoni na Musafiri wanaenda haraka kwa sababu _____________ (mwanafunzi/kengele) inalia.
  6. Wanafunzi _____________ (wajambo/hawajambo).
  7. Daftari la Mutoni _______ ______ (limeharibika/linanyesha).
  8. Mutoni _____________ (amenyeshewa/ameharibiwa) na mvua.
  9. Wanafunzi wanaweka vitabu na madaftari katika madawati yao. Sasa ni wakati wa kufanya ____________ (kazi ya nyumbani/jaribio).
  10. Kila mwanafunzi anachagua _______ ______ (jibu/kiti) sahihi.

  B. Msamiati wa mazingira ya shuleni

  Zoezi la 1
  Jipange katika makundi ya wanafunzi watatu watatu ili msome sentensi zifuatazo na kujadiliana. Husisha sentensi hizi na shughuli mbalimbali katika darasa lako.

  Mfano:
  a) Wanafunzi wamo darasani na mwalimu wao amesimama mbele ya darasa.
  b) Kalisa ananyosha mkono ili ajibu swali la mwalimu.

  c) Mwanafunzi anampatia mwenzake kalamu ili aandike zoezi la Kiswahili.
  d) Kengele inalia. Sasa ni wakati wa kuingia darasani.
  e) Wanafunzi wote wanajipanga mbele ya darasa lao.
  f) Mvua inawanyeshea wanafunzi.
  g) Vitabu na madaftari yanaharibika.
  h) Ni muhimu kutunza madaftari yetu. Sasa ninafunika daftari langu ili lisiharibike.
  i) Mwalimu anaandika zoezi ubaoni.
  j) Jibu sahihi la moja kuongeza mbili ni tatu.
  k) Mutoni anaweka madaftari yake juu ya meza.

  Zoezi la 2
  Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, kamilisha sentensi zinazofuata kwa kutumia msamiati unaofaa kati ya huu uliopewa:
  Kiti, ninatunza, adhabu, madawati, gumu, ubaoni, jaribio, Samahani, anatupenda,muhimu

  1. Kiswahili ni somo _______ ______ kwa wanafunzi.
  2. Mwalimu anauliza swali _______ ______ kwa wanafunzi.
  3. Mwalimu anaandika _______ ______.
  4. _______ ______ cha mwalimu kiko mbele ya darasa.
  5. Wanafunzi wanaweka vitabu katika _______ ______ yao.
  6. Mimi _______ ______ vifaa vya shule; vitabu, madaftari na kalamu.
  7. Mutesi ameharibu daftari lake. Mwalimu atampatia _______ ______.
  8. Sisi tumeshinda _______ ______la Kiswahili.
  9. _______ ______ ! Mwalimu. Ninaomba ruhusa ya kuenda haja.
  10. Mwalimu _______ ______ sana kwa sababu tunasoma vizuri.

  Zoezi la 3
  Kwa kutumia mshale, husisha vifaa katika sehemu A na matumizi yake katika sehemu B.

  

  C. Shughuli za siku za mwanafunzi
  Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, tazameni picha zilizochorwa hapa chini, kisha mueleze kile kinachoendelea kwa kuhusisha sentensi zilizotolewa chini yake:

  
  

  

  Ratiba ya siku ya Kalisa
  Saa                                 Shughuli

  12:00 alfajiri:    Kalisa anaamka.
  12:10 alfajiri:    Kalisa anaenda bafuni kuoga.
  12:30 asubuhi: Baada ya kuvaa sare, kuchana nywele na kupiga mswaki, Kalisa anapata kifungua kinywa kwa kunywa chai kwa kiazi kitamu na ndizi iliyoiva.
  12:35 asubuhi: Kalisa anaenda shuleni. Mama yake anamuaga.
  12:40 asubuhi: Kalisa anakutana na Gatete na Akaliza njiani.
  1:00 asubuhi:   Kalisa, Gatete na Akaliza wanaenda shuleni pamoja.
  1:35 asubuhi:   Kalisa, Gatete na Akaliza wanafika shuleni na kukutana na wanafunzi wenzao.
  1:45 asubuhi:   Kengele inalia. Ni wakati wa kuingia darasani.
  1:50 asubuhi:   Wanafunzi wote wanajipanga kwa msururu mbele ya darasa lao.
  2:00 asubuhi:   Wanafunzi wanaingia madarasani.
  2:00 - 2:40 asubuhi: Somo la Hisabati linaanza.

  Shughuli zinazofuata:
  2:50 - 3:30 asubuhi: Somo la Hisabati linaendelea.
  3:40 - 4:20 asubuhi: Somo la Kiswahili linaanza.
  4:20 - 4:40 asubuhi: Pumziko fupi. Wanafunzi wengine wanakimbia msalani, wengine wanacheza nje ya madarasa yao.
  4:40 -5:20 asubuhi: Somo la Historia linaanza.
  5:30 -6:10 adhuhuri: Somo la Historia linaendelea.
  6:20 -7:00 adhuhuri: Somo la Bayolojia linaanza.
  7:00 - 8:00 adhuhuri: Wanafunzi wanaenda bwaloni ili kupata chamcha.
  8:00 - 8:40 alasiri: Somo la Jiografia linaanza.
  8:50 -9:30 alasiri: Somo la Fizikia linaanza.
  9:40 - 10:20 jioni: Somo la Kiingereza linaanza.
  10:30 - 11:20 jioni: Wanafunzi wanaenda uwanjani kushirki katika michezo mbalimbali kama vile                kandanda, mpira wa vikapu, riadha na voliboli. Ifikapo saa kumi na moja u nusu wanafunzi wote huruhusiwa kwenda nyumbani.

  Zoezi
  Kwa ushirikiano na wenzako, zungumzieni shughuli zenu kuanzia kuamka, kufika darasani hadi kurudi nyumbani jioni.

  Maigizo ya shughuli za mwanafunzi
  Katika makundi ya wanafunzi watano, jaribu kuigiza mazungumzo hapo juu kati ya wanafunzi na mwalimu.

  Ratiba ya mwanafunzi ya wiki

  Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, someni ratiba ifuatayo.
  Gasimba ni mwanafunzi wa kidato cha kwanza katika shule ya Bwiza. Yeye ni mwanafunzi mwenye bidii na huwa hachelewi shuleni.Jumatatu, Gasimba huamka saa kumi na moja na nusu alfajiri na kuanza kujiandaa kwenda shuleni. Yeye husali kwa dakika ishirini kisha huenda bafuni kukoga. Baadaye, yeye hupiga meno yake mswaki, huchana nywele zake na kuvaa sare yake.

  Mamake Gasimba huamka mapema zaidi ili kumwandalia mwanawe kiamsha kinywa. Gasimba hunywa chai kwa mkate kisha hubeba mkoba wake wenye madaftari na vitabu vyake kuelekea shuleni. Gasimba humuaga mamake na kuondoka. Gasimba hufika shuleni saa kumi na mbili u nusu na kuingia darasani na kuanza kusoma.

  Yeye huwatangulia wanafunzi wengine. Saa mbili kasorobo kengele hulia na wanafunzi wote huenda kwenye gwaride ambapo wao husali kisha huimba nyimbo za kumsifu Mungu, na baadaye
  hupandisha bendera huku wakiimba wimbo wa taifa la Rwanda. Mwalimu mkuu huwahutubia wanafunzi kisha kumpisha mwalimu wa zamu kuwapa wanafunzi matangazo yoyote muhimu.

  Saa mbili kamili kwa somo la kwanza. Baada ya masomo mawili wanafunzi hupewa dakika ishirini za mapumziko. Chakula cha mchana huliwa saa saba kamili. Masomo huendelea kuanzia saa nane alasiri.Saa kumi na dakika ishirini masomo ya siku huwa yamekamilika. Wanafunzi wote huenda uwanjani kwa michezo mbalimbali kama kandanda, voliboli na kuruka kamba. Ifikapo saa kumi na moja u nusu wanafunzi wote kuelekea nyumbani.

  Gasimba afikapo nyumbani, yeye humsaidia mamake kufanya kazi za nyumbani kisha hapo baadaye yeye hufanya kazi zake za ziada za shuleni kabla ya kulala ifikapo saa tatu u nusu usiku.

  Kila siku ya wiki huhusisha matukio haya ila siku ya Alhamisi jioni ambapo kina Gasimba hufanya mazoezi ya kuogelea katika dimbwi lao. Ijumaa jioni wanafunzi hushiriki katika mjadala kuhusu mada ambazo walimu wao huwa wamewachagulia. Jumamosi, Gasimba humsaidia mamake kufanya kazi za nyumbani. Jumapili wao huenda kanisani. Baadaye, Gasimba hupumzika. Kisha hujitayarisha kwa ajili ya kwenda shuleni Jumatatu.

  Zoezi la ufahamu
  Soma tena kifungu kilicho hapo juu kisha ujibu maswali yafuatayo.

  1. Gasimba anasoma katika shule gani?
  2. Je, Gasimba yuko katika kidato cha tatu?
  3. Gasimba hufanya nini anapoamka kabla ya kustaftahi?
  4. Baina ya Gasimba na mamake, nani huamka mapema zaidi?
  5. Gasimba hufanya nini afikapo shuleni kabla wanafunzi wengine wafike?
  6. Nani huwahutubia wanafunzi kwenye gwaride?
  7. Gasimba na wanafunzi wenzake hufanya nini Alhamisi na Ijumaa jioni baada ya masomo yao?
  8. Gasimba hufanya nini Jumamosi?
  9. Taja shughuli za Gasimba za siku ya Jumapili?
  10. Eleza maana ya msamiati ufuatao:
       a) Kiamsha kinywa
       b) Sare
       c) Mjadala
       d) Kandanda

  Somo la Pili
  Mazungumzo Kati ya Wanafunzi
  

  A. Mazungumzo ya wanafunzi

  Tazama picha hii:

  

  Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, tazameni picha hii halafu tungeni sentensi kwa kueleza kile kinachoendelea.

  Mfano: Wanafunzi wanacheza kandanda.

  Soma kifungu cha mazungumzo kinachofuata kati ya Kalisa, Mutoni na Birasa.

  Kalisa: Mimi ninapenda mchezo wa kandanda. Je, wewe unapenda mchezo gani?
  Mutoni: Mimi ninapenda mchezo wa voliboli. Je, Birasa pia anapenda mchezo wa voliboli?
  Kalisa: Ndio. Yeye pia anapenda mchezo wa voliboli.
  Mutoni: Ooh! Wewe na Birasa mnapenda mchezo wa voliboli.
  Kalisa: Kweli! Mimi na Birasa tunafurahia mchezo huo sana.
  Mutoni: Na Muhire hufurahia mchezo upi?
  Kalisa: Muhire hupenda kucheza mchezo wa vikapu. Urefu wake unamfaa sana katika mchezo huo.
  Mutoni: Lakini, Muhire ni mwanafunzi mbaya. Yeye hupiga kelele darasani.
  Kalisa: Ndiyo. Yeye ni mwanafunzi mtukutu na kila siku, yeye huchelewa kufika shuleni. (Birasa anajitokeza na Kalisa anamwita.)
  Kalisa: Birasa! Njoo hapa. (Birasa anawakaribia) Wewe unatoka wapi?
  Birasa: Mimi ninatoka zahanatini.
  Kalisa: Kwani wewe unaumwa?
  Birasa: Ndiyo. Mimi ninaumwa…niliumia nilipokuwa nikicheza mchezo wa voliboli. . . ninataka kuomba ruhusa ya kuenda bwenini.
  Kalisa: Pole sana! (Akimuonyesha kwa kidole) Mwalimu wa zamu amesimama karibu na uwanja wa kuchezea kandanda.
  Birasa: Asante! Naenda kumuomba ruhusa ya kupumzika. (Birasa anaelekea upande aliko mwalimu wa zamu).
  Mutoni: Sasa twende tujiunge na wenzetu katika mchezo wa kandanda.
  Kalisa: Ndiyo. Twende. Twende haraka.

  Zoezi la ufahamu
  Soma tena mazungumzo yaliyo hapo juu, kisha ujibu maswali yafuatayo.

  1. Kalisa anapenda mchezo gani?
  2. Mutoni anapenda mchezo gani?
  3. Birasa anapenda mchezo gani?
  4. Je, Birasa anapenda mchezo wa vikapu?
  5. Tambua majina ya wanafunzi wanaopenda mchezo wa voliboli.
  6. Ni mwanafunzi gani hupenda kupiga kelele darasani?
  7. Mwalimu wa zamu yuko wapi?
  8. Kwa nini Birasa anataka kumwona mwalimu wa zamu?
  9. Birasa anatoka wapi?
  10. Kwa nini Birasa anataka kuomba ruhusa?

  B. Msamiati wa shuleni
  Jipange katika makundi ya wanafunzi watatu watatu kisha mtafute msamiati mpya katika kifungu cha mazungumzo hapo juu. Tafuta maana za msamiati huo kulingana na matumizi yake katika kifungu hicho. Tumia kamusi ya Kiswahili pale panapohitajika.

  Zoezi
  Tunga sentensi zako mwenyewe kwa kutumia maneno yafuatayo yaliyokolezwa rangi.

  1. Issa ni mwanafunzi mtukutu. Yeye anachelewa kila siku na anapenda kudanganya mwalimu.
  2. Mimi ninatoka shuleni, ninaenda nyumbani.
  3. Mwanafunzi huyu ni mgonjwa. Yeye anaumwa kichwa.
  4. Mwanafunzi huyu ni mgonjwa. Yeye anaenda zahanatini kutibiwa.
  5. Wanafunzi wanalala katika mabweni.
  6. Mutesi anaanguka chini. Amina anampa pole.

  Msamiati wa ziada:
      • Mchezo wa vikapu
      • Kandanda/Kabumbu
      • Mchezo wa voliboli
      • Riadha

  C. Sarufi

  Umoja na wingi wa vitenzi, viambishi na viwakilishi nafsi
  

  Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, someni sentensi zinazofuata katika umoja na wingi kisha mfanye zoezi linalofuata.

  

  Zoezi la 1

  a) Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, tungeni sentensi moja moja kwa kutumia kitenzi cheza katika nafsi zifuatazo: mimi, wewe, yeye, sisi, nyinyi na wao.
  b) Linganisha sentensi zako na zile ulizotolewa hapo juu kuhusu kitenzi soma.

  Tafakari:
  • Sehemu zinazorudiwa ni soma na cheza. Hivi ni vitenzi. Som’ katika kitenzi ‘soma’ na chez’ katika kitenzi ‘cheza’ ndiyo mizizi ya vitenzi hivyo. ‘-a-’ ni kiambishi tamati.
  • Katika umoja, ni inatumiwa kuwakilisha nafsi mimi, u inatumiwa kuwakilisha nafsi wewe na a inawakilisha nafsi yeye.
  • Katika wingi, tu inatumiwa kuwakilisha nafsi sisi, m inatumiwa kuwakilisha nafsi nyinyi na wa inawakilisha nafsi wao.

  Zoezi la 2
  Katika daftari lako, jaza nafasi zilizoachwa wazi kwa kutumia nafsi inayofaa.

  Mfano: ____________ anatembea haraka.
  Jibu: Yeye anatembea haraka.
  1. ____________ ninakimbia.
  2. ____________ wanafundisha.
  3. ____________ unatunza mazingira yako.
  4. ____________ anaenda shuleni.
  5. ____________ mnatumia pesa zenu vizuri.
  6. ____________ tunafurahia usawa wa kijinsia.
  7. ____________ wanalala mabwenini.
  8. ____________ ninaingia darasani.
  9. ____________ anachunguza nidhamu.
  10. ____________ tunajali maslahi ya wanafunzi walemavu.

  Zoezi la 3
  Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, andikeni sentensi zifuatazo katika umoja au wingi.

  Mfano: Yeye analipa kodi.
  Jibu: Wao wanalipa kodi.
  1. Wewe unacheza kandanda.
  2. Yeye anakuja darasani.
  3. Sisi tunaandika barua.
  4. Mimi ninaketi kwenye kiti.
  5. Nyinyi mnachoma majani.
  6. Wao wanatembea njiani.
  7. Wewe unaandika kwenye ubao.
  8. Wao wanazungumza Kiswahili.
  9. Mimi ninasimama mbele ya darasa.
  10. Yeye anaimba wimbo wa taifa la Rwanda.

  D. Kusikiliza na Kuzungumza

  Zoezi la kuigiza
  Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, igizeni mazungumzo kati ya wanafunzi yaliyotolewa hapo awali.

  Zoezi la imla
  Funga kitabu chako, kisha katika daftari lako, andika kwa usahihi maneno na vifungu vya maneno utakavyosomewa na mwalimu wako

  Somo la Tatu
  Viongozi Wetu Shuleni
  A. Mahusiano ya watu wanaopatikana shuleni

  

  Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, tazameni picha zilizopo hapo juu, kisha mueleze kile kinachoendelea: Tangulizeni sentensi zenu kwa kutumia: Mimi ninaona…

  Mfano: Mimi ninaona ofi si ya mwalimu mkuu.
  Soma kifungu cha habari kinachofuata kuhusu viongozi wetu shuleni.
  (Kwizera ni mwanafunzi katika Shule ya Sekondari ya Gikondo. Yeye ni mwanafunzi mzuri na anapenda viongozi wa shule yake.)

  Mimi ninaitwa Kwizera. Mimi ninasoma katika kidato cha kwanza. Shule yetu inaitwa shule ya Sekondari ya Gikondo. Kayitare ni kiranja wa darasa letu. Yeye hutuwakilisha katika mikutano mingi ya shule. Katika mikutano na mkuu wa shule, yeye huuliza maswali mazuri kwa sababu yeye ni mwanafunzi hodari sana. Mimi ninaelewa vizuri masomo yote; Kiswahili, Kinyarwanda, Kiingereza, Hisabati, Jiografia, Historia na mengine.

  Shule yetu ina viongozi wazuri. Baadhi ya viongozi wa shule yetu ni mkuu wa shule, naibu wa mkuu wa shule, mwalimu wa mitaala ambaye ni mwalimu wa taaluma, mwalimu wa nidhamu, mhasibu na mkutubi anayesimamia maktaba ambapo vitabu vyetu huhifadhiwa. Shule yetu ina vitabu vingi.

  Kila asubuhi, mkuu wa shule hutukagua ikiwa tumevaa sare. Yeye pia hutushauri kupenda masomo yetu, kusaidiana na kufanya kazi kwa bidii. Mwalimu wa mitaala hupanga masomo ya kila muhula. Mwishoni mwa kila muhula sisi hufanya mitihani. Mhasibu wa shule hupokea karo za wanafunzi. Mwalimu wa nidhamu huwaadhibu wanafunzi wanaofanya makosa: wanafunzi watukutu, wanafunzi wanaotoroka shuleni na wale wanaopiga kelele darasani.

  Mwalimu mshauri wa wasichana, huchunguza nidhamu ya wasichana. Yeye hutatua shida zao shuleni, hutushauri kuwa na mienendo mizuri, huchunguza wakati wa kuingia mabwenini na kadhalika. Mwalimu mshauri wa wavulana huchunguza nidhamu ya wavulana na kupanga michezo shuleni kwa kushirikiana na mwalimu mshauri wa wasichana. Wakati wa chakula cha mchana na chakula cha jioni, walimu wa zamu huingia bwaloni kuchunguza chakula chetu na kutushauri kuheshimiana wakati wa kula. Mimi ninapenda sana viongozi wetu shuleni.

  Zoezi la ufahamu
  Soma tena kifungu cha habari kilicho hapo juu kisha ujibu maswali yanayofuata.

  1. Kwizera anasomea wapi?
  2. Yeye anasoma katika kidato gani?
  3. Kiranja wao ni nani?
  4. Kwizera anaelewa vizuri masomo gani?
  5. Viongozi wao ni nani?
  6. Mwishoni mwa kila muhula wanafunzi hufanya nini?
  7. Katika mikutano na mkurugenzi, kiranja wao hufanya nini?
  8. Mkuu wa shule anaitwa nani?
  9. Mkuu wa nidhamu huwaadhibu wanafunzi gani?
  10. Walimu washauri huingia bwaloni kufanya nini?

  B. Msamiati kuhusu viongozi wa shuleni
  Soma tena kifungu cha habari kilicho hapo juu na katika makundi ya wanafunzi wanne wanne, tafuta maana za maneno mapya yaliyojitokeza. Tumia kamusi ya Kiswahili pale panapohitajika.

  Zoezi la 1
  Jipange katika makundi ya wanafunzi watatu watatu ili msome kwa sauti na matamshi sahihi sentensi zifuatazo. Maana za maneno yaliyokolezwa rangi zielezwe kwa kutumia kamusi panapohitajika.

  Mfano:
  a) Sisi tunavaa sare. Kila asubuhi tunafanya mkutano na mkuu wa shule. Yeye anatushauri kupenda masomo yetu.
  b) Mukamwiza ni hodari katika michezo ya riadha. Yeye huwa wa kwanza katika mbio za mita mia moja.
  c) Mimi ninalipa karo ya shule yangu kupitia Benki ya SACCO na kuletea mhasibu wa shule hati ya malipo yangu.
  d) Kiranja wa darasa na wanafunzi wenzake wanazungumza kuhusu masomo yao.

  Zoezi la 2
  Katika daftari lako, jaza nafasi zilizoachwa wazi kwa kutumia moja kati ya maneno haya: muhula, Kiranja, mtihani, Mkuu, sare, wanatushauri, wavulana, mabwenini, bwaloni, mchana, anachunguza.

  Mfano: Walimu washauri ___________ kuheshimiana na wenzetu.
  Jibu: Walimu washauri wanatushauri kuheshimiana na wenzetu.
  1. Huu ni ___________ wa kwanza wa mwaka wa shule.
  2. Tunafanya ___________ wa Kiswahili. Mwalimu wetu ametupa maswali rahisi.
  3. Wanafunzi wote wa shule yangu wanavaa ___________.
  4. ___________ wa darasa letu anaitwa Kagabo. Yeye anasimamia wanafunzi wenzake.
  5. ___________ wa shule yetu ni mzuri sana. Yeye anaongoza shule vizuri.
  6. Mwalimu mshauri wa wasichana ___________ nidhamu ya wasichana.
  7. Mwalimu mshauri wa ___________ anapanga michezo shuleni.
  8. Wanafunzi wanalala ___________.
  9. Walimu washauri wanaingia ___________ kuchunguza chakula chetu.
  10. Wakati wa chakula cha ___________ tunaenda bwaloni.

  Zoezi la 3
  Kwa kutumia mshale, husisha majina katika sehemu A na maelezo yaliyopo katika sehemu B.

  

  

  C. Majina ya watu mbalimbali na kazi zao
  Soma majina yafuatayo ya watu mbalimbali pamoja na maelezo ya kazi zao.
  Kiranja:      Kiongozi wa wanafunzi shuleni. Aghalabu huwa mwanafunzi.
  Mwalimu:   Mtu anayewapa wanafunzi elimu au maarifa.
  Daktari:      Mtu anayewatibu wagonjwa kwa kuwachunguza na kuwapa dawa.
  Dereva:      Mtu anayeendesha vyombo vinavyosafiri kwenye nchi kavu kama vile gari, baiskeli na pikipiki.
  Kandawala: Mtu anayeendesha garimoshi.
  Nahodha:   Mtu anayeendesha vyombo vya majini kama vile meli.
  Seremala:  Mtu anayetengeneza vifaa vya mbao.
  Mwashi:     Mtu anayejenga nyumba za mawe.
  Dobi:          Mtu anayefua nguo na kuzipiga pasi kwa malipo.
  Rubani:      Mtu anayeendesha ndege.
  Mkunga:    Mtu anayesaidia kina mama kujifungua.
  Rais:           Kiongozi wa nchi iliyo Jamhuri.
  Hakimu:     Mtu anayeamua kesi mahakamani.
  Mfinyanzi: Mtu anayefinyanga vyombo vya udongo.
  Msusi:        Mtu anayefanya kazi ya kusuka nywele, mikeka n.k.

  Zoezi
  1. Jigawe katika makundi ya wanafunzi wawili wawili kisha mjadiliane kuhusu majina ya watu mbalimbali yaliyo hapo juu pamoja na kazi zao.
  2. Tafiti kuhusu kazi za watu wafuatao:
  a) Mhariri
  b) Malenga
  c) Msasi
  d) Sogora
  e) Mhandisi

  Zoezi la kutamka
  Tamka maneno katika sentensi zifuatazo kwa usahihi.

  

  Somo la Nne
  Shule Yangu

  A. Ufahamu
  Soma kwa makini kifungu cha habari kinachofuata kuhusu ‘Shule Yangu.’

  (Kamali ni mwanafunzi wa Shule ya Sekondari ya Mugano. Shule yake ni nzuri sana. Watu waliosomea kwenye shule yake sasa hivi ni watu wakubwa. Shule yake ina wanafunzi wazuri na walimu wazuri. Yeye anajivunia shule yake.)

  Mimi ninaitwa Kamali. Mimi ni mwanafunzi. Mimi ninasoma katika Shule ya Sekondari ya Mugano. Shule yangu ina madarasa mazuri sana. Madarasa ya shule yangu ni sawa na madarasa ya Shule ya Sekondari ya Kimya. Lakini shule yangu ina viongozi wazuri kuliko viongozi wa shule ya Kimya.

  Mimi ninasoma katika kidato cha kwanza. Darasa letu ni kubwa sana na lina wanafunzi wazuri. Ndugu zangu Kagabo na Mutesi wanasoma katika kidato cha tatu lakini darasa letu ni kubwa kuliko darasa lao. Wao wana darasa dogo. Mimi ninapenda shule yangu.

  Kayitare, Mulisa na Munyana walisomea katika shule yangu. Sasa Mulisa ni daktari katika hospitali kuu ya Kigali. Kayitare anajenga maghorofa marefu mjini Musanze na Munyana ni mwimbaji maarufu sana. Yeye ana wafuasi wengi mjini Kigali.

  Kayitare, Mulisa na Munyana wanapenda kuja hapa mara nyingi kutembelea wanafunzi. Wao wanapenda sana wanafunzi wa shule yangu. Kwa kweli, shule yangu ina wanafunzi wazuri, werevu na wenye nidhamu. Sisi sote tunaelewa masomo yetu na tunasoma kwa bidii sana. Wasichana wanavaa marinda marefu na wavulana wanavaa suruali na mashati mazuri. Walimu wetu nao ni wazuri. Wao wanatufundisha masomo muhimu. Mimi ninajivunia shule yangu.

  Zoezi la ufahamu
  Soma tena kifungu cha habari kilicho hapo juu kisha ujibu maswali yanayofuata:

  1. Mimi ninaitwa nani?
  2. Mimi ninasoma wapi?
  3. Ndugu zangu ni nani?
  4. Wao wanasoma wapi?
  5. Mimi ninasoma katika kidato gani?
  6. Je, darasa la kagabo na Mutesi ni kubwa?
  7. Munyana anafanya nini?
  8. Kayitare anajenga nyumba wapi?
  9. Je, Kalisa, Kayitare na Munyana walisomea wapi?
  10. Wasichana na wavulana wanavaa nini?

  Msamiati kuhusu ‘Shule yangu’
  Soma tena kifungu cha habari kilichotangulia kisha katika makundi ya wanafunzi wanne wanne, tafuta maana za maneno mapya yaliyojitokeza. Tumia kamusi ya Kiswahili pale panapohitajika.

  Kwa mfano:
  Shule - mahali ambapo wanafunzi hupata elimu au maarifa kutoka kwa walimu

  Zoezi la 1
  Jipange katika makundi ya wanafunzi watatu watatu kisha msome sentensi zifuatazo.

  a) Nyumba ya Kagabo ni kubwa kuliko nyumba ya Bugingo. Bugingo ana nyumba ndogo.
  b) Shati langu ni zuri kuliko shati lako.
  c) Kanziga ni mwimbaji maarufu sana. Yeye ana wafuasi wengi; watoto na watu wakubwa wanampenda.
  d) Mwizere anajenga ghorofa mjini Nyamata.
  e) Mugabo ni fundi mkubwa katika uchoraji. Yeye anaweza kuchora picha za wanyama, watu na hata ndege.

  Zoezi la 2
  Kwa kutumia mshale, husisha maneno katika sehemu A na maelezo yaliyopo katika sehemu B.

  

  Zoezi la 3
  Kamilisha sentensi zinazofuata kwa kutumia maneno haya: mwerevu, maarufu, ndefu, nzuri, wabaya, mwimbaji, fundi, mdogo, kuliko, sawasawa, bidii.
  Mfano: Wanafunzi wa shule yangu wanasoma kwa ____________. Wao wamejibu mazoezi yote ya Kiswahili.
  Jibu: Wanafunzi wa shule yangu wanasoma kwa bidii. Wao wamejibu mazoezi yote ya Kiswahili.
  a) Nyumba hii ni ____________. Nyumba hii ni safi sana.
  b) Bagabo ni____________ wa uchoraji. Yeye anaweza kuchora picha za vitu vingi sana.
  c) Mtoto huyu ni ____________ sana. Ana miaka mitatu.
  d) Yeye alijenga nyumba ____________ sana. Nyumba yake inapendeza.

  e) Kalisa ni mchoraji ____________ sana. Picha zake zinapendwa na watu wengi.
  f) Mwanafunzi huyu ni ____________ kabisa. Yeye anafaulu masomo yote.
  g) Yeye ni ____________ mzuri sana. Anaimba nyimbo za Mungu.
  h) Mtoto huyu ni mdogo ____________ Amina. Yeye hatembei vizuri.
  i) Kitabu hiki ni ____________ na kitabu changu. Vitabu vyote vinazungumzia somo la Kiswahili.
  j) Watoto ____________ hawapendi kufanya mazoezi yao. Wao wanapiga kelele darasani.

  B. Kifungu cha ratiba ya masomo shuleni
  Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, tazameni picha zifuatazo na kueleza kinachoendelea:

  Soma kifungu kinachofuata kuhusu ratiba ya masomo ya wanafunzi.
  Mimi ninafurahia masomo yangu. Katika darasa letu, sisi tuna vipindi viwili vya somo la Kiswahili kwa wiki. Leo ni Jumatatu. Leo tunasoma Kiswahili, Hisabati na Bayolojia. Kesho ni siku ya Jumanne. Jumanne tunasoma Fizikia, Kemia na Historia. Jumatano tunasoma tena Kiswahili, Kiingereza na Kemia pia. Alhamisi tunasoma Kifaransa na Sanaa. Ijumaa tunasoma Kiingereza, Historia na Kifaransa pia.

  Jumamosi na Jumapili ni siku za kupumzika; lakini mimi hurudia masomo yangu na kufanya mazoezi ya ziada. Mimi ninapenda sana somo la Kiswahili. Mwishoni mwa kila muhula tunafanya mtihani na mimi hufaulu.

  Baada ya kusoma kifungu hiki, orodhesha majina ya siku za wiki. Anzia Jumatatu hadi siku ya mwisho ya wiki. Bainisha shughuli za kila siku katika sentensi fupifupi kama zinavyozungumziwa hapo juu.

  Mfano: Jumatatu tunasoma Kiswahili, Hisabati na Bayolojia.

  C. Kusikiliza na kuzungumza
  1. Tamka maneno yafuatayo kwa usahihi.
  1. Jumatatu                             10. ninaitwa
  2. Jumanne                             11. mimi ninajivunia
  3. Jumatano                            12. maarufu
  4. Alhamisi                              13. daktari
  5. Ijumaa                                 14. wafuasi
  6. Jumamosi                            15. hospitali
  7. Jumapili                               16. kuliko
  8. bidii                                      17. mwimbaji
  9. sawasawa

  2. Zungumzia shughuli unazozifanya nje ya darasa kuanzia Jumatatu hadi Jumapili.

  D. Sarufi
  Vivumishi vya sifa
  Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, someni tungo zifuatazo. Baada ya kusoma, andikeni katika madftari yenu vifungu vya maneno vilivyokolezwa rangi katika kila sentensi.

  1. Mwalimu wetu ana kiti kizuri.
  2. Huyu ni mtoto mzuri sana. Yeye anaheshimu wazazi wake.
  3. Kagabo ana nyumba mbaya lakini Muhire ana nyumba nzuri.
  4. Huyu ni mtu mzima. Mimi ni mtoto mchanga.
  5. Mtu huyu ana mkono mchafu. Mwambie aende kunawa.
  6. Mwanafunzi huyu ana viatu vizuri.
  7. Wanafunzi wa darasa langu wanavaa mashati mazuri.
  8. Darasa langu lina madirisha makubwa.
  9. Darasa la Kayitesi lina mlango mrefu.
  10. Mwanafunzi anasoma kitabu kizuri.

  Zoezi la 1
  Linganisha maneno yaliyopigiwa mstari katika kila kifungu cha sentensi hapo juu.

  Mfano: Mwalimu wetu ana kiti kizuri.
  Jibu: kiti kizuri: ki katika neno kiti ni sawa na ki katika neno kizuri.

  Tafakari:
  Kila kifungu kilichopigiwa mstari katika mifano hapo juu kina maneno mawili yenye viambishi mwanzoni vinavyofanana. Neno la pili linaeleza zaidi au linaongeza sifa na maana kwa neno la kwanza. Neno hili la pili ndilo kivumishi cha sifa.

  Mifano:
  a) kiti kizuri (kiti kina sifa ya kuwa kizuri; kizuri ni kivumishi cha sifa)
  b) mtoto mzuri (mtoto ana sifa ya kuwa mzuri; mzuri ni kivumishi cha sifa)
  c) mkono mchafu (mkono una sifa ya kuwa mchafu; mchafu ni kivumishi cha sifa)
  d) mlango mrefu (mlango una sifa ya kuwa mrefu; mrefu ni kivumishi cha sifa)

  Zoezi la 2
  a) Kwa kujitegemea, soma tena kifungu cha habari kilichotangulia, kisha uandike vifungu vyote vya maneno vyenye kuhusisha jina na kivumishi cha sifa.
  Mfano: madarasa mazuri
  b) Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, linganisheni shule mbili mnazozifahamu kwa kutumia vivumishi vya sifa.

  Mfano: Shule ya Sekondari ya Mtakatifu Yohana ina walimu wazuri kuliko shule ya Sekondari ya Kimisagara.

  Kivumishi ni neno linalotoa maelezo zaidi kuhusu nomino

  Somo la Tano
  Usafi Shuleni

  A. Kifungu kuhusu usafi shuleni
  Katika makundi ya wanafunzi wanne wanne, tazameni picha zinazofuata na mweleze mnachokiona.

  

  Soma kifungu cha habari kifuatacho kuhusu usafi shuleni.
  (Mutoni ni mwanafunzi katika Shule ya Sekondari ya Bwiza. Shule yake ina wanafunzi wanaojali umuhimu wa usafi kushinda wanafunzi wa Shule ya Sekondari ya Kimira. Shule ya Sekondari ya Kimira ni chafu sana.)

  Mimi ni Mutoni. Shule yangu inaitwa Bwiza. Sasa ni wakati wa kufanya usafi shuleni. Wanafunzi wa darasa la kwanza wanachukua majembe na kutengeneza bustani iliyo karibu na shule. Mimi na Kayitare tunasafi sha vyoo. Aisha, Kabera na Marita wanafagia darasani. Mutesi na Muhire wanasaidia wengine kusafi sha darasa letu. Shule yangu ina wanafunzi wavulana na wasichana. Wote husaidiana katika shughuli zote za usafi . Wakati wa mvua tunapanda miti na maua karibu na shule.

  Mugabe na Musa wanasoma katika shule ya Kimira. Shule yao ni chafu sana. Shule hii ina wanafunzi wavivu sana. Wao hutupa takataka popote. Wao hawasafishi madarasa yao na hawafui sare zao za shule. Wao hawachunguzwi vizuri na walimu wao na hawajali umuhimu wa usafi. Kweli, magonjwa huwashika mara kwa mara.

  Zoezi la ufahamu
  Soma tena kifungu cha habari kilicho hapo juu kuhusu ‘Usafi Shuleni’ kisha ujibu maswali yanayofuata.

  1. Mutoni anasomea wapi?
  2. Ni nani wanaofagia darasani?
  3. Mutoni na Kayitare wanafanya nini?
  4. Ni nani wanaosafisha vyoo?
  5. Mugabe anasomea wapi?
  6. Je, shule ya Kimira ni safi?
  7. Shule ya Kimira inazungukwa na nini?
  8. Je, wanafunzi wa shule ya sekondari ya Kimira wanajua umuhimu wa usafi?
  9. Wanafunzi wa Kimira wanatupa wapi takataka?
  10. Ni wanafunzi gani wanaofaulu katika masomo yao?

  B. Msamiati kuhusu usafi shuleni
  Soma tena kifungu cha habari kuhusu usafi shuleni na katika makundi ya wanafunzi wanne wanne, tafuteni maana za maneno mapya yanayojitokeza. Tumia kamusi ya Kiswahili panapohitajika.

  Kwa mfano:
  Bustani: Sehemu ya kupandia miti, maua, matunda au mboga

  Zoezi
  Kwa kuzingatia mifano ya sentensi iliyobainishwa hapa chini, tunga sentensi nyingine kwa kutumia maneno yaliyopigiwa mstari na kutiwa rangi.

  1. Nyumba yangu ni safi. Nyumba yangu ina rangi nzuri na huisafisha kila asubuhi.
  2. Si vizuri kutupa takataka karibu na nyumba yako. Takataka huharibu mazingira.
  3. Kalisa ni mchafu. Yeye haogi kila siku.
  4. Mama yangu ana bustani nzuri nyumbani. Bustani yake ina maua mazuri sana.
  5. Mimi ninatoka chooni. Mimi ninanawa mikono yangu.
  6. Kalisa anafagia darasani, yeye anapenda sana usafi.
  7. Kila mwisho wa wiki, mimi hufua nguo zangu na kusafisha nyumba yetu.
  8. Kamana na ndugu yake wanasaidiana kufanya kazi zote za nyumbani.
  9. Lugha ya Kiswahili ni muhimu sana. Kiswahili kinazungumzwa Afrika Mashariki.
  10. Wanafunzi wavivu hawafaulu katika masomo yao. Wao hawapendi kufanya kazi.

  C. Sarufi
  Tungo yakinishi na tungo kanushi
  Soma sentensi zifuatazo, kisha ujibu maswali yanayofuata.
  1.     a) Mimi ninasoma kitabu cha Kiswahili.
          b) Mimi sisomi kitabu cha Kiingereza.
  2.     a) Wewe unaandika ubaoni. Wewe huandiki daftarini.
          b) Kayitesi anaingia darasani. Yeye haingii kanisani.
  3.     a) Mimi na Kayitare tunacheza kabumbu.
          b) Sisi hatuchezi karata.
  4.     a) Wewe na Mutesi mnapenda kuimba.
          b) Nyinyi hampendi kucheza.

  5.     a) Kalisa na Mugabe wanafagia darasani.
         b) Wao hawafuti ubao.

  Zoezi la sarufi
  1. Je, mimi ninasoma kitabu cha Kiingereza? Hapana, mimi _____________.
  2. Je, mimi ninasoma kitabu cha Kiswahili? Ndiyo, mimi _____________.
  3. Je, wewe unaandika daftarini? Hapana, wewe _____________. Wewe_____________.
  4. Je, Kayitesi anaingia kanisani? Hapana, yeye _____________. Yeye_____________.
  5. Je, mimi na Kayitare tunacheza kandanda? Ndiyo, sisi _____________.
  6. Je, mimi na Kayitare tunacheza karata? Hapana, sisi _____________.
  7. Je, wewe na Mutesi mnapenda kuimba? Ndiyo, nyinyi _____________.
  8. Je, wewe na Mutesi mnapenda kucheza? Hapana, nyinyi _____________.
  9. Je, Kalisa na Mugabe wanafuta ubao? Hapana, wao _____________.
  10. Je, Kalisa na Mugabe wanafagia darasani? Ndiyo, wao _____________.

  Tafakari:
  Katika majibu hapo juu, unaweza kukubaliana na tendo linaloelezwa katika kitenzi kwa kutumia tungo yakinishi (angalia sentensi zenye kutumia neno ndiyo). Unaweza pia kukana (kukanusha) tendo hilo kwa kutumia tungo kanushi (angalia sentensi zenye kutumia neno hapana).

  Kazi ya makundi
  Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, andika sentensi sita (tumia nafsi zote tatu katika umoja na wingi) katika tungo yakinishi, halafu ziandike pia katika tungo kanushi.

  Mfano:
  Umoja:

  

  Zoezi la 1
  Andika sentensi hizi katika tungo yakinishi au kanushi.
  1. Yeye anaimba vizuri.
  2. Yeye hazungumzi Kiswahili sanifu.
  3. Mimi ninapenda somo la Kiingereza.
  4. Sisi tunapuuza masomo haya.
  5. Mimi situngi sentensi.
  6. Wao wanashika madaftari.
  7. Nyinyi hamjitambulishi mbele ya wanafunzi wengine.
  8. Wewe unaazima kitabu.
  9. Wao hawachoti maji.
  10. Nyinyi mtaenda mjini Kigali.

  Zoezi la 2
  Andika sentensi zifuatazo kwa kutumia kitenzi sahihi katika wakati uliopo, tungo yakinishi na tungo kanushi.

  Mfano: Wewe (kupanga) michezo ya wanafunzi (Tungo yakinishi)
  Jibu: Wewe unapanga michezo ya wanafunzi.
  1. Kalisa (kucheza) mpira. (Tungo kanushi)
  2. Mimi na wewe (kuimba) vizuri. (Tungo yakinishi)
  3. Sisi (kuingia) darasani. (Tungo kanushi)
  4. Mama na baba (kulima) shamba. (Tungo kanushi)
  5. Mimi (kufanya) mtihani. (Tungo yakinishi)
  6. Wewe (kusikiliza) redio. (Tungo kanushi)
  7. Kayitesi na wewe (kuigiza) mazungumzo mbele ya wanafunzi. (Tungo yakinishi)
  8. Wewe na Aisha (kukimbia) haraka sana. (Tungo kanushi)
  9. Wao (kuweza) kushinda vizuri. (Tungo kanushi)
  10. Mutoni na Bwiza (kupenda) somo la Kiswahili. (Tungo yakinishi)

  D. Kusikiliza na kuzungumza
  Zoezi la imla
  Funga kitabu chako, kisha katika daftari lako, andika kwa usahihi maneno na vifungu vya maneno utakayosomewa na mwalimu wako.

  Zoezi la makundi
  Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, zungumzieni vitu vinavyosafishwa shuleni.

  Faharasa
  Adhabu: jambo analofanya mtu au kufanyiwa kutokana na kuvunja sheria au kanuni iliyowekwa, mateso anayopata mtu kutokana na makosa yake
  Adhibu: tesa mtu kutokana na makosa yake, kumfanyia mtu jambo linalomuudhi kwa makosa aliyoyafanya
  Alama: maksi za mwanafunzi baada ya kufanya zoezi au mtihani
  Bustani: sehemu ya kupandia miti ya maua, matunda au mboga
  Bwalo: chumba kikubwa kinachotumiwa kulia chakula hasa shuleni
  Bweni: chumba kikubwa kinachotumiwa na wanafunzi kulalia
  Choo kidogo: mkojo
  Choo kikubwa: kinyesi; mavi

  Choo: mahali pa kuenda haja, msala
  Elewa: fahamu, kuwa na ufahamu wa jambo
  Fua: safisha nguo kwa maji
  Fuata: kuwa makini na kuelewa kile unachofundishwa, kuiga, kuja nyuma au baadaye, kuandama
  Fundi: mtu mwenye ujuzi fulani, mtu anayefanya kazi za maarifa fulani kama vile seremala, mwashi, na kadhalika.
  Gorofa: nyumba ndefu
  Gumu: kitu kisicho rahisi, kitu kisichoeleweka
  Haribu: fanya kitu kiwe katika hali mbaya, kuchafua, kuangamiza kitu
  Hodari: mtu anayeweza kufanya kitu kinachowashinda watu wengine
  Jaribio: tendo linalofanywa ili kuona kama jambo limefanywa vizuri au kama jambo linafaa

  Jenga: simamisha nyumba kwa kutumia miti, udongo,matofali, saruji na kadhalika
  Jibu: itikia kwa maneno, maandishi au kwa ishara
  Jivunia: furahia kuwa kitu chako ni bora
  Karo: ada ya shule inayotolewa na mwanafunzi, pesa zinazolipwa shuleni
  Kelele: sauti kubwa hasa isiyokuwa na maana yoyote, ghasia, fujo, ugomvi
  Kiranja: kiongozi wa darasa
  Kumbuka: kuwa tena na fikira ya jambo lililofanywa, lililopita au lililotokea
  Maktaba: nyumba yenye mkusanyiko wa vitabu vingi
  Mbaya: kitu kisichopendeza, kitu chenye hitilafu, kinyume cha ‘nzuri’

  Mchafu: kitu chenye uchafu, kinyume cha ‘safi’
  Mfuasi: mtu mwenye kupenda sana jambo fulani
  Mkubwa: kitu chenye umbo linalopita kiasi au linalopita umbo la kawaida, kilichokwisha kua, kinyume cha ‘mdogo’
  Mkuu wa shule: kiongozi mkuu wa shule
  Mkutano: mkusanyiko wa watu wengi kwa ajili ya kuzungumzia jambo maalumu, kusikilizana au kujadiliana
  Mlango: nafasi au uwazi wa kuingilia na kutokea nyumbani
  Mtihani: mpango unaowezesha kufahamu uwezo au ujuzi wa mtu
  Muhimu: kitu chenye maana, kitu chenye matumizi makubwa, kitu kinachohitajika sana
  Mvivu: mtu asiyependa kazi, mwenye tabia ya ulegevu wa kutenda jambo

  Mchafu: kitu chenye uchafu, kinyume cha ‘safi’
  Mfuasi: mtu mwenye kupenda sana jambo fulani
  Mkubwa: kitu chenye umbo linalopita kiasi au linalopita umbo la kawaida, kilichokwisha kua, kinyume cha ‘mdogo’
  Mkuu wa shule: kiongozi mkuu wa shule
  Mkutano: mkusanyiko wa watu wengi kwa ajili ya kuzungumzia jambo maalumu, kusikilizana au kujadiliana
  Mlango: nafasi au uwazi wa kuingilia na kutokea nyumbani
  Mtihani: mpango unaowezesha kufahamu uwezo au ujuzi wa mtu
  Muhimu: kitu chenye maana, kitu chenye matumizi makubwa, kitu kinachohitajika sana
  Mvivu: mtu asiyependa kazi, mwenye tabia ya ulegevu wa kutenda jambo

  Shauri: kuambia mtu afanye jambo lililo zuri, kutoa maoni au nasaha ili mtu aweze kuwa na adabu, kuelekeza mtu ili afanye vizuri, kunasihi, kuonya
  Shinda: kuwa wa kwanza, kupata alama ya kutosha
  Takataka: vitu vibovu, vitu vilivyotupwa, vitu visivyohitajika, vitu vinavyokaa bila mpango na ambavyo havifai kwa matumizi
  Tunza: weka kitu mahali penye usalama, kuhifadhi, kuweka kitu chini ya uangalizi ili kisiharibiwe
  Ubao: kitu kilichotengenezwa na kuwekwa kwenye ukuta ili kitumike kuandikiwa kwa chaki
  Usafi: tabia ya kutokuwa na uchafu

  Vaa sare: vaa kwa namna moja inayofanana, vaa sawasawa
  Zoezi: tendo la kupima ujuzi wa mtu
  Zuri: kitu chenye kupendeza, kitu kisicho na hitilafu

  Mark as done
• Mada Ndogo:
  Msamiati Katika Mazingira ya Nyumbani

  Somo la Kwanza:   Aina za nyumba, watu wanaoishi humo na ujenzi wake
  Somo la Pili:          Vifaa mbalimbali vinavyopatikana nyumbani
  Somo la Tatu:        Mifugo wanaofugwa nyumbani na vivumishi vya ngeli ya A – WA.
  Somo la Nne:        Majina yanayohusishwa na watu na uhusiano wao kijamii pamoja na vivumishi vya ngeli ya A-WA
  Somo la Tano:      Uhusiano wa kifamilia pamoja na vivumishi vya ngeli ya A-WA

  Somo la Kwanza:
  Aina za Nyumba, Watu Wanaoishi Humo na Ujenzi Wake

  A. Michoro na mazungumzo kuhusu aina za nyumba na watu wanaoishi humo
  

  Tazama michoro ifuatayo kwa makini kisha utoe maelezo yako kwa wenzako kuhusu unachokiona.

  

  Tathmini
  Makao ni mahali wanakoishi watu. Makao ni muhimu kwa mwanadamu. Hueleza utamaduni wa watu, shughuli zao za kiuchumi na mazingira yao.

  Kwa kutumia sentensi fupifupi, eleza unachokiona.
  Mifano: 1. Mimi ninaona nyumba ya…
                2. Mimi ninaona baba, …

  Soma mazungumzo yafuatayo baina ya baba na mama nyumbani.
  Baba:    Habari ya kuamka mke wangu?
  Mama:   Njema mume wangu.
  Baba:    Naona nyasi zimepungua kwenye nyumba yetu.
  Mama:   Kweli. Tunafaa tutoke kwenye huu msonge tujenge nyumba ya mabati au mawe.
  Baba:    Kweli. Kama tutapata pesa tutajenga nyumba ya matofali na vigae.
  Mama:  Watoto wetu watafurahi sana.
  Baba:    Ndiyo. Hata nyanya na babu yao watafurahia.
  Mama:   Nitawaalika watoto wa shangazi yao. Pia binamu wao nitawaalika.

  Mama:  Nitawaalika watoto wa shangazi yao. Pia binamu wao nitawaalika.
  Baba:    Nampenda jirani yetu. Amejenga kasri kubwa.
  Mama: Tunampongeza kwa bidii. Kasri lake lina vyumba vingi.
  Baba:   Umemkama ng’ombe?
  Mama:  La hasha! Nimeanza na mbuzi.
  Baba:   Basi acha niwafungulie kuku, paka, kondoo na bata.
  Mama:  Na pia ukumbuke kumfungia mbwa.

  (Wanaendelea na shughuli zao mbalimbali)

  Tathmini
  Je, nyumba zilizotajwa katika mazungumzo yaliyo hapo juu hujengwa kwa vifaa gani?
  

  Zoezi la ufahamu
  Kwa kujitegemea, soma tena mazungumzo baina ya baba na mama kimyakimya. Kisha kwa ushirikiano na wenzako, jibu kwa usahihi maswali yanayofuata.

  1. ___________ za kuamka mke wangu?
  2. Baba pia angemwamkia mama vipi? ___________.
  3. Mama aliitikia salamu za baba kwa kusema ___________.
  4. Mama alitaka watoke kwa ___________ na kujenga nyumba ya ___________ na ___________.
  5. ___________ wetu watafurahi sana.
  6. Wazazi wa baba na mama tunawaitaje? ___________ na ___________.
  7. Ninampenda ___________ yetu.
  8. Acha niwafungulie _________, __________, _________ na __________.
  9. Na umfungie ___________.
  10. Kichwa mwafaka kwa mazungumzo haya ni: ___________.
             a) Mazungumzo baina ya baba na mama
             b) Mazungumzo baina ya mama na watoto

  B. Msamiati wa nyumbani
  Kwa ushirikiano na wenzako, taja msamiati wote wa nyumbani uliosoma katika mazungumzo baina ya baba na mama. Tumia tathmini ifuatayo.
  1.    Aina ngapi za nyumba zimetajwa?
  2.    Nyumba hizo zimejengwa kwa kutumia nini?
  3.    Je, ni watu wangapi wanaopatikana nyumbani?
  4.    Ni mifugo gani wa nyumbani wametajwa?

  

  Kazi ya makundi
  Jipange katika vikundi vya wanafunzi wawili wawili. Elezaneni kama mnawajua wanyama, ndege na vifaa ama sehemu za nyumba zilizotajwa katika mazungumzo yaliyo hapo juu. Pia elezaneni faida na hasara za wanyama waliotajwa.

  Maelezo muhimu
  Wanyama ni muhimu kwa binadamu. Wanatupa maziwa, nyama, mayai, ngozi, ulinzi, urafi ki, mali na utajiri. Wengine wanatupa mbolea. Wanyama na ndege wanaotunzwa na binadamu nyumbani huitwa mifugo.

  Zoezi la msamiati wa nyumbani
  Fanya zoezi hili katika daftari lako.
  1. Unawajua wanyama wanaofugwa nyumbani? Wataje wanyama wanne kwa kuwaandika kwenye daftari lako.
  2. Hawa ni wanyama ama ndege?

      a) Bata
      b) Kuku
      c) Njiwa
      d) Ngamia
  3. ____________ hutupa ulinzi usiku nyumbani.
  4. Anatupa maziwa, nyama na ngozi. Yeye ni ____________.
  5. Anayetaga mayai na kuangua ni ____________.
  6. Naona ____________ imepungua kwenye nyumba yetu.
  7. Tutoke kwenye huu ____________ tujenge nyumba ya ____________ na____________
  8. Umekama ____________?

  Zoezi la ziada
  Linganisha maelezo na mchoro kwa kutazama na kusoma sentensi ulizopewa baada ya mchoro. Katika vikundi vya wanafunzi wawili wawili, mmoja asome sentensi na mwingine aonyeshe mchoro unaolingana nayo.

  

  

  1. Mama anamkama ng’ombe.
  2. Kasri la jirani lina paa la vigae.
  3. Mbwa anabweka uwanjani.
  4. Baba anafinyanga vyungu.

  Zoezi la 1
  Tunga sentensi katika umoja kuonyesha kuwa unaelewa maana ya msamiati ufuatao uliotumika katika mazungumzo baina ya baba na mama.

  Baba, mama, jirani, nyasi, vigae, mabati, matope, mbwa, kuku, msonge
  Mfano: Binamu – mtoto wa ami, yaani ndugu wa baba
  Matumizi katika sentensi: Binamu yangu ataalikwa kwetu.

  Zoezi la mjadala
  Jadiliana na wenzako kuhusu namna nyumba mbalimbali hujengwa:

  a) Taja vifaa vinavyotumika
  b) Wajenzi wa aina mbalimbali za nyumba
  c) Muda unaohitajika kukamilisha ujenzi
  d) Faida za aina mbalimbali za nyumba

  Kazi ya makundi: Mjadala
  Linganisha nyumba za jadi na za kisasa. Toeni maoni na maelezo yenu huru kuonyesha mnayoyafahamu kuhusu nyumba hizo.

  C. Sarufi
  Umoja na wingi katika ngeli ya A–Wa
  Tazama michoro ifuatayo kwa makini, kisha uwaeleze wenzako ulichogundua.

  

  1. Kuku (mmoja)                  - Kuku (wengi)
  2. Bata (mmoja)                   - Mabata (watatu)
  3. Ng’ombe (mmoja)            - Ng’ombe (watatu)

  Maelezo muhimu
  Ngeli ya A–Wa ni ngeli ya viumbe hai kama binadamu, ndege na wanyama. Katika umoja, kiambishi cha kitenzi ambacho hutumika ni ‘a’ na katika wingi kiambishi ambacho hutumika ni ‘wa’.

  Mifano katika sentensi
  1. Kuku anaatamia mayai.                - Kuku wanaatamia mayai.
  2. Bata anakunywa maji.                  - Mabata wanakunywa maji.
  3. Mzazi anajenga nyumba.             - Wazazi wanajenga nyumba.
  4. Mbwa anabweka.                         - Mbwa wanabweka.
  5. Baba anafyeka nyasi.                  - Kina baba wanafyeka nyasi.
  6. Mama anamlisha ng’ombe.          - Kina mama wanawalisha ng’ombe.
  7. Nyanya anafua nguo.                  - Kina nyanya wanafua nguo.
  8. Binamu anafagia nyumba.           - Kina binamu wanafagia nyumba.
  9. Shangazi anapiga deki.               - Kina shangazi wanapiga deki.
  10. Punda anabeba mzigo.             - Punda wanabeba mizigo.

  Zoezi la 1
  Kwa vikundi vya wanafunzi wawili wawili, funga kitabu cha mwenziokisha mwulize akupe umoja ama wingi wa sentensi zilizo hapo juu.

  Zoezi la 2
  Watungie wenzako sentensi kwa umoja na wingi kwa kutumia ngeli ya A–WA. Tumia majina ya watu pamoja na wanyama wanaopatikana nyumbani.

  D. Matamshi na tahajia bora
  Kwa ushirikiano na mwenzako, someni kwa zamu na kwa sauti maneno yafuatayo. Zingatieni matamshi sahihi ya maneno hayo.
  a) Mlango               b) Dirisha                   c) Dari                  d) Paa
  e) Chumba             f) Ng’ombe                 g) Maziwa             h) Kuku
  i) Nyumba               j) Bibi                         k) Dada                l) Kaka
  m) Mama               n) Baba

  Somo la Pili
  Vifaa Mbalimbali Vinavyopatikana Nyumbani

  A. Vifaa vya nyumbani
  Tazama michoro ifuatayo kwa makini kisha uwaeleze wenzako vitu unavyoviona.

  

  Je, unafahamu kazi au manufaa ya vifaa hivi?
  Tathmini
  1. Michoro inazungumzia nini?
  2. Unaweza kuvitambua vifaa vinavyoonyeshwa kwenye michoro?
  3. Kwa maoni yako, vifaa hivyo huwa na kazi gani? Waeleze wenzako.

  Baada ya kutoa maoni yako binafsi, wewe na wenzako imbeni wimbo ufuatao wa vifaa vya nyumbani.

  Wimbo
  Mimi ni stuli, watu hunikalia
  Mimi ni mwiko, mama hunipikia
  Mimi ni mto, nyote hunilalia
  Mimi ni dari, sakafu ya juu ya nyumba
  Mimi ni mlango, nafungwa ili kulinda wanaoingia
  Mimi ni dirisha, hewa safi kuleta
  Mimi ni kijiko, kupakua chakula
  Mimi ni sebule, wageni kukaribisha
  Mimi ni chumba cha malazi, mwenye nyumba njoo
  Mimi ni veranda, keti hapo nje
  Mimi ni kochi, kukalia ama kuketia
  Mimi ni karai, ukitaka kuoga
  Mimi ni paa, nakaa juu ya nyumba
  Mimi ni sahani, chakula kulia hapo
  Kikombe cha kunywa chai
  Kitanda kulalia
  Kabati kuweka vitu
  Uma kumegea chakula
  Runinga kupata habari
  Redio dada ya runinga
  Zulia kupamba nyumba
  Vitambaa kurembesha nyumba
  Nyumba ina mengi.

  Zoezi la ufahamu
  Soma kimyakimya wimbo wa vifaa vya nyumbani kisha ujibu maswali haya ya ufahamu.
  1. Kazi ya dirisha ni ____________ hewa safi ndani ya nyumba. (kuleta, kutoa)
  2. Kifaa kinachotumiwa kulala juu yake ni ____________. (kitanda, chumba cha malazi)
  3. Ukitaka kuoga unatumia ____________. (karai, kikombe)
  4. Veranda inapatikana ____________ ya nyumba. (ndani, nje)
  5. Huonyesha picha na kutoa taarifa. Hicho ni kitu gani? _________ (redio, runinga)
  6. Mimi ni ____________, watu hulalia ama kuketia. (meza, kochi)
  7. ____________ hutumika jikoni. (Mwiko, Kochi)
  8. Chumba cha malazi ni ____________. (sebule, chumba cha kulala)
  9. Zulia hupatikana ____________. (sebuleni, nje ya nyumba)
  10. ____________ hutumika kulia chakula. (Kijiko, Kiti)

  Zoezi
  1. Kwa usaidizi wa wenzako, orodhesha vifaa vyote vya nyumbani vilivyozungumziwa katika wimbo.
  2. Tambua majina ya vitu vilivyorejelea sehemu za nyumba.

  B. Mjadala kuhusu dhima ya vifaa vya nyumbani
  Mazungumzo na wenzako
  Kwa ushirikiano na wenzako, zungumzia dhima (kazi na faida) ya vifaa vya nyumbani. Zingatia vifaa kama vile runinga, redio, kochi na sebule. Pia rejelea vyombo kama vile sahani, kikombe, uma, sufuria, kijiko, na kadhalika. Vilevile zungumzia sehemu za nyumba kama vile ukuta, dari, sakafu, sebule, mlango, dirisha, na kadhalika.

  C. Msamiati wa vifaa na sehemu za nyumba
  Kwa ushirikiano na wenzako, rejelea wimbo mlioimba. Sasa orodhesheni msamiati unaojitokeza kulingana na mwelekeo huu:
  a) Vifaa vinavyopatikana jikoni.
  b) Vifaa vinavyopatikana sebuleni.
  c) Sehemu za nyumba.
  d) Vifaa vinavyopatikana katika vyumba vya kulala.

  Zoezi la 1
  Andika majibu sahihi kwa maelezo haya. Tumia msamiati kulingana na majibu ya a) hadi d) hapo juu.

  1. Vifaa vinavyopatikana jikoni pekee.
  2. Vifaa viwili vinavyopatikana katika chumba cha kulala.
  3. Vifaa vinavyopatikana sebuleni pekee.
  4. Ni kama sanduku la kuweka vyombo ama nguo.
  5. Kinaonyesha picha na kutangaza habari.
  6. Ni sehemu ya juu ya nyumba.
  7. Tunafungua ili wageni waingie ndani.
  8. Hupitisha hewa safi ndani ya nyumba, na sio mlango.
  9. Tunaweza kulalia na pia kuketi hapo.
  10. Kinatumika kama vidole vya mkono kumega chakula

  Zoezi la 2
  Kwa kujitegemea, kamilisha sentensi zifuatazo. Andika majibu katika daftari lako.

  1. Mimi ni ____________, watu hunikalia.
  2. Mimi ni ____________, kazi yangu ni kupakulia chakula.
  3. Mimi hutumiwa kupamba nyumba ____________.
  4. Hutumiwa kunywea chai ____________.
  5. Hutumiwa ukitaka kuoga ____________.
  6. Mimi ni ____________ , kazi yangu ni kukaribisha wageni.
  7. ____________ni dada ya runinga.
  8. Tunalala kwenye ____________.
  9. Mimi ni ____________ nakaa juu ya nyumba.

  D. Sarufi
  Umoja na wingi wa majina katika ngeli ya A-WA
  Sentensi zinazotumia majina ya mifugo
  Soma sentensi zifuatazo kwa makini.
  1. Ng’ombe anakamuliwa.                - Ng’ombe wanakamuliwa.
  2. Punda anavuta gari.                    - Punda wanavuta magari.
  3. Kuku anataga yai.                        - Kuku wanataga mayai.
  4. Mbwa anabweka.                         - Mbwa wanabweka.
  5. Bata anaogelea.                          - Mabata wanaogelea.
  6. Mbuzi anakula nyasi.                   - Mbuzi wanakula nyasi.
  7. Kondoo ananyonyesha.              - Kondoo wananyonyesha.
  8. Paka analala.                              - Paka wanalala.
  9. Ngamia anabeba mtu.                 - Ngamia wanabeba watu.
  10. Njiwa anapaa angani.               - Njiwa wanapaa angani.

  Zoezi la 1
  1. Katika vikundi vya wanafunzi wawili wawili, tunga sentensi zenye majina ya mifugo mbalimbali katika umoja naye mwenzako aiandike katika wingi.

  Mfano:
  Wewe: Kuku anataga yai.
  Yeye:   Kuku wanataga mayai.

  2. Tumia msamiati ufuatao pamoja na ngeli ya A–WA kutunga sentensi sanifu za Kiswahili.
  Punda, ng’ombe, mbuzi, paka, mbwa

  Zoezi la 2
  Andika sentensi hizi ndani ya daftari lako katika umoja bila kushirikiana na wenzako.

  Mfano: Mbwa waliwauma watu.
  Jibu: Mbwa alimuuma mtu.
  1. Paka watawala panya.
  2. Punda walivuta magari.
  3. Ng’ombe wanakula nyasi.
  4. Kuku wanataga mayai.
  5. Bata wanaogelea.
  6. Mbuzi wanalala.
  7. Kondoo wanapiga kelele.
  8. Ngamia walisafirisha watu.
  9. Njiwa wanapaa angani.
  10. Batamzinga wanaatamia mayai.

  E. Tahajia na matamshi bora
  1. Soma maneno yafuatayo kwa kuzingatia matamshi bora.
  a) Ngamia
  b) Ng’ombe
  c) Mbuzi
  d) Kondoo
  e) Mbwa

  2. Soma sentensi zifuatazo kwa usahihi.
  a) Baba anakama ng’ombe.
  b) Mama anamfunga punda.
  c) Kaka anamlisha ndama.
  d) Dada anamchinja kuku.
  e) Babu anamtibu ngamia.

  Zoezi la imla
  Msikilize mwenzako vyema akusomee maneno (atakayopewa na mwalimu) kisha uyaandike kwa hati nzuri na maendelezo sahihi.

  Zoezi la ziada
  Mazungumzo/mjadala
  Jadiliana na mwenzako kuhusu faida na hasara za wanyama wa kufugwa.

  Somo la Tatu
  Mifugo Wanaopatikana Nyumbani na Vivumishi vya Ngeli ya A–WA

  A. Michoro ya mifugo mbalimbali
  Tazama michoro ifuatayo kisha uwataje wanyama unaowaona katika umoja na wingi.

  

  Soma sentensi zifuatazo katika umoja na wingi.
         Umoja                                                                  Wingi

  
  

  

  Zoezi la kusikiliza na kuzungumza
  Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, someni sentensi 1–4 zilizo hapo juu (katika umoja na wingi) kwa sauti na kwa zamu. Mwambie mwenzako maneno yaliyopigwa mistari ni ya aina gani? Sasa yatamke bila kutamka sentensi nzima. Zingatia matamshi mema ya kila neno.

  Zoezi
  Wabainishie wenzako matumizi ama maana ya maneno yaliyopigiwa mstari.
  Tumia sentensi fupi fupi na uzingatie ngeli ya A–WA.

  B. Msamiati kuhusu mifugo na vivumishi vya ngeli ya A-WA
  Soma kifungu kifuatacho kuhusu wanyama wa kufugwa na vivumishi vya ngeli ya A–WA.

  Huyu ni baba na mama. Wao ni wafugaji. Wana ng’ombe wanne. Ng’ombe wao ni wanono. Pia wana punda. Punda ni mkubwa. Ngamia wao ni mkubwa na mrefu. Anabeba mizigo mingi. Baba ana mbwa mkali. Mbwa mwenyewe ni mwembamba. Mbuzi wao ni mmoja. Yeye ni mchanga. Mama anapenda
  paka. Paka huyo ni mdogo. Hajui kuwinda panya. Tena wana njiwa. Njiwa wao ni mweupe pepepe!

  Zoezi la ufahamu
  Soma tena kifungu kilicho chini ya mada ya ‘Msamiati’. Katika daftari lako, andika maneno yanayofaa kujaza nafasi wazi katika sentensi hizi. Shirikiana na wenzako pale unapopata matatizo.

  1. Taarifa yenyewe ni juu ya ___________ na ___________ ambao ni watu.
  2. Baba na mama wana ___________ wanne.
  3. Ng’ombe wao ni ___________.
  4. Pia wana ___________.
  5. Punda wao ni ___________.
  6. ___________ ni mrefu.
  7. Baba ana mbwa ___________.
  8. Mbwa mwenyewe ni ___________.
  9. Mbuzi wao ni ___________.
  10. ___________ ni mchanga.

  Kazi ya makundi
  Kwa ushirikiano na mwenzako, tumia kamusi kueleza maana ya maneno mtakayosomewa na mwalimu kisha myatungie sentensi.

  Zoezi
  Tunga sentensi zako mwenyewe kwa kutumia maneno haya:

  mdogo, mnono, mweusi, mweupe, mmoja, mkali, mchanga, mkubwa, wanne, mrefu

  C. Sarufi
  Ngeli ya A–WA na vivumishi vimilikishi
  Soma sentensi zifuatazo kwa makini. Sasa waeleze wenzako unachoelewa kuhusu maneno yaliyopigwa mstari.
  1. Bibi yake amepona.               - Kina bibi zao wamepona.
  2. Dada yako atakuja.                - Kina dada zenu watakuja.
  3. Baba yangu ni mkulima.         - Kina baba zetu ni wakulima.
  4. Mama yake anapika.              - Kina mama zao wanapika.
  5. Babu yako ametuzwa.            - Kina babu zenu wametuzwa.
  6. Nyanya yangu anaimba.        - Kina nyanya zetu wanaimba.

  Maelezo muhimu
  Vivumishi ni maneno yanayotumika kusifu mtu au kitu. Kumiliki ni kuwa mwenye kitu. Kivumishi kimilikishi ni kivumishi kinachoonyesha kuwa sifa ni ya mtu fulani au kitu fulani. Maneno yaliyopigwa mstari katika sentensi zilizo hapo juu ndiyo vivumishi vimilikishi.

  Mifano zaidi ya vivumishi vimilikishi:
  • Mwiko wangu umevunjika.
  • Ng’ombe wenu amekunywa maji.
  • Nyumba yake imejengwa.
  • Sebuleni mwangu mna maua.
  • Kitanda changu kina godoro jipya.
  • Kikombe chake kimejengwa.
  • Stuli yake imeuzwa.

  Zoezi la 1
  Tunga sentensi kwa kushirikiana na wenzako kudhihirisha uhusiano wa kifamilia na vivumishi vimilikishi.

  Mfano:
  a) Kaka yangu ni mkubwa.
  b) Nyanya yake ni mrefu.

  Zoezi la 2
  Tumia vimilikishi vifuatavyo kutunga sentensi katika ngeli ya A–WA na majina ya uhusiano wa kifamilia.
                                    yangu, yako, yake, yetu, yenu, yao

  Zoezi la 3
  Tungeni sentensi kumi sahihi kwa kutumia nomino za vifaa vya nyumbani na vivumishi vimilikishi katika ngeli ya A–WA.

  Mfano: Kisu chako ni butu.

  D. Tahajia na matamshi bora
  1. Kwa ushirikiano na wenzako, someni sentensi zifuatazo kwa sauti. Zingatieni matamshi sahihi.
  a) Kisu changu ni kikali.
  b) Kochi langu ni kubwa.
  ch) Paa la nyumba yake ni bovu.
  d) Kijiko chako kimepotea.
  e) Mwiko wake uko hapa.
  f) Sebule yangu ni safi.
  g) Meza yako ni kubwa.
  h) Runinga yake iko wapi?
  i) Redio yangu inatangaza.
  j) Kaka yangu anakuja.
  k) Dada yake anaenda.
  l) Kikombe chake ni kipya.

  2. Kwa kujitegemea, andika sentensi hizi kwa hati nzuri katika daftari lako.
  a) Baba yangu anafyeka nyasi.
  b) Bata wangu anaogelea majini.
  c) Kuku wao anataga mayai.

  d) Kaka yake ananunua shati.
  e) Nyanya yako anapika wali.

  

  Somo la Nne
  Majina Yanayohusishwa na Watu na Uhusiano Wao Kijamii Pamoja na Vivumishi

  Michoro na sentensi zenye vivumishi vionyeshi na viulizi

  Tazama michoro ifuatayo kwa makini. Zungumza na wenzako kuhusu michoro na maneno yaliyokolezwa rangi katika sentensi zilizo hapo chini.

  

  1. Kuku yupi atachinjwa?                 - Kuku wepi watachinjwa?
  2. Chupa hii ina dawa.                     - Chupa hizi zina dawa.
  3. Sahani gani itatumika?                - Sahani gani zitatumika?
  4. Kalamu ipi itanunuliwa?               - Kalamu zipi zitanunuliwa?

  A. Mazungumzo
  Soma mazungumzo yafuatayo baina ya kaka na dada.
  Dada: Hujambo kaka?
  Kaka: Sijambo dada. U hali gani?
  Dada: Njema. Kiti chako kimevunjika?
  Kaka: Ndiyo. Niliona ule mto wako nje.
  Dada: Ule haukuwa wangu. Shemeji yetu anakuja leo.
  Kaka: Amekaribishwa. Sebule yetu imepangwa? Hii nyumba inataka kufagiliwa.
  Dada: Nitaipiga deki. Wewe mwangalie huyo mbuzi asikate kamba.
  Kaka: Vyema. Mlango ule unahitaji kusafishwa pia.
  Dada: Kweli. Hata lile dirisha. Basi wewe mfunge huyu mbwa.

  Kaka: Mbwa yupi? Ama huyu Tom?
  Dada: Enhe!
                         (Wanaondoka)

  Zoezi la ufahamu
  Soma tena kwa sauti halafu kimyakimya mazungumzo baina ya dada na kaka. Baada ya kusoma, jibu maswali haya ya ufahamu kwa kushirikiana na wenzako. Andika majibu katika daftari lako.

  1. ____________ ndiye aliulizwa kama kiti chake kilikuwa kimevunjika.
  2. Niliona ____________ mto wako nje.
  3. ____________ imepangwa?
  4. Wewe mwangalie ____________ mbuzi asikate kamba.
  5. Mlango ____________ unatakiwa kusafishwa pia.
  6. Mbwa ____________ anastahili kufungwa?
  7. Nitapiga nyumba ____________.
  8. Ama ____________ ndiye anayestahili kufungwa?
  9. Dirisha ____________ linastahili kusafishwa.
  10. U hali ____________ dada?

  Zoezi la kuigiza
  Igizeni mazungumzo baina ya dada na kaka kwa kushirikiana katika kundi la wanafunzi wawili wawili.

  Maigizo ya mazungumzo
  Igiza tena mazungumzo hayo baina ya kaka na dada kwa sauti. Zingatia matamshi bora na maana ya maneno yaliyotumika. Tumia kamusi ya Kiswahili sanifu kupata maana.

  B. Msamiati wa vifaa vya nyumbani
  Zoezi
  Rejelea mifano ya sentensi zifuatazo. Sasa tungeni sentensi zenu binafsi kwa kutumia maneno yaliyopigiwa mistari.

  1. Kiti hiki chako kimevunjika.
  2. Ule mto wake uko nje?
  3. Sebule hii yetu imepangwa vizuri?
  4. Nyumba hii inataka kufagiliwa.
  5. Wewe mwangalie mbuzi huyo.
  6. Mlango ule unataka kusafishwa.
  7. Funga dirisha lile.
  8. Wewe mfunge mbwa huyu.
  9. Paka yupi amekula?
  10. Ni chumba gani unachokitaja?

  C. Sarufi
  Ngeli ya A–WA na vivumishi vya kuulizia na kuonyesha
  Tazama michoro ifuatayo kwa makini. Je, unaweza kusema nini kuhusu michoro hiyo na maandishi yaliyopo chini yake?

  

  (a)                                                     (b)
  1. Huyu mjomba wangu ni mpole.      Hawa wajomba wetu ni wapole.

  (c)                                                     (d)
  2. Sikio la binamu huyo halijapona.  Masikio ya mabinamu hao hayajapona.

  (e)                                                     (f)
  3. Kitabu cha dada yule ni kipya.     Vitabu vya kina dada wale ni vipya.

  Maelezo muhimu
  • Vivumishi vionyeshi huonyesha iwapo kitu kipo karibu, mbali kidogo ama mbali sana.

  Mfano:

  

  • Vivumishi viulizi huuliza maswali, kwa mfano:

  

  Zoezi la 1
  Kwa ushirikiano na wenzako, tungeni sentensi sahihi kwa umoja na wingi kwa kutumia sifa zifuatazo:

  a) huyu, huyo, yule
  b) hiki, hicho, kile
  c) humu, humo, mle
  d) changu, chako, chake
  e) mkubwa, mdogo, mweusi, mnene

  Zoezi la 2
  Soma sentensi zifuatazo. Katika vikundi vya wanafunzi watatu watatu, eleza maana ya maneno yaliyopigwa mstari.

  1. Mama yangu anafagia.
  2. Mbuzi mnono amesimama.
  3. Nyumba kubwa inajengwa.
  4. Binamu huyo atakuja.
  5. Hii ni sahani yake.
  6. Sebuleni kuna kochi jipya.
  7. Mlango ule haufunguki.
  8. Babu yupi analisha ng’ombe?
  9. Dada gani atapewa zawadi?

  Zoezi la ziada
  1. Kwa kujitegemea, tunga sentensi kwa kutumia nomino kumi za vifaa vinavyopatikana nyumbani.
  2. Sahihisha sentensi zifuatazo:

  Kwa mfano: Kijiko hiki ni kisafi.
  Jibu: Kijiko hiki ni safi.
  a) Ng’ombe imezaa.
  b) Kaka changu ni mkubwa.
  c) Mbuzi hiki ni changu.
  d) Mlango huu ni pana.
  e) Nyumba mdogo imejengwa.

  D. Tahajia na matamshi bora
  Soma sentensi zifuatazo bila kusitasita kwa kuzingatia matamshi sahihi.
  1. Kaka yangu anafagia nyumba.
  2. Mbwa yupi anabweka?
  3. Meza yake imevunjika.
  4. Bibi yako amekusalimu.
  5. Helena na Juma ni ndugu zangu.
  6. Kuku wake anataga mayai.
  7. Punda mzuri anabeba mizigo.
  8. Ngamia mkubwa atauzwa.
  9. Nyanya yako anaitwa nani?
  10. Kikombe kizuri kimelindwa.

  Somo la Tano
  Uhusiano wa Kifamilia Pamoja na Vivumishi vya Ngeli ya A–WA

  A. Michoro ya watu katika jamii
  Tazama michoro ifuatayo kisha utumie vivumishi vimilikishi ulivyojifunza katika ngeli ya A-WA kutunga sentensi sahihi. Kwa mfano:

  Baba yangu ni mpole.

  

  

  B. Kifungu kuhusu uhusiano wa kifamilia
  Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, someni kifungu kifuatacho kuhusu uhusiano wa kifamilia.

  Ngabo amemwoa Neza. Gasimba ni kaka mdogo wa Bw Ngabo na Mihigo ni kakake mkubwa. Bw Ngabo ana dada anayeitwa Mutesi. Watoto wa Bw Ngabo na Bi Neza ni Mutoni na Gahigi. Mutoni ni msichana na Gahigi ni mvulana. Bi Neza ana dada anayeitwa Uwase. Gahigi amemwoa Keza na wana binti anayeitwa Gatako. Gatako ameolewa na Mugisha. Mtoto wao ni Mugabo. Gasore ni kaka ya Uwase na Neza.

  Ndugu wa kike huitwa dada. Mutoni ni dada yake Gahigi.
  Ndugu wa kiume huitwa kaka. Gahigi ni kaka yake Mutoni.
  Mtu aliyekuoa utamwita mume wako. Bw Ngabo ni mume wa Bi Neza.
  Mtu uliyemwoa utamwita mke wako. Bi Neza ni mke wa Bw Ngabo.
  Ndugu ya mke wako au ndugu ya mume wako utamwita shemeji. Gasimba na Bi Neza wanaitana shemeji. Pia Mihigo na Bi Neza wataitana shemeji.

  Kaka ya baba anaitwa baba mkubwa au baba mdogo. Gasimba ni baba mdogo wa Mutoni na Gahigi. Gasimba ni kaka ya baba yao (Bw Ngabo).

  Mtoto wa mwanao anaitwa mjukuu. Gahigi ni mtoto wa Bi Neza na Mitaako ni mtoto wa Gahigi, hivyo Mitaako ni mjukuu wa Bi Neza.

  Majina mengine ya ukoo ni:
  Mtoto wa mjukuu anaitwa kitukuu.
  Mtoto wa kitukuu anaitwa kilembwe.
  Mtoto wa kilembwe anaitwa kilembwekeza.
  Baba ya mume wako anaitwa baba mkwe.
  Mama ya mke wako anaitwa mama mkwe.
  Mama ya baba au mama anaitwa nyanya.
  Baba ya mama au baba anaitwa babu.
  Dada ya baba yako anaitwa shangazi.

  Zoezi la ufahamu
  Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, jadili majibu sahihi kwa maswali yanayofuata kisha myanakili katika madaftari yenu.

  1. Mama ya mama yangu anaitwa ____________________.
  2. Ndugu wa kike wa baba yangu anaitwa ____________________.
  3. Baba ya mume wangu anaitwa ____________________.
  4. Mtoto wa mjukuu anaitwa ____________________.
  5. Baba ya baba yangu anaitwa ____________________.

  C. Kusikiliza na kuzungumza
  Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, someni mifano ifuatayo kwa sauti na kwa matamshi sahihi. Jadili maana za maneno yaliyokolezwa rangi.

  1. Baba yangu amefika.
  2. Mama yake amepika chakula.
  3. Dada yako atakuja.
  4. Kaka yangu ni mchezaji hodari.
  5. Kina babu zetu ni matajiri.
  6. Nyanya yake ni mgonjwa.
  7. Familia yao ni ya watu sita.
  8. Mjomba wangu anaandika.
  9. Shangazi yako hajaondoka.

  Soma mazungumzo yafuatayo baina ya mzazi na mtoto kuhusu ugomvi na majirani.
  Mzazi: Habari Mutoni?
  Mtoto: Nzuri baba.
  Mzazi: Kwa nini unagombana na mtoto wa jirani?
  Mtoto: (Anasita) Ni yeye alianza kunitusi.
  Mzazi: Unajua matusi ni mabaya? Kwa nini unaleta chuki?
  Mtoto: Pole baba. Nitazingatia amani.
  Mzazi: Vyema. Usiyarudie makosa hayo.
  Mtoto: Ndiyo baba.
  Mzazi: Kaka yako yuko wapi?
  Mtoto: Anachunga mbuzi na ng’ombe.
  Mzazi: Sawa. Paka wangu yuko wapi?
  Mtoto: (Akitabasamu) Huyo hapo.

  Zoezi la kuigiza
  Katika vikundi vya wanafunzi wawili wawili, igizeni mazungumzo baina ya mzazi na mtoto kuhusu kuleta amani katika familia.

  Zoezi la utafiti
  Tambueni na kuorodhesha maneno yote mapya katika mazungumzo baina ya mzazi na mtoto. Jaribu kuyatamka kwa sauti sahihi kulingana na sauti za Kiswahili. Pia, shirikiana na wenzako kupata maana yake katika kamusi ya Kiswahili ama kwa kurejelea muktadha wa matumizi.

  Zoezi la kusikiliza na kuzungumza
  Katika daftari lako, jaza mapengo katika sentensi hizi. Zingatia mazungumzo baina ya Mzazi na Mtoto.

  1. Mazungumzo ni baina ya ____________ na ____________.
  2. Mtoto anaitwa ____________.
  3. Jibu la ‘Habari’ ni ____________.
  4. Mutoni aligombana na mtoto wa ____________.
  5. ____________ ni mabaya.
  6. Kwa nini unaleta ____________?
  7. ____________ baba.
  8. Nitafanya ____________.
  9. ____________ yako yuko wapi?
  10. Anachunga ____________ na ____________.

  Zoezi la mjadala
  Jadilianeni namna mnaweza kudumisha amani na upendo shuleni na nyumbani.

  D. Msamiati wa familia
  Soma mazungumzo baina ya mzazi na mtoto mara nyingine tena. Kwa kutumia maana ya maneno mapya mliyopata, tunga sentensi fupi fupi na sahihi. Tafiti zaidi kwenye kamusi ya Kiswahili iwapo bado hamna uhakika

  Zoezi la ubunifu
  Someni kwa pamoja mifano ya sentensi zifuatazo kisha tungeni sentensi nyingine kwa kutumia maneno yaliyopigiwa mistari.

  1. Kwa nini unagombana na jirani?
  2. Matusi ni mabaya.
  3. Pole baba.
  4. Usirudie makosa.
  5. Kaka yako yuko wapi?
  6. Anachunga mbuzi na ng’ombe.
  7. Huyo hapo!
  8. Nitazingatia amani.
  9. Kwa nini unaleta chuki?
  10. Huyu ni paka wangu

  E. Sarufi
  1. Tambua vivumishi vimilikishi katika sentensi hizi kwa kujitegemea.
  a) Bibi yetu ameketi sebuleni.
  b) Paa la nyumba yangu ni bovu.
  c) Mbuzi mnono ni wako.
  d) Mbwa anayebweka ni wake.
  e) Sufuria yenu ni safi.

  Maelezo muhimu
  Kivumishi kimilikishi ni neno ambalo huonyesha mtu au kitu fulani ni cha nani au kinamilikiwa na nani. Hutumika pamoja na nafsi tatu zinazopatikana katika lugha ya Kiswahili. Mifano ya vivumishi vimilikishi ni:

  -angu                                                  -etu
  1. Mtoto wangu amefika.                      Watoto wetu wamefika
  2. Mwalimu wangu ameondoka.            Walimu wetu wameondoka.

  -ako                                                      -enu
  3. Mbwa wako anabweka.                      Mbwa wenu wanabweka.
  4. Kuku wako anataga mayai mengi.     Kuku wenu wanataga mayai mengi.

  -ake                                                      -ao
  5. Paka wake amelala.                          Paka wao wamelala.
  6. Ng’ombe wake anakula nyasi.           Ng’ombe wao wanakula nyasi.

  2. Kwa ushirikiano na wenzako, chagua sentensi sahihi pekee kati ya hizi.
  a) Kondoo imezaa leo.                      b) Ngamia ulibeba mizigo.
  c) Paka changu anakula panya.       d) Kochi langu ni zuri.
  e) Babu yake anafanya kilimo.          f) Mama chake ni daktari.
  g) Dada yako anacheza kandanda.  h) Tumia pesa hii vyema.
  i) Jirani yako ni ndugu yangu.           j) Paka wangu amelala.

  Maelezo muhimu
  Sentensi huwa sahihi kwa misingi ya usahihi wa upatanisho wa kisarufi wa ngeli mbalimbali.

  3. Ongeza kivumishi cha sifa mbele ya kila nomino. Sasa mwambie mwenzako akosoe jawabu lako kwa njia ya kushirikiana wawili wawili.

  Mfano: Sufuria nzuri
  a) Kochi ___________      f) Kijiko ___________
  b) Mlango ___________   g) Dirisha ___________
  ch) Meza ___________     h) Dada ___________
  d) Shangazi ___________ i) Ami ___________
  e) Mjomba ___________   j) Binamu ___________

  4. Ongezea kiulizi kutegemea nomino kisha watajie wenzako jawabu lako. Tumia gani ama yupi.
  Mfano: Baba ___________?
  Jibu: Baba yupi?
  a) Sufuria __________?
  b) Mama ___________?
  c) Kaka ___________? d) Kikombe ___________?
  e) Mbuzi ___________?

  F. Tahajia na matamshi bora

  Zoezi la tahajia na matamshi bora
  1. Tamka maneno yafuatayo kwa sauti sahihi ya Kiswahili kwa ushirikiano na wenzako.
  a) Sufuria               b) Kochi                       c) Dirisha
  d) Shangazi           e) Binamu                     f) Ami

  2. Andika maneno yafuatayo kwa hati nzuri.
  a) Usirudie makosa.                  b) Matusi ni mabaya.
  c) Kaka yako yuko wapi?          d) Anachunga mbuzi na ng’ombe.
  e) Mbuzi mnono ni wako.

  Nyumba: makao ya binadamu ya kukaa ndani
  Mgeni:    mtu anayetembelea mahali kwa mara ya kwanza; mwalikwa
  Chai:      kinywaji kinachotokana na majani ya mchai
  Ndugu:   neno la heshima la kumwita mtu wa kike au kiume; jamaa ya mtu
  Mabati:   aina ya madini ambayo hutengenezwa ili kuezekea paa la nyumba
  Paa:       sehemu ya juu ya nyumba (ndani)
  Msonge: nyumba ya mviringo; imejengwa kwa miti, udongo na nyasi
  Ghorofa: nyumba iliyojengwa juu ya nyingine
  Mawe:     umoja wa ‘jiwe’; kipande cha mwamba ambacho ni kigumu
  Kasri:     jumba la mfalme
  Nyumba ya mawe: makao ya binadamu yaliyotengenezwa kwa mawe katika kuta zake
  Babu:     baba yake mama au baba
  Nyanya: mama yake mama au baba
  Mpwa:    mtoto wa kaka yangu
  Shangazi: dada ya baba
  Ami:       kaka ya mama
  Dari:       sakafu ya juu ya nyumba
  Sakafu:  sehemu ya chini ya nyumba
  Ukuta:    sehemu mojawapo ya upande wa nyumba iliyojengwa wima
  Mlango: nafasi ya kuingilia ndani ya nyumba
  Dirisha: sehemu ndogo ya uwazi kwenye nyumba ya kuleta mwangaza ndani ya nyumba

  Mbu:       mdudu anayesababisha ugonjwa wa malaria
  Kunguni: mdudu anayekaa vitandani na kunyonya damu
  Kiroboto: mdudu anayeuma na anapenda vumbi
  Ugonjwa: maradhi; ukosefu wa afya mwilini
  Vumbi:     ungaunga wa mchanga
  Ngeli:      kundi la majina (nomino) yanayofanana
  Jogoo:    kuku wa kiume
  Malaika: kiumbe wa mbinguni (kidini)
  Shetani: kiumbe wa mbinguni anayeaminika kudhuru binadamu

  Mark as done
• Mada Ndogo:
  

  Msamiati wa Mazingira ya Utawala

  
  

  Somo la Kwanza: i) Nchi yangu
                               ii) Dira ya Dunia
  Somo la Pili:        Ofisi ya tarafa yangu
  Somo la Tatu:      Utawala bora

  
  

  Somo la Kwanza
  

  Nchi Yangu

  A. Ramani ya nchi ya Rwanda
  Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, tazameni ramani hii kisha mueleze mnachokiona.

  

  Soma kifungu cha habari kinachofuata kuhusu ‘Nchi Yangu.’
  (Munezero ni Mnyarwanda na anapenda sana nchi yake ya Rwanda.)

  Jina langu ni Munezero. Nchi yangu ni Rwanda. Rwanda ni mojawapo ya nchi za Bara la Afrika. Mimi ninapenda sana nchi yangu. Rwanda ina mikoa minne na mji wa Kigali. Kigali ni mji mkuu wa Rwanda. Mji wa Kigali una mitaa mbalimbali. Kuna mitaa ya biashara ndogo ndogo na mitaa ya biashara kubwa kubwa. Mimi ninaishi katika wilaya ya Kamonyi.

  
  

  Rwanda imezungukwa na nchi nne. Sehemu ya kusini kuna nchi ya Burundi. Sehemu ya kaskazini kuna nchi ya Uganda. Sehemu ya mashariki kuna nchi ya Tanzania na sehemu ya magharibi kuna nchi ya Jamhuri ya Kidemokrasia ya Kongo. Rais wa Rwanda na viongozi wengine wanapenda wananchi wote.
  Wao wanashirikiana na raia katika shughuli za kuendeleza nchi na kudumisha amani.

  
  

  Nchini Rwanda kuna wabunge wanaosimamia raia wote na kuandaa sheria nzuri. Mawaziri wanaunda serikali ya Rwanda, wakuu wa mikoa wanaongoza vizuri mikoa yao. Wakuu wa wilaya na halmashauri zao wanashirikiana kuendeleza miradi ya wilaya zao. Wakuu wa tarafa na Halmashauri za Tarafa wanatoa mchango mkubwa katika shughuli za kimaendeleo za tarafa zao.

  
  

  Wakuu wa kata na wakuu wa vijiji nao ni ngazi muhimu za uongozi bora nchini Rwanda. Mimi ninapenda wimbo wa taifa na bendera ya taifa langu. Viongozi wazuri wanashirikisha wananchi wao kupanga shughuli za kuendeleza nchi yangu; kujenga barabara nzuri, kujenga shule, kujenga vituo vya afya na hospitali, kupanda miti, kuchimba mifereji ya maji safi, na kadhalika. Mimi ninajivunia nchi yangu. Mimi ninapenda nchi yangu, Rwanda.

  
  

  B. Msamiati mpya kuhusu nchi ya Rwanda
  Soma tena kifungu cha habari kilicho hapo juu kisha uandike msamiati ulio mpya kwako.

  
  

  Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, tafuteni maana za msamiati huo. Tumia kamusi ya Kiswahili pale panapohitajika.

  Kwa mfano:
  Mkoa - jimbo la utawala; eneo la utawala lenye wilaya kadhaa

  
  

  Zoezi la 1
  Kwa kuzingatia mifano ya sentensi zilizotolewa hapa chini, jaribu kutunga sentensi moja moja kwa kutumia maneno yaliyotiwa rangi ya chungwa na kupigwa mstari.

  
  

  1. Bara la Afrika limeundwa na nchi nyingi. Kwa mfano: Rwanda, Burundi, Uganda, Tanzania, Namibia, Zimbabwe, na kadhalika.
  2. Rais wa Rwanda anaongoza nchi ya Rwanda na anahimiza usawa wa kijinsia kwa Wanyarwanda wote.
  3. Wilaya ya Musanze inawaelimisha wananchi wake namna ya kujikinga dhidi ya ugonjwa wa malaria.
  4. Mimi ni mwananchi wa Rwanda; wazazi wangu ni Wanyarwanda na ninaishi nchini Rwanda.
  5. Baada ya miaka mitano Wanyarwanda hupiga kura na kujichagulia wabunge wao.
  6. Ni vizuri kutoa mchango wako kwa kulipa ushuru ili kuendeleza nchi yako.
  7. Mtaa wa biashara kubwa unapatikana katika tarafa ya Nyarugenge, mjini Kigali.
  8. Barabara ya Kigali-Huye imetengenezwa vizuri sana.
  9. Hospitali ya Kabgayi ina madaktari wengi. Wao wanatibu wagonjwa wote vizuri.
  10. Ni muhimu kushiriki katika shughuli za kimaendeleo; kujenga barabara, miji, shule, hospitali na kadhalika.
  11. Jamhuri ya Rwanda inashirikisha Wanyarwanda wote katika uongozi wao; walemavu, wanawake, wanaume na vijana.
  12. Serikali ya Rwanda inahimiza umoja na ushirikiano wa Wanyarwanda.
  13. Sheria ya Rwanda inakataa kutumia watoto kufanya kazi ngumu.

  
  

  Zoezi la 2
  Jipange katika makundi ya wanafunzi watatu watatu kisha mhusishe sentensi zilizo hapo chini na kinachoendelea katika picha zifuatazo.

  
  

  

  a) Wanyarwanda wote hukutana na kusafisha mazingira, kuchimba mifereji ya maji, kutengeneza barabara, na kadhalika. Shughuli hizi zinajulikana kwa jina la ‘Umuganda’.

  b) Kushirikiana katika kazi ni miongoni mwa shughuli za kuendeleza nchi yangu.
  c) Bendera ya taifa la Rwanda imepandishwa mbele ya wanafunzi wa shule yetu. Bendera pia inaonekana katika ofisi ya mkuu wa mkoa wa kusini.

  
  

  Zoezi la 1
  Katika makundi ya wanafunzi wanne wanne, jadili kuhusu shughuli mbalimbali za kimaendeleo zinazofanywa katika vijiji vyenu.

  
  

  Zoezi la 2
  Jibu maswali yafuatayo kuhusu uongozi na maeneo mbalimbali.

  1. Nchi yangu ni __________________ .
  2. Bara langu ni ______________.
  3. Rwanda imezungukwa na nchi mbalimbali: Kusini kuna ____________ Kaskazini kuna ______________, Mashariki kuna ___________ na Magharibi kuna________________.
  4. Mkoa wangu ni ____________, wilaya yangu ni ____________, tarafa yangu ni ______ _______ na kata yangu ni ______ _______.
  5. Wananchi wa Rwanda wanaitwa ______ _______. Wananchi wa Burundi wanaitwa ______ _______. Wananchi wa Uganda ni ____________ na wananchi wa Kenya ni ______ _______.
  6. Rais wa nchi yangu anaitwa _____________.
  7. Watu wanaowawakilisha Wanyarwanda na kuandaa sheria nzuri ni_____________.
  8. Shughuli zinazoendelezwa katika nchi yangu ni ______ _______.
  9. Mkuu wa mkoa wangu anaitwa ______ ______. Mkuu wa wilaya yangu ni ______ _______. Mkuu wa tarafa yangu anaitwa ______ _______. Mkuu wa kata yangu ni ______ _______ na Mkuu wa kijiji changu anaitwa______ _______.
  10. Kwa kujichagulia viongozi wazuri wananchi wa _____________ ya Rwanda wanashirikiana wote.
  

  
  

  C. Dira ya dunia
  Tazama mchoro ufuatao kisha utoe maoni yako kuhusu sehemu mbalimbali unazoziona kwa kuzilinganisha na maelezo yaliyo hapo chini.

  

  1. Kaskazini
  2. Kaskazini Mashariki
  3. Mashariki
  4. Kusini Mashariki
  5. Kusini
  6. Kusini Magharibi
  7. Magharibi
  8. Kaskazini Magharibi

  
  

  Maelezo muhimu
  1. Dira ni chombo ambacho hutumiwa kuwaelekeza wasafiri katika pande za Dunia.
  2. Pande nne kuu za Dunia ni: Kaskazini, Kusini, Mashariki na Magharibi.
  3. Jua huchomoza kutoka upande wa Mashariki. Wakati huu huitwa macheo.
  4. Jua hutua upande wa Magharibi. Wakati huu huitwa machweo.
  

  
  

  Zoezi la 3
  Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, jadili maswali yaliyo hapa chini kisha myanakili katika madaftari yenu.

  1. Taja upande ulio kati ya Kaskazini na Magharibi.
  2. Taja upande ulio kati ya Mashariki na Kusini.
  3. Lango la shule yenu liko upande upi kutoka kwa darasa lenu?

  
  

  i) Msamiati wa siku za wiki
  Jigaweni katika makundi ya wanafunzi wawili wawili kisha mzitaje siku za wiki mnazozifahamu.

  
  

  Tathmini
  a) Siku za wiki huwa ngapi? Zitaje.
  b) Aghalabu siku za mapumziko kwa ajili ya shughuli za kidini huwa zipi?

  
  

  Maelezo muhimu
  a) Wiki pia huitwa juma.
  b) Wiki moja ina siku saba ambazo ni: Jumatatu, Jumanne, Jumatano, Alhamisi, Ijumaa, Jumamosi na Jumapili.
  c) Wanafunzi katika shule nyingi huhudhuria masomo kuanzia Jumatatu hadi Ijumaa. Ijumaa, Jumamosi na Jumapili wanafunzi Waislamu na Wakristo huhudhuria ibada zao tofauti tofauti.

  
  

  Matumizi katika sentensi
  1. Tutafanya mtihani Jumatatu ijayo.
  2. Baba yangu hupenda kucheza kandanda Alhamisi.
  3. Kaka yangu atasafiri Ijumaa asubuhi.
  4. Sisi huenda kanisani kila Jumapili.
  5. Mama hupenda kufua nguo zetu Jumamosi.

  
  

  Zoezi la Mjadala
  Jadili mbele ya wanafunzi wenzako shughuli zako za kila siku kuanzia Jumatatu hadi Jumapili.

  
  

  ii) Miezi ya mwaka
  Andika katika daftari lako miezi yote iliyo katika kalenda ya mwaka ambayo unaifahamu.

  
  

  Tathmini
  1. Taja mwezi wa kwanza wa mwaka.
  2. Taja mwezi wa nne wa mwaka.
  3. Taja miezi miwili iliyo katikati ya mwaka.
  4. Taja mwezi wa mwisho wa mwaka.
  Jigawe katika makundi ya wanafunzi wawili wawili kisha mjibu maswali ya tathmini yaliyo hapo juu.

  
  

  Maelezo muhimu
  Mwaka ni jumla ya miezi kumi na miwili ya kalenda ambayo ni:
  1. Januari              2. Februari                    3. Machi               4. Aprili
  5. Mei                    6. Juni                           7. Julai                 8. Agosti
  9. Septemba        10. Oktoba                    11. Novemba        12. Disemba

  
  

  Matumizi katika sentensi:
  1. Tutafungua shule Januari tarehe tano.
  2. Likizo ya mama huwa mwezi wa Aprili.
  3. Mhubiri mashuhuri atakuja kanisani kwetu Agosti.
  4. Sikukuu ya Krismasi husherehekewa Disemba.
  

  
  

  Soma kifungu kifuatacho:
  Sikukuu ya Noeli (Krismasi) husherehekewa mwezi wa Disemba tarehe ishirini na tano kila mwaka. Huu huwa wakati wa Wakristo kusherehekea kuzaliwa kwa Yesu Kristo wanayemwamini kuwa Mkombozi wao. Tarehe ishirini na sita Disemba kila mwaka huwa siku ya mapumziko ambapo watu hupeana na kupokea zawadi za Krismasi. Hii huwa ishara ya kukumbuka Yesu Kristo alivyopewa zawadi alipozaliwa.

  
  

  Tarehe moja mwezi wa Januari, watu wengi hufurahia kumaliza mwaka na kuanza mwaka mpya. Sikukuu ya Mashujaa wa Rwanda huadhimishwa tarehe ya kwanza ya mwezi ya Februari. Hii huwa siku ya kuwasherehekea mashujaa katika nchi yetu. Mashujaa ni watu mashuhuri ambao wamechangia katika maendeleo, ukombozi na marudiano katika nchi yetu ya Rwanda. Tarehe saba ya mwezi wa Aprili huwa sikukuu ya makumbusho ya kimbari dhidi ya Watutsi yaliyofanyika mwaka wa elfu moja mia tisa tisini na nne.

  
  

  Sikukuu ya Wafanyakazi huwa tarehe moja ya mwezi wa Mei. Hii huwa siku ya kuwasherehekea wafanyakazi wote nchini mwetu. Sikukuu ya Uhuru huwa tarehe moja ya mwezi wa Julai. Tarehe nne ya mwezi wa Julai huwa sikukuu ya Ukombozi. Siku ambayo inaaminika Maria alienda mbinguni (Assumption) husherehekewa tarehe kumi na tano mwezi wa Agosti. Sikukuu ya Watakatifu wote husherehekewa tarehe moja ya mwezi wa Novemba. Sikukuu za Pasaka, Ijumaa kuu na Idi-ul-fitri ni sherehe za kidini zisizokuwa na tarehe maalumu mwakani.

  
  

  Mwezi wa Machi, mwezi wa Aprili na mwezi wa Mei ni msimu wa mvua nyingi nchini Rwanda. Miezi ya Juni, Julai na Agosti ni kipindi kirefu cha jua kali. Miezi ya Septemba, Oktoba, Novemba na Disemba pia ni kipindi kirefu cha mvua kiasi nchini kote.

  
  

  Zoezi la 1
  1. Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, andika majina ya miezi ya mwaka yaliyojitokeza katika kifungu kilicho hapo juu.
  2. Yapange majina hayo ya miezi kuanzia mwezi wa kwanza wa mwaka hadi mwezi wa mwisho wa mwaka.

  
  

  Zoezi la 2
  Soma tena kifungu kilicho hapo juu. Baada ya kusoma, dhihirisha vipindi vya misimu mbalimbali vinavyopatikana nchini Rwanda.

  
  

  Zoezi la 3
  Nakili maswali haya katika daftari lako kisha ujaze nafasi zilizo wazi kwa majibu sahihi.

  1. Ni mwezi upi ulio katikati ya Mei na Julai? ___________________
  2. Siku ya wafanyakazi duniani husherehekewa mwezi upi? ______________
  3. Taja mwezi wa saba katika kalenda ya mwaka ______________.
  4. Mwezi wa kwanza katika kalenda ya mwaka ni upi? ______________

  
  

  D. Sarufi
  Umoja na wingi wa majina katika ngeli ya I-ZI
  Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, someni tungo zifuatazo katika umoja na wingi, kisha mjadili mabadiliko yanayojitokeza.

  
  

  Umoja                                 Wingi
  1. Nchi inaendelea sana.    Nchi zinaendelea sana.
  2. Nguo itashonwa.             Nguo zitashonwa.
  3. Sahani imevunjika.         Sahani zimevunjika.
  4. Nyumba imebomoka.      Nyumba zimebomoka.
  5. Ngozi imepakwa mafuta. Ngozi zimepakwa mafuta.
  

  
  

  Tathmini:
  Umegundua nini kutokana na sentensi zilizo hapo juu?
  

  
  

  Maelezo muhimu
  Katika upatanisho wa kisarufi, majina katika ngeli ya I-ZI hutumia kiambishi ‘i-’ katika umoja na kiambishi ‘zi-’ katika wingi. Tazama sentensi 1-5 zilizo hapo juu.

  
  

  Majina katika ngeli ya I-ZI huwa hayabadiliki katika umoja na wingi. Hubaki vilevile. Kwa mfano:
  

  
  

  Zoezi la 1
  Katika makundi ya wanafunzi watatu:

  a) Andika majina kumi katika ngeli ya I-ZI katika umoja na wingi.
  b) Tunga sentensi kumi katika umoja na wingi katika ngeli ya I-ZI.

  
  

  Zoezi la 2
  Linganisha maneno katika kila kifungu cha sentensi ulizosoma katika umoja na wingi.

  
  

  Zoezi la 3
  Andika sentensi zifuatazo katika wingi.

  
  

  Mfano: Bendera ile inapepea.
  Jibu: Bendera zile zinapepea.
  1. Shule ile imefunguliwa.
  2. Ngazi iliyonunuliwa imevunjika.
  3. Saa yake imeuzwa.
  4. Kofia ya baba imepotea.
  5. Taa ile itazimika.

  
  

  E. Mazoezi ya marudio
  Zoezi la 1
  Katika daftari lako, kamilisha sentensi zifuatazo kwa kutumia kiambishi cha ngeli kinachofaa.

  Mfano: Nchi ya Burundi ___ napakana na nchi ya Tanzania.
  Jibu: Nchi ya Burundi inapakana na nchi ya Tanzania.
  1. Jamhuri ya Rwanda _ _napakana na Jamhuri ya Burundi huko Kusini.
  2. Wilaya za Rubavu na Ngororero _ _najitokeza katika jimbo la Magharibi.
  3. Jamhuri za bara la Afrika _ _nashirikiana katika maendeleo ya wananchi wake.
  4. Nchi za Afrika Mashariki _ _natumia lugha ya Kiswahili.
  5. Tarafa ya Nyarugenge _ _mejengwa katikati mjini Kigali.
  6. Nchi za Ubelgiji na Ufaransa _ _najitokeza barani Ulaya.
  7. Nchi ya Marekani _ _na raia wengi.
  8. Nchi ya Uchina _ _na teknolojia nzuri.
  9. Shule yangu _na walimu wenye bidii lakini shule ya Muneza na shule ya Musana _na walimu wavivu.
  10. Karatasi zangu _ _meanguka chini.

  
  

  Zoezi la 2
  Andika umoja au wingi wa sentensi zifuatazo kwa kujaza nafasi zilizoachwa wazi katika daftari lako.

  Mfano: Likizo yake itaanza kesho
  Jibu: Likizo zao zitaanza kesho.
  Umoja                                         Wingi
  1. Nyumba yangu inajengwa.       - _____________ _________
  2. _____________________      - Kalamu zenu zinaandika vizuri.
  3. Sauti yako inapendeza sana.   - ______________________
  4. Baiskeli yake imeharibika.        - _____________ _________
  5. _____________________      - Suruali zao zimechafuka sana.

  6. _____________________ - Ndege zao zimeanguka.
  7. Mama anafua nguo yake. - _____________ _________
  8. Wewe unapaza sauti yako. - _____________ _________
  9. Kampuni yao imestawi tena. - _____________ _________
  10. _____________________ - Barabara zetu zinajengwa vijijini.

  
  

  Zoezi la 3
  Sentensi hizi zina makosa. Zisahihishe.
  1. Nguo nyake imechanika.
  2. Kaka wako anavuka mpaka wa Gatuna kuenda nchi ya Uganda.
  3. Dada wangu na kaka wetu wanasoma vizuri.
  4. Mama wetu wanalima shamba na baba wetu wanavuna.
  5. Mtoto mwangu anaenda kwenye ofisi ya wilaya wetu.
  6. Tarafa zangu ina miradi ya kuendeleza wananchi.
  7. Baiskeli yetu imetengezwa.
  8. Kalamu kangu zinaandika vizuri.
  9. Nyumba nyetu inajengwa mjini Kigali.
  10. Nchi nyao inatajirika siku baada ya siku.
  

  
  

  Zoezi la Kuigiza
  Mbele ya wanafunzi wenzako, jitambulishe kwa kueleza jina lako, mkoa au jimbo lako, wilaya yako, tarafa yako, kata yako na kijiji chako.
  

  
  

  Mfano: Mimi ninaitwa Amahoro. Mimi ninaishi mkoa wa Kaskazini nchini Rwanda.
  

  Zoezi la Imla
  Funga kitabu chako, kisha katika daftari lako, andika kwa usahihi maneno na vifungu vya maneno utakavyosomewa na mwalimu wako.
  

  
  

  Somo la Pili
  

  Ofi si ya Tarafa Yangu

  Tazama picha hii:

  
  

  Zoezi la makundi
  Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, tungeni sentensi kwa kueleza mnachokiona katika picha iliyo hapo juu.

  
  

  Mazungumzo kuhusu ofi si za kiutawala
  Soma mazungumzo yaliyo hapo chini kati ya Sugira, Uwera na Mpigapicha. (Sugira anamkuta Uwera kwenye tarafa yao ya Nyarubaka na kuanza kuzungumza. Sugira anahitaji kitambulisho na Uwera anataka kumwona Afisa wa Elimu ili atoe ombi lake kuhusu kubadilisha shule.)
  Sugira:             Habari za siku nyingi Uwera?
  Uwera:             Nzuri. Kumbe wewe pia uko hapa?
  

  Sugira:             Ndiyo. Ninataka kitambulisho.
  Uwera:             Wewe una umri wa kupata kitambulisho?
  Sugira:             Ndiyo. Ninataka kupiga picha ya kuweka kwenye kitambulisho. Je, na wewe pia unahitaji    kitambulisho?
  Uwera:            Hapana. Mimi ninataka kumwona Afisa wa Elimu. Ninataka kubadilisha shule.
  Sugira:           Unataka kuendeleza masomo yako katika shule gani?
  Uwera:           Ninataka kuendeleza masomo yangu katika shule ya Sekondari ya Nyamabuye. Shangazi yangu anaishi mjini Muhanga.     Yeye ananisaidia katika masomo yangu.
  Sugira:         Sawa. Shule ya Nyamabuye ni nzuri na ina walimu wazuri. Je, likizo hii ilikuwa vipi?
  Uwera:          Likizo hii ilikuwa nzuri. Mimi nilimtembelea nyanya yangu na kumsaidia katika kazi za kilimo.
  Sugira:         Je, nyanya yako ana mashamba karibu na mabonde ya maji? Msimu huu ni wa jua kali.
  Uwera:          Kweli. Wakulima wengi hulima sana kuanzia mwezi wa Septemba hadi mwezi wa Novemba kila mwaka. Lakini, yeye hupanda mimea tofauti karibu na Mto Mukungwa.

  
  

  (Sugira anaangalia upande ambapo kuna Mpiga picha. Anaona kuwa ni zamu
  yake ya kupigwa picha.)

  Sugira:          Ah! Sasa ninaona kuwa ni zamu yangu ya kupigwa picha. Acha niende.
  Uwera:           Sawa. Na mimi ninaenda kumwona Afisa wa Elimu ili anihudumie.
  Sugira:           Sawa. Tutaonana.
  Mpiga picha: Sugira!
  Sugira:           Abeee!
  Mpiga picha: Kuja hapa. Jipange vizuri. Kaa vizuri nikupige picha.

  Sugira:            Sawa. (Sugira anapigwa picha)
  Mpiga picha:  Fika Jumatatu wiki ijayo upate kitambulisho chako.
  Sugira:           Asante sana.
  Mpiga picha: Karibu. Safari njema.
  Sugira:          Asante.

  
  

  Zoezi la ufahamu
  Soma tena mazungumzo kati ya Uwera, Sugira na Mpiga picha. Sasa jibu maswali yanayofuata.
  1. Uwera na Sugira wanakutania wapi?
  2. Sugira anatafuta nini?
  3. Uwera, anataka kumwona nani?
  4. Uwera anahitaji huduma gani?
  5. Uwera anataka kuendeleza masomo yake katika shule gani?
  6. Katika likizo, Uwera alifanya nini?
  7. Katika msimu wa mvua wakulima hupanda nini?
  8. Msimu wa mvua hujitokeza lini?
  9. Wanyama wanakosa nyasi za kula katika kipindi gani?
  10. Sugira atarudi kupata kitambulisho lini?

  
  

  A. Msamiati kuhusu ofisi za kiutawala
  Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, someni tena kifungu cha mazungumzo yaliyo hapo juu. Jaribuni kutafuta maana za msamiati mpya. Zingatieni matumizi ya msamiati huo katika kifungu cha mazungumzo husika. Tumieni kamusi ya Kiswahili pale panapohitajika.

  
  

  Kwa mfano:
  Kitambulisho: cheti au kadi yenye picha inayotumika kumtambulisha mtu au kujulisha mtu fulani ni nani

  Zoezi la maigizo
  Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, jaribu kuigiza mazungumzo kati ya Uwera, Sugira na Mpinga picha.

  Zoezi la 1
  Kwa kuzingatia mifano ya sentensi zilizotolewa hapa chini, jaribu kutunga sentensi moja moja kwa kutumia maneno yaliyopigiwa mstari.

  • Nchini Rwanda kuna msimu wa mvua nyingi kuanzia mwezi wa Septemba hadi Disemba. Msimu wa jua kali huanzia mwezi wa Juni hadi mwezi wa Agosti.
  • Afisa wa kilimo katika tarafa yangu anahimiza wananchi kupanda mbegu nzuri za mahindi.
  • Wakulima katika nchi yangu wanapanda mimea mbalimbali: maharagwe, mahindi, mihogo na kadhalika.
  • Mwezi wa kwanza wa mwaka ni Januari.
  • Mkuu wa Tarafa yangu anahudumia raia vizuri na kutatua shida zao.
  • Ni lazima kuonyesha afisa wa benki kitambulisho chako ili uweze kulipwa kutoka benki.
  • Kitambulisho changu kina picha nzuri.
  • Mto wa Mukungwa unapita katika wilaya za Gakenke na Musanze.

  
  

  Zoezi la 2
  Kamilisha sentensi zifuatazo kwa kutumia moja ya maneno yafuatayo kwa kila pengo:

  mimea, picha, kitambulisho, mwezi, mpaka, msimu, kuhudumia, imekamilika, zamu, Afisa wa Elimu, mwaka

  Mfano: Kamana anaingia ofisini ili ahudumiwe. Sasa ni _________ yake ya kumwona Mkuu wa Tarafa.
  Jibu: Kamana anaingia ofisini ili ahudumiwe. Sasa ni zamu yake ya kumwona Mkuu wa Tarafa.
  1. Katika __________ wa Aprili kuna mvua nyingi sana.
  2. Nchini Rwanda, __________ una vipindi viwili vya mvua na vipindi viwili vya jua.
  3. Sasa ni __________ yangu ya kuonana na mkuu wa wilaya.
  4. Kuanzia Juni hadi Agosti ni __________ wa jua kali.
  5. Mkuu wa shule yangu anatuomba kuleta __________ za kuweka kwenye vitambulisho vya shule.
  6. __________ mingi inapandwa wakati wa mvua.
  7. Mto Akanyaru unapitia kwenye __________ wa nchi za Rwanda na Tanzania.
  8. Mkuu wa Kata ya Rwigerero anapenda __________ wananchi na kutatua shida zao.
  9. Gasore anatoka kuomba __________ kwenye ofisi ya mkuu wa tarafa yake.
  10. __________ anapenda kuchunguza usafi shuleni.

  
  

  B. Sarufi: Ngeli ya U-I
  Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, someni sentensi zifuatazo. Jaribuni kutambua sifa zake za umoja na za wingi.
  Umoja: Mwaka unaanza kwa tarehe ya kwanza ya mwezi wa Januari.
  Wingi:  Miaka inaanza kwa tarehe za kwanza za miezi ya Januari.
  Umoja: Mwezi una siku nyingi.
  Wingi:  Miezi ina siku nyingi.
  Umoja: Mmea unapandwa shambani.

  Wingi:  Mimea inapandwa mashambani.
  Umoja: Mto unafurika katika msimu wa mvua.
  Wingi:  Mito inafurika katika misimu ya mvua.
  Umoja: Mguu unatembea haraka.
  Wingi:  Miguu inatembea haraka.

  
  

  Zoezi la 1
  Linganisha maneno yaliyopigiwa mstari katika kila kifungu cha sentensi hapo juu.

  Mfano:
  Umoja: Mguu unatembea haraka.
               Mmea unapandwa shambani.

  Jibu:
  Mguu unatembea/mmea unapandwa: kiambishi ‘u-’ katika kitenzi unatembea ni sawa na kiambishi ‘u-’ katika kitenzi unapandwa.
  • ‘u-’ ni kiambishi cha nafsi katika vitenzi unatembea na unapandwa.
  • Kiambishi hiki ‘u-’ kinawakilisha nafsi za majina mguu katika sentensi ya kwanza na mmea katika sentensi ya pili.
  Mguu - u + natembea
  Mmea - u + napandwa

  
  

  Zoezi la 2
  Andika sentensi zifuatazo katika wingi, kisha ulinganishe maneno yaliyopigiwa mstari.

  1. Mkeka unatandazwa chini.
  2. Mtego unanasa wanyama.
  3. Mgongo unasafishwa vizuri.
  4. Mwezi unaanza leo.
  5. Mwaka unatosha kukamilisha miradi yote.

  
  

  Tazama:

  

  Sehemu za maneno zilizopigiwa mstari ni viambishi nafsi vya vitenzi. Viambishi hivyo ni ‘u-’ katika umoja na ‘i-’ katika wingi. Katika sentensi (a) jina mwaka ndilo linarejelewa na kiambishi ‘u-’ katika umoja na kiambishi ‘i-’ kinarejelea jina miaka katika wingi. Katika sentensi (b) kiambishi ‘u-’ kinarejelea jina mwezi katika umoja na kiambishi ‘i-’ kinarejelea jina miezi katika wingi. Katika sentensi (c) kiambishi ‘u-’ kinarejelea jina msimu katika umoja na kiambishi ‘i-’ kinarejelea jina misimu katika wingi.

  
  

  Zoezi la 3
  Andika sentensi hizi katika umoja au wingi.

  Mfano: Mkono unaniuma. (Umoja)
  Jibu: Mikono inatuuma. (Wingi)
  Umoja                                        Wingi
  1. Mchango umetolewa.            ______________________
  2. ______________________ Miguu inanenepa.
  3. ______________________ Mipapai inachumwa.
  4. Mtama unalimwa.                  ______________________
  5. Mgomba umepandwa.          ______________________
  6. Mnanasi umeuzwa.               ______________________

  7. ______________________ Migongo inapendeza.
  8. ______________________ Milango imefungwa.
  9. Msitu unatisha.                     _____________________
  10. Mto umefurika.                    ______________________
  11. ______________________ Misumari imenichoma.
  12. Mwili umesafishwa.               ______________________
  13. ______________________ Miti imeanguka.
  14. Mchungwa umekatwa.          ______________________
  15. ______________________ Mikeka imeharibika.

  
  

  Zoezi la 4
  Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, someni sentensi zinazofuata. Baada ya kusoma, tungeni sentensi zenu zinazofanana nazo:

  

  Tafakari:
  • Maneno kama wangu, wako, wake, yetu, yenu na yao yanaonyesha kuwa kitu kinachotajwa ni cha mtu fulani au mali ni ya mtu fulani na hutumiwa pamoja na majina yenye kuwakilishwa na ‘u-’ katika vitenzi
  (umoja) na ‘i-’ katika vitenzi (wingi).

  
  

  Zoezi la ziada
  Kamilisha sentensi zinazofuata kwa kutumia kivumishi kikamilishi au kiambishi kinachofaa.

  Mfano: Afisa wa kilimo amenipendekeza kupanda mti ____ ____ (wa mimi) katika shamba hili.
  Jibu: Afisa wa kilimo amenipendekeza kupanda mti wangu katika shamba hili.
  1. Muhire na Mukamunana wanatandika mikeka ____ ____ (ya wao) katika chumba cha wageni.
  2. Msumari ____ ____ (wa wewe) unapigiliwa ndani ya mti ____ ____ (wa yeye).
  3. Ni lazima watoto wasafishe miguu ____ ____(ya wao).
  4. Mji wa Kigali _ _meimarisha usafi. Wageni wote wanasema kuwa ni mji mzuri sana.
  5. Mkoa wa Kaskazini _ _natunza wanyama vizuri.
  6. Mikono ____ ____ inafanya kazi vizuri (ya wao)
  7. Mguu ____ ____ (wa wewe) unatibiwa sasa hivi.
  8. Milima ____ ____ (ya mimi) ina miti mirefu.
  9. Miti ____ ____ (ya wewe) inapatikana sana wakati wa kiangazi.
  10. Miji ____ ____ (ya nyinyi) inajengwa nchini Rwanda.

  

  
  

  
  

  Somo La Tatu
  

  Utawala Bora

  Tazama picha hii:

  

  Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, tungeni sentensi kueleza kinachoendelea katika picha iliyo hapo juu.

  
  

  Zoezi la mazungumzo
  Soma kifungu cha mazungumzo kinachofuata kati ya Keza na Simbi.
  

  
  

  (Wao wanakutana njiani. Keza anaelekea kwenye ofisi ya tarafa yake kuomba kazi ya muda mfupi na Simbi anaelekea nyumbani. Wao wanaanza kuzungumzia miradi mbalimbali ya kimaendeleo katika tarafa yao.)

  Keza: Habari gani Simbi?
  Simbi: Nzuri. Mbona una haraka sana?
  Keza: Ninataka kufika kwenye ofisi ya tarafa yangu.
  Simbi: Unataka kufanya nini huko?
  Keza: Ah! Kuna tangazo la kazi ya muda mfupi.
  Simbi: Kazi gani hiyo?
  Keza: Viongozi wetu wanapanga shughuli za kusajili watu wote wasiojiweza.

  Simbi: Ala! Ninakumbuka…Katika mradi wa Gira inka Munyarwanda.
  Keza: Katika kijiji changu, viongozi na wananchi wanafanya mkutano leo.
  Simbi: Sawa. Ni mkutano wa kuandaa orodha ya watu hao wenye uwezo wa chini?
  Keza: Ndiyo. Wanakijiji wote wanashiriki kuandaa orodha hiyo.
  Simbi: Mradi huu ni mzuri sana. Wananchi wengi wanapata faida kubwa kutokana na mradi huu.
  Keza: Ndiyo! Huu ni mradi mmoja kati ya miradi mingine mizuri inayowasaidia wananchi.
  Simbi: Ndiyo. Lakini mimi napenda sana mradi wa ushirika wa wananchi katika bima ya afya ili kupambana na magonjwa mbalimbali.
  Keza: Kweli kabisa! Huu nao ni mradi mzuri pia.
  

                              (Simbi anatazama kwenye saa yake)
  

  Simbi: Eh! Acha niende sasa hivi. Mamangu ananingoja.
  Keza: Sawa. Kwaheri. Wasalimie nyumbani.
  Simbi: Sawa. Kwaheri ya kuonana.

  
  

  Zoezi la ufahamu
  Soma tena mazungumzo yaliyo hapo juu kati ya Keza na Simbi, kisha kamilisha sentensi zinazofuata kwa kutumia maneno haya:

  mfupi, tajiri, mradi, bima, kujitibisha, magonjwa, kazi, Rwigerero, mkutano, wananchi, maskini, kufika

  1. Keza ana haraka kwa sababu anataka __________ kwenye ofisi ya tarafa yake.
  2. Keza amesoma tangazo la __________ ya muda __________.
  3. Viongozi wamepanga shughuli za __________wasiojiweza.
  4. Wasiojiweza ni watu _________.

  5. ___________ wa Gira Inka Munyarwanda unasaidia sana __________.
  6. __________ wa viongozi na wananchi umefanywa.
  7. Katika kijiji cha __________ wananchi wote wamejitokeza kuandaa __________ ya watu maskini.
  8. Watu wanaopatwa na magonjwa wanaweza __________ kwa urahisi.
  9. Ushirika katika __________ ya afya ni muhimu sana.
  10. Watu wanajiepusha na __________ kwa kuwa na miili safi.

  
  

  A. Msamiati wa utawala
  Soma mazungumzo hayo kwa kuandika msamiati ulio mpya kwako. Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, jaribu kupata maana za msamiati huo kupitia mazungumzo mliyoyasoma. Mnaweza kutumia pia kamusi ya Kiswahili.

  Kwa mfano:
  Tangazo: jambo lililotangazwa; jambo lililoelezwa ili watu walifahamu
  Maelezo muhimu
  Ifuatayo ni orodha ya maeneo ya kiutawala nchini Rwanda:
  Nchi - Mkoa - Wilaya - Tarafa - Kata - Kijiji/Kitongoji

  
  

  Zoezi la 1
  Soma mifano ya sentensi zilizotolewa hapa chini. Sasa jaribu kutunga sentensi moja moja kwa kutumia maneno yaliyopigiwa mstari.

  • Watu walemavu wamejiendeleza nchini Rwanda. Wao hawaishi kwa kuomba misaada kutoka kwa watu wengine tena.
  • Ni vizuri kuwa viongozi wetu wanajali mahitaji ya wananchi wote na kuwasaidia kutatua matatizo yao.
  • Rais wa Rwanda anahimiza Wanyarwanda kufanya kazi vizuri ili wasiendelee kutegemea misaada kutoka nchi zilizoendelea.
  • Kimana ni mtoto mwenye afya nzuri. Mama yake anamlisha chakula kizuri sana.

  • Serikali ya Rwanda inasaidia wananchi maskini kwa kuwagawia ng’ombe katika mradi wa Gira Inka Munyarwanda.
  • Ili kupambana na malaria, watu wanalala katika chandarua cha kuzuia mbu.
  • Bwana Kagabo amepewa msaada wa ng’ombe. Sasa ng’ombe wake amezaa na yeye ametajirika.

  
  

  Zoezi la 2
  Kamilisha sentensi zifuatazo kwa kutumia moja kati ya maneno yaliyo kwenye mabano.

  1. Baba yangu anafanya __________ (masomo/shughuli) za biashara mjini Kigali.
  2. Si vizuri kuendeleza tabia za kuomba _________ (misaada/umuhimu) kutoka nchi zilizoendelea.
  3. Leo tunafanya __________ (mkutano/msaada) na mkuu wa shule yetu.
  4. Watu wasiojiweza wanasaidiwa na __________ (serikali/shule) ya Rwanda ili watoke katika hali yao ya umaskini.
  5. Nchi yangu ina __________ (maisha/mradi) wa kufundisha raia wote umuhimu wa kilimo bora.
  6. Nchi yangu ina __________ (miradi/nyumba) mbalimbali: kujenga barabara, kujenga vituo vya afya na hospitali.
  7. Wanakijiji wanafanya __________ (mkutano/muda) na mkuu wa kijiji ili kupanga miradi ya maendeleo ya kijiji chao.
  8. Mimi nimetoa __________ (ombi/msaada) langu kwa mkuu wa shule ili anipe ruhusa.

  9. Mukamwiza ni __________ (tajiri/maskini) sana. Yeye anafuga ng’ombe wa kisasa.
  10. Mkuu wa tarafa yangu anafanya kazi nzuri kwa __________(kuendeleza/ kusoma) tarafa yake.

  
  

  B. Sarufi: Ngeli ya U-I na vivumishi vya sifa
  Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, someni sentensi zinazofuata. Baada ya kusoma, tungeni sentensi zenu zinazofanana nazo.

  Umoja                                                      Wingi
  1. Msaada mzuri umeletwa.                    - Misaada mizuri imeletwa.
  2. Mradi mzuri umetekelezwa.                 - Miradi mizuri imetekelezwa.
  3. Mkutano mdogo umefanywa.              - Mikutano midogo imefanywa.
  4. Msaada uliopangwa ni mkubwa sana. - Misaada iliyopangwa ni mikubwa sana.

  
  

  Tafakari
  • Maneno kama mzuri, mrefu, mkubwa, mbovu, yanaongeza sifa kwa kitu kinachotajwa na huweza kutumiwa pamoja na majina yenye kuwakilishwa na kiambishi ‘u-’ katika vitenzi (umoja) na kiambishi ‘i-’
  katika vitenzi (wingi).

  
  

  Mifano:

  

  

  
  

  Lakini:
  Usitumie                Tumia
  *Mtu mmaskini        - Mtu maskini
  *Mtu mtajiri             - Mtu tajiri
  *Mlima msafi           - Mlima safi
  *Nchi nsafi              - Nchi safi
  *Nchi ntajiri             - Nchi tajiri
  *Nchi nmaskini        - Nchi maskini

  
  

  Zoezi la 1
  Kamilisha sentensi hizi kwa kutumia viambishi sahihi.

  Mfano: Mguu wake ni -zito.
  Jibu: Mguu wake ni mzito.
  1. Mti huu ni ____refu lakini miti ile ni ____fupi.
  2. Miguu yake ni ____zuri.
  3. Mlima wa Kigali ni ____refu sana lakini milima mingine ni ____fupi.
  4. Mimea hii ni ____zuri.
  5. Miradi ____kubwa imepangwa na serikali ya nchi yangu.
  6. Mlango ____dogo umefunguliwa.
  7. Misaada ____zuri inatolewa kwa nchi zinazoendelea.
  8. Mchango wa viongozi ni ____kubwa katika maendeleo ya nchi.
  9. Mgomba ____refu umepandwa.
  10. Migomba ____refu imepandwa.

  
  

  Zoezi la 2
  Andika sentensi hizi katika umoja au wingi.
  Mfano: Mkoba mzuri umepotea.
  Jibu: Mikoba mizuri imepotea.
  Umoja                                               Wingi
  1. Mchungwa mrefu umekatwa.          _____________________
  2. Mgomba mbovu umeungua.          _____________________
  3. _________________________     Milango mibovu imefungwa.
  4. _________________________     Mikate mitamu imetupwa.
  5. Miguu midogo inauma.                    _______________________
  6. Mgongo mzuri unasafishwa.            _______________________
  7. Mti mdogo umechomwa.                  _______________________
  8. Mto mchafu umefurika.                    _______________________
  9. Mlima mrefu unaonekana.               _______________________.
  10. _______________________       Mnanasi mkubwa umezaa mananasi.

  
  

  Zoezi la 3
  Kamilisha sentensi hizi kwa kutumia kiambishi sahihi.
  

  1. Mwaka __na miezi mingi.
  2. Miguu yake __nauma.
  3. Mlima huu __na miti __refu.
  4. Misumari __refu __meletwa.
  5. Penseli zako __mepotea.

  6. Shule yenu __na wanafunzi na walimu wazuri.
  7. Miradi __kubwa __mepangwa na serikali ya nchi yangu.
  8. Nchi yangu __nasaidia wananchi.
  9. Misaada __zuri inatolewa kwa wananchi.
  10. Mchango wa viongozi ni __kubwa katika maendeleo ya nchi.

  
  

  Zoezi la 4
  Sentensi hizi zina makosa. Zisahihishe kwa kuziandika upya katika daftari lako.

  1. Mtoto baya anakimbia.
  2. Walimu mzuri anafundisha.
  3. Migomba mbovu imepandwa.
  4. Mtu msafi anatembea.
  5. Watoto wasafi wanasoma Kiswahili.
  6. Nyumba zirefu zinasafishwa.
  7. Mwanafunzi anaandika kwa kutumia kalamu kazuri.
  8. Kalisa na Mutoni wanapanda milima refu.
  9. Mwalimu huyu ni mtajiri.
  10. Kamana amesaidia mtu mmaskini.

  
  

  C. Kusikiliza na kuzungumza
  Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, zungumzia miradi mbalimbali inayosaidia wananchi kutoka katika umaskini na kuingia katika utajiri.

  
  

  Zoezi la imla
  Funga kitabu chako. Katika daftari lako, andika kwa usahihi maneno na vifungu vya maneno utakavyosomewa na mwalimu wako.

  Faharasa
  Afya:  kuwa bila magonjwa
  Bara: kontinenti, eneo kubwa la ardhi ya dunia lililozungukwa na bahari: Asia, Afrika, Marekani ya kaskazini, Antaktika, Marekani ya kusini, Uropa (ulaya) na Australia
  Barabara: njia ya magari, pikipiki na vyombo vingine vya usafiri
  Bonde:   sehemu iliyo baina ya milima na ambapo maji huteremkia
  Bora:      kitu kinachopendeza, kizuri sana
  Bunge:    baraza la kutunga sheria linaloundwa na watu walioteuliwa na wananchi
  Chagua: teua kitu miongoni mwa vitu vingine, kupiga kura
  Dunia:    ulimwengu, eneo ambapo watu wote, mimea na wanyama huishi
  Faidika:   nufaika, kupata faida
  Haraka:   upesi
  Hospitali: mahali ambapo wagonjwa huenda kuona madaktari na kupata dawa au matibabu

  Hudumia: toa msaada kwa mtu mwingine, kusikiliza matatizo ya mtu au shida zake ili kumsaidia
  Ishi:        kaa mahali fulani, kuwa na maskani, kuwa na uhai
  Jali:        weka kwenye mawazo mema
  Jamhuri:  nchi huru inayotawaliwa na rais wa kuchaguliwa na wananchi
  Karibia:   sogelea, kuwa karibu na kitu au mahali fulani
  Kitambulisho: cheti au kadi yenye picha inayotumika kumtambulisha mtu. Kadi hiyo inaweza kuhitajika mahali pa kazi, kwenye benki au katika huduma nyingine
  Kura:          uchaguzi wa kumpata mtu mmoja kati ya wengine katika nafasi ya uongozi
  Magonjwa:  maradhi

  Maisha:      muda wa kuishi, uzima, uhai
  Malizika:     kufika mwisho, kuisha, kukamilika
  Mbalimbali: tofauti
  Mbegu:       punje ambayo hupandwa ili kutoa mmea
  Mchango:   vitu vyovyote vinavyotolewa, shughuli yoyote inayofanywa kwa ajili ya jambo maalum kama vile kujenga shule, hospitali, barabara, na kadhalika
  Mkulima:    mtu anayefanya kazi ya kulima shamba, mtu mwenye shamba na anayelilima
  Mkutano:   mkusanyiko wa watu kwa lengo maalum
  Mmea:       kitu chenye mizizi, shina, matawi na majani ambacho kinatoa mbegu
  Mradi:       mpango wa kufanya jambo fulani
  Msaada:   usaidizi kwa mtu mwingine
  Msimu:      kipindi maalumu katika mwaka ambapo jambo fulani hutokea

  Mtaa:        sehemu ya mji inayojitenga na sehemu nyingine ya mji kulingana na shughuli zinazofanywa au ujenzi wa mji wenyewe
  Muhimu:    kitu chenye maana
  Mwananchi: mtu ambaye amezaliwa na kuishi katika nchi fulani
  Mwezi:       umbo la mviringo linaloangaza usiku, moja kati ya vipindi 12 katika mwaka
  Ombi:        jambo analotaka mtu
  Orodha:    mfululizo wa vitu fulani
  Picha:       sura ya kitu au mtu iliyopigwa au kuchorwa
  Punguka:  kuwa chache katika idadi au hali
  Raia:        mtu ambaye ana haki za kisheria za kuishi katika nchi fulani
  Rais:        kiongozi wa jamhuri fulani

  Sajili:       andikisha kwenye kitabu teule
  Serikali:   mfumo wenye utawala katika nchi
  Sheria:     kanuni zilizotungwa
  Wasiojiweza: watu wenye upungufu wa mapato

  
  

  page 146
  

  
  

  Mark as done
• Mada Ndogo

  Msamiati wa Mazingira ya Sokoni

  
  

  Somo la Kwanza: i) Mnunuzi na Muuzaji
                                ii) Alama za hesabu
                                iii) Vipimo na matumizi yake katika hesabu
  Somo la Pili:         Biashara Mbalimbali
  Somo la Tatu:       Mazingira ya Sokoni

  
  

  Somo la Kwanza
  Mnunuzi na Muuzaji

  
  

  Tazama picha hii:
  Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, elezeni kinachoendelea katika picha iliyo hapo juu.

  
  

  A. Mazungumzo kati ya muuzaji na mnunuzi

  Zoezi la kusoma
  Soma kifungu cha mazungumzo kinachofuata kati ya mnunuzi na muuzaji.
  

  
  

  (Mnunuzi anataka kununua vitu mbalimbali sokoni. Muuzaji anampokea vizuri.
  Yeye anamuonyesha vitu tofauti anavyoviuza na kumuomba anunue.)

  Muuzaji:  Karibu mteja wangu, karibu sana hapa! Kila kitu ni bei rahisi sana. Karibu!
  Mnunuzi: Asante.
  Muuzaji:  Unataka nini? Angalia vizuri. Kila kitu kipo.
  Mnunuzi: Mbona leo hujaleta machungwa?

  Muuzaji:  Machungwa hayapatikani sana siku hizi. Lakini, tazama vizuri. Kuna vitu vingine na hata matunda mengine yapo: mananasi, maembe na maparachichi.
  Mnunuzi: Ninataka maembe matatu, nyanya, sukari kilo tatu na chumvi kilo moja na nusu.
  Muuzaji: Sawa. Embe moja ni faranga hamsini, sukari ni faranga mia saba, chumvi kilo na nusu ni faranga mia mbili. Fungu moja la nyanya ni faranga mia moja.
  Mnunuzi: Mbona unapandisha bei! Punguza kidogo! Huoni kwamba sukari inapatikana siku hizi! Nyanya zina bei rahisi vilevile. Tafadhali, punguza kidogo!

  Muuzaji: Sawa. Nyanya unataka mafungu mangapi?
  Mnunuzi: Mafungu matatu.
  Muuzaji: Wewe ni mteja wangu wa kawaida. Leta sabini kwa fungu moja.
  Mununuzi: Sawa. Na sukari?
  Muuzaji: Sukari? Leta mia sita na hamsini basi.
  Mnunuzi: Asante sana. Nipimie kila kitu. Pesa ziko hapa.
  Muuzaji: Asante sana. Ngoja nikuwekee katika mkoba huu.
  Muuzaji: Sawa. Niwekee.

  (Muuzaji anamwekea bidhaa katika mkoba, kisha anampatia)
  Muuzaji: Kila kitu kipo tayari.
  Mnunuzi : Asante sana.
  Muuzaji: Karibu. Karibu tena.
  Mnunuzi: Sawa. Kwaheri.
  Muuzaji: Kwaheri ya kuonana.

  
  

  Zoezi la ufahamu
  Soma tena mazungumzo yaliyo hapo juu kisha ujibu maswali yanayofuata.

  1. Kwa sababu gani muuzaji hana machungwa?
  2. Mnunuzi anataka kununua nini?
  3. Embe moja ni faranga ngapi?

  4. Muuzaji anauza matunda ya aina gani?
  5. Mnunuzi anataka maembe mangapi?
  6. Mnunuzi anataka kununua mafungu mangapi ya nyanya?
  7. Mnunuzi ananunua kilo moja ya sukari kwa faranga ngapi?
  8. Mnunuzi ananunua chumvi kwa faranga ngapi?
  9. Fungu moja la nyanya analinunua kwa faranga ngapi?
  10. Muuzaji anamwekea mnunuzi bidhaa wapi?

  
  

  Zoezi la kuigiza
  Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, igizeni mazungumzo yaliyo hapo juu kati ya muuzaji na mnunuzi.

  
  

  Zoezi la imla
  Funga kitabu chako. Katika daftari lako, andika kwa usahihi maneno na vifungu vya maneno utakavyosomewa na mwalimu wako.

  
  

  B. Msamiati wa uuzaji na ununuzi
  Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, tafuteni maneno mapya katika mazungumzo mliyosoma. Yatoleeni maana kulingana na matumizi yake katika mazungumzo. Tumia kamusi ya Kiswahili pale panapohitajika.

  
  

  Zoezi la 1
  Soma sentensi zifuatazo kisha utunge sentensi zako binafsi kwa kutumia maneno yaliyopigiwa mstari.

  
  

  1. Bei ya chumvi imepunguka siku hizi; kilo moja ni faranga mia moja.
  2. Mutoni anauza vitu vingi kwa bei rahisi sana. Watu wengi wanapenda kununua kwake.
  3. Kamali anafanya biashara katika soko la Kimironko. Yeye anauza madaftari, kalamu, viatu, shati na kadhalika.
  4. Baba yangu amenipa faranga mia tatu. Mimi ninaenda kununua kalamu, penseli na madaftari.

  5. Angalia juu ya meza hii; mama ametuwekea mkate mmoja.
  6. Shati hili linauzwa kwa bei ghali sana. Muuzaji ananiambia nimpe faranga elfu tatu.
  7. Ninataka kununua mafungu mawili ya nyanya. Kila fungu ni faranga hamsini.
  8. Bei ya mafuta ya kupikia imepanda. Lita moja ni faranga elfu moja na mia tano.
  9. Gasana anapunguza bei ya maharagwe. Kilo moja anauza kwa faranga mia mbili.
  10. Katika soko la Muhanga kunapatikana vitu vingi sana kwa bei rahisi.
  11. Kila wiki ananunua kilo tatu za mchele katika duka la Bigirimana. Yeye ni mteja wake.
  12. Sisi tuko tayari kutoka sasa hivi; njoo twende pamoja.
  

  13. Pesa ni za aina tofauti: nchini Rwanda tunatumia faranga na nchini Uganda, wanatumia shilingi.
  14. Ninaweka nyanya katika mkoba mzuri. Mimi ninatoka sokoni na mkoba wangu.

  
  

  Zoezi la 2
  Kamilisha sentensi zinazofuata kwa kutumia moja kati ya maneno yaliyo kwenye mabano.

  Mfano: Baba yangu ana koti zuri. Yeye amenunua koti hilo kwa ________ (bei/shule) ghali sana.
  Jibu: Baba yangu ana koti zuri. Yeye amenunua koti hilo kwa bei ghali sana.
  1. Kaka yangu ________ (anauza/ananunua) magari mjini Kigali. Watu wengi wananunua kwake magari mazuri ya aina ya Nissan.
  2. Muuzaji huyu ameleta ________ (sabuni/matunda) mengi. Yeye anauza maembe, ndizi, mananasi na machungwa.

  3. Muuzaji anaweka vitu vya ________ (mwalimu/wateja) wake katika
  ________ (mikoba/madarasa) mizuri.
  4. Mjini Musanze kuna ________ (soko/vitabu) la matunda mengi sana.
  5. Mwanamke huyu ana ________ (pesa/masomo) nyingi. Yeye ni mfanyabiashara.
  6. Kuna watu ________ (mmoja/wengi) wanaonunua viazi vitamu.
  7. Mukamana ni ________ (mteja/mwalimu) wa kaka yangu. Kila siku, yeye ananunua vitu vingi katika duka lake.
  8. Muuzaji huyu ________ (amepunguza/amepandisha) bei ya kilo moja ya vitunguu kutoka faranga mia moja hadi faranga hamsini.
  9. Mchele umekosekana mjini Huye na bei yake________ (imepanda/ imepunguka) hadi mia tisa kwa kilo moja.
  10. Mama yangu ananituma sokoni. Mimi ninaenda sokoni kununua ________ (mafungu/kalamu) mawili ya nyanya.

  
  

  C. Kuhesabu tarakimu

  Soma kwa usahihi tarakimu zinazofuata:

  

  

  Zoezi la 1
  Hesabu kuanzia moja hadi mia moja.

  
  

  Zoezi la 2
  Andika tarakimu zinazofuata kwa maneno:

  99, 77, 219, 349, 440, 677, 798, 888, 933, 988, 88, 54, 255, 333, 506, 705, 832,
  894, 967, 999

  
  

  Zoezi la 3
  Andika tarakimu hizi kwa nambari.

  

  

  D. Vipimo na matumizi yake katika hesabu
  Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, someni kifungu kifuatacho kuhusu vipimo mbalimbali na matumizi yake katika hesabu.

  Neza ni mtoto mtiifu na mwenye bidii. Jumamosi aliamka mapema na kumsaidia mamake kufanya kazi za nyumbani. Alipomaliza kusafisha vyombo alitumwa sokoni. Soko lao lina umbali wa kilometa moja kutoka nyumbani kwao. Mamake Neza alimwandikia orodha ya bidhaa za kununua sokoni. Alimwagiza Neza anunue: kilo moja na nusu ya sukari, lita tatu za mafuta ya kupikia, gramu mia nne za nyama, galoni moja ya maziwa, mafungu mawili ya nyanya, fungu moja la vitunguu, kilo mbili za mchele, mililita mia tano ya soda ya fanta, pakiti moja ya chumvi na mkate mmoja.
  

  
  

  Neza alichukua mkoba wake na kufululiza moja kwa moja hadi sokoni. Alinunua vitu vyote alivyoagizwa na mamake. Alitafuta mwendeshaji pikipiki mmoja ambaye alimbeba hadi nyumbani. Neza alipofika nyumbani, mamake alikagua bidhaa zote alizokuwa amenunua. Neza hakuwa amesahau chochote. Mamake alifurahi sana.

  
  

  Zoezi la ufahamu
  Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, jibu maswali yafuatayo katika madaftari yenu.
  1. Neza alitumwa sokoni baada ya kufanya nini?
  2. Neza alitumwa sokoni kununua kiasi gani cha mafuta ya kupikia na mchele?
  3. Neza alitumwa kununua galoni moja ya nini?
  4. Sokoni kwa kina Neza ni umbali upi kutoka nyumbani kwao?
  5. Mamake Neza alimtuma Neza akanunue kiasi gani cha soda?

  
  

  Maelezo muhimu
  Kipimo ni kiasi, kimo au kadiri. Kuna vipimo vya aina tofauti kama ifuatavyo:

  i) Mifano ya vipimo vya umbali au urefu ni:
  

  • Kilometa (km)
  • Meta (m)
  • Sentimeta (sm)
  • Milimeta (mm)
  

  
  

  ii) Mifano ya vipimo vya ujazo ni:
  

  • Lita (l)
  • Mililita (ml)
  

  
  

  iii) Mifano ya vipimo vya tungamo ni:
  

  • Tani (tn)
  • Kilogramu (kg)
  • Gramu (g)
  • Miligramu (mg)

  
  

  Zoezi
  Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, soma tena kifungu kuhusu vipimo kisha mjibu maswali yaafuatayo:

  1. Kwa kurejelea vipimo vya umbali, taja mfano mmoja kutoka katika kifungu hicho.
  2. Neza alitumwa bidhaa zipi zenye vipimo vya ujazo?
  3. Taja bidhaa vipimo vya tungamo ambazo Neza alitumwa kununua sokoni.

  
  

  E. Alama za hesabu
  Katika hesabu, alama zifuatazo hutumika:

  

  
  

  Zoezi
  Andika kwa maneno:

  a) 4+10 = 14
  b) 15<17
  c) 44/11 = 4
  d) 10 x 10 = 100
  e) 90>60

  
  

  

  
  

  
  

  Somo la Pili
  

  Biashara Mbalimbali

  Tazama picha hizi:

  
  

  Baada ya kutazama picha zilizo hapo juu, taja vitu unavyoviona katika picha hizo.
  Mfano: Ninaona rafu zenye vitabu.
  

  Zoezi la kusoma
  Soma kifungu cha habari kinachofuata kuhusu biashara za Mukamana na Muneza mjini Karongi.
  (Wao wana maduka yao kando ya soko kubwa mjini Karongi. Wanafanya biashara zao kwa kupokea vizuri wateja wao. Wao wana tabia nzuri na watu wengi wanawapenda sana.)
  

  
  

  Mukamana ni mfanyabiashara mzuri. Yeye anafanya biashara ya kuuza bidhaa mbalimbali. Anauza vifaa vya shule: daftari, rula, vitabu vya kusoma na kalamu. Pia anauza penseli, karatasi, vifutio na chaki. Yeye huwapokea vizuri wateja wake. Yeye huwasimamia wafanyabiashara wengine mjini Karongi. Katika mkutano na wafanyabiashara wengine, yeye huwaomba wafanyabiashara wenzake kuheshimu wateja wao. Anawaomba pia waache kuwaibia na kuwanyang’anya wateja pesa zao. Watu wengi huko Karongi wanampenda sana. Wafanyabiashara wote wanampenda na kumheshimu sana.

  
  

  Muneza ni mfanyabiashara mzuri pia mjini Karongi. Yeye anafanya biashara ya kuuza bidhaa zinazohusiana na utamaduni wa Rwanda. Hupata faida ya faranga elfu tano kila siku. Yeye hupokea wateja elfu kumi kwa mwaka na biashara yake ina thamani kubwa. Wateja wake wanatoka katika nchi za Afrika Mashariki: Kenya, Tanzania, Uganda na Burundi. Yeye ana idhini ya kufanya biashara hiyo. Baadhi ya wateja wake wanazungumza Kiswahili. Lugha ya Kiswahili ina dhima kubwa katika shughuli za kibiashara. Muneza hadharau wateja wake na biashara yake inastawi vizuri. Mtoto wake Muneza anasoma katika kidato cha sita katika shule ya sekondari ya Nyarusange. Muneza anadhamiria kumaliza masomo yake na kuanzisha pia biashara yake mjini Kigali.

  
  

  Zoezi la ufahamu
  Soma tena kifungu cha habari kilicho hapo juu. Sasa jibu maswali yafuatayo kwa kuandika majibu yako katika daftari lako.

  1. Mukamana anafanya biashara yake wapi?
  2. Msimamizi wa wafanyabiashara huko Karongi ni nani?
  3. Msimamizi anawaomba wafanyabiashara wafanye nini?
  4. Mukamana anafanya biashara ya aina gani?
  5. Muneza anauza nini huko Karongi?
  6. Muneza anapata faida gani katika biashara yake?
  7. Wengi wa wateja wa Muneza wanatoka wapi?
  8. Wengi wa wateja wa Muneza wanazungumza lugha gani?
  9. Mtoto wake Muneza anataka kufanya nini baada ya kumaliza masomo yake?

  
  

  A. Msamiati wa biashara
  Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, orodhesha msamiati mpya mlioupata katika kifungu hiki. Tafuteni maana za msamiati huo kwa kuzingatia matumizi yake katika kifungu mlichokisoma. Tumieni kamusi ya Kiswahili pale panapohitajika.

  
  

  Mfano:
  Mfanyabiashara: mtu ambaye anafanya shughuli za kununua na kuuza bidhaa ili kupata faida

  
  

  Zoezi la 1
  Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, someni sentensi zifuatazo. Baada ya kusoma, tungeni sentensi zenu kwa kutumia maneno yaliyopigiwa mstari.

  1. Baadhi ya wafanyabiashara hawalipi ushuru. Wao wanapata adhabu kali kutoka kwa Taasisi ya Kukusanya Ushuru nchini.
  2. Baba ana idhini ya kuanzisha kampuni ya kuuza magari mjini Kigali.
  3. Usiwadharau walemavu kwa kupuuza uwezo wao. Wengi wao wanafanya biashara na kupata pesa nyingi sana.
  4. Wakristo na Waislamu wote wanapaswa kuacha kufanya dhambi. Ni lazima wote watii amri za Mungu.
  5. Dhima ya kujua kuhesabu ni kufanya biashara na kutajirika.
  6. Mama yangu ana nyumba nzuri mjini Karongi. Nyumba yake ina thamani kubwa.
  7. Mimi ninauza bidhaa mbalimbali: viatu vya aina tofauti na mavazi mbalimbali.
  8. Mtoto wangu anadhamiria kuwa dereva. Yeye anasoma masomo ya
  kuendesha magari.
  9. Gatera ameshikwa na polisi kwa kosa la kunyang’anya watu kwa kuwaibia pesa zao.
  10. Wanyarwanda wana utamaduni mzuri: kusalimiana, kusaidiana, kushirikiana na kuheshimiana.

  
  

  Zoezi la 2
  Kamilisha sentensi hizi kwa kutumia moja kati ya maneno yaliyo kwenye mabano.

  Mfano: Nyumba hii ina ________ (dhambi/thamani) kubwa. Mwenye nyumba hii anataka kuiuza kwa faranga nyingi sana.
  Jibu: Nyumba hii ina thamani kubwa. Mwenye nyumba hii anataka kuiuza kwa faranga nyingi sana.

  
  

  1. Katika mji huu kuna ________ (biashara/somo) ya kuuza bidhaa za aina nyingi.
  2. Jiepushe na kufanya ________ (idhini/dhambi) kwa kunyang’anya watu wasiojiweza.
  3. Wanafunzi wote ________ (wanadhamiria/wanadharau) kupata alama nzuri katika somo la Kiswahili.
  4. Wafanyabiashara wabaya ________ (wanaheshimu/wanadharau) wateja wao.
  5. Yeye ana ________ (idhini/shule) ya kuanzisha shule ya sekondari kule kijijini Bugarama.
  6. Shangazi yangu ana ________ (duka/gari) la mavazi mjini Muhanga. Yeye anapata faida kubwa.
  7. Rais wa Jamhuri ya Rwanda anaomba Wanyarwanda kudumisha amani ili uchumi uweze ________ (kudhamiria/kustawi) vizuri.
  8. Kiswahili kina ________ (dhima/somo) kubwa katika mawasiliano. Kinatumika sana katika shughuli za kibiashara Afrika Mashariki.
  9. Utamaduni wa Wanyarwanda una ________ (thamani/idhini) kubwa na unavuta wageni wengi wanaokuja nchini.
  10. Acha ________ (kusaidia/kunyang’anya) watu pesa zao. Sheria ya Rwanda inaweza kukupa adhabu kali.
  

  
  

  Zoezi la majadiliano
  Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, jadilianeni kuhusu ‘tabia za mfanyabiashara mzuri’. Baada ya majadiliano, jitokeze mbele ya darasa na kuwaelezea wenzenu.

  
  

  Zoezi la kujieleza
  Eleza wenzako kazi unayodhamiria kufanya baada ya kumaliza masomo yako.

  
  

  B. Tarakimu
  Soma kwa usahihi tarakimu hizi:

  

  Zoezi la 1
  Andika tarakimu hizi kwa kutumia maneno.

  

  Zoezi la 2
  Kwa ushirikiano na wanafunzi wenzako watatu, andikeni tarakimu hizi kwa nambari.

  1. Elfu tatu mia tano na hamsini na tano
  2. Elfu saba mia tisa na tisini na tatu

  3. Elfu sita na themanini na mbili
  4. Elfu nne na arubaini na nne
  5. Elfu mbili mia mbili na mbili
  6. Elfu tatu na thelathini na tisa
  7. Elfu nne na themanini na nane
  8. Elfu sita mia tisa na tisini na tisa
  9. Elfu tano mia saba sabini na mbili
  10. Elfu tisa mia tisa themanini na nne

  
  

  Maelezo muhimu
  Tarakimu ni alama ya hesabu ambayo hutumiwa kuonyesha idadi; nambari

  C. Kusikiliza na kuzungumza
  i) Soma maneno haya kwa usahihi. Tofautisha herufi th na dh.
  Thelathini                    Bidhaa
  Themanini                    Dhamiria
  Thibitisha                     Dharau
  Thamani                       Dhambi
  Tathmini                       Dhima

  
  

  ii) Soma kwa usahihi maneno haya. Tofautisha herufi d/ na dh.
  Dada                           Dhaifu
  Debe                           Dhehebu
  Dini                              Dhulumu
  Dari                             Dhambi
  Dawa                           Dhati
  Daftari                         Tafadhali

  Duka                           Idhini

  
  

  iii) Soma kwa usahihi maneno haya. Tofautisha herufi t na th.
  Tia                             Thibiti
  Tibu                           Thibitisha
  Tiketi                         Theluthi
  Tamaa                       Thamani
  Kitanda                     Thamini
  Mti                            Thibitisho
  Teua                         Themanini

  
  

  Zoezi la imla
  Funga kitabu chako. Katika daftari lako, andika kwa usahihi maneno na vifungu vya maneno utakavyosomewa na mwalimu wako.

  
  

  Somo la Tatu
  

  Mazingira ya Sokoni

  Tazama picha hii:

  
  

  Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, elezeni mnachoona katika picha iliyo hapo juu.

  Mfano: Mimi ninaona machungwa.

  Zoezi la kusoma
  Soma kwa makini kifungu cha habari kinachofuata kuhusu ‘Biashara ya mama yangu’.

  
  

  (Mama yangu anafanya biashara sokoni Nyamasheke na anatupenda sana kama watoto wake. Yeye anafanya biashara yake vizuri. Anapata faida kubwa na kutunza familia yake vizuri.)

  
  

  Mimi ninaitwa Mugenzi. Mama hurudi nyumbani jioni na kutuamkia wote kwa kutuuliza tulivyoshinda mchana. Mimi na ndugu zangu tunampenda sana mama. Kila jioni, yeye hutuletea sambusa tatu, mkate mmoja na machungwa mawili. Pia hutuletea mapera manne, ndizi mbili, nanasi moja na mapapai mawili. Sisi sote nyumbani hula nanasi, mkate na papai lakini mimi ninapenda sana sambusa. Dada yangu Mukamusoni na kaka yangu Iradukunda wanapenda machungwa na mapera. Mimi huchukua sambusa moja na wao huchukua sambusa mbili, kila mmoja. Mimi sipendi kula machungwa. Dada yangu na kaka yangu hula machungwa mawili nami hula pera moja.

  
  

  Wakati wa kulala, mimi na Iradukunda hulala juu ya kitanda kimoja. Dadangu hulala pia juu ya kitanda chake. Nyumbani tuna vitanda vitano lakini vitanda viwili ni vya wageni. Asubuhi, mama hurudi sokoni na kupanga vizuri bidhaa zake. Juu ya meza moja huweka mafungu kumi na matano ya vitunguu. Pia huweka mafungu kumi na mawili ya nyanya. Katika fungu moja la vitunguu, mama huweka vitunguu vitano. Anauza fungu moja kwa faranga mia moja. Juu ya meza nyingine, mama hutandaza mafungu saba ya ndimu. Pia huweka mafungu matano ya mapera na maparachichi mengi. Mama huuza parachichi moja kwa faranga thelathini. Kwa siku moja mama anaweza kuuza maparachichi ishirini na manne.

  
  

  A. Ufahamu
  Soma tena kifungu cha habari kilicho hapo juu kisha ujibu maswali yanayofuata.

  1. Mama ya Mugenzi anafanyia biashara yake wapi?
  2. Yeye hurudi nyumbani wakati gani?
  3. Yeye huleta nini nyumbani?
  4. Mama huuza parachichi moja kwa faranga ngapi?
  5. Nyumbani kuna viti vingapi?
  6. Vitanda vya wageni ni vingapi?
  7. Mama huleta mikate mingapi?
  8. Mama huleta mananasi mangapi?
  9. Mama huleta vitunguu vingapi?
  10. Mugenzi ana ndugu wangapi?

  
  

  B. Msamiati wa sokoni
  Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, orodhesha msamiati mpya mliokumbana nao katika kifungu hiki. Tafuteni maana za msamiati huo kwa kuzingatia matumizi yake katika kifungu mlichokisoma. Tumieni kamusi ya Kiswahili pale panapohitajika.

  Mfano:
  Parachichi: tunda ambalo lina kokwa ndani na lenye nyama ya kijani

  
  

  Zoezi la 1
  Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, husisha majina yaliyopangwa hapo chini na picha zifuatazo.

  

  

  
  

  1. Embe                2. Mkate                         3. Viatu                       4. Nanasi
  5. Ndizi                  6. Nyanya                       7. parachichi              8.Viazi vitamu
  9. Viazi mbatata   10. Unga                      11. Tufaha
  

  C. Matumizi ya lugha ya sokoni
  Soma sentensi zifuatazo kisha ufanye zoezi linalofuata.
  11. Mama anarudi nyumbani na fungu moja la vitunguu. Mama anarudi nyumbani na mafungu mangapi?
  12. Kitunguu kimoja anakinunua faranga ishirini. Kitunguu kimoja ni faranga ngapi?
  13. Mama akirudi nyumbani analeta sambusa tatu. Mama akirudi nyumbani analeta sambusa ngapi?
  14. Mama anauza matunda mengi sokoni. Mama anauza matunda mangapi sokoni?

  
  

  Zoezi la 1
  Kwa kuzingatia sentensi ulizosoma hapo juu, uliza maswali mengine kwa kutumia kivumishi ‘-ngapi’.

  Mfano: Shule yetu ina walimu wawili wa Kiswahili.
  Jibu: Shule yetu ina walimu wangapi wa Kiswahili?
  1. Watoto hawa wanakula pamoja mapera matatu.

  2. Wanyarwanda wengi wametoa mchango wao katika akiba ya kujiendeleza ya AGACIRO.
  3. Mwanafunzi mbaya amepoteza vitabu viwili.
  4. Baba amepanda minanasi mingi.
  5. Nyumbani tuna wageni watano.
  6. Darasa letu lina wanafunzi ishirini na watano.
  7. Mamangu amenunua nyumba moja.
  8. Mkulima huyu ana faranga nyingi katika Benki ya Kigali.
  9. Mimi ninapeleka faranga zangu elfu kumi katika chama cha ushirika UMURENGE SACCO TWITEZIMBERE.
  10. Wanaume wengi wanaelewa umuhimu wa usawa wa kijinsia.

  
  

  Tafakari:
  Kivumishi ‘-ngapi’ kinatumiwa kuulizia swali kuhusu idadi ya watu au vitu vinavyotajwa au kuzungumziwa.
  Mfano: Mimi nina machungwa mawili. Mimi nina machungwa mangapi?

  
  

  Zoezi la 2
  Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, tungeni sentensi kumi kuonyesha matumizi ya neno ‘-ngapi’. Tangulia na sentensi yenye kutumia idadi na kuendelea na sentensi inayouliza swali kuhusu idadi.

  
  

  Mfano: a) Wafanyabiashara wadogo wanalipa kodi ya faranga elfu sitini kwa mwaka.
               b) Wafanyabiashara wadogo wanalipa kodi ya faranga ngapi kwa mwaka?

  
  

  D. Sarufi: Vivumishi vya idadi
  Shughuli za makundi
  Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, someni tena kifungu cha habari kilicho hapo juu (‘Biashara ya mama yangu’). Andika vifungu vya maneno vyenye majina pamoja na idadi zinazoelezea kiasi cha vitu
  vinavyozungumziwa.

  
  

  Zoezi la utafiti
  Jaribuni kuchunguza jinsi kila kifungu kinavyojitokeza kwa kuonyesha sifa za kila kifungu.

  Mfano: Mkate mmoja
  Jina: Mkate
  Idadi: Mkate ni mmoja

  
  

  Zoezi la 1
  Someni sentensi zinazofuata kwa kudhihirisha sifa za vifungu vilivyopigiwa mstari.

  1. Mtoto mmoja anasoma kitabu kimoja.
  2. Watoto wawili wanasoma vitabu viwili.
  3. Watoto watatu wanasoma vitabu vitatu.
  4. Watoto wanne wanasoma vitabu vinne.
  5. Watoto watano wanasoma vitabu vitano.
  6. Watoto sita wanasoma vitabu sita.
  7. Watoto saba wanasoma vitabu saba.
  8. Watoto wanane wanasoma vitabu vinane.
  9. Watoto tisa wanasoma vitabu tisa.
  10. Watoto kumi wanasoma vitabu kumi.
  11. Watoto kumi na mmoja wanasoma vitabu kumi na kimoja.
  12. Watoto kumi na wawili wanasoma vitabu kumi na viwili

  
  

  Zoezi la 2
  Kwa kuzingatia mifano ya sentensi zilizo hapo juu, tunga sentensi sahihi kwa kutumia maneno yafuatayo:

  moja, mbili, tano, tatu, nane, tisa, saba, nne, sita, kumi

  
  

  Tafakari:
  Maneno yanayoelezea idadi ya vitu vinavyotajwa na jina yanaitwa vivumishi vya idadi. Vivumishi vya idadi vinachukua viambishi vinavyofanana na viambishi vya majina.
  

  Mfano: Machungwa mawili.
  Lakini: Idadi sita, saba, tisa na kumi hazichukui viambishi hivyo.
  Mfano: Machungwa sita yameoza.

  Machungwa tisa yameuzwa.
  Machungwa kumi yataliwa.

  
  

  Zoezi la 3
  Andika sentensi zinazofuata kwa kutumia maneno katika idadi zilizoonyeshwa kwa nambari.

  Mfano: Hospitalini kuna wagonjwa 123.
  Jibu: Hospitalini kuna wagonjwa mia moja na ishirini na watatu.
  1. Mugabo anauza vitanda 19.
  2. Mama yangu ameuza mafungu 33 ya nyanya.
  3. Baba yangu ana magari 2.
  4. Wanafunzi 2351 wanasoma Kiswahili.
  5. Shule yangu ina majengo 7 mazuri.
  6. Watoto 6978 wamefaulu mitihani yote.
  7. Mkulima amepanda miti 1531. Yeye anatunza vizuri miti yake.
  8. Mfanyabiashara mzuri ameuza viatu 3678 katika mwezi huu.
  9. Nyumba ya baba yangu ina milango 3 na madirisha 4.
  10. Walimu 5 wa darasa langu wanafundisha masomo 10.

  
  

  Zoezi la Imla
  Funga kitabu chako, kisha katika daftari lako, andika kwa usahihi sentensi utakazosomewa na mwalimu wako

  Faharasa
  Angalia: tazama
  Bei: kiasi cha fedha kinachotumiwa kununua na kuuza kitu
  Biashara: kazi ya kununua na kuuza bidhaa, uchuuzi
  Dari: sakafu ya juu ya nyumba
  Dawa: kitu anachopewa mgonjwa ili apone
  Debe: chombo cha bati cha kutilia vitu vya majimaji
  Dhaifu: kitu chenye ubaya, kilichodhoofika, kisicho na nguvu
  Dhambi: kosa linalovunja sheria za dini
  Dhamiria: taka kufanya jambo fulani, nuia, fikiria, kusudia kufanya jambo

  Dharau: vunjia mtu heshima
  Dharura: shughuli au jambo la haraka bila kupangwa
  Dhati: moyo usiositasita
  Dhehebu: kikundi cha dini fulani
  Dhima: wajibu mkubwa pamoja na uwezo wa kufanya jambo, kazi ya mtu
  Dhulumu: onea, fanya isiyo haki, nyang’anya
  Fungu: rundo dogo la vitu
  Ghali: bei kubwa, bei isiyo rahisi
  Idhini: ruhusa
  Mfanyabiashara: mtu anayefanya kazi ya biashara, mchuuzi

  Mteja: mtu anayeenda sokoni au dukani ili auziwe bidhaa
  Nunua: toa fedha ili kupata kitu kinachouzwa
  Panda: enda juu

  Pesa: sarafu na noti zinazotumiwa katika nchi fulani kama fedha ili kununulia bidhaa
  Punguza: fanya bei iwe ya chini zaidi
  Rahisi: kitu chenye bei ya chini
  Tamaa: hamu kubwa ya kufanya kitu
  Tathmini: angalia kitu kwa undani ili kuangalia ubora wake
  Tayari: kwa hali kamili au ya kujiandaa kufanya kitu
  Thamani: ubora wa kitu kutokana na kuhitajika na watu wengi, gharama ya kitu, umuhimu mkubwa wa kitu
  Thamini: tia bei ya kitu, heshimu

  Theluthi: sehemu moja ya kitu kilichogawanywa katika sehemu tatu zilizo sawa
  Thibiti: kuwa ya kweli
  Thibitisha: hakikisha
  Tia: ingiza kitu ndani ya kitu kingine
  Tibu: patia mtu dawa ili aweze kupona maradhi
  Tiketi: karatasi maalum anayopewa mtu baada ya kulipa fedha ili aweze kusafiri au kuingia mahali fulani
  Tunda: zao la mmea, kama vile: chungwa, fenesi, nanasi, papai, ndizi, tufaha, zabibu
  Uza: toa kitu kwa ajili ya kupewa fedha

  
  

  

  
  

  
  

  
  

  Mark as done
• Mada Ndogo:

  Matumizi ya Msamiati Kuhusu Usafi wa Mwili

  Somo la Kwanza: i) Maana ya usafi wa mwili
                                ii) Magonjwa yanayosababishwa na ukosefu wa usafi
  Somo la Pili:         Msamiati wa mwili na mazingira
  Somo la Tatu:       Usafi wa mwili na mazingira

  
  

  Somo la Kwanza
  

  Maana ya Usafi wa Mwili

  Tazama michoro ifuatayo kwa makini:

  

  Baada ya kuangalia michoro iliyo hapo juu, unaweza:
  

  a) Kusema ulichokiona?
  b) Kueleza watu hawa wanafanya nini?
  c) Kuhusisha picha na shughuli kama hizo nyumbani?

  
  

  Linganisha majibu yako na mazungumzo yafuatayo:
  Mwalimu: Mahoro!
  Mwanafunzi: Abee mwalimu.
  Mwalimu: Kwa nini hujachana nywele na kuzikata kucha zako?
  Mwanafunzi: Sina kichanuo. Nitazikata kucha zangu kesho. Pia, nitakumbuka kunawa mikono yangu kwa maji safi na sabuni.Samahani mwalimu.

  Mwalimu: Sawa basi. Pia, jaribu kuzinyoa nywele hizo.
  Mwanafunzi: Sawa mwalimu.
  Mwalimu: Umepiga mswaki?
  Mwanafunzi: Ndiyo mwalimu. Pia, nimeoga kwa sabuni. Nilizifua nguo zangu na kakangu akazipiga pasi.
  Mwalimu: Unastahili kufahamu kuwa usafi wa mwili ni muhimu.

  
  

  Zoezi la kuigiza
  Kwa ushirikiano na wanafunzi wenzako, igizeni mbele ya darasa lenu mazungumzo kati ya mwalimu na mwanafunzi.

  
  

  Zoezi la matamshi
  Tamka kwa ufasaha maneno yaliyoambatanishwa na michoro ifuatayo:

  

  A. Kusikiliza na kuzungumza
  Soma kimyakimya msamiati ufuatao unaohusu usafi wa mwili.

  

  Maelezo muhimu
  Kila mtu anafaa kuzingatia usafi wa mwili wake wote kuanzia kichwani hadi unyayoni.

  
  

  Zoezi la kuigiza
  Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, eleza jinsi unavyousafisha mwili wako. Taja shughuli zote za usafi ambazo wewe huzingatia.

  Baada ya kusoma msamiati na sentensi fupi zilizo hapo juu kuhusu usafi wa mwili, unaweza kueleza:

  a) Ni sehemu gani za mwili zilizotajwa katika sentensi fupi zilizo hapo juu?
  b) Eleza umuhimu wa sehemu hizo za mwili kwa binadamu.

  
  

  B. Msamiati wa usafi wa mazingira
  Tazama mchoro ufuatao kisha usome maelezo ya msamiati ulioorodheshwa baada ya mchoro huu.

  

  1. Usafi: Hali ya kutokuwa na uchafu. Kwa mfano; kuokota takataka
  2. Kuoga: Kuondoa uchafu mwilini kwa kutumia maji na sabuni
  3. Sabuni: Mchanganyiko wa mafuta asilia na madini na hutumiwa kuondoa uchafu mwilini au katika nguo, nyumba na vyombo
  4. Kichanuo: Kitu chenye njiti nyingi kinachotumiwa kuchana nywele. Pia; kichana
  5. Nywele: Umoja wa unywele; singa zinazoota kwenye mwili hasa kichwani
  6. Nyoa: Ondoa nywele mwilini, hasa kwenye kichwa kwa kutumia kitu chenye ncha kali
  7. Mswaki: Kijiti ama brashi ya kusugulia meno
  8. Nguo: Chochote cha kujisetiri. Kwa mfano; kitambaa, rinda, shati
  9. Kichwa: Sehemu ya mwili inayoshikana na shingo ambayo ina macho, pua, mdomo, ubongo na kadhalika.
  10. Mwili: Umbo zima la mtu, kutoka kichwani hadi miguuni.

  
  

  Zoezi la 1
  Jaza mapengo yafuatayo kwa kutumia msamiati ufuatao:

  kichwani, mkono, mswaki, sabuni, nywele, mwili

  Mfano: Ni sehemu kuanzia kichwani hadi miguuni ____________.
  Jibu: Mwili
  1. Nakitumia kushika na kufanya kazi _____________.
  2. Macho, mdomo, pua na nywele vipo hapo _____________.
  3. Ni mchanganyiko wa vitu na hutumika kuoga na kuosha ____________.
  4. Nikikosa kukitumia hufanya mdomo unuke _____________.
  5. Nikikosa kutengeneza naambiwa mimi ni mchafu na nimebeba msitu kichwani _____________.

  
  

  Zoezi la 2
  Kamilisha maswali yafuatayo kwa msaada wa wanafunzi wenzako.

  Mfano: Asubuhi tunapiga? _____________ (sabuni, mswaki)
  Jibu: Mswaki
  1. Kunyoa? ___________. (nywele, mikono)
  2. Unaoga? ___________. (mwili, mswaki)
  3. Kuchana? ___________. (nywele, kichwa)
  4. Kata? ___________. (kucha, mikono)
  5. Fua? ___________. (mwili, nguo)

  
  

  C. Wimbo kuhusu sehemu za mwili wa binadamu
  Tazama mchoro ambao unahusu mwili wa binadamu tena kwa makini. Sasa soma wimbo ufuatao kuhusu sehemu mbalimbali za mwili wa binadamu kwa makini. Baada ya kusoma na kuelewa, jibu maswali yanayofuata kwa ushirikiano na wenzako.

  
  

  Wimbo
  Miguu ya kutembea
  

  
  

  Mikono ya kukamatia
  

  
  

  Macho ya kuonea
  

  
  

  Kichwa cha kufikiria
  

  
  

  Pua ya kupumulia
  

  
  

  Mdomo wa kulia
  

  
  

  Kifua nguvu yangu
  

  
  

  Mabega ya kubebea
  

  
  

  Tumbo la kuhifadhi chakula
  

  
  

  Mgongo wa kusimama
  

  
  

  Nywele za kuzuia baridi
  

  
  

  Masikio ya kusikia
  

  
  

  Paja, miguuni
  

  
  

  Kipaji usoni
  

  
  

  Utosi kichwani
  

  
  

  Kiwiko mkononi
  

  
  

  Unyayo mguuni
  

  Tathmini: Waeleze wenzako wimbo huu unazungumzia nini.

  
  

  Zoezi la ufahamu
  1. Kazi ya sikio ni ___________ sauti.
  2. Kazi ya miguu ni ___________.
  3. Kazi ya macho ni ___________.
  4. Kazi ya nywele ni ___________.
  5. Pua hufanya kazi ya ___________.
  6. Mikono ina kazi ya ___________.
  7. ___________ kinapatikana kichwani.
  8. ___________ kinapatikana pamoja na mkono.
  9. Kipaji kinapatikana kwenye ___________.
  10. Unyayo unapatikana kwenye ___________.

  
  

  Zoezi la mjadala
  Kwa kuongozana nyinyi wenyewe, jadili faida ya kuoga mwili na hasara ya kukataa kuoga.

  
  

  D. Sarufi
  Umoja na wingi wa viungo vya mwili
  Tazama kiwiliwili cha binadamu kilicho hapo juu tena. Sasa soma kimyakimya viungo vifuatavyo vya mwili katika umoja na wingi.

  

  

  Zoezi la 1
  Katika daftari lako, andika maneno haya katika wingi.

  
  

  Mfano: Jicho
  Jibu: Macho
  1. Mkono
  2. Kidole
  3. Udevu
  4. Kinywa
  5. Mguu
  

  
  

  Zoezi la 2
  Katika daftari lako, andika maneno haya katika umoja.

  Mfano: Masikio - Sikio
  1. Pua
  2. Utosi
  3. Nywele
  4. Vifua
  5. Midomo

  
  

  Mifano ya sentensi zenye sehemu za mwili katika umoja na wingi:
  Umoja                            Wingi
  1. Ninaoga mwili.            - Tunaoga miili.
  2. Ninaosha mguu.         - Tunaosha miguu.
  3. Ninanyoa udevu.       - Tunanyoa ndevu.

  4. Ninachana unywele.  - Tunachana nywele.
  5. Ninapenga pua.          - Tunapenga pua.
  6. Ninanawa mkono.      - Tunanawa mikono.

  
  

  Zoezi la ubunifu
  Tunga sentensi fupi fupi kisha uzisome mbele ya wanafunzi wenzako kwa kutumia maneno yafuatayo:

  1. Kucha
  2. Uso
  3. Meno
  4. Maji
  5. Nguo

  
  

  E. Magonjwa yanayosababishwa na ukosefu wa usafi
  Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, jadili kuhusu magonjwa mbalimbali ambayo huwakumba binadamu ambayo husababishwa na ukosefu wa usafi.

  
  

  Tathmini:
  1. Taja magonjwa ambayo husababishwa na ukosefu wa usafi wa mwili wa binadamu.
  2. Taja magonjwa ambayo husababishwa na ukosefu wa usafi wa mazingira anamoishi binadamu.

  
  

  Maelezo muhimu
  Magonjwa ni maradhi. Kuwa mgonjwa ni kuugua au kutokuwa na afya. Magonjwa huweza kusababishwa na viini, bakteria au hata virusi mbalimbali.

  
  

  Zoezi la utafiti
  Tafiti kuhusu magonjwa ambayo husababishwa na ukosefu wa usafi mwilini. Yataje magonjwa hayo.

  
  

  Baadhi ya magonjwa haya ni:
  1. Malaria: Huu ni ugonjwa unaosababishwa na mbu. Mazingira yenye maji yaliyotuama, nyasi ndefu huwa makao ya mbu ambao huzaana na kuishi humo.
  2. Kichocho: Ugonjwa unaosababishwa na wadudu wanaoishi katika miili ya konokono. Mazingira yenye konokono wengi hupelekea ugonjwa huu kusambaa sana.
  3. Tauni: Ugonjwa unaosababishwa na viroboto vya panya. Mazingira yasiyo safi huvutia panya wengi.
  4. Kipindupindu: Ugonjwa wa kuendesha tumbo sana. Husababishwa na kula chakula kisicho safi au kunywa maji yasiyo safi.

  5. Keya: Ugonjwa wa kupasukapasuka nyayo (miguu) hasa kwenye visigino. Husababishwa na kutoisafisha miguu vizuri au kutovaa viatu.
  6. Upele: Ugonjwa wa kujikunakuna ngozi na kuwa na vipele vingi vingi mwilini. Aghalabu husababishwa na kuvaa nguo zisizo safi au kutooga mwili.
  7. Malale: Husababishwa na kuumwa na mdudu aitwaye mbung’o. Mazingira yasiyo safi yanaweza kuwa makao ya wadudu hawa hatari.

  
  

  Zoezi
  Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, jadili kuhusu magonjwa mengine ambayo yanasababishwa na ukosefu wa usafi wa mwili wa binadamu pamoja na mazingira anamoishi.

  

  Somo la Pili
  

  Msamiati wa Mwili na Mazingira

  Tazama michoro ifuatayo kwa makini na vitendo vinavyofanyika.

  
  

  Tathmini
  1. Michoro iliyo hapo juu inahusu nini?
  2. Waeleze wanafunzi wenzako kinachoendelea kwenye michoro kuhusu:
  

  a) Afya ya mwili
  b) Magonjwa

  
  

  A. Kusikiliza na kuzungumza
  Katika vikundi vya wanafunzi wawili wawili, someni mazungumzo yanayofuata. Linganisheni maoni yenu na yale ya vikundi vingine.
  Kijana: Hujambo daktari?
  Daktari: Sijambo. U hali gani?
  Kijana: Naugua. Tumbo linanisokota!
  Daktari: Unakunywa maji safi?
  Kijana: Ndiyo. Tena ya mvua.
  Daktari: Unayachemsha maji hayo kwanza?
  Kijana: La. Huwa sioni haja ya kuyachemsha. Ni safi kabisa.
               Pia, kichwa kinaniwanga!

  Daktari: Kwani una malaria?
  Kijana: Sina uhakika. Labda ni homa ya matumbo.
  Daktari: Ni bora nikupime. Je, unafyeka mazingira yako?
  Kijana: La! Kuna mbu wengi.
  Daktari: Ni muhimu kufyeka nyasi katika mazingira ya nyumbani. Pia, ufungue mitaro yote ya maji ili yasituame na kuwa makao ya mbu. Usijali nitakutibu.
  Kijana: Asante daktari. Nitafuata maagizo yako.
  Daktari: Karibu.

  Je, unadhani mazungumzo haya yanahusu nini?
  

  
  

  Zoezi la ufahamu
  Soma tena mazungumzo kati ya Kijana na Daktari kisha ujibu maswali yafuatayo kwa ushirikiano na wanafunzi wenzako.

  1. Kijana anaugua nini? _____________
  2. Daktari alimuuliza kijana iwapo anakunywa ___________.
  3. Kijana hunywa maji ya ___________.

  4. Ni vizuri ku ___________maji ya kunywa.
  5. Mbu ni aina ya ___________.

  
  

  Tathmini
  Mambo muhimu yaliyojitokeza katika mazungumzo baina ya Daktari na Kijana:

  1. Tunafaa kufyeka nyasi zilizo karibu na makazi yetu.
  2. Ni muhimu kuchemsha maji ya kunywa.
  3. Malaria ni ugonjwa hatari.
  4. Homa ya matumbo ni ugonjwa wa kuendesha tumbo.
  5. Ni muhimu kuifungua mitaro ya maji ili maji yasituame na kuhifadhi mbu.
  6. Mbu husababisha ugonjwa wa malaria.
  7. Ni muhimu kila mara tunywe maji yaliyo safi.

  
  

  Zoezi la mjadala
  Jadiliana na wenzako jinsi yaliyotajwa hapo juu yanahusiana na afya zetu na mazingira.

  
  

  Zoezi la kuigiza
  Katika vikundi vya wanafunzi wawili wawili, igizeni wahusika mbalimbali wa afya kama vile:

  a) Muuzaji wa mboga/matunda na mnunuzi
  b) Daktari na mgonjwa
  c) Mshauri wa afya nyumbani
  d) Mtu anayejenga nyumba

  
  

  B. Msamiati wa mwili na mazingira
  Soma msamiati ufuatao kwa sauti.

  
  

  Zoezi la 1
  Je, unaweza kuelezea maana ya baadhi ya maneno hayo? Basi waeleze wanafunzi wenzako. Zingatia jinsi maneno hayo yalivyotumika katika mazungumzo kati ya Daktari na Kijana.

  
  

  Zoezi la 2
  Katika makundi ya wanafunzi watatu watatu, jadili maana ya vifungu hivi.

  1. Tibu mgonjwa              2. Fyeka nyasi              3. Kunywa maji
  4. Ua mbu                       5. Chemsha maji

  
  

  Zoezi la ziada
  Jibu maswali haya kwa kuchagua majibu sahihi kutoka kwenye mabano. Andika majibu yako kwenye daftari lako.
  
  1. Chagua kifungu chenye maradhi pekee.
  

  a) (Malaria, homa ya matumbo, kipindupindu)
  b) (Nyasi, malaria, homa ya matumbo, kipindupindu)
  

  2. Mdudu anayeleta malaria ni ___________. (mbu, chawa)
  3. Tunachemsha ___________. (maji, magonjwa)
  4. Tunafyeka ___________. (nyasi, mbu)
  5. Ni vitu vyote ambavyo vinatuzunguka. _________ (maji, mazingira)
  

  
  

  Zoezi la mjadala
  Jadiliana na wanafunzi wenzako kuhusu faida za kusafisha shule yenu.

  
  

  C. Sarufi
  Soma sentensi hizi zinazotumia viungo vya mwili na maradhi katika umoja na wingi.

  

  Zoezi la 1
  Andika maneno haya katika wingi.
  1. Bega             2. Kiuno             3. Udevu             4. Kidole             5. Kichwa

  
  

  Zoezi la 2
  Kwa kushirikiana na mwanafunzi mwenzako, andika maneno haya katika umoja.
  1. Meno         2. Mapaja              3. Vinywa                4. Pua
  5. Ndevu

  
  

  D. Matamshi na tahajia bora
  1. Tamka kwa sauti maneno na sentensi zifuatazo mbele ya darasa lako.
  a) Chemsha maji               b) Fyeka nyasi                  c) Tibu malaria
  d) Fua nguo                      e) Oga mwili

  
  

  2. Katika daftari lako, andika maneno yafuatayo kwa hati nzuri:
  a) Malaria             b) Kipindupindu                 c) Kichocho
  d) Kifua kikuu       e) Ukimwi                           f) Homa ya matumbo
  g) Funza              h) Mbu                               i) Chawa
  j) Kunguni

  
  

  Zoezi la ziada
  Kwa njia ya wimbo na uigizaji, tumia viungo vya mwili kukamilisha mahadhi ya wimbo huu.

  
  

  Mfano: Mimi ni kinywa. Kazi yangu ni kula.
  1. Mimi ni mguu. Kazi yangu ni ______________.
  2. Mimi ni mkono. Kazi yangu ni ______________.
  3. Mimi ni jicho. Kazi yangu ni ______________.
  4. Mimi ni pua. Kazi yangu ni ______________.

  
  

  Sasa badilishaneni nafasi:
  a) Wewe ni kifua. Kazi yako ni ______________.
  b) Wewe ni shingo. Kazi yako ni ______________.
  c) Wewe ni wayo. Kazi yako ni ______________.
  d) Wewe ni mgongo. Kazi yako ni ______________

  
  

  Haya badilishaneni nafasi tena:
  i) Yeye ni kiwiko. Kazi yake ni ______________.
  ii) Yeye ni nyonga. Kazi yake ni ______________.
  iii) Yeye ni koromeo. Kazi yake ni ______________.
  iv) Yeye ni kidole. Kazi yake ni ______________.

  
  

  

  
  

  Somo la Tatu
  

  Usafi wa Mwili na Mazingira

  Tazama kwa makini michoro ifuatayo.

  

  Baada ya kutazama kwa makini michoro iliyo hapo juu, waeleze wanafunzi wenzako unachokiona katika michoro hiyo. Je, unaweza kuhusisha michoro hiyo na hali ya kila siku katika jamii?

  
  

  Maelezo muhimu
  Mazingira yoyote ni muhimu kwa binadamu; nyumbani, shuleni, kazini, siasa na afya.

  
  

  Tathmini
  Angalia michoro iliyo hapo juu kisha ujaribu kujibu maswali haya ya tathmini.

  a) Michoro hiyo inahusu nini?
  b) Toa maoni yako kuhusu magonjwa yanayosababishwa na mazingira machafu.

  
  

  Maelezo muhimu
  Mazingira ni hali na vitu vinavyotuzunguka.
  Tazama michoro ifuatayo kisha uilinganishe na maelezo yaliyo hapo chini.

  

  
  

  

  A. Kuzikiliza na kuzungumza
  Kwa ushirikiano na wanafunzi wenzako, tazama tena michoro ya mwanzoni mwa somo hili na ile iliyo hapo juu. Soma maelezo kuhusu michoro hiyo kwa kuzingatia:
  

  1. Matamshi bora
  2. Kusoma kwa sauti
  3. Kusahihishana matamshi yasiyo sahihi

  
  

  Zoezi la mjadala
  Je, kuna uhusiano wa mazingira, afya ya mwili na magonjwa? Jadili kwa ushirikiano na wanafunzi wenzako.

  
  

  B. Msamiati wa usafi wa mwili na mazingira
  Shirikiana na wanafunzi wenzako kueleza unachojua kuhusu msamiati ufuatao:

  

  Matumizi katika sentensi.
  1. Usinywe maji machafu.
  2. Baba atachoma takataka hizi.
  3. Kaka anatumia dawa kuwaangamiza wadudu hawa.
  4. Mbu husababisha ugonjwa wa malaria.
  5. Tujitahidi kuzuia magonjwa.

  
  

  Zoezi la 1
  Jaza mapengo yaliyo hapo chini kwa kuteua majibu sahihi baada ya kusoma swali kwa makini. Andika majibu kwenye daftari lako.

  1. Mazingira ni __________________ na __________________ vinavyotuzunguka.
  2. Andika umoja wa ‘mdudu’ __________________.
  3. Maji machafu yanaleta __________________.
  4. Je, funza ni mdudu ama ni uchafu?
  5. Chagua kauli ambayo ni sahihi kati ya hizi:
  

  a) Ugonjwa unaua.
  b) Ugonjwa ni afya.

  
  

  Zoezi la 2
  Tunga sentensi kwa kutumia msamiati ufuatao huku ukizingatia maana yake.

  mazingira, magonjwa, wadudu, funza, maji, takataka

  
  

  Mfano: Ondoa takataka nyumbani.

  
  

  C. Msamiati wa magonjwa
  Soma maneno yafuatayo kwa makini. Maneno haya ni majina ya magonjwa mbalimbali.
  1. Kipindupindu               2. Kichocho             3. Malaria
  3. Homa ya matumbo      4. UKIMWI                5. Kifua kikuu
  6. Kisonono                    7. Funza

  
  

  Tathmini
  1. Je, umegundua nini kuhusu magonjwa hayo?
  2. Je, unaweza kueleza kwa nini magonjwa ya UKIMWI na kisonono yameorodheshwa hapo?

  
  

  Maelezo muhimu
  • Magonjwa hayo yanatokana na mazingira machafu.
  • Tabia mbaya ya kibinadamu inaweza kuharibu uhusiano na mazingira ya kijamii. Haya yanawezekana kwa kuambukizana magonjwa na kuibua uadui na pia kusababisha vifo.

  
  

  Zoezi la ufahamu
  Kwa ushirikiano na wanafunzi wenzako, jibu maswali yafuatayo.
  1. Ni magonjwa mangapi yametajwa hapo juu?
  2. Malaria husababishwa na wadudu gani?
  3. Funza hukaa wapi?
  4. Kifua kikuu ni ugonjwa wa aina gani?
  5. Ugonjwa wa kuendesha sana na kupoteza maji unaitwaje?

  
  

  Zoezi la mjadala
  Kwa ushirikiano na wenzako, jadili kuhusu ‘hatari za mazingira machafu’.

  
  

  D. Sarufi
  Umoja na wingi
  Katika makundi ya wanafunzi wawili wawili, someni maneno yafuatayo. Mmoja asome neno katika umoja huku mwingine akisoma neno hilo katika wingi.

  
  

  Umoja                        Wingi
  1. Mazingira               - Mazingira
  2. Mgonjwa                - Wagonjwa
  3. Dawa ya kulevya    - Dawa za kulevya
  4. Uchafu                    - Uchafu

  5. Mdudu                    - Wadudu
  6. Usafi                       - Usafi
  7. Funza                     - Funza

  
  

  Matumizi katika sentensi
  1. Kila mtu atunze mazingira yake.
  2. Ni bora kuzuia magonjwa kuliko kuyatibu.
  3. Dawa za kulevya zina madhara mengi.
  4. Mama atafagia uchafu wote.
  5. Wadudu hatari wanastahili kuangamizwa.
  6. Kila mtu adumishe usafi.
  7. Funza ni wadudu hatari.

  
  

  Zoezi la 1
  Kwa ushirikiano na wanafunzi wenzako, andika msamiati ufuatao katika wingi.

  Mfano: Mazingira           - Mazingira
  1. UKIMWI
  2. Mdudu
  3. Ugonjwa
  4. Funza
  5. Usafi
  

  
  

  Zoezi la 2
  Andika sentensi zifuatazo katika umoja.
  Mfano: Vaeni nguo safi. - Vaa nguo safi.

  1. Kunyweni maji safi.
  2. Ueni wadudu.
  3. Badilisheni tabia zenu.
  4. Fagieni nyumba zenu.
  5. Osheni vyombo vichafu.

  
  

  Zoezi la ziada
  Katika daftari lako, geuza kwa umoja ama wingi kwa kujaza mapengo yafuatayo kikamilifu.

  Umoja                          Wingi
  1. Uchafu                        _______________
  2. _______________     Miili
  3. _______________     Magonjwa
  4. Mdudu                        _______________
  5. _______________    Mikono
  6. Kichwa                       _______________
  7. Mguu                         _______________
  8. _______________   Viuno
  9. Jicho                          _______________
  10. Pua                          _______________

  
  

  E. Matamshi na tahajia bora
  1. Soma maneno yafuatayo na wenzako kwa kuzingatia matamshi bora.
  a) Ukimwi unaua           b) Chemsha maji              c) Zoa takataka
  d) Fyeka nyasi             e) Tunza mazingira           f) Uzinifu
  g) Dawa za kulevya      h) Uchafu                         i) Usafi
  j) Kula vyema

  
  

  2. Kwa kujitegemea, andika vifungu hivi kwa hati nzuri.

  a) Tunza mwili wako                 b) Epuka uzinifu
  c) Tunza mazingira                  d) Weka akiba
  e) Usitupe takataka ovyo

  
  

  Faharasa
  Kunawa: kusafisha kwa maji na sabuni
  Mkono: kiungo cha mwili kuanzia begani kinachotumiwa kushikia vitu
  Fua: safisha kwa maji na sabuni ili kuondoa uchafu
  Kucha: umoja wa ‘ukucha’; sehemu ngumu inayomea kwenye ncha ya kidole cha mtu, ndege na baadhi ya wanyama
  Nywele: malaika au singa zinazoota mwilini na hasa sehemu ya kichwa
  Kunyoa: kata; ondoa nywele kwenye kichwa kwa kutumia wembe ama makasi
  Kuchana: tengeneza vizuri nywele kwa kutumia kichanuo
  Piga mswaki: sugua meno kwa kutumia mswaki na dawa ya meno

  Sabuni: mchanganyiko wa vitu vinavyotokana na mafuta na aina mojawapo ya madini ya magadi na ambayo hutumiwa kwa kufulia, kuogea ama kusafisha vitu
  Upele: vipele vilivyozagaa katika mwili
  Kipindupindu: ugonjwa wa kuambukiza wa kuhara na kutapika sana
  Malaria: ugonjwa unaoambatana na homa kali ambao huletwa na mbu
  Homa ya matumbo: ugonjwa wenye madhara kama ya malaria
  Kifua kikuu: ugonjwa hatari wa kukohoa na unaambukizwa haraka
  Keya: ugonjwa wa kupasuka miguu (hasa visigino) iwapo huisafishi miguu vizuri
  Kichwa: sehemu ya mwili iliyo juu ya shingo yenye ubongo, nywele, macho, masikio na kadhalika
  Jicho: kiungo cha mwili (kichwa) cha kuonea

  Kifua: sehemu ya mbele ya mwili kati ya tumbo na shingo
  Mguu: kiungo ambacho humsaidia binadamu kusimama na kutembea
  Udevu: unywele unaoota kwenye kidevu
  Kidole: kiungo kilicho kwenye ncha ya mkono na miguu
  Kinywa: kiungo kinachotumiwa kwa kula na kunywa chenye ulimi na meno

  Koromeo: umio
  Paja: sehemu ya mguu iliyo kati ya goti na nyonga
  Bega: sehemu ya mwili iliyoko kati ya mkono na shingo
  Kiko: kiungo cha mkono kati ya kiwiko na bega
  Pua: kiungo cha kupumulia na kuvuta hewa ndani
  Nyonga: sehemu ya mwili iliyo baina ya paja na kiuno
  Kiuno: sehemu iliyo kati ya mgongo na makalio
  Mgongo: sehemu ya nyuma ya mwili wa mwanadamu kutoka shingoni hadi kiunoni
  Kiwiko: kiungo kinachounganisha kiganja na sehemu ya juu ya mkono (panapovaliwa saa)
  Kwapa: sehemu ya mkono iliyo chini ya bega

  Jino: kiungo ambacho binadamu hutumiwa kukata na kutafuna kinachopatikana ndani ya mdomo
  Kinyesi: choo ya binadamu; mavi
  Mboga: majani yanayoliwa na binadamu baada ya kupikwa
  Tunda: zao la mmea linalohifadhi mbegu ambalo hutokana na ua
  Mazingira: hali ama vitu vinavyozunguka kiumbe; miti, nyasi, watu na kadhalika
  Funza: mdudu kama kiroboto ambaye hupenya kwenye miguu ya watu kutokana na uchafu

  Kuua: kuondoa uhai
  Kupasuka keya: kukatika miguu (nyayo) kwa kukosa kuoga
  Kutibu: kufanyia matibabu kwa kupeana dawa
  Kuchemsha: kuweka motoni ili kupata moto (hasa kitu cha majimaji)
  Mjadala/mdahalo: majadiliano kuhusu jambo fulani kwa kuunga mkono ama kupinga huku hoja zikitolewa
  Dawa za kulevya: dawa ambazo humfanya anayezitumia kuchanganyikiwa na kupoteza fahamu na afya yake kuharibika, kwa
  mfano: pombe, miraa, kokeini na bangi.
  Makundi: mkusanyiko wa wanafunzi
  Uzinifu: uasherati

  

  Mark as done
• ASSESSMENT File Uploaded 25/04/20, 12:47

  Mark as done