Kinyarwanda

UMUTWE WA MBERE: UMUCO N’INDANGAGACIRO NYARWANDA

Kubaha no kwakira abatugana: Inyana ni iya mweru.

Kubaha bitangirira mu kwiyubaha ubwawe, udatewe ipfunwe n’uko waba 

umeze kose cyangwa ngo wumve wasuzugura abandi kubera ko hari icyo 
ubarusha. 


wirinda kwemera ibyo udashoboye byagutera guhemuka. Umuntu 
wiyubaha arangwa n’isuku y’umubiri we n’aho ari hose, akita ku nshingano 
ze uko bikwiye kandi agafata ifunguro riboneye. Arangwa n’ikinyabupfura 
kandi ntaca mu ijambo abo bavugana. Ashimira abamugiriye neza ndetse 
akanasezera ku bari kumwe na we mu gihe ashatse gutandukana na bo. 
Kubaha ni umugenzo utangirira mu muryango aho umwana yigira kuvuga. 
Ashobora rero kuhakomora imico myiza cyangwa ingeso mbi bitewe 
n’ingero abonana abo babana. 

Kubaha bigomba kuturanga aho turi hose, haba mu rugo, ku ishuri cyangwa 
mu kazi. Buri muntu agomba kubaha abamuruta, abo bangana n’abo 
aruta. Uburyo mwakira abashyitsi babagana, ni bwo bubagaragariza abo 
muri bo. Umushyitsi navunyisha muzamuhe ikaze, maze mumwakirane 

urugwiro”. 

Impanuro uwo mubyeyi yahaye abana be zatumye bagira ikinyabupfura, 
bagahora bitwararitse mu byo bavuga no mu byo bakora, kugira ngo 
hatagira uwo bahutaza.

Abo bana bahoraga bishimye, bagakina ntawuhutaza undi, bagasabana 

n’abandi, bakamenya gukorera ikintu mu gihe cyacyo. Mu nzira, 

ubaruta akicara, bakagirira isuku ahantu bari kandi na bo ugasanga 
barangwa n’isuku aho bari hose. 

Mu kinyarwanda baca umugani ngo “inyana ni iya mweru” kandi ngo 
“uburere buruta ubuvuke!”
Ubwo burere bwiza bwatumye bagira ubumenyi bamenya n’ubwenge, 
kuburyo batigeraga batsinda mw'ishuri maze bose bariga baraminuza
Imico yabo myiza yagiye ivugwa hose, maze abantu bose barabakunda. 
Ubu na bo bashinze ingo zikomeye. Uko ni ko “kwibyara gutera ababyeyi 

ineza.”

Shaka ibisobanuro by’aya magambo ukurikije uko yakoreshejwe mu 
mwandiko.
1. Imigenzo
2. Urugwiro
3. Yarateruye
4. Guhanura
5. Ipfunwe
6. Umupaka
7. Kuvunyisha
8. Gutega umuntu amatwi

9. Kubasesereza

a. Koresha amagambo akurikira mu nteruro ziboneye wihimbiye:

1. Ipfunwe

2. Gutabara

3. Umuco
4. Gutega amatwi

5. Gusesereza

b. Tanga imbusane z’amagambo aciyeho akarongo.
• Dushimire abatugiriye neza.
• Uburere bwiza bugaragazwa no kubaha.

c. Simbuza amagambo aciyeho akarongo andi bivuga kimwe.
1. Isaha irageze muze tuge gufata ifunguro.
2. Umushyitsi ugeze mu rugo aravunyisha agahabwa ikaze.
3. Se w’abo bana yabatoje uburere bwiza.

4. Abaje batugana tugomba kubakira neza, tukabaganiriza.

Subiza ibi bibazo byabajiwe ku mwandiko mu magambo yawe bwite: 

1. Ni iyihe migenzo myiza yarangaga umuryango wa Kamuhanda?
2. Ni iyihe mpanuro ya mbere Kamuhanda yahaye abana be?
3. Ni ibihe bintu bitatu by’ingenzi ababyeyi bari barigishije abana babo? 
4. Vuga nibura ibintu bitatu biranga umuntu wiyubaha.
5. Kuki umushyitsi uje atugana agomba kwakirwa neza?
6. a) Wemeranya n’abavuga ko umwana yitwara nk’uko ababyeyi 
 bitwara? Sobanura.
 b) Ni uwuhe mugani w’umugenurano dusanga mu mwandiko 

ushimangira igisubizo  cyawe?

1) Ni iyihe nsanganyamatsiko ivugwa mu mwandiko?

2) Garagaza ingingo z’ingenzi zivugwa muri uyu mwandiko.

1. Hitamo imvugo iboneye iranga ikinyabupfura, kandi usobanure 
impamvu ari yo wahisemo.
a) Iyo ushaka kumenya umuntu waje murugo uramubwira uti?
1) “Wambwiye izina ryawe.”
2) “Mbese ubundi witwa nde?”
3) « Uri nde se? »
4) « Ko tutabamenye se? »
b) Iyo umushyisti ageze munzu uramubaza uti?
1) « Icara ! »
2) « Wakwicaye se! »
3) “Dore ngiyo intebe!”
4) “Ngako agatebe nimwicare.”
c. Iyo ushaka kugira icyo uzimanira umuntu uramubaza uti?

1) “Tubahe iki se?”

2) “Murashaka kunywa iki?”
3) “Twabazimanira iki?”

4) "Mwaba se mukeneye icyo kunywa?"

2. Shaka amagambo ari muri iki kinyatuzu

2. Soma indi migani miremire mu bitabo bitandukanye maze ugeze ku 

bandi ibivugwamo muri make.

2. Ingingo zo gutangaho ibitekerezo no gutekereza byimbitse ku 
 bivugwa mu mwandiko. 
Inyigisho dukuye muri uyu mugani:

Kumenya kwikemurira ibibazo: ubwa mbere Nyanshya yashoboye gushuka

• Kubaha no kwakira abatugana: Inyana ni iya mweru.

  

  Umugabo Kamuhanda yari afite umugore we babanaga neza,bakubahana, ku buryo urugo rwabo rutarangwagamo intonganyan’umwiryane. Kamuhanda kandi yari afite abana batatu bakarangwa
  n’imigenzo myiza. Imwe muri iyo mico, twavuga ni nko kwakiranaabashyitsi urugwiro, gusangirira hamwe ku meza, gusabanan’ababyeyi, gutabara abaturanyi no gufasha abababaye. Iyo migenzomyiza bayikomoraga ku burere bwiza bahabwaga n’ababyeyi babo.

  Nyuma yo gufata ifunguro rya nimugoraba ababyeyi bataramanaga n’abana bakabarira inkuru z’ibyabayeho, bakabigisha uko bagombakubanira abaturanyi n’abavandimwe babo. Akenshi se yabahaga
  impanuro agira ati:” Bana bange, muge mwubaha kuko ari umugenzo mwiza ugomba kuranga buri wese. Buri muntu wese nta kwita ku nkomoko ye, ku muco we cyangwa idini rye agomba

  kubahwa. Kubaha bitangirira mu kwiyubaha ubwawe, udatewe ipfunwe n’uko waba umeze kose cyangwa ngo wumve wasuzugura abandi kubera ko hari icyo ubarusha.”

  “Kwiyubaha kandi bijyana no kumenya guhitamo hagati y’ikiza n’ikibi, wirinda kwemera ibyo udashoboye byagutera guhemuka.Umuntu wiyubaha arangwa n’isuku y’umubiri we n’aho ari hose,akita ku nshingano ze uko bikwiye kandi agafata ifunguro riboneye.Urangwa n’ikinyabupfura kandi ntaca mu ijambo abo bavugana.Ashimira abamugiriye neza ndetse akanasezera ku bari kumwe nawe mu gihe bashatse gutandukana na bo.

  Kubaha ni umugenzo utangirira mu muryango aho umwana yigira kuvuga. Ashobora rero kuhakomora ingeso nziza cyangwa imico mibi bitewe n’ingero abonana abo babana. Kubaha bigomba kuturanga aho turi hose, haba mu rugo, ku ishuri cyangwa mu kazi.Abana bato bagomba kubaha bakuru babo kuko baba barabatanze kubona izuba. Uburyo mwakira abashyitsi babagana, ni bwo bubagaragariza abo muri bo. Umushyitsi navunyisha muzamuhe ikaze, maze mumwakirane urugwiro. Impanuro uwo mubyeyi
  yahaye abana be zatumye bagira ikinyabupfura, bagahora bitwararitse mu byo bavuga no mu byo bakora, kugira ngo hatagira uwo bahutaza.

  Abo bana bahoraga bishimye, bagakina ntawuhutaza undi,bagasabana n’abandi, bakamenya gukorera ikintu mu gihe cyacyo.Mu nzira, ntibanyuraga ku muntu batamusuhuje. Bahagurukiraga umuntu wese ubaruta akicara, bakagirira isuku ahantu bari kandi na bo ugasanga barangwa n’isuku aho bari hose.

  Icyakora imyitwarire y’ababyeyi babo ni yo bakomoyeho iyo mico myiza. Imibanire myiza izira intonganya n’umwiryane babonanaga ababyeyi babo, ni yo abana bakuriyemo, barayitora, kandi barayikurikiza. Ese ubundi ntibavuga ngo ‘inyana ni iya mweru cyangwa ngo ‘uburere buruta ubuvuke’!

  Ubwo burere bwiza bwatumye bagira ubumenyi bamenya n’ubwenge, ku buryo batigeraga batsindwa mu ishuri maze bose bariga baraminuza. Imico yabo myiza yagiye ivugwa hose, maze abantu bose barabakunda. Ubu na bo bashinze ingo zikomeye. Uko ni ko “kwibyara gutera ababyeyi ineza.”

  A. Mu matsinda mushakire hamwe ibisobanuro by’aya magambo mukurikije uko yakoreshejwe mu mwandiko.

  1) Imigenzo
  2) Urugwiro
  3) Yarateruye
  4) Guhanura
  5) Ipfunwe
  6) Umupaka
  7) Kuvunyisha
  8) Gutega umuntu amatwi
  9) Kubasesereza

  Imyitozo y’inyunguramagambo

  a. Buri wese akora wenyine, koresha amagambo akurikira mu ziboneye wihimbiye.

  1. Ipfunwe
  2. Gutabara
  3. Umuco
  4. Gutega amatwi
  5. Gusesereza

  b. Tanga imbusane z’amagambo aciyeho akarongo.
  - Dushimire abatugiriye neza.
  - Uburere bwiza bugaragazwa no kubaha.

  c. Simbuza amagambo aciyeho akarongo andi bivuga kimwe.
  1. Isaha irageze muze tuge gufata ifunguro.
  2. Umushyitsi ugeze mu rugo aravunyisha agahambwa ikaze.

  3. Se w’abo bana yabatoje uburere bwiza.
  4. Abaje batugana tugomba kubakira neza, tukabaganiriza.

  B. Ibibazo byo kumva umwandiko

  Mu matsinda ya babiri babiri, musubize ibi bibazo byajajiwe ku mwandiko mu magambo yanyu bwite, mutandukuye interuro ziri mu mwandiko uko zakabaye.

  1. Vuga imigenzo myiza yarangaga umuryango wa Kamuhanda?
  2. Ni iyihe mpanuro ya mbere Kamuhanda yabwiye abana be?
  3. Vuga nibura ibintu bitatu biranga umuntu wiyubaha?
  4. Kuki umushyitsi uje atugana agomba kwakirwa neza?
  5. Vuga ibintu bitatu by’ingenzi ababyeyi bari barigishije abana babo?
  6. a) Wemeranya n’abavuga ko umwana yitwara nk’uko ababyeyi bitwara? Sobanura?
      b) Ni uwuhe mugenurano dusanga mu mwandiko ushimangira igisubizo cyawe?

  C. Mu matsinda, muhitamo imvugo iboneye iranga ikinyabupfura, kandi musobanure impamvu ari yo mwahisemo.

  1. Iyo ushaka kumenya umuntu waje mu rugo uramubwira uti:

  a) “Wambwiye izina ryawe.”
  b) “Mbese ubundi witwa nde?”
  c) « Uri nde se? »
  d) « Ko tutabamenye se? »

  2. Iyo umushyitsi ageze mu nzu uramubwira uti:

  a) « Icara ! »
  b) « Wakwicaye se! »
  c) “Dore ngiyo intebe!”
  d) “Ngako agatebe nimwicare.”

  3. Iyo ushaka kugira icyo uzimanira umuntu uramubaza uti:

  a) “Tubahe iki se?”
  b) “Murashaka kunywa iki?”
  c) “Twabazimanira iki?”
  d)” Mwaba se mukeneye icyo kunywa?”

  Gusesengura umwandiko
  1) Ni iyihe nsanganyamatsiko ivugwa mu mwandiko?
  2) Garagaza ingingo z’ingenzi zivugwa muri uyu mwandiko.

  MVUMBUYE KO:
  Umuntu wese aba asabwa kubaha no kwakira abantu bose baza bamugana.

  NSHOBORA:
  Gusesengura umwandiko uvuga ku ngingo yo kubaha no kwakira abantu baje bangana no gukoresha neza mu nteruro amagambo nungutse.

  Shaka amagambo ari muri iki kinyatuzu

  S
  

  Kwita ku batishoboye: Ikiganiro hagati ya Hanyurwimfura na Mukamana