Topic outline

  • Forum: 1Files: 2
    Expand all

  • 1.1. Dukunda igihugu cyacu

    n

    Buri gitondo mbere y'uko twinjira mu ishuri, duteranira imbere y'ibendera ry'igihugu, tukaririmba indirimbo yubahiriza igihugu cyacu. Ubwo turata ibyiza bitatse u Rwanda, tukishimira ko turubanyemo neza, tukaniyemeza kurukorera kugira ngo ingufu zacu ziruteze imbere. Dushimira abakurambere b'intwari bahanze u Rwanda, bakarwagura ndetse bagahashya ubukoroni na mpatsibihugu. Mu ndirimbo yubahiriza Igihugu, twiyemeza kwitangira amahoro no kurinda ibyiza tumaze kugeraho tubikesha ubufatanye bwacu.

    Iyo turirimba iyi ndirimbo numva nishimye, nkishimira ko igihugu cyacu ari kiza kandi gifite amahoro. Mu miryango iwacu turatekanye, mu nzira aho tugenda ntawuduhutaza, ku ishuri twigana tutishishanya. Turiga tugatsinda tubifashijwemo n'abarimu bacu. Sogokuru akunda kumbwira ko Abanyarwanda ari bene mugabo umwe. Ambwira ko tugomba kubana kivandimwe, tugakundana, tugafashanya kandi tugakomera kuri ubwo bumwe bwacu kuko ari ubukungu butagereranywa. Anyumvisha ko tugomba gushyira imbere ko twese turi abana b'u Rwanda, bityo tukarangwa no guhora dutahiriza umugozi umwe. Impanuro ze zandemyemo umutima wo gukunda u Rwanda. Numva ntifuza ko hagira uruvuga nabi cyangwa ngo arubuze amahoro. Sogokuru yanyumvishije ko uwo ukunda umuvuga umutaka, ukamuratira abatamuzi. Kubera izo mpamvu, ndarata u Rwanda kuko ari rwiza rukaba rutwizihiye. Abarutuye turangwa n'urugwiro, abadusanze ntibinuba. Ntibarambirwa kuko tubatambagiza urw'imisozi igihumbi bakanyurwa n'ibihe byiza bidashyuha kandi ntibinakonje.  Amashyamba, imisozi n'ibiyaga bituma duhumeka umwuka mwiza uyunguruye. Amashyamba ya kimeza n'ayatewe n'abarutuye ni intaho y'inyoni nyinshi n'inyamaswa z'amoko anyuranye. Nawe se, ngizo ingagi zisigaye hake ku isi, intare rutontoma umwami w'ishyamba, inzovu, twiga y'umujosi muremure, impara n'imparage, impyisi na rwara, inguge z'amoko yose, kagoma, inkona, inkongoro, sakabaka, inyange n'inyombya, isandi, imisure n'izindi. Sogokuru yampishuriye kandi ko uwo ukunda ukora icyo ashaka. Ukunda igihugu ke aragikorera, agafatanya n'abandi kugiteza imbere mu kigero arimo. Igihugu cyacu ni kiza kuko gifite amahoro, bituma buri wese akora atekanye. Kugikunda ni ukukifuriza amahoro arambye, abagituye twese tukaba tugomba kuyaharanira. Twe abanyeshuri, tugomba kubana neza na bagenzi bacu, tukiga kuko ari cyo ababyeyi badusaba kandi ari na cyo igihugu kidutezeho, ndetse tugaharanira gutsinda. Sogokuru yarambwiye ati: "Mwebwe muri abajyambere, mukomeze muvome ubwenge, maze iki gihugu cyababyaye muzagiteze imbere, mugikungahaze, bityo ibyo muririmba mubishyire mu bikorwa." Sogokuru yankanguriye kwirinda amanjwe, nkitabira gukora icyo nshinzwe, nkirinda icyatuma abantu bashyamirana, bacikamo ibice.

    Sogokuru yansobanuriye ko gukunda igihugu bidasaba kuba uri umuntu mukuru, ahubwo bisaba kwita ku cyo ushinzwe no kutabangamira inyungu rusange. Yanambwiye kandi ko ubufatanye ari intwaro yafashije abakurambere kugera ku byiza turirimba buri gitondo. Ati: "Namwe mukwiye kurangwa no gufashanya, abumva amasomo vuba kurusha abandi bagasobanurira abatayumva, abafite intege bagasindagiza abatazifite, abazima bakita ku barwaye, abanyangufu bakirinda guhutaza abatazifite." Abasangiye igihugu barangwa n'umutima wo gusangira ibyiza bafite, byaba bike, byaba byinshi, kandi bakabifata neza kugira ngo bidasenyuka. Gukunda igihugu si ukwita ku bariho ubu, ahubwo ni ukureba n'abazaza mu gihe kiri mbere. Gukunda igihugu si ukwiyitaho gusa wowe ubwawe ahubwo ni ukwita no ku bandi kuko iyo ugirira abandi ineza, nawe uba uyigirira. Ugira ineza ukayisanga imbere. Agaciro si imyaka ufite, ahubwo ni ibyo ushobora kwigezaho no kugeza ku bandi.

    A. Inyunguramagambo

    Sobanura aya magambo ukurikije uko yakoreshejwe mu mwandiko:

    1. Abakurambere

    2. Turatekanye

    3. Ntawuduhutaza

    4. Tutishishanya

    5 Gutahiriza umugozi umwe

    6. Intaho

    7. Mugikungahaze

    8. Amanjwe

    9. Abanyarwanda ni bene mugabo umwe

    Umwitozo w'inyunguramagambo

    Soma, uhuze ijambo rivuye mu mwandiko n’igisobanuro
    cyaryo ukoresheje akambi.

    s

    B. Ibibazo byo kumva umwandiko

    Musubize ibi bibazo byo kumva umwandiko mu
    magambo yanyu bwite.

    1. Ni ba nde bavugwa muri uyu mwandiko?
    2. Ni iki abanyeshuri bavugwa mu mwandiko bakora buri
    gitondo?
    3. Mu mwandiko batubwira ko uyu mwana uvugwamo iyo
    baririmba iyi ndirimo yumva ameze ate?
    4. Mu mwandiko batubwira ko sekuru w'uyu mwana ari izihe
    nama yamugiriye?
    5. Ni ibiki biranga abatuye u Rwanda bivugwa muri uyu
    mwandiko?
    6. Ni ibiki umuntu ukunda igihugu yakora?
    7. Nk'umunyeshuri ukunda igihugu cyawe ni iki usabwa gukora?

    C. Ibibazo byo gusesengura umwandiko
    1. Vuga ingingo z'ingenzi n'iz'ingereka ziri mu mwandiko umaze
    gusoma.
    2. Ni irihe somo ukuye muri uyu mwandiko.
    3. Ni izihe ngero z'indangagaciro zigaragara mu mwandiko?

    D. Gutanga ibitekerezo mu nyandiko


    Andika umwandiko utarengeje amapaji abiri, uvuga ku bikorwa
    biranga umuntu ukunda igihugu ke.

    1.2. Ndabaga umukobwa w’intwari

    k


    Ndabaga yavutse ari ikinege. Akiri uruhinja, se yagiye ku rugerero,
    asigarana na nyina, akura atazi se. Akajya abaza nyina aho se yagiye,
    na we akamusubiza ko yagiye ku rugerero akagumayo, bitewe n'uko
    nta muhungu yabyaye wo kumukura, akaba ari nta n'umuvandimwe
    agira wamusimbura.
    Ndabaga atangira kwiga imirimo ya gihungu buhorobuhoro, nko kurasa,
    gusimbuka, gutera icumu, gufora umuheto, kwiruka, mbese imirimo ya
    gihungu yose arayitoza ayimarayo. Nuko Ndabaga ajya no mu bacuzi
    kwisatuza amabere, barangije barayashiririza ngo adapfundura. Nyina
    amubajije icyo abigirira, amusubiza ko agomba kwiga imirimo y'abahungu
    kugira ngo azarengere se. Aho amariye kuva mu bwangavu abwira nyina
    ko ashaka kujya kuramutsa se, akamubona na we akamumenya, ariko

    cyanecyane akamukura ku rugerero. Nyina arabyemera amushakira
    impamba, amuha Abanyabwishaza bagemuriye ababo ku rugerero
    barajyana.

    l

    Ageze mu rugerero asaba abahungu b'ikigero ke kumwereka umuntu
    witwa Nyamutezi. Abo abajije baramumwereka. Bararamukanya
    baranezerwa. Bukeye Ndabaga abaza se icyatumye adataha, undi
    amusubiza ko yabuze umusimbura kandi ko amaze kunanirwa kubera
    ubusaza. Ndabaga amubwira ko icyamuzanye ari ukumukura maze
    agataha akajya kuruhuka. Umusaza yatekereza ko Ndabaga ari
    umukobwa akumva ko bitashoboka. Mu kumumara impungenge,
    Ndabaga amubuza kuvuga ko ari umukobwa kuko yari yizeye ko imirimo
    ya gihungu yose ayishoboye, kuko yayitoje bihagije. Ubwo yavugaga
    nko kurasa, gutera icumu, kwiruka, gusimbuka...Anamwizeza ko iyo
    atashoboye kumenyera iwabo kuko atari afite abayimwigisha, azayigira
    ku rugerero. Mu kumuhinyuza, Nyamutezi amuha umuheto ngo arebe

    ko yamasha, amushingira intego, Ndabaga arayihamya. Amuha icumu
    amwereka aho aritera. Aho yamweretse araharenza. Amushakira
    abahungu bangana ngo basiganwe, arabanikira. Se abibonye arabishima,
    yemera kumwerekana, nk'umukura we, umugenga w'urugerero
    aramwemerera arataha.
    Ubwo Ndabaga asigara ku rugerero, yiga kwiyereka imyiyereko yariho
    icyo gihe, yose arayimenya. Aba intore nziza arashimwa arakundwa
    cyane! Kubera ko yayoborwaga mu byo akora byose akumvira akitonda
    cyane, bahoraga bamutangaho urugero, bituma atanga abandi kugabana
    inka nyinshi. Abandi babibonye bamugirira ishyari, kuko abarushije
    kugabana inka nyinshi kandi aje vuba. Ubwo harimo n'ab'iwabo bamuzi,
    bakajya bajujura ko Ndabaga abarushije kugabana kandi ari umukobwa!
    Ababyumvise babibwira umwami. Bukeye umwami aramuhamagara,
    amujyana ahiherereye, amubaza niba ari umuhungu, cyangwa se
    umukobwa. Ndabaga ikibazo kiramukomerera pe! Akumva namubwira
    ko ari umuhungu, akamurahiza akarahira, akamubwira kumwambarira
    ubusa agasanga ari umukobwa, biri bumubere icyaha gikomeye ! Yakubita
    agatima kuri se wavuze ko ari umuhungu, na bwo akumva nabihakana biri
    bumubere na we icyaha kuko yabeshye ibwami ! Ndabaga biramuyobera
    arashoberwa. Umwami akomeza kumubaza, undi agira ubwoba, ariko
    bigeze aho ahitamo kumubwiza ukuri ko ari umukobwa kuko ari nta
    kundi yashoboraga kubigenza. Umwami amubwira uburyo ibye byari
    byaramuyobeye kuko yamurebaga agasanga afite ingingo za gikobwa,
    kandi yaba arasa, atera icumu, yiruka, yiyereka, byose akabikorana
    ubwitonzi nta matwara ya gihungu amurangwaho.
    Amubaza icyatumye yiga imirimo y'abahungu, undi amutekerereza
    uburyo se yagiye ku rugerero ari agahinja, akarinda amenya ubwenge
    ataramubona. Mu kubaza nyina igituma atabona se, akamubwira ko
    yagiye ku rugerero, kandi ko adashobora gutaha adafite umukura kuko
    atabyaye umuhungu. Ibi akaba ari byo byatumye yitoza imirimo igenewe
    abahungu kugira ngo azamucungure.
    Umwami amaze kumva amagambo ya Ndabaga, atumiza Nyamutezi,
    amubaza niba umwana we ari umukobwa cyangwa niba ari umuhungu.

    Nyamutezi na we abanza kujijinganya nk'umukobwa we, ariko kuko byari
    ngombwa kuvugisha ukuri, abwira umwami ko ari umukobwa. Abajijwe
    icyatumye ashyira umukobwa mu itorero ry'abahungu, asubiza ko ari
    uko yari amaze kunanirwa kubera ubusaza kandi agasanga umwana
    we yari ashoboye imirimo ya gihungu. Umwami yaramuhumurije,
    yiyemeza kumusezerera agataha, amuha inka nyinshi ariko asigarana
    umukobwa yari yaramuhaye. Nyuma aza kuba umugore w'umwami
    w'inkundwakaza. Kuva icyo gihe, umwami aca iteka ko ibinege bitagira
    gikura bizajya bisezererwa bigataha nta yandi mananiza.

    A. Inyunguramagambo

    Sobanura aya magambo ukurikije uko yakoreshejwe
    mu nteruro:

    1. Ikinege
    2. Urugerero
    3. Kumukura
    4. Azarengere
    5. Umugenga
    6. Kugabana inka
    7. Yaramuhumurije
    8. Guca iteka
    Umwitozo w'inyunguramagambo
    Tanga interuro ebyirebyiri kuri buri jambo muri aya akurikira:
    1. Ikinege
    2. Kumara impungenge
    3. Umugenga
    4. Umukura we
    5. Itorero

    B. Ibibazo byo kumva umwandiko

    Musubize ibi bibazo byabajijwe ku mwandiko mu
    magambo yanyu bwite, mutandukura interuro
    zakoreshejwe mu mwandiko uko zakabaye.

    1. Ni iki kivugwa muri uyu mwandiko?
    2. Ni iyihe mirimo yari igenewe abahungu muri icyo gihe
    Ndabaga yize gukora?
    3. Ndabaga yabitewe n'iki kwiga imirimo ya gihungu?
    4. Ndabaga abonanye na se yamugejejeho ikihe gitekerezo?
    Umubyeyi we yabyakiriye ate?
    5. Ndabaga ageze ku rugerero yitwaye ate?
    6. Ni iki kigaragaza ko bagenzi be batishimiye iterambere
    Ndabaga yagezeho? Babyitwayemo bate?
    7. Mu kiganiro Ndabaga yagiranye n'umwami ni uwuhe muco
    mwiza mukuyemo?
    8. Ni iki cyatumye umwami aca iteka risonera abavutse ari
    ibinege kujya ku rugerero?
    9. Ni iki wakwigira kuri Ndabaga uhereye ku buryo yashoboye
    imirimo yitwaga iya gihungu ubihuje n'ihame ry'uburinganire
    bw'abahungu n'abakobwa muri iki gihe tugezemo?

    C. Ibibazo byo gusesengura umwandiko
    1. Vuga ingingo z'ingenzi ziri mu mwandiko umaze gusoma.
    2. Tahura ingingo zigaragaza ubutwari ziri muri uyu mwandiko.
    D. Umwitozo w'ubumenyingiro: kujya impaka no kungurana
    ibitekerezo
    Uhereye ku byiciro by'intwari mu Rwanda, uyu mukobwa
    wamushyira mu kihe kiciro? Kubera iki?
    E. Umukoro: gutanga ibitekerezo mu nyandiko
    Andika umwandiko utarengeje amapaji abiri, uvuga ukuntu wumva
    uzaba intwari ishimwa n'ababyeyi, abarezi ndetse n'Igihugu.

    1.3. Kurwanya ruswa

    d


    Itariki ya 9 Ukuboza buri mwaka, yahariwe kurwanya ruswa ku isi hose.
    Ruswa ni uburyo cyangwa igikorwa cyose cyo gukoresha nabi ububasha
    wahawe ku nyungu zawe bwite cyangwa ku z'agatsiko runaka. Ruswa
    igaragara ku buryo bwinshi. Hari uwakira amaturo cyangwa impano
    binyuranye kugira ngo ukunde ukore icyo wagombaga gukora nta
    kiguzi. Ni ukwanga kandi kugira icyo ukora kugira ngo utiteranya. Ni
    ukudakorera igihe ibyo ugomba gukora kugira ngo ukugana namara
    gusiragira kenshi, yibwirize agire icyo akurebera n'ibindi.
    Impamvu ari ngombwa kurwanya ruswa, ni uko ibyo igihugu
    cyagakoresheje mu nyungu rusange byikubirwa na bamwe, bigatuma
    iterambere ridindira. Urugamba rwo kuyitsinda ntirwakoroha buri wese
    atarugizemo uruhare. Kuki se umuntu yatanga ruswa kugira ngo ahabwe
    cyangwa akorerwe icyo yemererwa n'amategeko nta kiguzi, kandi
    abo ayiha baba bahembwa amafaranga ava mu misoro y'abaturage?
    Ntibikwiye kandi ko umuntu yahabwa ibyo atagenewe, byari bigenewe

    abandi babifitiye uburenganzira kubera ko yatanze inyoroshyo cyangwa
    bitugukwaha.
    Ni yo mpamvu mu rwego rwo kurengera inyungu z'abaturage, Leta
    yashyizeho ingamba zitandukanye zo kurwanya ruswa. Muri izo
    ngamba harimo ikoranabuhanga mu gutanga serivisi zinyuranye
    ku baturage. Mu nkiko, hashyizweho uburyo bwo kugenzura uko
    serivisi zitangwa n'ibyemezo bivugwamo akarengane. Hari kandi no
    kugaragaza uburenganzira bw'umuburanyi, n'uwo yiyambaza mu
    gihe ubwo burenganzira abwambuwe. Leta kandi ikangurira abagana
    inkiko n'abakozi bazo kwamagana ruswa no gutangaza umuntu
    wese waka cyangwa agatanga ruswa. Isaba inkiko guca imanza za
    ruswa mu gihe kitarambiranye, no gushyikiriza Urwego rw'Umuvunyi
    abahamwe n'icyaha cya ruswa, kugira ngo amazina yabo atangazwe,
    bityo bakumirwe mu mirimo ya Leta. Hashyizweho kandi gahunda
    ngarukamwaka y'icyumweru cyahariwe kurwanya ruswa n'udusanduku
    tw'ibitekerezo, kugira ngo buri wese atange amakuru yatuma imikorere
    y'inkiko ijya mbere.
    Hashyizweho itegeko rigamije gukumira, kurwanya no guhana ruswa
    n'ibyaha bifitanye isano na yo. Ni yo mpamvu ibigo bitanga serivisi
    bisabwa kugira inyandiko igaragaza uburyo ibyemezo bifatwa,
    kugaragaza igihe ntarengwa mu gufata ibyemezo n'amategeko
    akurikizwa no kubahiriza amabwiriza agenga ipiganwa mu gutanga
    amasoko n'akazi. Ibigo bisabwa kandi kugira ubugenzuzi bw'imikorere
    n'ubw'imicungire y'umutungo, kugaragariza raporo abo igenewe, kugira
    amabwiriza agenga abayobozi n'abakozi, kudasumbanya, kudatinza no
    kutaburagiza ababagana bakeneye gukorerwa imirimo runaka.
    Uwo ari we wese wakiriye cyangwa watse ruswa ku buryo ubwo ari
    bwo bwose, cyangwa yirengagije ibyo amategeko amusaba gutunganya,
    kubera ruswa yakiriye uko yaba iteye kose, agenerwa ibihano birimo
    gufungwa no gucibwa ihazabu.
    Nubwo ingamba zo kurwanya ruswa zigenda ziyongera, abaryi bayo
    na bo bagenda bahindura uburyo bwo kuyirya. Buri muturarwanda
    akaba asabwa kwirinda gutanga no kwakira ruswa mu buryo bwose,
    agatanga amakuru y'uwaka ruswa n'uyitanga. Muri uru rugamba,

    urubyiruko nk'imbaraga z'u Rwanda rw'ejo hazaza rugomba kugira
    uruhare runini mu gukumira ruswa kugira ngo idakomeza kudindiza
    iterambere ry'igihugu.
    Mu bagomba gutungirwa agatoki ahavugwa ruswa, harimo by'umwihariko
    Urwego rw'Umuvunyi kuko rufite mu nshingano kurwanya ruswa
    n'akarengane, kugeza bicitse burundu mu Rwanda. Udashobora kugera
    ku Muvunyi, na we ntaterera iyo ngo abaryi ba ruswa bakomeze
    bidagadure. Hari udusanduku dukunze kuboneka ahantu hatandukanye
    inzego z'ubutegetsi zikorera kugira ngo byorohereze abantu gutanga
    amakuru kuri ruswa mu ibanga. Ruswa ni mbi imunga ubukungu
    bw'igihugu, igatuma serivisi zitangwa nabi, iterambere duharanira
    ntirigerweho

    A. Inyunguramagambo

    Mugeregeze gushaka ibisobanuro by'aya magambo
    yakoreshejwe mu mwandiko.

    1. Kudindira
    2. Inyoroshyo
    3 Ingamba
    4. Ipiganwa
    5. Kuburagiza
    6. Ihazabu

    Umwitozo w'inyunguramagambo

    Tanga andi magambo avuga kimwe nk'amagambo
    akurikira:

    1. Ruswa
    2. Kurwanya
    3. Ingamba
    4. Kudatinza
    5. Gutungirwa agatoki
    6. Guterera iyo

    7. Kwidagadura
    8. Kumunga

    B. Ibibazo byo kumva umwandiko

    Musubize ibi bibazo byabajijwe ku mwandiko mu
    magambo yanyu bwite, mutandukura interuro
    zakoreshejwe mu mwandiko uko zakabaye.

    1. Ruswa ni iki?
    2. Ni ubuhe buryo butandukanye bukoreshwa mu gutanga ruswa?
    3. Sobanura uburyo gutanga no gufata ruswa bishobora
    kudindiza iterambere ry'igihugu?
    4. Ni kuki tugomba kurwanya ruswa?
    5. Ni ibihe bihano bihabwa uwakiriye cyangwa uwatanze ruswa?
    6. Ni izihe ngamba zafashwe murwego rwo kurwanya ruswa?
    7. Ni ibiki buri muturage yakora mu rwego rwo kurwanya ruswa?

    C. Ibibazo byo gusesengura umwandiko
    1. Vuga ingingo z'ingenzi ziri mu mwandiko umaze gusoma.
    2. Kora inshamake y'uyu mwandiko.
    D. Umwitozo w'ubumenyingiro: Kungurana ibitekerezo
    Uri umunyeshuri wiga mu mwaka ka gatanu w'amashuri abanza.
    Ni uruhe ruhare wumva wagira mu rwego rwo gukumira ruswa no
    kuyirwanya?
    E. Umukoro: Gutanga ibitekerezo mu nyandiko
    Hanga umuvugo uvuga ibibi bya ruswa ku buryo wawujyana mu
    marushanwa yo ku munsi wahariwe kurwanya ruswa mu Rwanda.

    1.4. Gukorera mu mucyo

    j


    Burya kuganira n'abantu bakuru ni ibintu byiza cyane. Sinari nzi icyo
    gukorera mu mucyo ari cyo, nabibwiwe na sogokuru.
    Rimwe naganiriye na sogokuru maze ampa impanuro agira ati: "Mwana
    wange, nongeye kubigusaba nkomeje, uzabe umugabo wange umugayo.
    Uzirinde kurimanganya. Uzirinde gukoresha amarangamutima,
    urangwe no gushishoza, ukuri n'ubutabera. Muri make, uzaharanire
    kuba inyangamugayo kandi ukorere mu mucyo". Kubera ko ntari
    nasobanukiwe neza n'ibyo ambwira, ndamubaza nti: "Gukorera mu
    mucyo ni iki? Bisabwa ba nde? Bikorwa gute?"
    Sogokuru arambwira ati: "Gukorera mu mucyo ni ukuvugisha ukuri no
    kudahishahisha ibyo ukora. Ntibaca umugani se ngo 'uwububa abonwa
    n'uhagaze.' Burya ibyo ukorera mu bwihisho biba ari bibi kandi biratinda
    bikagaragara." Gukorera mu mucyo rero ni uguhishurira abandi ibyo
    ukora no kwemera ko bakugenzura ku buryo bashobora gutahura no
    kugaragaza amakosa wakoze. Waba kandi warakoze neza na byo

    bikamenyekana, ku buryo bibera abandi urugero kandi ukanabishimirwa.
    Ikigamijwe mbere na mbere ni ugutuma abandi bakugirira ikizere.
    Gukorera mu mucyo rero ni ukwirinda kubera cyangwa kurenganya.
    Abanyarwanda baca umugani ngo 'Uwanga amazimwe abandwa
    habona" kandi ngo "Ukuri guca mu ziko ntugushye." Gukorera mu mucyo
    ni ukwanga amazimwe no kugaragaza ko ukoresha ukuri.
    Abantu ba mbere basabwa gukorera mu mucyo ni abayobozi. Ubuyobozi
    bukorera mu mucyo bushyira ahagaragara ibyo bukora n'impamvu
    bikorwa; bugaragaza ugomba kubikora, n'icyo bigamije. Niba umuyobozi
    afashe ibyemezo ni nk'urugero, nagaragaze impamvu yatumye abifata.
    Niba hari imishinga iriho yagenewe amafaranga nayigaragaze,
    agaragaze amafaranga nyayo ayiteganyirijwe. Niba yarashyizwe mu
    bikorwa agaragaze ayayitanzweho, mbese anatume amakuru yose
    abyerekeye ashobora kugerwaho.
    Mu butabera ho birasanzwe ko urubanza rugombwa gucirwa mu ruhame.
    Igihe hari abantu bagize icyo bapfa bakaregana mu bunzi cyangwa mu
    rukiko, urubanza rugomba gucirwa mu ruhame, kugira ngo abantu bose
    babone ko uwarenganywaga yarenganuwe.
    Burya no mu ishuri hagomba kubaho gukorera mu mucyo. Abanyeshuri
    bakunze kutemera amanota babonye cyane cyane iyo batsinzwe. Kugira
    ngo ibyo bitabaho, umwarimu aba akwiye gufatanya n'abanyeshuri
    gusubiza ibibazo byatanzwe mu mikoro inyuranye, abanyeshuri bakabona
    uko byakosowe maze bakishirira amakenga. Abanyeshuri bagomba kandi
    kugira uruhare mu micungire y'ikigo, bakamenya umutungo wacyo n'uko
    ukoreshwa.
    Buri muntu ku giti ke, agomba gukorera mu mucyo kuko kuvugisha
    ukuri bireba buri wese. Umuntu ukorera mu mucyo ni we witwa
    inyangamugayo kuko atishisha gushyira ahagaragara ibikorwa bye
    byiza. Umucuruzi ukorera mu mucyo atanga imisoro uko bikwiye,
    ntiyishore mu bucuruzi bwa magendu.
    Gukorera mu mucyo ntibisaba ibintu bikomeye. Ku bayobozi, gukorera
    mu mucyo ni ugushyira ahagaragara ibikorwa bakorera abaturage,
    ndetse bakanabibatangariza batagombye kubibasaba. Bagomba rero
    kutimana amakuru ku byo bakora kuko baba babikorera abaturage.

    Iyo babihisha, ni uko biba birimo ruswa, ikimenyane cyangwa kunyereza
    umutungo w'Igihugu.
    Banyeshuri rero, nimukunde gukorera mu mucyo kandi mubiharanire.
    Muzage mutangaza ibyo mubona bitagenda neza muzaba mushyigikiye
    ko ukuri kujya ahagaragara.

    A. Inyunguramagambo

    Mugeregeze gushaka ibisobanuro by'aya magambo
    yakoreshejwe mu mwandiko    .

    1. Impanuro
    2. Kurimanganya
    3. Inyangamugayo
    4. Gutahura
    5. Ubucuruzi bwa magendu
    6. Sobanura iyi migani yakoreshejwe mu mwandiko:
    a) Uwanga amazimwe abandwa habona
    b) Ukuri guca mu ziko ntugushye
    c) Uwububa abonwa n'uhagaze.

    Umwitozo w'inyunguramagambo

    Tanga andi magambo avuga kimwe nk'amagambo
    akurikira:

    1. Kubera
    2. Kurenganya

    B. Ibibazo byo kumva umwandiko
    1. Ni iyihe nsangamatsiko iri kuvugwa muri uyu mwandiko?
    2. Ni izihe nama sogokuru yagiriye umwanditsi w'uyu mwandiko?
    3. Ni ibihe bibazo uyu mwana yabajije sekuru?
    4. Ubona sekuru yaramushubije ku bibazo byose yabajije?
    5. Gukorera mu mucyo ni iki?
    6. Kuki tugomba gukorera mu mucyo?
    7. Ni gute mu ishuri dushobora gukorera mu mucyo?

    C. Umwitozo w'ubumenyingiro: kungurana ibitekerezo
    1. Usibye ibikorwa bivugwa mu mwandiko wasomye nta bindi
    bigaragaza uko abantu bakorera mu mucyo watanga?
    2. Usibye akamaro ko gukorera mu mucyo kavugwa mu
    mwandiko wasomwe nta kandi kamaro ko gukorera mu mucyo
    wavuga?

    D. Umukoro
    Andika inkuru ivuga ku bikorwa biranga gukorera mu mucyo ndetse
    n'akamaro ko gukorera mu mucyo.

    1.5. Ingingo z’ingenzi zigize umwandiko
    Mu matsinda nimwongere musome umwandiko "Gukorera mu
    mucyo," maze mukoresheje ikaramu y'igiti, mugende muca
    akarongo ku bitekerezo by'ingenzi biwugize.
    1. Nimusubize ibi bibazo    .
    a. Ibitekerezo by'ingenzi mwasanze ari bingahe? Ni ibihe?
    b. Mwabibonye gute?
    c. Mwasanze se ibitekerezo by'ingenzi ari byo byubatse
    insanganyamatsiko ivugwa mu mwandiko?
    d. Mwabibonye mu kihe gice mu bice by'ingenzi bigize
    umwandiko?
    e. Mubona se ari byo twakwita ingingo z'ingenzi zigize
    umwandiko?
    f. Mugiye kuzandika mwazandika mute?

    Umwanzuro
    C. Umwitozo w'ubumenyingiro: kungurana ibitekerezo
    1. Usibye ibikorwa bivugwa mu mwandiko wasomye nta bindi
    bigaragaza uko abantu bakorera mu mucyo watanga?
    2. Usibye akamaro ko gukorera mu mucyo kavugwa mu
    mwandiko wasomwe nta kandi kamaro ko gukorera mu mucyo
    wavuga?
    D. Umukoro
    Andika inkuru ivuga ku bikorwa biranga gukorera mu mucyo ndetse
    n'akamaro ko gukorera mu mucyo.
    1.5. Ingingo z’ingenzi zigize umwandiko
    Mu matsinda nimwongere musome umwandiko "Gukorera mu
    mucyo," maze mukoresheje ikaramu y'igiti, mugende muca
    akarongo ku bitekerezo by'ingenzi biwugize.
    1. Nimusubize ibi bibazo.
    a. Ibitekerezo by'ingenzi mwasanze ari bingahe? Ni ibihe?
    b. Mwabibonye gute?
    c. Mwasanze se ibitekerezo by'ingenzi ari byo byubatse
    insanganyamatsiko ivugwa mu mwandiko?
    d. Mwabibonye mu kihe gice mu bice by'ingenzi bigize
    umwandiko?
    e. Mubona se ari byo twakwita ingingo z'ingenzi zigize
    umwandiko?
    f. Mugiye kuzandika mwazandika mute?

    Buri mwandiko uba ufite insanganyamatsiko wubakiyeho kandi ukaba
    ufite ibitekerezo ushaka kugeza ku bawusoma. Kugira ngo umwandiko
    ushobore kumvikana neza, ibyo bitekerrezo biba bikurikirana kandi
    byuzuzanya kuva ku ntangiriro y'umwandiko kugeza ku mpera yawo.
    Izo ngingo z'ingenzi akenshi ni zo ziba zigize ibika bigize umwandiko,
    ariko hari igihe ingingo imwe iba ndende ikaba yashyirwa mu bika
    bibiri cyangwa birenga.

    UMWANZURO

    Iyo wasomye neza umwandiko ukawumva, izo ngingo z'ingenzi ni zo
    usigarana mu mutwe.
    Kuzitahura biroroshye kuko ziba zihuye n'ibitekerezo byatanzwe
    n'umwanditsi. Mu kwandika ingingo z'ingenzi zigize umwandiko,
    bazigaragarisha utunyerezo cyangwa nomero.

    Umwitozo wo gusesengura umwandiko

    1. Vuga ingingo z'ingenzi ziri mu mwandiko umaze gusoma.
    2. Kora inshamake y'uyu mwandiko.

    1.6. Inshamake y’umwandiko

    Muhereye ku ngingo z'ingenzi mwatondekanyije, nimugende
    muzihuza mukore interuro ziboneye kandi zumvikanisha neza
    ibitekerezo bizikubiyemo.

    Inshamake y'umwandiko "Gukorera mu mucy".

    Sekuru w'umwana yamuhaye impanuro agira ati: "Uzaharanire gukorera
    mu mucyo ube inyangamugayo." Nuko umwana amubaza gukorera mu
    mucyo icyo ari cyo, abasabwa gukorera mu mucyo abo ari bo, n'uburyo
    bikorwa.
    Sekuru amusobanurira ko gukorera mu mucyo ari ukugendera ku kuri
    no gushyira ahagaragara ibyo ukora. Abo bisabwa cyane ni abayobozi
    kuko baba bahagarariye inyungu z'abaturage. Mu butabera ho ni ihame
    kuko urubanza rugomba gucibwa abantu bose bareba. Mu mashuri na ho
    birakwiye kuko abanyeshuri baba bagomba kwerekwa uko bakosowe,
    kandi bagahabwa uruhare mu micungire y'ikigo cyabo. Buri muntu rero,
    wese asabwa gukorera mu mucyo kuko ari byo bituma agaragara nk'
    inyangamugayo.
    Gukorera mu mucyo biroroshye kuko icya ngombwa ari ukureka
    amakuru y'ibyo ukora akajya ahagaragara ndetse ukagira uruhare mu
    kuyatangaza.

    Ibibazo byo gusubiza:

    1. Mwabigenje mute kugira ngo mukore interuro zumvikana muri ibyo
    bitekerezo by'ingenzi?
    2. Mumaze gukora umwandiko muri izo nteruro, murabona hari
    isano ufitanye n'umwandiko muremure izo ngingo z'ingenzi zakuwemo?
    3. Uwo mwandiko mwabonye ureshya ute, mugereranyije n'uwo
    mwakuyemo ibitekerezo by'ingenzi mwahurije mu wo mumaze
    gukora?
    4. Muhereye ku burebure bwawo mwawita iki?
    5. Noneho muhereye ku byo mumaze gusoma, mwavuga ko inshamake
    ari iki? Ihinamwandiko ryo se ni iki?
    6. Mwabigenje mute kugira ngo mwubake uwo mwandiko ku buryo
    ibyo mwagendeyeho mwabyita amabwiriza agenga icyo gikorwa
    mwakoze?
    7. Ni iyihe myanzuro mwafata ku byo mumaze gukora?

    1. Inshoza y'inshamake y'umwandiko

    Inshamake y'umwandiko ni umwandiko mugufi wumvikana neza
    ubumbye ingingo z'ingenzi z'umwandiko wari muremure. Iyo wandika
    inshamake ugenda ushyira ibyungo, ibika n'andi magambo akenewe
    mu ngingo z'ingenzi wabonye kugira ngo ube umwandiko w'imbumbe,
    atari interuro imwe iri ukwayo indi ukwayo. Uwo mwitozo ni wo witwa
    "ihinamwandiko."

    2. Inshoza y'ihinamwandiko

    Ihinamwandiko ni ijambo ribumbye amagambo abiri: ihina riva ku
    nshinga "guhina" isobanura "kugira ikintu kigufi cyangwa kuvuga
    ibyabaye muri make"; hari kandi n'ijambo
    "umwandiko" risobanura inkuru yanditse.
    Ihinamwandiko ni ukuvuga cyangwa kwandika muri make ibyavuzwe
    mu mwandiko udahinduye ibitekerezo byawutanzwemo.
    Ukora ihinamwandiko ahera ku bibazo umuntu yagenda yibaza
    biganisha ku bisubizo birimo ingingo z'ingenzi zigize umwandiko.

    Iyo uhina umwandiko cyangwa uvuga ibyavuzwemo mu nshamake, ni
    ingingo z'ingenzi uvuga.

    3. Amabwiriza y'ihinamwandiko

    1. Gusoma witonze, inshuro ebyiri cyangwa eshatu umwandiko
    ugomba guhina.
    2. Gusoma igika ku kindi, ugaragaza ingingo z'ingenzi zigize buri
    gika;
    3. Kwita ku gihe umwandiko wahimbiwemo (impitagihe, inzagihe,
    indagihe).
    4. Uhina akoresha amagambo n'imvugo bye, ariko ntagomba
    guhindura ibitekerezo biri mu mwandiko ahina ngo yivugire
    ibye.
    5. Iyo nta burebure bwagenwe, inshamake igomba kungana na
    kimwe cya kane cy'uburebure bw'umwandiko.

    Iyo ari ngombwa gukora inshamake yanditse:
    - Nta magambo ahinnye, nka cg, amaf.,... bigomba gushyirwa mu
    nshamake kugira ngo ubone uko wandika ibintu byinshi.
    - Nta kwandika mu mibare.
    - Irinde gushyira nomero cyangwa utunyerezo ku bika bigize
    inshamake kuko icyo gihe zaba ari ingingo z'ingenzi uri kurondora.

    Umwitozo:
    Hina umwandiko "Dukunda igihugu cyacu" mu mirongo itarenze
    icumi

    1.7. Igitekerezo cya Nyamutegerakazaza

    j


    Umugabo Nyamutegerakazaza wari utuye i Gihinga na Gihindamuyaga
    yashatse umugore, ariko mu gihe yari atwite ari hafi kubyara, umugabo
    ararwara, indwara imugezayo. Ageze aho ajya kuraguza, bamubwira
    ko umugore we atwite inda y'umuhungu, ariko ko atazamubona, kuko
    azavuka yarapfuye.
    Nyamutegerakazaza yumvise ko agiye gupfa ntiyacika intege, ahubwo
    atangira gutekereza icyo yakora kugira ngo ateganyirize umwana we.
    Nuko yigira inama yo gusiga amusabiye umukobwa, akanamukwerera,
    kugira ngo namara gukura atazabura umugore cyangwa akabura
    umusabira.
    Bukeye, Nyamutegerakazaza areba inka z'imbyeyi n'ibimasa, areba,
    intama, areba ihene, amasaka, impu n' impuzu nyinshi, ashaka abagaragu
    bo kubimutwaza. Nuko ashyira nzira, ajya gushaka aho yasabira
    umwana wari ukiri mu nda.
    Ngo bagere imbere, abona ifuku yafashwe n'umutego. Arayitegura,
    arangije ayiha amasaka irahembuka. Igiye kugenda iramubaza, iti:

    "Witwa nde ko ungiriye neza?" Arayibwira. Na yo iramubwira iti: "Genda
    igihe nikigera nzitura iyi neza ungiriye."
    Barakomeza, bageze imbere bahura n' imbeba zishonje ziri kuguguna
    ibyatsi. Zibonye amasaka ziramusaba ziti: "Dufungurire!" Aziha amasaka
    n' impu n'impuzu. Agiye kugenda ziramubaza ziti: "Wa mugabo we witwa
    nde ko utugiriye neza?" Arazibwira. Ziti: "Genda umugeni uzamubona
    kandi igihe nikigera tuzitura umwana wawe iyi neza utugiriye."
    Nyamutegerakazaza arakomeza aragenda. Ageze mu ishyamba, ahura
    n'intare ishaje, itagishoboye guhiga. Intare iramubwira iti: "Wamfunguriye."
    Nyamutegerakazaza ayiha akamasa. Mbere y'uko igafata, iramubaza iti:
    "None ko ungiriye neza witwa nde?" Nyamutegerakazaza arayibwira,
    ati:"Ndi Nyamutegerakazaza nturutse i Gihinga na Gihindamuyaga,
    ngiye gukwerera umwana ukiri mu nda." Intare iramubwira iti: "Genda
    umugeni uramubona."
    Yigiye imbere ahura n’ isazi n’ ishwima. Isazi zimusaba kuziha impu
    zikanyunyuzamo ibizitunga, naho ishwima zimusaba gushwitura
    ibirondwe ku nka yari ashoreye. Nyamutegerakazaza asaba abari
    bamutwaje guhagarara. Ahambura impu aziha isazi zitururaho, naho
    ishwima zishwitura ibirondwe ku nka zirahaga. Birangije, biti: "Noneho
    twibwire, tuzakwiture iyi neza utugiriye. Nyamutegerakazaza abibwira
    izina rye. Biti: "Genda rero umugeni uramubona."
    Nyamutegerakazaza, n'abikorezi be bakomeza urugendo. Aza guhura
    n' umugabo uvuye mu rugo rwe, na we yari afite umugore utwite inda
    y’ uburiza. Nyamutegerakazaza aramusuhuza, arangije aramwibwira
    amubwira n' ikimugenza. Umugabo ati:"Nta mukobwa mfite, icyakora
    umugore wange aratwite."Undi ati: "Yewe! Iyo nda ni yo nshaka, kuko
    n' uwo nsabira ntaravuka. Ndagukwera, maze nubyara umukobwa
    uzamushyingire umwana wange." Umugabo ati: "Ibyo na byo! Nyihera
    inka, umugeni ndamukwemereye. Yaba uzavuka mu nda umugore wange
    atwite cyangwa uzakurikiraho."Nuko amutura amayoga, baranywa,
    arangije amuha inka yo kumukwera, barikubura barataha.
    Nyamutegerakazaza ageze mu rugo ahamagara umugore we,
    aramubwira, ati: "Dore nagiye ngirira neza abantu bose, n'ibintu
    byose. Izina ryange rizwi neza hose. None uzabyara umwana

    w'umuhungu narapfuye, ntuzagire izina umwita, bazage bamwita mwene
    Nyamutegerakazaza." Umugore arikiriza.
    Nyamutegerakazaza ageze imuhira, amara iminsi mike arapfa. Bitinze
    umugore we abyara umwana w'umuhungu ntiyamwita izina koko.
    Umwana arakura, agera ubwo aba umusore, bakajya bamwita.
    "mwene Nyamutegerakazaza". Amaze kuba umusore aza kubaza
    nyina ati: "Data aba hehe?" Nyina aramusubiza ati: "So yarapfuye."
    Umwana yongera kumubaza ati: "Ese yitwaga nde? " Nyina ati: "Yitwaga
    Nyamutegerakazaza. Yari yaragiye inyuma y'ishyamba, asiga agushakiye
    umugeni, avuyeyo aherako arapfa." Umwana ati: "Nzajya kureba aho
    hantu data yajyanye inka zo kunkwerera."
    Bukeye umwana afata impamba, arahaguruka ajya kureba aho se
    yasize amusabiye umugeni. Aragenda, agiye kugera ku ishyamba
    ahura n'ifuku. Ziramubaza ziti: "Witwa nde wa musore we ko tubona
    ujya gusa na wa mugabo watugiriye neza?" Arazibwira ati: "Ndi
    mwene Nyamutegerakazaza." Ifuku ziti: "Genda ariko umenye ko aho
    ugiye bazakurushya, uzemere uruhe. Nibakohereza guhinga, uzageyo
    uzahadusanga." Arazishimira, arangije akomeza inzira y'ishyamba, ifuku
    na zo zinyura mu myobo, ziramukurikira.
    Yigiye imbere ahura n' imbeba ziti: "Uri nde?" Arazibwira. Imbeba
    zitema ishyamba arahita. Zirangije ziramuherekeza, zimwereka urugo
    se yamusabiyemo umugeni. Nuko ahageze baramuzimanira, barangije
    baramubaza bati: "Uri nde ko tutakumenye?" Arabasubiza, ati: "Ndi
    mwene Nyamutegerakazaza waje gukwa inda." Babyumvise barumirwa,
    kuko umugeni we bari baramushyingiye ahandi. Ni ko kwigira inama
    yo kumurushya kugira ngo bamunanize, atahe atamubonye.
    Nuko basaba abashumba kugishisha inka zose, kugira ngo bamubwire
    ko inka se yabakwereye yari irwaye igahita ipfa, ko nta nka n'imwe
    ibarizwa muri urwo rugo. Abashumba bakigeza inka mu ishyamba,
    imvura irashoka. Intare yari yabimenye iratontoma, itera abashumba
    ubwoba, barazishorera bazisubiza mu rugo. Mu gihe bari batangiye
    kubimubwira babona inka zose zirahasesekaye.
    Babonye ibyo bidakunze, bamuha ikigeragezo, bati: "Noneho muri iri
    shyo ry'inka, genda utwereke izikomoka ku yo so yakoye." Mwene
    Nyamutegerakazaza abyumvise arumirwa, kuko atari azizi. Muri ako

    kanya, ishwima imunyura hejuru iguruka, iramwongorera, iti:" Inka
    tugiye kugwaho uvuge ko ari zo zikomoka ku yo so yakoye." Umusore
    ajya mu ishyo, inka ishwima iguyeho akayikoraho, arinda azihetura
    atibagiwemo n'imwe.
    Bamuha ikindi kigeragezo bati: "Maze rero ntitwashyingira umukobwa
    wacu umugabo uzamwicisha inzara. Dore isuka, ugende uhinge uriya
    mushike, nukunanira, witahire." Umusore isuka arayifata. Bamweretse
    umushike arumirwa, kuko uburyo hari hanini, ntiyari gushobora
    kuharangiza mbere y'uko agera mu gihe cy'ubukambwe. Nyamara apfa
    kujyamo aratangira ararima. Muri ako kanya, za fuku zanyuze iy'ikuzimu
    ziba zirahasesekaye, ziramufasha, mu kanya wa mushike wose uba
    uhindutse intabire.
    Babibonye batumaho umugore we iyo bari baramushyingiye, azana
    n'abana yari amaze kuhabyarira. Bazana abagore benshi, barimo uwo
    se yamukwereye babakoranyiriza hamwe. Baramubwira bati: "Dore
    aba bagore barimo uwo so yagukwereye, numumenya ukamufata
    akaboko, turamuguha umujyane. Isazi imujya mu gutwi iti: "Uwo ngwa
    ku jisho akikoma ku gahanga, abe ari we ufata akaboko." Nuko wa
    musore arabegera, agenda asa n'ushishoza nk'ubazi neza, agiye kubona
    abona uwo isazi iguye ku jisho, yikomye ku gahanga amufata akaboko
    aseka, ati: "Uyu ni we wange." Umugore na we aramuhobera, basabwa
    n'ibyishimo, abari aho bose babaha amashyi n'impundu.
    Nuko bengesha amayoga, babanza gusubiza uwari umutunze ibyo yari
    yarakoye, barangije baramushyingira. Bamuha inka, bamuha imyaka,
    bamuha abikorezi baramuherekeza atwara umugore we n'abana be yari
    amaze kubyara, aratunga aratunaginirwa.
    Ineza iratinda ntihera.
    Gira so yiturwa indi.
    Akebo kajya iwa Mugarura.

    A. Inyunguramagambo

    Nimushake ibisobanuro by'aya magambo mukurikije
    uko yakoreshejwe mu mwandiko:

    kuraguza, ashyira nzira, kwitura ineza, ishwima, gushwitura ibirondwe,
    inda y'uburiza, izina ryange rizwi neza hose, impamba, ifuku, impu,
    impuzu, ibirondwe, barikubura barataha, kugishisha, ishyo, ubukambwe,
    kwikoma isazi, gusabwa n'ibyishimo, impundu, gutunga ugatunganirwa.

    Umwitozo w'inyunguramagambo

    1. Koresha aya magambo mu nteruro ziboneye.

    a) Kwitura ineza
    b) Ishyo
    c) Gusabwa n'ibyishimo
    d) Gutunga ugatunganirwa.

    2. Nimusobanure iyi migani muvuge n'igihe yakoreshwa:

    a) Ineza iratinda ntihera.
    b) Gira so yiturwa indi.
    c) Akebo kajya iwa Mugarura.

    B. Ibibazo byo kumva umwandiko

    Nimusubize ibibazo byabajijwe ku mwandiko mu
    magambo yanyu bwite mutandukuye interuro ziri mu
    mwandiko.

    1. Kuki Nyamutegerakazaza yanze kwita umwana we izina
    agashaka ngo bazage bamwita "mwene Nyamutegerakazaza?"
    2. Iyo Nyamutegerakazaza aba yaragiye agira nabi yari kwifuza
    ko umwana we yitwa kuriya?
    3. Uretse gusiga amukwerereye ubona ikintu kiza kiruta ibindi
    Nyamutegerakazaza yasigiye umwana we ari iki?
    4. Wowe umenye ko uzapfa vuba aha wakora iki?
    5. Ese ko n'ubundi buri muntu aba agomba kuzapfa umunsi

    umwe, ubona abantu babaho nk'aho bazapfa ngo bateganyirize
    abana babo?
    6. Iki gitekerezo kiratwigisha irihe somo ry'ingenzi?
    7. Mu mwandiko baravugamo ko Nyamutegerakazaza yagiye
    gukwera umwana utaravuka kandi agakwa inda itaravuka.
    Kuri ubu ubona bishoboka?
    8. Muri iki gihe ni ibihe bikorwa abantu bakora iyo bashatse
    kuzigamira umwana ukiri muto cyangwa utaravuka?

    D. Kungurana ibitekerezo no kujya impaka
    Umukobwa Nyamutegerakazaza yari yarakwereye umuhungu we,
    yaje gusanga baramushyingiye ahandi. Ku bwawe ubona batari
    barahemutse?

    E. Ibibazo byo gusesengura umwandiko
    1. Ukeka ko uyu Nyamutegerakazaza yabayeho? Ni iki gisa
    n'ikigaragaza ko yabayeho?
    2. Bavuga ko yari atuye he?
    3. Hari igihe bavuga yabereyeho?
    4. Uhereye kuri ibi uyu mwandiko wawita iki?
    5. Igitekerezo cyo muri rubanda rero kirangwa n'iki?

    Inshoza n'uturango by'igitekerezo cyo muri rubanda
    Kugira ngo tumenye ubwoko bw'umwandiko tureba uko utangira n'uko
    usozwa n'ibivugwamo.
    Duhereye kuri iki gitekerezo cya Nyamutegerakazaza dushobora
    kwibaza ibibazo bikurikira:

    A. Duhereye ku buryo utangira n'uburyo usozwa
    1. Uyu mwandiko utangira ute?
    2. Usozwa ute?
    3. Iyo uba utangizwa na kera habayeho ugasozwa na si nge
    wahera byaba bihagije kugira ngo witwe umugani muremure?

    B. Duhereye ku bivugwamo.
    1. Muhereye ku bivugwa muri uyu mwandiko n'uburyo bivugwa

    haba hari ibigaragaza ko uyu Nyamutegerakazaza yaba
    yarabayeho kandi agakora ibivugwa muri uyu mwandiko koko?
    2. Ubundi ni iki kigaragaza ko ibivugwa byabayeho ku buryo
    dushobora kubyemera?
    3. Hari ahantu tuzi ibivugwa byabereye? Igihe byabereye se hari
    icyavuzwe mu mwandiko?
    4. Ni iki kigaragaza ko bitabayeho ku buryo tubona ari
    ibihimbano?

    Inshoza

    j

    Igitekerezo cyo muri rubanda ni igihangano cy'ubuvanganzo kijya
    gusa n'umugani, bigatandukanywa n'uko cyo kidatangizwa na kera
    habayeho ngo kirangizwe na si nge wahera.

    Uturango

    k


    Mu gitekerezo cya rubanda havugwamo:
    Umuntu utari umwami ariko witwara nk'igihangange rubanda
    batwerera ibikorwa bigaragara nk'ibyabayeho ariko bivanzemo
    n'ibigaragara nk'ibitangaza.
    Muri make ibiranga igitekerezo cyo muri rubanda ni ibi bikurikira:

    1. Uburyo bwo kubara inkuru mu bitekerezo
    Ntibitangizwa na kera habayeho ngo birangizwe na si nge wahera,
    kuko iyo bigenze gutyo kiba gihindutse umugani.
    Bishingira ku mazina y'abantu babayeho, cyangwa bagaragara
    nk'ababayeho mu mateka kuko usanga ari abantu bagenda
    bavugwaho ku buryo butandukanye.

    Bigaragaramo amakabyankuru n'ibitangaza.

    2. Igihe n'ahantu:

    a) Igihe: Ibitekerezo bya rubanda ntibitanga amacishirizo
    agaragaza neza igihe ibintu byabereye.
    b) Ahantu: Mu bitekerezo bya rubanda dusangamo kenshi
    ahantu hazwi ibivugwa byabereye, aho igihangange kivugwa
    cyari gituye, imisozi izwi iriho na n'ubu, ndetse n'ibintu bifatika
    bigaragara nk'ibimenyetso byasizwe n'igihangange kivugwa mu
    gitekerezo cya rubanda. Aha twatanga nk'ingero zikurikira:

    Muri iki gitekerezo cya Nyamutegerakazaza: Havugwamo
    aho yari atuye: I Gihinga na Gihindamuyaga ni imisozi izwi iri mu
    Ntara y'Amajyepfo.

    Mu gitekerezo cya Ngunda havugwamo ko imsozi yose y'u
    Rwanda ari amabimba Ngunda yahingaga. Ni we wayihanze. Mu
    Rwanda hari aho usanga udusozi twegeranye bakatwita amabimba
    ya Ngunda.

    Mu gitekerezo cya Cacana havugwamo:

    Imisozi yose Cacana yaciyeho ahunga urupfu kuva mu magepfo
    kugera mu majyaruguru. Ni imisozi iriho inazwi na n'ubu. Aho Cacana
    yarwaniye n'urupfu ku gasozi ka Zoko. Ubu ni mu Murenge wa Mutete,
    Akarere ka Gicumbi, Intara y'Amajyaruguru.

    Izi ngero z'ahantu hazwi hariho na n'ubu ni zo usanga zishinga
    itandukaniro rigaragara hagati y'igitekerezo n'umugani muremure,
    kuko wo utagira utu turango two kuvuga ahantu hazwi ibintu
    byabereye ku buryo byatera gutekereza ko ibivugwa byabayeho.
    Nyamara igitekerezo cya rubanda cyo kizanamo utwo turango kugira
    ngo ubyumva arusheho gusa n'uwemera ibivugwa nk'aho ari ukuri.

    3. Amakabyankuru n'ibitangaza:
    Muri iki gitekerezo cya Nyamutegerakazaza inyamaswa ziravuga,
    zizi ubwenge, zifasha abantu ku buryo butangaje, zizi ibizabaho mu
    gihe kiri imbere.
    Ibi rero biri mu turango dutuma igitekerezo cya rubanda kegerana

    cyane n'umugani muremure mu bibiranga.

    4. Isomo mu buzima:

    Buri gitekerezo kiba gifite isomo kifuza kutwigisha. Muri iki gitekerezo
    cya Nyamutegerakazaza baratwigisha guteganyiriza ejo hazaza
    no kugerageza gusiga izina ryiza tugira neza aho tunyuze hose,
    kugira ngo tutagenda twitwa ba ruvumwa. Ineza tugize tuyiturwa
    ku buryo butandukanye kandi abo dusize bakabyungukiramo. Buri
    muntu yari akwiye kwitwara nka Nyamutegerakazaza kuko buri
    wese azi ko umunsi umwe azapfa, nyamara izina ryiza ryo ntiripfa

    F. Gutekereza ku buryo bwimbitse no gutanga ibitekerezo
    ku bivugwa mu mwandiko.

    Insanganyamatsiko yo kujyaho impaka:
    Mwene Nyamutegerakazaza amaze gutsinda ibigeragezo byose
    bamushyizeho, bamuhaye umugore we ndetse n'abana yari yarabyaye
    mu rugo yari yarashatsemo arabegukana. Ubona byari bikwiye ko
    ajyana umugore n'abana atabyaye?

    G. Guhanga bandika
    Wumva ikintu kiza umubyeyi wawe yagukorera none kugira ngo
    aguteganyirize neza ari ikihe? Yaguteganyiriza uburyo uzashaka?
    Yakurihira amashuri? Yakubikira amafaranga menshi muri banki?
    Sobanura impamvu wumva icyo uhisemo ari cyo kiza kuruta ibindi

    H. Umukoro mu matsinda.
    Hari ibindi bitekerezo bya rubanda byiza byo gusoma: Icya Ngunda,
    ibya Semuhanuka, Igitekerezo cya Cacana n'ibindi. Shakisha ibitabo
    birimo maze ubisome kugira ngo urusheho kwagura ubumenyi no
    kumva amasomo bitwigisha

    1.8. Ikeshamvugo ku nka, amata n’igisabo

    1. Nimusome aka kandiko maze mugende musimbuza
    amagambo aciyeho akarongo andi akoreshwa mu
    mvugo iboneye mu Kinyarwanda.

    Mu muco nyarwanda inka, amata n'igisabo ni ibintu byubahirizwa cyane
    mu Rwanda. Inka ifatwa nk'ikimenyetso cy'ubukungu ku buryo buri
    wese yumva yayitunga ngo imuhe amata. Hambere, amata iyo yabaga
    yakamwe bayasukaga mu gisabo yamara gufata, bakayazunguzamo
    akavamo amavuta yatekwaga mu biryo ari byo bitaga ibirunge cyangwa
    akisigwa bakayita ikimuri.
    Inka zanyweraga mu cyobo badahiyemo amazi, zamara kunywa amazi,
    zikaryama.
    Kugira inka cyari ikimenyetso cy'ubukungu ku buryo abantu
    bashimishwaga no gutunga inka nyinshi zigabanyije mu matsinda, yabaga
    ari hirya no hino mu gihugu.

    2. Nimugaragaze buri jambo n'iryarisimbuye mu
    mbonerahamwe iteye itya:

    j

    k

    j


    f


    d


    g

    Imyitozo
    1. Simbuza amagambo adakwiye gukoreshwa andi
    yabugenewe, maze usanishe uko bikwiye interuro,
    kugira ngo zibe ziboneye.

    Bwira ba bakozi baragira inka uti: "Nimubyuke dore bwakeye mutangire
    gukama kandi mukame n'ingonga, hanyuma amata muyasuke mu bisabo
    maze mujyane inka mu rwuri. Igihe cyo kunywa amazi nikigera, muzijyane
    kuri cya kinogo twazisukiyemo amazi ejo.
    Abana bazo mubashyire mu nzu yabo, umwe muri mwe aze kubahirira
    ubwatsi. Ubwo araza no koza ibyansi, abyanike ku gatanda, kandi ibisabo
    bitarimo amata, abimanike hariya ku rutara.
    Amata mukimara gukama muge mufateho ayo muguriha andi muyahe
    abana bayanywe ariko mwabanje kuyateka. Muge kandi mwirinda
    kuyamena mu gihe muri kuyasuka mu bisabo. Hanyuma ariya mabyi
    yazo muze kuyayora, kandi muzishakire indi saso."

    j



    Isuzuma risoza umutwe wa mbere

    Umwandiko: Indangagaciro z'Umunyarwanda
    Indangagaciro ziranga umuco nyarwanda ni nk'amahame
    Abanyarwarwanda bagenderaho amwe ababuza gukora ikibi n'andi
    abategeka gukora ikiza.
    Indangagaciro zikwiye kuranga umuntu kuva akiri muto twavugamo
    izi zikurukira: guharanira ubumwe bw'Abanyarwanda, kwakira neza
    abatugana, kwita ku batishoboye, kudahemuka no gukorana umwete.
    Nyamara si zo ndangagaciro zonyinye ziranga Abanyarwanda.
    Mu migenzereze yabo, Abanyarwanda hafi ya bose bubaha Imana
    bikagaragaza ukwicisha bugufi. Ibyo bigaragarira mu mazina bita
    abana babo no mu mvugo bakoresha umunsi ku munsi, zirimo imigani
    y'imigenurano, indamukanyo n'intashyo zabo. Iyo basuhuzanya bagira
    bati: "Mwaramukanye Imana?" Basezeranaho Bati: "Mubane n'Imana,
    cyangwa bati: "Imana ibarinde."
    Indangagaciro ziranga umuntu we ubwe ziza ku rwego rwa kabiri, zikaba
    ari indangagaciro zituma yihesha ishema mu bandi. Muri zo twavuga
    nko kwiyubaha ukirinda kwiyandarika, gukora ukirinda kuba inyanda
    kuko agaciro kawe gashingiye ku byo wagezeho wowe ubwawe, utibye,
    utandavuye cyangwa ngo uhemuke.
    Hakurikiraho indangagaciro zihuza abantu bo mu muryango umwe,
    zishingira cyane ku bumwe bw'abagize umuryango, gufashanya no
    gutabarana. Izo rero ni indangagaciro ziranga umuryango ari wo shingiro
    ry'imibanire y'abantu. Abanyarwanda bemera ko habaho "ndinda" ebyiri.
    Umwana ukiri muto aravuga ati:"Ndida dawe." Umubyeyi na we yamara
    gusaza akitabaza umwana we agira ati: "Ndinda mwana wange."
    Ababyeyi rero uko batwitayeho tukiri abana bato, ni ko natwe tugomba
    kubitaho bamaze gusaza tukabasazisha neza. Umubyeyi utita ku bana
    be bakandagara, aba yihemukira we bwe. Nyamara n'abana bibagirwa
    ababyeyi babo ntibabiteho igihe bageze mu za bukuru, baba babaye
    ibigwari, bakabita "ibirumbo."

    Hari kandi indangagaciro zidusabanya n'abandi bantu zikadutegeka
    gusakaza umubano mwiza mu bantu no kuwusigasira. Umunyarwanda
    uhuye n'undi muntu n'iyo baba bataziranye aramusuhuza, batandukana
    akamusezeraho.
    Muri izo ndagagaciro harimo izitubuza guhemuka, kubeshya no
    kubeshyera abandi, gukwiza amacakubiri n'inzangano mu bantu. Harimo
    kandi izidutegeka gutabara abari mu kaga, kubaha abandi, kwakirana
    urugwiro abantu bose nta vangura, gushima uwakoze neza ukagaya
    uwahemutse, no kwirinda ishyari risenya.
    Uretse izo ndangagaciro zikwiye kuranga umunyarwanda ku giti ke
    cyangwa mu mibanire ye n'abandi, hari kandi indangagaciro zimuranga nk'
    umwenegihugu. Umunyarwanda aharanira kurinda ubusugire bw'Igihugu
    ke, kukirwanira ishyaka, akirinda kugitera cyangwa kugisahura.
    Izi ndangagaciro n'izindi tutarondoye, ni ryo shema ry' Abanyarwanda,
    ni zo pfundo ry'umuco udutandukanya n'abatari Abanyarwanda.

    I. Inyunguramagambo
    Uhereye ku buryo yakoreshejwe mu mwandiko, gerageza
    gusobanura aya magambo maze ukoreshe buri ryose mu
    nteruro iboneye
    1. Amahame. 2. Kwandavura.
    3. Ibirumbo. 4. Gusakaza ikintu.

    II. Ibibazo byo kumva umwandiko:

    1. Agaciro k'umuntu gashingira ku ki?
    2. Ukurikije uko ryakoreshejwe mu mwandiko, ijambo "ndinda"
    risobanura iki?
    3. Ni izihe ndangagaciro zikwiye kuranga umuntu we ubwe?
    4. Ni izihe ndangagaciro ziranga abantu bahuriye mu muryango
    umwe ?
    5. Umubano mwiza mu bantu usakara ute?

    III. Ibindi bibazo bijyanye n'umwandiko
    Indangagaciro akenshi usanga zifite imbusane zazo, ni
    ukuvuga ko iyo hatari ikiza haba hari ikibi. Gerageza
    gutanga imbusane z'izi ndangagaciro:
    1. Ubumwe. 2. Urugwiro. 3. Kubaha.
    4. Gutabararana. 5. Kuvugisha ukuri. 6. Gushima.

    IV. Guhina umwandiko:
    Andika interuro imwe ikubiyemo iby'ingenzi bivugwa muri uyu
    mwandiko.

    V. Kubaka interuro ziboneye:
    Shyira utwatuzo dukwiye ahari akanyerezo mu nteruro
    zigize aka gace k'umwundiko:
    Ese uwavuga ibyo_ umuco nyarwanda yahera he_Yewe, ibyiza
    by'umuco nyarwanda ntawabirondora ngo abirangize_Abanyarwanda
    bafite umuco bihariye ubatandukanya n'abanyamahanga_None wowe
    ntumaze kumenya imyinshi mu migenzo myiza y'umuco wacu_Ngaho
    nawe gira icyo uvuga da_

    VI. Ikeshamvugo
    Uzurisha amagambo yabugenewe ku nka, ku mata no ku
    gisabo ahari utudomo, aciyeho akarongo na yo uyasimbuze
    imvugo iboneye.

    Kera Abanyarwanda baragiraga ku gasozi, bakagira inka nyinshi
    zigabanyije mu matsinda. Iyo inka zabaga zitashye ............
    bagakama. Hari abantu babaga bazi gukama ningoga, bagakama
    inka nyinshi mu mwanya muto. Amata bayakamiraga mu ............
    bakayabuganiza mu ............
    Babaga bafite kandi ibisabo byinshi bimwe bimanitse, ibindi
    biteretsemo amata. Ku munsi wo gucunda, amata bayasukaga mu
    bisabo bakayacunda, hanyuma bagakuramo amavuta.

    VII. Ihangamwandiko
    Andika umwandiko utarengeje ipaji imwe uvuga uburyo
    ukunda igihugu cyawe cy'u Rwanda n'icyo ugikundira.


    Label: 1





  • Label: 1

    • 2.1. Uburenganzira bw’umwana

      h

      Duturanye n'umugabo Muyoboke uburanira abandi mu nkiko.
      Abantu bavuga ko yize akaminuza mu by'amategeko. Ku ishuri,
      umwarimu yaduhaye umukoro wo gushaka ingero n'ibisobanuro
      by'uburenganzira bw'umwana. Nkigera mu rugo, nahise njya
      gusobanuza Muyoboke ibijyanye n'uburenganzira bw'umwana kuko ari
      wo mukoro umwarimu yaduhaye.
      Muyoboke yampaye igihe ke rwose maze ambwira uburenganzira
      abana dufite kandi tugomba guharanira. Yabanje kumbaza ati: "Iyo
      bavuze umwana wumva bashatse kuvuga iki?" Ndamusubiza nti: "Kuri

      nge, umwana ni umuntu ukiri muto utaragera igihe cyo gushaka." Nuko
      aransubiza ati: "Rwose igisubizo cyawe ni cyo kirumvikana. Ariko
      kubera ko turi mu burenganzira, kandi uburenganzira bukaba butangwa
      n'itegeko, ni byiza kuyashingiraho kugira ngo tumenye neza uwo twita
      umwana uwo ari we. Amategeko avuga ko umwana ari umuntu wese
      utarageza ku myaka cumi n'umunani y'amavuko.
      Umwana afite uburenganzira bwo kubaho kuva agisamwa. Ni yo
      mpamvu nta mubyeyi wemerewe gukuramo inda uko ashaka. Dore ubu
      ukimara kuvuka wahawe izina, wandikishwa mu bitabo by'irangamimerere
      nk'uko amategeko abiteganya. Uri Umunyarwanda kuko ubwenegihugu
      bwawe ari ubunyarwanda hakurikijwe itegeko ribigenga. N'iyo ujya
      kuba warabyawe n'umunyarwandakazi, so ari umunyamahanga, wari
      guhita ubona ubwenegihugu nyarwanda nta kindi usabwe. Nkubajije
      ababyeyi bawe wabambwira kuko ubazi kandi ni bo bakurera nta wundi
      basiganya. Iyo bitajya gushoboka ko ubana n'ababyeyi bawe kandi ubafite,
      bagombaga kuguha ibikurera kandi ukajya ubasura igihe ushakiye, mu gihe
      bitabangamiye umutekano wawe n'uw'igihugu. Uzi ko burya umwana
      utaragira imyaka itandatu y'amavuko agomba kubana na nyina mu
      gihe bitabangamiye inyungu ze n'ubwo ababyeyi baba baratandukanye?
      Udafite ababyeyi, ni ngombwa kugira umwishingizi, cyangwa umubera
      umubyeyi ataramubyaye, cyangwa se ikigo cyabigenewe kikamwitaho,
      bitaba ibyo akishingirwa na Leta.
      Kwiga bituma ujijuka kandi bikagutegurira kuzabaho neza mu gihe kizaza.
      Kwiga rero na byo ni uburenganzira bw'umwana. Kubera iyo mpamvu
      buri mwana w'Umunyarwanda afite uburenganzira bwo kwiga. Ababyeyi
      n'abandi barera abana batari ababo bafite inshingano yo kubohereza mu
      ishuri. Leta y'u Rwanda kandi isobanura neza mu mabwiriza yayo, ko nta
      kigo cy'amashuri abanza ya Leta kemerewe gusaba amafaranga y'ishuri.
      Kubera iyo mpamvu nta mwana ugomba kwirukanwa mu mashuri kubera
      ikibazo cy'amafaranga, ivangura rishingiye ku gitsina cyangwa ku kuba
      abana n'ubumuga n'ibindi. Abarezi birukana abanyeshuri bashobora
      kubihanirwa kubera ko baba babangamiye uburenganzira bwabo.
      Uko byagenda kose rero ufite uburenganzira bwo kubaho ku buryo
      ntawemerewe kugukubita, kukuvutsa ubuzima, kuguhohotera cyangwa
      kugufata nk'umucakara. Ufite uburenganzira bwo gutungwa n'ababyeyi

      bawe hanyuma baba batakiriho ugasigarana umutungo wabo ari byo bita
      kuzungura, kabone n'ubwo baba barashakanye bitemewe n'amategeko
      cyangwa baratandukanye. Abavandimwe bawe ntibemerewe
      kukwambura ubwo burenganzira kabone n'iyo waba uri umukobwa ufite
      uburenganzira bwo kuzungura ababyeyi bawe. Ufite uburenganzira bwo
      gukorera mu mudendezo, gusengera mu idini ushaka, emwe no gushinga
      urugo n'uwo wifuza kurushinganana we mu gihe ugeze igihe cyo gushinga
      urugo. Ntawufite uburenganzira bwo kuguhatira gushaka ukiri umwana.
      Abana kandi bagomba kurindwa imirimo ivunanye. Bafite gusa inshingano
      zo gufasha ababyeyi mu mirimo yo mu rugo, ariko nta muntu wemerewe
      kubakoresha mu kazi ako ari ko kose n'ubwo yaba abahemba umushahara
      kuko byabangamira iterambere ryabo kandi bikabicira ubuzima.
      Abana bafite kandi uburenganzira bwo gukina kugira ngo umubiri wabo
      ugire ubuzima bwiza. Ababyeyi ndetse n'abarezi bagomba kubarinda
      ibyatuma ubuzima bwabo buhungabana. Muri ibyo harimo kubarinda
      icyabateza impanuka yatuma bakomereka cyangwa bakandura
      indwara. Ni yo mpamvu bagomba kugirirwa isuku kandi bakayitozwa,
      bakambikwa imyenda ibafasha guhangana n'ibihe binyuranye, bakavuzwa
      igihe barwaye ndetse bagahabwa n'inkingo zose kugira ngo ubuzima
      bwabo buzire umuze".

      A. Inyunguramagambo

      Mugeregeze gushaka ibisobanuro by'aya magambo
      yakoreshejwe mu mwandiko.

      1. Ubwenegihugu
      2. Kukuvutsa ubuzima
      3. Guhohotera
      4. Umucakara
      5. Kuzungura
      6. Umudendezo

      Umwitozo w'inyunguramagambo
      Tanga interuro zirimo aya magambo:

      1. Guhohotera
      2. Umucakara
      3. Kuzungura
      4. Umudendezo

      B. Ibibazo byo kumva umwandiko
      Musubize ibi bibazo byabajijwe ku mwandiko

      1. Ukurikije ibivugwa muri uyu mwandiko uburenganzira ni iki?
      2. Ukurikije ibivugwa muri uyu mwandiko umwana ni muntu ki?
      3. Tanga urugero rwa bumwe mu burenganzira bw'umwana
      buvugwa mu mwandiko?
      4. Ni akahe kamaro ko kwiga?
      5. Ni izihe nshingano z'ababyeyi zivugwa muri uyu mwandiko?

      C. Ibibazo byo gusesengura umwandiko
      1. Vuga ingingo z'ingenzi ziri mu mwandiko umaze gusoma.
      2. Ni irihe somo ukuye muri uyu mwandiko?

      D. Guhuza umwandiko n'ubuzima busanzwe
      Ganira na mugenzi wawe ku burenganzira bw'umwana umubwire uko
      ubyumva, mutange n'ingero z'aho mubona bwubahirizwa cyangwa
      aho mubona bubangamirwa.

      E. Umwitozo w'ubumenyingiro: Kungurana ibitekerezo
      1. Usibye uburenganzira bw'umwana buvugwa mu mwandiko
      wasomye nta bundi burenganzira bw'umwana watanga?
      2. Ganira na mugenzi wawe mwicaranye ku burenganzira
      bw'umwana umubwire uko ubyumva?

      F. Umukoro: Guhanga bandika.
      Niba hari ahantu wumva uburenganzira bwawe bwarigeze
      guhubanganywa (aho wigeze gukubitwa urenganywa, aho waba
      warimwe ibiryo ukaburara, ...) cyangwa warabibonye ku wundi,
      andika inkuru uvuga uko byagenze utarengeje paji ebyiri.

      k

      Hari uburyo bwinshi umuntu ashobora kubonamo umutungo. Umutungo
      ushobora guturuka ku izungura, ku masezerano y'ubuguzi, ku bihembo
      biturutse ku kazi ukora, ku mpano, ku nguzanyo, ku nyungu zikomoka
      ku bucuruzi, ku igurishwa ry'umusaruro ukomoka ku buhinzi, ubworozi
      cyangwa ibihangano by'ubugeni n'ubukorikori. Hari kandi umutungo
      ushobora kugeraho ukoresheje ubwenge wize nko kwandika ibitabo,
      guhanga ibintu by'ikoranabuhanga n'ibindi.
      Izungura ni uguhabwa uburenganzira n'inshingano ku mutungo n'imyenda
      bya nyakwigendera. Iyo umuntu amaze gupfa, inzira ikurikizwa mu
      kwegurira umutungo asize abamukomokaho cyangwa abandi bantu ni
      yo yitwa izungura cyangwa umurage. Amategeko agena abazungura
      umutungo wa nyakwigendera, uko bawushyikirizwa, uko wegeranywa

      bakawugabana. Izungura rishobora gukorwa nta rage cyangwa
      rigakorwa hakurikijwe irage. Irage ni ibyo nyiri umutungo yageneye
      buri mwana cyangwa n'undi asigira umutungo we amaze gupfa. Ubwo
      rero umutungo w'umwana w'imfubyi cyangwa igice cyawo, ushobora
      kuba ugizwe n'umurage w'ababyeyi be.
      Muri rusange rero abana b'abahungu hamwe n'abana b'abakobwa
      bafite uburenganzira bungana bwo kuzungura umutungo w'ababyeyi
      babo bapfuye. Nubwo ababyeyi baba barapfuye batabonye uko baraga
      abana babo umutungo wabo, umutungo basize uba ari uw'abana basize.
      Uwo mutungo ushobora kuba ugizwe n'amazu, amasambu, amafaranga
      n'ibindi byasizwe n'ababyeyi nubwo baba batarashakanye byemewe
      n'amategeko cyangwa barerwa n'umwishingizi.
      Umwishingizi yita ku mutungo w'abana arera mu buryo butababangamiye.
      Umwishingizi yita ku mutungo w'abana kugeza igihe bahawe ubukure
      n'amategeko cyangwa kugeza igihe bagize imyaka makumyabiri n'umwe.
      Umwishingizi nta burenganzira afite bwo gukoresha uko ashatse umutungo
      w'uwo yishingiye mu zindi nyungu ze zihariye. Ibi byamukururira ibihano
      birimo gutanga ihazabu cyangwa gufungwa. Ntiwazungura umutungo
      w'umwishingizi wawe keretse iyo yakuraze byemewe n'amategeko.
      Iyo hari abavandimwe be ni bo bonyine bafite uburenganzira bwo
      kumuzungura.

      Iyo umuntu atwaye inzu cyangwa undi mutungo bitari ibye aba yibye. Mu
      Rwanda abaturanyi cyangwa abavandimwe bajya bigarurira umutungo
      w'abana bibana. Igihe hatari urengera abana abavandimwe cyangwa
      abaturanyi bigarurira umutungo wabo. Ibindi bihe usanga umuvandimwe
      cyangwa umwishingizi yigaruriye umutungo noneho agasigara afashe ba
      bana ba nyirumutungo nabi. Ibyo Leta ntibishyigikira ari na yo mpamvu
      bihanwa n'amategeko.
      Nyamara umutungo w'umuntu akenshi awukomora ku gukora. Buri
      muntu iyo yiyemeje gukorana umwete n'umurava yiteza imbere kandi
      agateza imbere igihugu ke. Umwana wifuza kubigeraho agomba
      gutangira hakiri kare.
      Bana rero mutangire mwige mushyizeho umwete kuko umutungo

      wa mbere muri iki gihe tugezemo ni ukwiga. Ariko mushobora no
      korora amatungo magufi, mugahinga ibiti byera imbuto, mugatangira
      kwizigamira hakiri kare.

      A. Inyunguramagambo

      Sobanura aya magambo ukurikije uko yakoreshejwe
      mu nteruro:

      1. Izungura

      2. Ibihangano
      3. Ubugeni

      4. Ubukorikori
      5. Umwishingizi

      6. Kuraga

      Umwitozo ku nyunguramagambo
      Tanga interuro zirimo aya magambo:

      1. Umutungo

      2. Umwishingizi
      3. Uburenganzira

      4. Umurage

      B. Ibibazo byo kumva umwandiko

      Mu matsinda ya babiribabiri musubize ibi bibazo
      byabajijwe ku mwandiko mu magambo yanyu bwite

      1. Ukurikije ibivugwa muri uyu mwandiko umutungo uturuka
      hehe?
      2. Ukurikije ibivugwa muri uyu mwandiko kuzungura ni iki?
      3. Ukurikije ibivugwa muri uyu mwandiko indishyi z'akababaro ni
      iki?
      4. Ni izihe nshingano z'umwishingizi?

      C. Gusesengura umwandiko

      Erekana ingingo z'ingenzi zivugwa muri uyu mwandiko.

      D. Umwituzo w'ubumenyingiro: Guhanga bandika
      Andika umwandiko uvuga ibintu uteganya gukora kugira ngo nawe
      utangire kubona umutungo hakiri kare.

      j


      Muhirwa yari afite umugore witwa Mukandori n'abana batanu ndetse
      agomba no kwita kuri nyina wari mu za bukuru. Umuryango wa Muhirwa
      wabagaho mu bukene, ku buryo abana be batashoboraga kwiga ngo
      barangize amashuri. Mu rugo bari batunzwe no guca inshuro kugira
      ngo babone ikibatunga. Babagaho mu buzima bugoranye. Muhirwa yari
      umugabo w'ibigango, ushoboye gukora ariko kubera umuryango munini
      yari afite, nta sambu cyangwa ubworozi yari afite, utwo akoreye twose
      tugasa nk'igitonyanga mu Nyanja.
      Umunsi umwe haza gutera intambara. Iyo ntambara yasanze umugore
      we atwite kandi afite n'abana babiri bakiri inshuke mu gihe Muhirwa atari
      imuhira kuko yari yaragiye gupagasa ngo abone icyatunga umuryango
      we.
      Intambara yatumye umuryango wa Muhirwa uhunga nta bikoresho
      by'ibanze ujyanye. Dore nawe, umugore we Mukandori yari afite inda
      y'imvutsi, afite inshuke ebyiri ndetse agomba no gusindagiza nyirabukwe.
      Mukandori yeguye utwenda, afata udushyimbo n'utundi twaka bari
      basigaranye akorera abana be bakuru maze na we afata ihene ebyiri bari

      bafite arakurura. Yagombaga kugendera magufi nyirabukwe nubwo na
      we atari yorohewe. Kubera ikivunge k'impunzi, Mukandori yaje kuburana
      n'abana be babiri bakuru. Bari nko mu kigero k'imyaka cumi n'itanu na
      cumi n'itatu. Aba bana ni bo bari bashoboye kugira ibyo bikorera byo
      kurya. Iyi mibereho yo guhangayika n'intege nke z'urugendo byatumye
      Mukandori akuramo inda. Ubwo nyirabukwe na we utari ufite uko
      yimereye ni we wasigaye ahubwo agomba kwita ku mukazana we dore
      ko nta kanunu k'abuzuku bari baburanye bari bafite. Iyo ataza kugira
      abaturanyi ngo bamujyane ku ivuriro ryari hafi y'aho bari bahungiye
      na we ntiyari kubaho.
      Ku ivuriro bitaye kuri Mukandori baramuvura arakira ndetse kubera ko
      hari n'ikigo nderabuzima, ba bana b'inshuke na nyirakuru wabo babitaho
      kugira ngo bashobore kurokora ubuzima bwabo. Umugore wa Muhirwa,
      Mukandori yamaze ukwezi kose mu bitaro kuko yari yarazahaye mbere
      yo koroherwa agasanga abandi aho bari barahungiye. Impunzi zari
      zarashyizwe mu makambi atandukanye, maze imiryango y'abagiraneza
      itangira kwita no guhuza imiryango yatatanye.
      Inkuru y'uko Mukandori ari mu bitaro ntabwo Muhirwa yayimenye.
      Ahubwo yakomeje kurorongotana ashakisha hirya no hino aho
      umugore we yahungiye. Nuko ku bw'amahirwe aza guhura n'abana
      be bakuru bari baraburanye na nyina. Muhirwa yaribwiraga ati: "Ubu
      umugore wange ibye byararangiye. Abana bange bato na mama na
      bo ibyabo byararangiye." Muhirwa yumvaga yishinja kuba atarakoze
      ibyo yagombaga gukora. Nuko akibwira ati: "Ubundi iyo ntaza gusiga
      umugore wange wari hafi kubyara ubu nta cyo aba yarabaye." Kubera
      ibibazo yibazaga, Muhirwa yari amaze gutakaza ibiro byinshi. Yirirwaga
      abaririza niba ntawuzi uko byagendekeye umugore we, abana be ndetse
      na nyina, akabura uwamuha amakuru y'imvaho.

      Nyuma y'amezi abiri Muhirwa ashakisha hirya no hino yaje kugera ku kigo
      nderabuzima cyari mu nkambi yitaruye iyo yabagamo, ashakisha abana
      be bato. Nuko aza kumva umwana amuhamagara ngo: "Papa!" Yumva
      arikanze, arakebaguza agira ngo hari undi uwo mwana ahamagara.
      Arebye hafi ye abura umuntu. Ni bwo yabonye akana ke k'agakobwa
      kiruka kamusanga. Nuko n'ubwuzu bwinshi aragaterura. Arakabaza ati:"
      Hano wahageze ute? Abandi se bari he"? Umwana ataramusubiza aba
      abonye Mukandori ari kumwe na nyina basohoka mu kigo nderabuzima

      bafite ibikapu byarimo ibiribwa bari bavuye gufata ku kigo nderabuzima.
      Nuko barahoberana, barishima. Muhirwa ashimishwa no kongera
      kubona umuryango we, bajya kumwereka icumbi barimo. Muhirwa
      ntabwo yicaye ahubwo yaravuze ati: "Ubu ngiye kuzana abana bakuru
      twabanaga tuze twegere iki kigo nderabuzima gifasha abanyantege nke."

      A. Inyunguramagambo

      Sobanura aya magambo ukurikije uko yakoreshejwe
      mu nteruro:

      1. Ibigango

      2. Igitonyanga mu nyanja
      3. Inshuke

      4. Ikivunge

      5. Kurorongotana

      Umwitozo ku nyunguramagambo
      Soma, uhuze ijambo rivuye mu mwandiko n'igisobanuro
      cyaryo ukoresheje akambi.

      k


      B. Ibibazo byo kumva umwandiko

      Nimusubize ibi bibazo byabajijwe ku mwandiko mu
      magambo yanyu bwite mutandukura interuro ziri mu
      mwandiko.

      1. Ni ba nde bavugwa muri uyu mwandiko?
      2. Kuki uyu mugabo uvugwa muri uyu mwandiko intambara
      yateye ataba mu rugo rwe?
      3. Uyu muryango ugeze mu nzira byawugendekeye gute?
      4. Uyu mugore uvugwa muri uyu mwandiko yafashijwe na ba nde
      mu bibazo yahuye na byo?

      C. Gusesengura umwandiko
      1. Vuga ingingo z'ingenzi ziri mu mwandiko umaze gusoma.
      2. Ni irihe somo ukuye muri uyu mwandiko?

      D. Guhanga bandika
      Andika inkuru ivuga ku burenganzira bw'abanyantege nke uvuge
      n'ukuntu ubona bwubahirizwa mu gace utuyemo.

      j

      Mu minsi ishize naganiriye na Muyoboke umugabo uhugukiwe n'ibijyanye
      n'amategeko n'ibijyanye n'uburengazira bw'abantu. Nifuzaga kumenya
      ibijyanye n'uburenganzira bw'abafite ubumuga kuko umwarimu wacu
      yari yabiduhayemo umukoro. Yatangiye ansobanurira ubumuga icyo
      ari cyo, umuntu ufite ubumuga uwo ari we n'uburenganzira afite.
      Yabinsobanuriye atya:"Ufite ubumuga ni umuntu wese wavutse adafite
      ubushobozi nk'ubw'abandi mu byerekeranye n'ubuzima cyangwa
      wabutakaje biturutse ku ndwara, impanuka, intambara cyangwa izindi
      mpamvu zishobora gutera ubumuga. Ubumuga rero butuma umuntu
      atakaza bumwe mu bushobozi bw'ubuzima bwe bityo akaba adafite

      amahirwe angana n'ay'abandi. Hari abafite ubumuga buhoraho nka
      bariya ubona bagendera ku igare ry'abafite ubumuga, abamugaye
      ingingo, abatumva neza, abafite ubumuga bwo kutabona n'ubwo mu
      mutwe. Hari kandi n'abo umuntu yavuga ko bafite ubumuga bw'igihe
      gito nk'abafite ibikomere cyangwa imvune."
      Ku byerekeranye n'uburenganzira, yarambwiye ati: "Ufite ubumuga wese
      afite uburenganzira bungana n'ubw'abandi imbere y'amategeko. Umwana
      ufite ubumuga ntahezwa mu ishuri yigana n'abatabufite. Agomba kubahwa
      no guhabwa agaciro bikwiye ikiremwa muntu. Ba nyiri ibigo cyangwa
      amashyirahamwe byita ku bafite ubumuga bagomba gukora ibishoboka
      byose kugira ngo buzuze ibyangombwa bituma abafite ubumuga bagira
      umutekano n'ubuzima bwiza. Bagomba kugira ibikoresho bihagije bituma
      abamugaye bagira ubuzima bukwiye kandi bakagira n'uruhare mu
      iterambere ry'igihugu hakurikijwe ubushobozi bwabo. Ufite ubumuga afite
      uburenganzira bwo kuba mu muryango mu buryo bumwe n'ubw'abandi,
      mu gihe adafite ababyeyi kandi adashoboye kwitunga, agira umwishingizi
      cyangwa umubera umubyeyi ataramubyaye cyangwa se ikigo cyangwa
      ishyirahamwe bimwitaho. Afite uburenganzira bwo gutanga igitekerezo
      mu bwisanzure ku bibazo rusange by'igihugu no ku kibazo cyose kimureba
      by'umwihariko. Iyo bishoboka, bagishwa inama kandi bagatanga
      ibitekerezo ku bikorwa na serivisi bibagenerwa. Ni muri urwo rwego,
      bahagararirwa mu nzego zifatirwamo ibyemezo no mu Nteko Ishinga
      Amategeko.
      Ufite ubumuga afite uburenganzira bwo kunganirwa nk'undi wese mu
      nkiko, akitabwaho, agatabarwa by'umwihariko mu gihe k'intambara,
      ibiza, impanuka n'ibindi byago. Afite uburenganzira ku burezi buboneye
      hakurikijwe imiterere y'ubumuga bwe. Iyo afite ubumuga butamwemerera
      gukora ibizamini nk'iby'abandi cyangwa mu buryo bumwe n'abandi,
      afite uburenganzira bwo gukoreshwa ibizamini ku buryo bwihariye.
      Yoroherezwa na Leta uburyo bwo kwivuza, yaba atishoboye, ikamuvuza
      kandi ikamushakira insimburangingo n'inyunganirangingo, iyo azikeneye.
      Buri kigo cyangwa ishyirahamwe byita ku bafite ubumuga bigomba
      kugira serivisi ishinzwe gusuzuma ihungabana ndetse n'ubujyanama mu

      by'ubuzima bwo mu mutwe.
      Mu bijyanye n'umurimo, ntitugakorere ivangura iryo ari ryo ryose abafite
      ubumuga ahubwo tubahe amahirwe yo kubona umurimo kuruta utabufite
      niba banganya ubushobozi mu kazi cyangwa banganyije amanota mu
      ipiganwa. Umuntu wese ukoreye ufite ubumuga icyaha k'ivangura
      cyangwa ihohoterwa iryo ari ryo ryose, ahanishwa igihano gisumba
      ibindi mu biteganywa n'amategeko ku birebana n'icyo cyaha.
      Erega abafite ubumuga na bo ni abantu nka twe twese, bafite
      uburenganzira bwo kugera no gukoresha ahantu rusange
      bitabavunnye. Ni yo mpamvu, mu nyubako zitanga serivisi zigenewe rubanda
      hagomba guteganywa inzira zorohereza abamugaye ingingo kugera
      aho bashaka serivisi hose, ubwiherero ndetse n'urukarabiro byihariye.
      Na bo bakeneye kubaho bigenga cyanecyane ahantu rusange bitabaye
      ngombwa ko bahora baherekejwe iteka n'ababitaho.Twibatererana na
      bo ni abakiriya bacu, abafatanyabikorwa bacu, rimwe na rimwe usanga
      bari ku rwego rumwe natwe, ari inshuti zacu, abavandimwe bacu, bashiki
      bacu, abo dufitanye isano n'ibindi."

      A. Inyunguramagambo

      Sobanura aya magambo ukurikije uko yakoreshejwe
      mu mwandiko:

      a) Ubumuga b) Guhezwa
      c) Insimburangingo d) Inyunganirangingo

      Umwitozo w'inyunguramagambo

      1. Tanga interuro imwimwe irimo aya magambo
      akurikira bigaragaza ko wumvishije icyo asobanura      :

      a) Ipiganwa
      b) Ibiza
      c) Kunganirwa

      2. Mu rwego rwo guca imvugo zisesereza abafite
      ubumuga amagambo amwe yakoreshwaga kera
      yavuyeho asimbuzwa imvugo zitarimo gusesereza
      no gutera ipfunwe. Mu matsinda nimwuzuze iyi
      mbonerahamwe y'imvugo zajyaga zikoreshwa
      n'izigomba gukoreshwa ubu:

      h

      B. Ibibazo byo kumva umwandiko

      Nimusubize ibi bibazo byabajijwe ku mwandiko mu
      magambo yanyu bwite mutandukuye interuro ziri mu
      mwandiko

      1. Ukurikije ibivugwa muri uyu mwandiko ubumuga ni iki?
      2. Ukurikije ibivugwa muri uyu mwandiko ubumuga buturuka
      hehe?
      3. Ukurikije ibivugwa muri uyu mwandiko uburenganzira
      bw'abafite ubumuga ni ubuhe?
      4. Ukurikije ibivugwa muri uyu mwandiko ni ibiki bibujijwe
      gukorera abantu bafite ubumuga?
      5. Ni ibiki Leta ikorera abantu bafite ubumuga?

      C. Gusesengura umwandiko

      1. Vuga ingingo z'uburenganzira bw'abafite ubumuga zivugwa mu
      mwandiko umaze gusoma.
      2. Ni irihe somo ukuye muri uyu mwandiko?

      D. Gutanga ibitekerezo
      Usibye uburenganzira bw'abafite ubumuga buvugwa mu mwandiko
      wasomwe nta bundi burenganzira abafite ubumuga ubona bakwiye
      guhabwa uhereye ku bo uzi mu gace utuyemo cyangwa abo mwigana?

      E. Umukoro: Guhanga bandika
      Insanganyamatsiko:
      Andika inkuru ivuga ku burenganzira bw'abafite ubumuga uvuge
      n' ukuntu ubona bwubahirizwa mu gace mutuyemo.

      2.5. Indango z’inshinga

      Soma interuro zikurikira maze uvuge icyo inshinga
      ziciyeho akarongo zivuga mu butumwa zitanga.

      1. Ndagenda uyu munsi.
      2. Singenda none.
      3. Uraza cyangwa ntabwo uza?
      4. Mwitonde mutagwa!
      5. Mwirinde gukora ibyaha mutazahanwa.
      6. Udakora ntakarye!
      7. Ntimukangize ibidukikije!

      Muri izi nshinga, ni izihe zihakana n'izemeza?
      Inshinga zemeza: ndagenda, uraza, mwitonde, mwirinde, gukora.
      Inshinga zihakana: singenda, ntabwo uza, mutagwa, mutazahanwa,
      udakora ntakarye, ntimukangize.
      Kuva mu ndango yemeza tujya mu ndango ihakana, hari amagambo
      twifashisha

      Amagambo cyangwa uturemajambo twagiye dufasha mu guhakana ari
      two, ni, si-, ntabwo, ta-, nta-, na ntini:
      gakoreshwa mu ndango yemeza muri ngenga zose.
      si- : gakora muri ngenga ya mbere ubumwe honyine, mu ndango ihakana
      ta- : gakoreshwa muri ngenga zose, ariko muri ngenga ya mbere
      gakoreshwa gahinduka "nta" iyo gakoreshejwe mu buryo bumwe na
      bumwe bw'itondaguranshinga. Urugero: Nintatsinda nzababara.

      nti- : Iyo gahuye na ngenga irangwa n'inyajwi "i" iburizwamo kagafata
      iyo nyajwi. Ni yo mpamvu gahinduka ntu- muri ngenga ya kabiri ubumwe
      cyangwa nta- muri ngenga ya gatatu ubumwe.

      Gakoreshwa :
      a) Muri ngenga ya kabiri y'ubumwe: ntugende, ntuzagende.
      b) Muri ngenga ya gatatu y'ubumwe: ntazagende, ntagende.
      c) Muri ngega ya mbere y'ubwinshi: ntitugende, ntituzagende.
      d) Muri ngenga ya kabiri y'ubwinshi: ntimuzagende, ntimugende.
      e) Muri ngenga ya gatatu y'ubwinshi: ntibagende, ntibazagende.

      Umwitozo:

      Tondagura inshinga ziri mu dukubo mu ndago ihakana no mu
      gihe cyasabwe aho biri      :

      a) Umuco wo kuzigama (wakwiriye: shyira mu ndagihe, mu ndango
      ihakana) mu Banyarwanda.
      b) Hari ibiti biterwa mu myaka (konona; indagihe y'ubusanzwe; indango
      ihakana).

      c) Jenoside (kongera kubaho ukundi: Inzagihe, mu ndango ihakana).
      d) (Kwironda: Inzagihe mu ntegeko, ngenga ya kabiri y'ubwinshi,
      indango ihakana), mukurikije ikintu icyo ari cyo cyose, ahubwo
      muzage mugirana ubumwe n'ubufatanye na buri wese.
      e) (Kongera: Inzagihe, ngenga ya mbere ubumwe, indango ihakana)
      kunywa itabi.

      2.6. Amagambo akatwa

      Ikata ry'inyajwi zisoza

      Soma izi interuro maze utahure amagambo afite inyajwi
      zakaswe kubera ko ayo magambo yahuriye n'andi mu
      nteruro.

      1. Amashyamba n'amazi biri mu bidukikije bifite akamaro kanini ku
      buzima bwacu?
      2. Abantu bose bafite icyo bakora nk'abahinzi, aborozi, abanyamyuga

      ndetse n'abakorera umushahara, bagomba kwitabira kuzigama.
      3. Amaso ye ni nk'ayawe mureba kimwe.

      Ibinyazina ngenera n'byungo "na" na "nka" Inyajwi zisoza
      ikinyazina ngenera n'ibyungo "na" na "nka" zirakatwa iyo zikurikiwe
      n'ijambo ritangiwe n'inyajwi.

      Inyajwi zisoza zidakatwa

      Soma izi interuro maze utahure amagambo afite inyajwi
      zitakaswe kandi ayo magambo yahuriye n'andi mu
      nteruro.

      1. Mu ishyamba rya Nyungwe habamo ibintu byinshi bishimisha
      ababisura.
      2. Ibiremwa biri ku isi byose biruzuzanya.
      3. Uzage uzigama amafaranga kurusha uko uyasohora bizagufasha.
      4. Kwiga ni uguhora wihugura, si uguhabwa impamyabushobozi ngo
      urekere aho.
      5. Turwanye ingengabitekerezo ya jenoside aho turi hose.
      6. Iyo duharaniye ubwuzuzanye n'uburinganire tuba twubahiriza ihame
      ko abantu bose bavukana uburenganzira bungana.

      Ibibazo:
      a) Inyajwi zisoza amagambo zitwaye gute mu gihe zikurikiwe n'andi
      magambo atangiwe n'inyajwi?
      b) Inyajwi "i" isoza akabimbura "nyiri", n'inshinga mburabuzi "ni" na
      "si" zo zitwaye gute?
      c) Inyajwi zisoza indangahantu "ku" na "mu" zitwaye gute?

      j

      Umwitozo: Kosora amakosa y'imyandikire ari muri iyi
      nteruro.

      1. Nuva kw'ishuri uge kuhira za ngemwe zibiti twateye ejo bundi.
      2. Gukund'umurimo bizatuma duter'imbere, tuve mu ubukene
      bwa karande.
      3. Gusoma ibitabo byinshi bifasha kwiyungura ubumenyi nubwenge
      nubushobozi mu byo dukora.

      2.7. Amarangamutima

      Soma amagambo aciyeho akarongo muri izi nteruro
      maze utekereze ku miterere n'umumaro wayo,
      ugerageze gutahura uko yakwitwa.

      1. Yooo! Mbese burya ni uko bagenze?
      2. Ye baba wee! Ubwo ko bajya kumwiba ayo mafaranga yose
      yose kuki atari yarayazigwamye muri banki.
      3. Ahaaa! Aho wenda waba watemye ibiti bya Leta!
      4. Ayayaya! Mbega ibintu byiza! Aya manota yose ni ayawe!

      Amagambo aciyeho akarongo muri izi nteruro agaragaza ibiri ku mutima
      w'uvuga. Aha mbere biragaragara ko ababajwe n'ibyabaye. Mu nteruro
      ya kabiri uvuga aratangara ariko agaragaza kwifatanya n'uwagize
      ibyago byo kwibwa. Mu nteruro ya gatatu, uvuga arihanangiriza uwo
      bavugana, amwumvisha ko atangajwe n'ibyo yumvise.
      Aya magambo kimwe n'andi ateye nk'aya aranga ibiri ku mutima
      w'uvuga. Ni ukuvuga ibyiyumvo afite. Mu byiyumvo habamo: akababaro,
      gutangara, kwifatanya n'uwagize ibyago, ibyishimo, ...

      Inshoza y'amarangamutima:

      Amarangamutima ni amagambo adahinduka, agaragaza ibyiyumvo
      by'uvuga.

      2.8. Inyigana

      Soma witonze aka gace k'umwandiko maze utekereze
      ku mitere n'umumaro by'amagambo aciyeho akarongo:

      Huun. ! Huun! Ihene itangira kubyogabyoga. Dore ishyano! Ibya hano
      biguruka nta mababa! Itangira gutekereza impyisi. Huun! Huun! Iyo ni
      gica cy'urukinga n'urutamu ku mugongo! Mutamu ireba hirya no hino,
      ibura uburyama n'ubuhagarara, ubwoba burayisaga isigara ihinda
      umushyitsi. Huun! Iratitirije amaso atera ibishashi, iteye iyo shashi
      y'inshirasoni. Nyirashyano itekereza ibyo guhunga isanga bitagishobotse
      iti: "Ahasigaye ni ukurwana." Ngo "tiku! Tiku!" Rwasakiranye: ngiryo
      ihembe ngiryo iryonyo birakururana rubura gica. Isake irinda iyibikiraho,
      umuseke ureya. Mu rukerera Mutamu iti: "Nuko nabeshyaga n'ubundi
      nta hene irwanya impyisi, iki cyago cyanyishe."
      Huun. ! Huun!: Aya magambo arigana impyisi ihuma..
      tiku! Tiku! : Aya magambo arigana urusaku ruturuka ku bintu bisekuranye.
      Atwumvisha uburyo Mutamu yabanje kwirwanaho igatikura impyisi
      ikoresheje umutwe n'amahembe.

      Inshoza y'inyigana

      Inyigana ni amagambo yigana urusaku rw'ibintu, urw'inyoni cyangwa
      inyamaswa.

      Umwitozo: Tahura amarangamutima cyangwa inyigana
      ziri muri izi nteruro.

      Mee! Mee! Uwo ni nyiribyago Sehene wize guhebeba ngo none
      yamwumva igataha.
      Mu kanya gato, Mutamu itangira gutaka iti:"Ayii we! Ahuu! Cya cyago
      kiranyishe!"
      Ihene iti:"Meee!" Inka iti: "Maaaa!" Intama iti:"Baaa!" Nti:"Byira mbyiruke
      mwana w' i Rwanda!"
      Mu gitondo inyoni zose ziba ziririmba. Inuma igira iti:"Gugu, Gugugu,
      Gugu!" Inyombya iti:"swiririri". Akayaga kaba gahuhera ngo
      "shiiii!" Niwumva rero inyoni ziririmba, ntugatangire kwiganyiriza
      ngo'orororo!" Ahubwo jya uhita wiyorosora ibiringiti vuba
      ngo"shiku! "

      2.9. Inkuru ishushanyije: Dukine kuko ari byiza,
      ariko ntibitwibagize inshingano zac      u

      j

      h

      k

      d

      j



      k


      A. Inyunguramagambo

      1. Mugerageze gushaka ibisobanuro by'aya magambo:

      akabande, guhangaza izuba, nyabu, sinafashe bike, izamu naryigiye
      munsi y'amazi, ibijumba by'amatare, bwaki, mwokabyara mwe, byo
      kanyagwa, komora, kuvuguta ibyatsi, Tetanosi.

      Umwitozo w'inyunguramagambo.
      2. Tanga interuro imwimwe irimo aya magambo
      akurikira bigaragaza ko wumvise ibisobanuro byayo

      a) Yatutubikanye:
      Umuntu ukora cyane akazi k'ingufu usanga yatutubikanye.
      b) Kuvuguta:
      Gukanda ukaraga ibyatsi cyangwa ibibabi by'ibiti ukoresheje
      intoki, ku butyo bihinduka nk'imboga ukabikamuramo amazi.
      c) Amwomore:
      Umuntu wakometse bagerageza kumwomora bakoresheje imiti
      itandukanye, ariko birinda gushyira umwanda ahakomeretse

      .B. Ibibazo byo kumva inkuru ishushanyije

      Musubize ibi bibazo byabajijwe ku nkuru mu magambo
      yanyu bwite mutandukura interuro ziri mu mwandiko.

      1. Ni ba nde bavugwa muri iyi nkuru ishushanyije?
      2. Umwana uvugwa muri iyi nkuru ishushanyije umukecuru yamubuze
      yagiye hehe?
      3. Ukurikije ibivugwa muri iyi nkuru ishushanyije abana bafite ubuhe
      burenganzira?
      4. Ukurikije ibivugwa muri iyi nkuru ishushanyije abana bafite izihe
      nshingano?
      5. Ko umukecuru yagiye gushaka ibyatsi byo komora Sekidende,
      abandi bana bakamunyarukana bakamujyana kwa muganga, ubona
      barakoze ibiri byo? Sobanura.

      C. Kwitoza gusoma inkuru ishushanyije

      Mu matsinda anganya umubare n'abakinankuru
      bavugwa muri iyi nkuru nimufate imyanya
      y'abakinnyi batandukanye maze musome inkuru
      ishushanyije ku buryo bw'ikiganiro.

      D. Gukina bigana

      Mu matsinda anganya umubare n'abakinankuru
      bavugwa muri iyi nkuru nimufate imyanya y'abakinnyi
      batandukanye maze mukine inkuru ishushanyije
      mwigana abakinnyi uko bayikinnye, buhorobuhoro
      muyifate mu mutwe ku buryo muyikina mudasoma.

      E. Gusesengura inkuru ishushanyije no gutahura
      ibiyiranga

      a) Mu matsinda nimwekane ingingo z'ingenzi zigize iyi nkuru.
      b) Mu matsinda nimugerageze gutahura ibiranga inkuru
      ishushanyije muhereye ku buryo yanditse musubiza ibibazo
      bikurikira:
      i) Mukireba kuri iyi nkuru mutaranayisoma mubona igizwe n'iki?
      ii) Amagambo y'abakinnyi yanditse he? Agaragazwa n'iki ko
      ari ay'umukinnyi runaka?
      iii) Ibice bigize inkuru bikurikirana gute? Iyo uyisoma uhera he
      uga na he?
      iv) Muhereye ku bisubizo mwabonye mwavuga ko inkuru
      ishushanyije irangwa n'iki?

      Ibiranga inkuru ishushanyije

      j

      Inkuru ishushanyije igizwe n'ibice bibiri by'ingenzi: ibishushanyo
      n'amagambo.Yandikwa mu tuzu tugize imbonerahamwe akenshi
      iba ifite inkingi ebyiri cyangwa zirenga. Amagambo avugwa mu
      nkuru aba ari mu tuziga cyangwa utuzu dufite akambi bita "ingobe"

      kaganisha ku uvuga, cyangwa utubumbe tugaragaza ko umuntu arimo
      gutekereza. Hari n'amagambo asobanura uko abantu bitwaye mu
      nkuru. Ayo magambo ashyirwa mu kanya gasigara hejuru y'akazu
      gashushanyijemo nta kambi cyangwa utubumbe tuganisha ku uvuga
      kayajyaho. Inkuru ishushanyije isomwa uva ibumoso ugana iburyo
      no kuva hejuru ugana hasi nk'uko wasoma inkuru yanditse bisanzwe.

      F. Guhanga inkuru ishushanyije.
      Mu matsinda, nimutekereze ibyakorwa mu guhanga inkuru
      ishushanyije maze mubitondeke muhereye ku cyo mwaheraho kugeza
      ku cyo mwarangirizaho musubiza ikibazo gikurikira: "Ugiye guhanga
      inkuru ishushanyije wakora iki

      Isuzuma risoza umutwe wa kabiri

      Igisobanuro cy'uburenganzira bwa muntu
      Umwarimu yaduhaye umukoro wo kuzagaruka ku ishuri
      dushobora gutanga ibisobanuro ku bijyanye n'uburenganzira
      bw'ikiremwamuntu, cyanecyane ubw'abana, ubw'abanyantege nke
      ndetse n'uburenganzira ku mutungo.
      Natekereje ku ijambo " uburenganzira " numva ntarisobanukiwe neza
      kuko bwari na bwo bwa mbere ndyumva. Si nge warose ngera mu rugo.
      Nuko nsaba ababyeyi bange uruhushya rwo kujya kwa Muyoboke,
      umunyamategeko duturanye ngo amfashe gusobanukirwa n'umukoro
      umwarimu yaduhaye. Nuko ngeze kwa Muyoboke arambaza
      ati:"Kanyamatsiko se kandi nakumarira
      iki ?" Ako ni akazina yampimbye kuko nkunze kumubaza utuntu
      twinshi. Ni ko kumubwira nti:"Nagira ngo munsobanurire ibijyanye
      n'uburenganzira bw'abana. Ariko munsobanurire mbere na mbere
      iryo jambo"uburenganzira" mbanze ndyumve neza."
      Muyoboke ni ko kumbwira ati:"Mu Rwanda ndetse no ku isi yose, buri muntu
      uwo ari we wese n'ubwo yaba ari umwana muto afite uburenganzira bwinshi.
      Uburenganzira umuntu arabuvukana. Ni nk'izina ryawe, indeshyo yawe,
      ururimi uvuga cyangwa ibyo wizera. Ni bimwe mubikugize. Uburenganzira

      ntibugurishwa. Abantu mu bihugu byose biyemeje kubwubahiriza, kuko
      ari bwo butuma bubahana. Ubwo burenganzira buboneka mu cyo twita
      amategeko, haba mu Itegeko Nshinga cyangwa andi mategeko. Aya
      mategeko afata ibikureba byose nk'ibintu bifite agaciro karemereye kuruta
      ibindi byose. Kandi ibyo bikureba biba bigomba kurengerwa hakurikijwe ayo
      mategeko. Ni yo mpamvu igihe hagize ubangamira uburenganzira bwawe,
      Leta igomba kukurengera. Bityo ukaba ugomba kumenya uburenganzira
      bwawe kugira ngo igihe bibaye ngombwa ubuharanire.
      Muri make, uburenganzira ni ibyo amategeko akwemerera. Kandi
      ibyo amategeko akwemerera ntawemerewe kutabyubahiriza kuko
      bigenze bityo yaba aguhohoteye. Igihe uvuka buri Munyarwanda
      wese yakwemereye kubahiriza uburenganzira bwawe. Dukunze kugira
      inama abantu ngo bage bamenya amategeko kugira ngo bamenye
      ibyo bemerewe n'ibyo batemerewe.
      Amategeko y'u Rwanda, Itegeko Nshinga ndetse n'andi mategeko,
      arengera uburenganzira bwa buri wese. Hari kandi n'amategeko
      mpuzamahanga arengera abantu banyuranye. Ayo mategeko n'igihugu
      cyacu kirayemera kandi cyayashyizeho umukono, kinayinjiza mu
      Itegeko Nshinga. Igihe ibihugu byinshi bifite amategeko, bikubahiriza
      uburenganzira harimo n'ubw'abana, bivuga ko uburenganzira bw'abana
      ari ingenzi. Nk'ubu, buri wese afite uburenganzira bwo kubaho no
      kwiyubaha, kugira umutungo, kuvurwa, kwiga no kuba twese tureshya
      imbere y'Ubutabera . Amategeko y'u Rwanda arengera ubwo
      burenganzira atitaye ku myaka y'umuntu. Rero igihe uwo ariwe wese
      akoze ikosa ryo kukwima uburenganzira bwawe aba yishe ayo mategeko
      yose. Kandi uwishe amategeko arabihanirwa. Igihe uzi icyo amategeko
      avuga ku burenganzira bwawe ukaba waharanira ubwo burenganzira
      biba byatunganye, kuko icyo gihe no gufata ibyemezo birakorohera".

      A. Inyunguramagambo
      1. Koresha aya magambo mu nteruro zumvikanisha icyo
      asobanura: Uburenganzira, kurengerwa, aguhohoteye,
      ibyemezo, umunyamategeko

      2. Andika amagambo ari mu mwandiko asobanura
      amagambo akurikira: gusinya, gukurikizwa, umuntu wize
      cyangwa umuntu ukora ibijyanye n'amategeko, umuntu ufite
      inyota yo kumenya ibintu

      B. Ibibazo byo kumva umwandiko
      1. Nk'uko bivugwa mu mwandiko uburenganzira ni iki?
      2. Ni ubuhe bumwe mu burenganzira buri muntu wese yemerewe
      buvugwa muri uyu mwandiko?
      3. Ni ayahe mategeko avugwa mu mwandiko?
      4. Iyo umuntu atubahirije uburenganzira bwawe aba akoze iki?
      5. Ni irihe somo uvanye muri uyu mwandiko?

      C. Indango ihakana n'indango yemeza
      1. Shyira izi nshinga mu ndango ihakana

      a. Ndaza
      b. Ndaje
      c. Nuza ndishima
      d. Nimudakora ntimuzatera imbere.

      2. Shyira mu ndango yemeza.
      a. Tuzahahurira.
      b. Nudatsinda sinzaguhemba.
      c. Ntimugahorane impungege z'uko muzamera ejo.
      3. Andika uko bikwiye amagambo akatwa muri izi nteruro


      a. Amazi numwuka duhumeka ni ibintu dukenera kurusha nibyo
      turya.
      b. Muge mukundana nkabavandimwe.
      c. Abana bose, baba abafite ubumuga nabatabufite, ntibagomba
      kuvutswa uburenganzira bwo kwiga.

      D. Andika inkuru wabwira abantu mubana ku bijyanye
      n'uburenganzira bw'umwana mwize n'ibyagushimishije.
      Uratangira gutya:

      Muri iyi minsi twize ibijyanye n'uburenganzira bw'abantu

      batandukanye: ubw'abana, ubw'abamugaye n'ubw'abanyantege nke.
      Twagiye dusoma imyandiko itandukanye, tukanayisesengura, ndetse
      hari n'uwo twakinnye.
      Mu burengazira bw'abana twize ko......
      Ku bijyanye n'uburenganzira bw'abamugaye twize ko....
      Ku bijyanye n'uburenzira bw'abanyantege nke twize ko, ...
      Mu kwanzura navuga ko ...





  • Label: 1

    • 3.1. Ibidukikije ni iki?

      k

      Ibidukikije muri rusange bigizwe n'ubutaka, ibiburiho n'ibiburimo,
      amazi n'ibiyarimo, umwuka n'ikirere, ibinyabuzima biri ku isi n'ibikorwa
      by'umuntu. Umuntu akaba ari we uri hagati ya byose.
      U Rwanda ni igihugu k'imisozi miremire. Kubera ubwinshi bwayo
      rwitwa "Igihugu k 'imisozi igihumbi." Iyo misozi igiye ibisikana n'ibisiza,
      ibibaya bitembamo amasoko, imigezi mito n'imigezi minini. Hamwe na
      hamwe hashashe ibidendezi by'amazi byitwa ibiyaga. Imisozi y'i Rwanda
      yisakaye amashyamba atuma isa neza kandi akayirinda isuri. Muri ayo
      mashyamba hari ayatewe mu bikorwa by'umuganda n'aya kimeza nka
      Nyungwe, Gishwati, Mukura, Cyamudongo, urugano rwo mu Birunga,

      ishyamba riboneka muri Parike y'Akagera n'ishyamba rya Busaga. Ibyiza
      by'amashyamba ntawutabizi kuko tuyakesha umwuka mwiza duhumeka,
      ku buryo bayita ibihaha by'iyi si dutuyeho. Ni yo atuma habaho imvura
      ituma tweza imyaka, tukabona ibidutunga, akarwanya isuri ndetse
      agafata ubutaka. Ni na yo kandi ntaho y'inyoni n'ibisiga.
      Kubera izo mpamvu tuba tugomba kuyafata neza, tuyaharurira tuvanamo
      ibyatsi bibi, tuyakonorera kandi tutayaragiramo inka ziyavunagura; na
      none kandi tubuza abana kurira ibiti babigonda cyangwa babyicundaho.
      Kugira ngo tubone ibyo turya, hagomba inkwi zo kubiteka, kandi
      ziva mu biti byatemwe. Gutema ibiti umuntu ntiyabireka burundu
      ariko kandi ibitemwe byibura byajya bisimbuzwa ibindi. Umuririmbyi
      w'Umunyarwanda ni we wigeze kuvuga ngo:"Nutema kimwe jya utera
      bibiri!" Kandi ni inama nziza. Mu rwego rw'imiturire, abantu na bo
      bakwirinda gusatira amashyamba bayatema ngo babone aho batura.
      Ikindi twakwigiraho ni ibara ry'amazi atemba mu migezi iboneka mu
      gihugu cyacu. Amazi y'iyo migezi asa n'igitaka; bisobanura ko imisozi yacu
      igenda ikushumuka, itaka ritembera mu migezi na yo ikaritunda irijyana
      imahanga tugahomba nk'uko umubyinnyi w' Umunyarwanda yigeze
      kubivuga. Mu migezi yo mu Rwanda hari itemba igana iburasirazuba
      ikisuka mu ruzi rw'Akagera. Iyo ni igizwe na Mwogo, Rukarara,
      Mbirurume, Satinsyi, Mukungwa, Base, Bakokwe, Nyabugogo, Akanyaru,
      Karangaza, Kagitumba n'iyindi. Naho itemba igana iburengerazuba
      ni Sebeya, Koko, Karunduru, Rusizi n'iyindi. Iyo migezi ibonekamo
      ibinyabuzima bitandukanye. Habamo amafi, imvubu, ingona, ingaru,
      inyogaruzi n'izindi.
      U Rwanda kandi rufite ibirunga birimo Kalisimbi, Muhabura, Bushokoro
      bamwe bita Bisoke, Sabyinyo, Gahinga. Imisozi yo hagati mu gihugu yitwa
      ibitwa. Ni imisozi itari miremire cyane ariko ikagira umwihariko wo
      kuba ishashe hejuru mu mpinga harambuye. Dufite kandi Ibisiza n'ibibaya
      bifite ubutumburuke bugufi ibyinshi bikaba byiganje mu burasirazuba
      bw'u Rwanda ariko ntitwakwibagirwa ikibaya cya Bugarama kiboneka
      mu burengerazuba.
      Mu biyaga byo mu Rwanda twavuga nka Kivu, Burera, Ruhondo,
      Muhazi, Mugesera, Cyohoha, Rweru, Sake, Cyambwe, Nasho, Ihema,

      Rwanyakizinga, n'ibindi bito. Inyamaswa ziboneka mu migezi akenshi
      ziboneka no mu biyaga.
      Abana na bo bafite inyungu z'uko ibidukikije birindwa kandi bigacungwa
      neza kubera ko imibereho myiza yabo ari byo ishingiyeho. Abana bagomba
      kubaha ibidukikije kuko ari byo bituma ubuzima bw'umuntu buba bwiza.
      Bakwiye kuzirikana ko buri kintu mu bidukikije gifite akamaro kihariye;
      bakihatira kugira ubumenyi ku bidukikije bityo bagasobanurira bagenzi
      babo, ababyeyi babo ndetse n'abaturanyi ibyiza dukesha ibidukikije
      n'inyungu dufite mu kubifata neza. Kugira ngo bongere ubumenyi bwabo
      ku bidukikije, Abana bashobora gusoma ibitabo, ibinyamakuru, kubaza
      ababyeyi n'abarimu babo, abashakashatsi, abayobozi, kumva radiyo,
      kureba ibiganiro bya tereviziyo n'ibindi.
      Aya makuru yatuma abana bagena ibikorwa bakora mu rwego rwo
      gufata neza ibidukukije. Ibyo bikorwa byaba nko gukora ubusitani,
      gutera indabyo, gutera ibiti, gutoragura imyanda inyanyagiye aho
      bakinira, gusiba utwobo turekamo amazi y'imvura, gukubura, korora
      amatungo magufi nk'inkoko, ihene, intama, ingurube, imbata, imbeba za
      kizungu, inkwavu n'andi. Bashobora na none kurema amatsinda agamije
      kurengera ibidukikije, guhimba indirimbo n'imivugo ijyanye no kurengera
      ibidukikije, gukinira ku bibuga bateyeho ibyatsi n'ibindi.
      Abana mu rwego rwo kurengera ibidukikije, bakwirinda ibi bikurikira:
      guta imyanda aho babonye hose, gutoba amazi, kwihagarika no kwituma
      ku gasozi, kwangiza ibimera, gutwika ibyatsi n'amashashi, kujugunya
      imyanda mu migezi, mu masoko no mu biyaga kuko byanduza amazi
      kandi kunywa amazi mabi bikaba bitera indwara nyinshi. Bakwiye no
      kwirinda kwica inyamaswa, kwirinda kwiyanduza bicara ahantu hadafite
      isuku, kwisiga imyanda n'ibindi.
      None se ibi byose ko ubyumvise, wowe nk'umunyeshuri wo mu mwaka
      wa gatanu wiyemeje gukora iki ngo urengere ibidukikije?

      A. Inyunguramagambo

      Mugeregeze gushaka ibisobanuro by'aya magambo
      yakoreshejwe mu mwandiko      .

      1. Imisozi yisakaye amashyamba
      2. Intaho
      3. Gusatira
      4. Ibihaha by'isi

      Imyitozo ku nyunguramagambo

      Koresha amagambo akurikira mu nteruro zawe bwite
      zigaragaza ko wumva icyo asobanura:

      1. Gusatira 2. Intaho 3. Ibihaha

      Uzurisha amagambo ukuye mu mwandiko interuro zikurikira
      1. Pariki ya ................. iherereye mu burengerazuba bw'u Rwanda.
      2. Muri pariki y ................. habayo ingagi zinjiza amadovize.
      3. Isunzu rya ................. rigabanya amazi y'uruzi rwa ................. n'uruzi
      rwa .................
      4. Abana na bo barasabwa kutanduza amazi y.................n'ay.................

      Tanga impuzanyito z' amagambo yakoreshejwe mu mwandiko
      1. Ibihingwa 2. Akuze cyane 3. Ibibondo

      Tanga imbusane z'amagambo akurikira yakoreshejwe mu
      mwandiko
      1. Migufi 2. Minini 3. Byiza

      B. Ibibazo byo kumva umwandiko

      Musubize ibi bibazo byabajijwe ku mwandiko

      1. Uyu mwandiko uribanda kuki?
      2. Kuki u Rwanda rwitwa Igihugu k'imisozi igihumbi?
      3. Andika nibura inyamaswa eshatu ziba mu mazi zivugwa mu
      mwandiko

      4. Kuki abana na bo bagomba kubungabunga ibidukikije?
      5. Andika nibura ibintu bibiri abana basabwa mu kurengera
      ibidukikije.
      6. Ni hehe abana bakura amakuru yo kurengera ibidukikije?

      C. Ibibazo byo gusesengura umwandiko
      1. Ni iyihe nsanganyamatsiko ivugwa muri uyu mwandiko?
      2. Erekana ingingo z'ingenzi zivugwa muri uyu mwandiko?

      D. Umwitozo w'ubumenyingiro
      Andika ingaruka ziterwa no gutema ibiti bigashira ku musozi.

      3.2. Ingiro nkora n’ingiro ntega

      Nimusome interuro zikurikira maze muzishyire mu
      matsinda mukurikije ko ari ruhamwa ikora igikorwa
      cyangwa ko ikorerwaho igikorwa.

      1. Abantu bose barinde ibidukikije kwangirika!
      2. Ibidukikije birindwe n'abantu bose kwangirika!
      3. Ibiti biduha akuka keza.
      4. Duhabwa akuka keza n'ibiti.
      5. Ababyeyi bakwiye gutoza abana kwita ku bidukikije bakiri
      bato.
      6. Abana bakwiye gotozwa n'ababyeyi babo kwita ku bidukikije
      bakiri bato.

      f


      Iyo bavuze ingiro y'inshinga baba bashaka kuvuga uburyo inshinga
      ihindura imiterere bitewe n'uko ruhamwa yitwaye mu gikorwa kivugwa
      n'inshinga.
      1. Bavuga ko inshinga iri mu ngiro nkora iyo ruhamwa ari yo ikora
      igikorwa kivugwa n'inshinga.
      2. Bavuga ko inshinga iri mu ngiro ntega iyo ruhamwa ari yo
      ikorerwaho igikorwa kivugwa mu nshinga.

      Imyitozo

      A. Hindura interuro zikurikira mu ngiro nkora cyangwa ntega
      1. Abana bigishwa n'ababyeyi.
      2. Abantu bagurisha ibiti bakabona amafaranga.
      3. Imbwa yapfuye ntijugunywa n'abayihamba mu mazi.
      4. Kuki abana b'abahungu n'ab'abakobwa batera ibiti?

      B. Subirisha ijambo utoranyije mu dukubo
      1. Gutema amashyamba ................. isuri (bitera, biterwa).
      2. N'ibidukikije ................. na jenoside (byashenywe, byashenye).
      3. Koga amazi mabi ................. indwara ya tirikomonasi (bitera,
      biterwa).
      4. Abatagira ingingo zose z'umubiri................. na bo bakiga
      (barafasha, barafashwa).

      Isuzuma risoza umutwe wa gatatu

      Imiterere y'ikirere yagiye ihinduka uko ibihe bigenda biha ibindi. Kuri
      ubu, isi imaze hafi imyaka miriyari eshanu iriho. Muri icyo gihe cyose
      yabayeho, ibintu byagiye bihinduka, ibihe bigahinduka, n'imiterere
      y'ikirere ikagenda ihindagurika.
      Turebye uko isi yacu iteye, izengurutswe n'ikirere kigizwe n'imyuka
      itandukanye. Iyo myuka itabayeho, nta kinyabuzima cyaba k'isi.
      Ikirere gikikije isi yacu rero twakigereranya n'inyanja zuzuye imyuka.
      Iyo myuka igenda isunikana, hazamo imiyaga, ikibirindura, igatembera.
      Ni yo mpamvu burya iyo imvura igiye kugwa, habanza kubaho
      imiyaga. Ni imyuka yo mu kirere iba isunikana. Ibyo ni byo bituma
      ikirere kidukikije kigenda gihinduka, rimwe hagakonja, ubundi hakaza
      ubushyuhe, ikindi gihe imvura ikagwa.
      Uko iyo myuka itembera rero ni ko ihindura ikirere cy'ahantu aha
      n'aha. Hamwe imvura iba iri kugwa, ahandi izuba rikava. Iyo myuka
      ni yo itanga ibihe by'ubuhinzi kuko ituma igihe kimwe kiba ik'imvura
      ikindi kikaba ik'izuba.

      Muri icyo kirere ni ho dusanga umwuka duhumeka witwa okisijene,
      ndetse n'umwuka wa karuboni ibimera bikenera kugira ngo bishobore
      gukura.
      Twebwe n'ibimera rero turi magirirane. Impamvu ni uko umwuka
      dusohora ari wo bikenera, naho byo uwo bisohora tukaba ari wo twe
      tuba dukeneye kugira ngo duhumeke.
      Mu by'ukuri, imiterere y'ikirere k'isi yacu dutuyemo, igirwamo uruhare
      rukomeye n'izuba. Ni ryo ryohereza urumuri n'ubushyuhe ku isi. Iyo
      myuka isanzwe iri mu kirere, ifite akamaro kuko ituma ku isi habaho
      ubushyuhe bugereranyije n'ubukonje butarenze urugero. Ni yo iboneza
      imirasire y'izuba ikatugeraho itabangamiye ubuzima bwacu. Ni na yo
      igarura ubushyuhe ku isi igatuma hataba ubukonje bukabije.
      Muri iki gihe tugezemo, muri iyo myuka hivangamo ituruka mu myotsi
      y'ibyo ducana: amashyamba yahiye, imyuka ituruka mu nganda, imyotsi
      y'amamodoka n'amapikipiki. Iyo myuka mu by'ukuri itari myiza igenda
      ibangamira imiterere y'ikirere kandi igenda yiyongera uko bwije n'uko
      bukeye.
      Uko abantu bagiye biyongera ku isi bakanahakorera ibikorwa byinshi
      bitandukanye, ni ko ikirere gikikije isi kigenda kinjiramo imyuka myinshi
      kidakeneye. Iyo myuka abantu bohereza mu kirere, ni yo ituma kigenda
      gihindagurika.
      Ibyo bigira ingaruka ku mihindagurikire y'ikirere, rimwe imvura ikabura
      ntigwire igihe, ubundi yagwa ikaza ari nyinshi igatera imyuzure. Haba
      ubwo igwa igihe gito ikagenda imyaka itarera, ubundi ikagwa igihe
      kirekire imyaka yeze ikayiboza. Izuba na ryo iyo ricanye riza rikaze
      cyane, rigatera abantu bamwe kurwara, amazi agakama aho yari ari,
      ubwatsi bw'amatungo bugashirira.
      Ibyo byose kera ntibyahozeho. Imvura yagwiraga igihe cyayo, abantu
      bakamenya igihe bagomba guhingira n'igihe bazasarurira.
      Ibyo rero bikwiye gutuma twibaza tuti:"Ese nibikomeza gutya, mu
      gihe kiri imbere bizaba bimeze gute? " Nidukomeza se kohereza
      mu kirere imyuka icyangiza, abadukomokaho ejo ubuzima bwabo

      ntibuzahahungabanira ? Nibikomeza se, ntihazagera igihe ikirere
      kigahinduka burundu, izuba ryava rigatwika ikinyabuzima cyose kiri
      ku isi cyangwa imvura ikagwa, ahantu henshi hakuzura amazi.
      Aha rero birasaba ko abantu bose babimenya, maze buri wese agafata
      ingamba ku bimureba, kugira ngo ubuzima bukomeze busagambe ku isi.

      A. Inyunguramagambo
      Tanga ibisobanuro by'aya magambo ukurikije uko yakoreshejwe
      mu mwandiko.

      1. Uko ibihe bigenda biha ibindi 2. Okisijene
      3. Karuboni 4. Turi magirirane

      B. Ibibazo ku nyunguramagambo
      Koresha amagambo akurikira mu nteruro ziboneye wihimbiye

      1. Uko ibihe bigenda biha ibindi 2. Okisijene
      3. Karuboni 4. Turi magirirane

      C. Ibibazo ku mwandiko.
      Subiza ibi bibazo byabajijwe ku mwandiko mu magambo yawe
      bwite, utandukuye interuro ziri mu mwandiko uko zakabaye.

      1. Ni gute abantu n'ibimera ari magirirane ?
      2. Kuki iyo imvura igiye kugwa habanza kubaho imiyaga ?
      3. Izuba ridufitiye akahe kamaro?
      4. Ni ibihe bintu bivugwa mu mwandiko bituma mu kirere hajyamo
      imyuka itari myiza?
      5. Hari ibindi wowe uzi bitavuzwe mu mwandiko?
      6. Ubona hakorwa iki kugira ngo hagabanywe imyuka mibi yoherezwa
      mu kirere ?

      D. Gutanga ibitekerezo ku byavuzwe mu mwandiko
      Ingingo yo gutangaho ibitekerezo:

      Inganda zirakenewe kuko ari zo zitunganya ibintu dukenera mu
      buzima bwacu bwa buri munsi. Nyamara zohereza imyuka mibi mu
      kirere, ku buryo byatangiye kugira ingaruka ku buzima bw'abantu.
      Hari abicwa n'ubushyuhe bukabije, hari aho imyaka itakera kubera

      ihindagurika ry'ikirere. Mubona hakorwa ikis? Inganda zihagarikwe
      cyangwa tureke ikirere cyangirike n'ubwo cyo kidashobora gusanwa?

      E. Gushyira mu bikorwa ibivugwa mu mwandiko:
      Mu Rwanda nta nganda nyinshi turagira ariko n'izihari zangiza ikirere
      ku rugero uru n'uru. Hari uruganda mwaba mubona ko rwagiza?
      Niba ruhari tanga urugero

      F. Ibibazo ku ngiro nkora n'ingiro ntega
      1. Soma interuro zikurikira maze uvuge niba inshinga iciyeho
      akarongo iri mu ngiro nkora cyangwa mu ngiro ntega.

      a. Abantu bangiza ibidukikije.
      b. Ibidukikije byangizwa n'abantu.
      c. Amazi anyobwa nta bara agira, ntanuka, ntahumura.
      d. Gukunda no gukundwa birashimisha

      2. Shyira inshinga ziciyeho akarongo mu ngiro ntega maze
      uhindure ibikeneye guhinduka kugira ngo ubutumwa
      bukomeze kuba bumwe.

      a. Ababyeyi bagomba kurinda abana ihohoterwa.
      b. Abana bagomba kubaha ababyeyi.
      c. Kuzigama ifaranga rimwe biruta kwinjiza amafaranga ijana.
      d. Abantu twese twifuza gukunda.

      3. Shyira inshinga ziciyeho akarongo mu ngiro nkora maze
      uhindure ibikeneye guhinduka kugira ngo ubutumwa
      bukomeze kuba bumwe      .

      a. Ni ngombwa ko abafite ubumuga bafashwa mu myigire yabo.
      b. Isuri irwanywa n'ibiti.
      c. Abantu bahabwa akuka keza n'ibimera.
      d. Abana biga neza bakundwa n'abarezi.
      e. Ibitabo bikwiye gusomwa n'abantu bose.





  • Label: 1

    • 78 4.1. Tuboneze ubuzima bw’imyororokere

      g

      Abana bane biga mu mugi wa Kigali ari bo Sugi, Manzi, Mudahemuka na Sano,
      umunsi umwe baganiye ku buzima bw'imyororokere. Byatangiye Manzi abaza
      Sugi ikibazo.

      Manzi: Ese Sugi, kuki iwanyu bakwise Sugi?
      Sugi: Data yambwiye ko yarinyise kugira ngo nzabe
      umukobwa w'imico myiza, uzahesha ishema ababyeyi.
      Mudahemuka: Nyamara buriya hari n'ikindi bivuze. Ubundi isugi ni
      umukobwa utarigeze akora imibonano mpuzabitsina.
      Bishobora no kuba igisabo kitigeze gicundwamo,
      cyangwa igicuma kitarakoreshwa.
      Sugi: Umva Mudahemuka ibyo azanye! Iby'imibonano

      Mudahemuka: Nyamara biratureba. None se ntiwabonye ko no mu
      bitabo bitandukanye babivugaho. Nge ababyeyi bange
      barangije no kubinsobanurira kuko ngo tugomba
      kubimenya hakiri kare kugira ngo tutazabigwamo
      tutabizi.
      Sano: Ibyo nange mama yabimbwiyeho. Ngo abakobwa
      bageze mu kigero cy'ubwangavu n'abahungu bageze
      mu kigero cy'ubugimbi baba bashobora gushukwa ku
      buryo bworoshye.
      Mudahemuka: Ni igihe cyo gukomera ku busugi ku bakobwa no kuba
      imanzi ku bahungu.
      Manzi: None se ni ukuvuga ko imanzi ari umuhungu na we
      utarigeze akora imibonano mpuzabitsina?
      Mudahemuka: Yego nyine! Ubwo se ntiwari uzi icyo izina ryawe
      risobanura?
      Manzi: Aho ho urabeshye rwose! Ubwo se ninkura nkashaka
      umugore nzareka kwitwa Manzi? Nge nzi ko imanzi
      ari umuntu w'intwari kandi ni cyo izina ryange rivuga.
      Mudahemuka: Ibyo na byo ni byo. Ariko umenye ko hari n'imanzi
      kera bacaga ku mubiri nk'imitako.
      Sano: Ariko ibyo byose wowe ubimenya ute Mudahemu?
      Mudahemuka: Nge rwose nganira n'ababyeyi bange kandi nkababaza
      ibibazo byose numva ntasobanukiwe. Mama aherutse
      kubinsobanurira neza: Uzi ko hari abagore bakuze
      bashukashuka abahungu bamaze kuba ingimbi,
      bakabakoresha imibonano mpuzabitsina! Babashukisha
      amafaranga, terefoni n'ibindi bintu bihenze.
      Sano: Ibyo rwose ni byo. Ngo hari abagabo bakuze usanga
      bihererana abakobwa b'abangavu, bakabakoresha
      imibonano mpuzabitsina babashukishije ubusabusa.
      Sugi: Ubwo se abahungu na bo barabashuka cyangwa ni bo
      bijyana yo?
      Mudahemuka: Umwana wese utarageza imyaka cumi n'umunani burya
      ntaba yakamenye kwifatira ikemezo. Uretse rero ko
      abakobwa bo bibagiraho ingaruka ku buryo bugaragara

      bagatwara inda, burya n'abahungu barahangirikira
      kuko baba bishoye mu bintu bataremererwa bibangiza
      mu mutwe bagata ishuri cyangwa bagahinduka
      inzererezi.
      Sano: Nge rero ndumva twebwe abakobwa ari twe dufite
      ibibazo bikomeye. Uzi gutwara inda ukiri umwana
      muto sha?
      Sano: None se umwana wo mu wa gatanu yatwara inda?
      Sugi: Cyane rwose! Iyo umukobwa yatangiye kujya
      mu mihango, aba ashobora gusama. Iyo akoze
      imibonano mpuzabitsina idakingiye atwara inda
      cyangwa akandura indwara zinyuranye.
      Sugi: Ubu ngiye kwirinda ikintu icyo ari cyo cyose cyanshora
      muri ibyo bintu.
      Manzi: Nange rwose ibyo bintu nzabigendera kure. Nta
      mpamvu yo kwiyicira ubuzima.
      Mudahemuka: Mufashe rwose imigambi myiza nge nari
      nyisanganywe.
      Sano: Nange rwose ibyo bintu nzabyirinda. Gusa tuge
      tubibwira n'abandi na bo bafate ingamba zo
      kubirwanya.

      A. Inyunguramagambo

      Mugeregeze gushaka ibisobanuro by'aya magambo
      yakoreshejwe mu mwandiko.

      Umwangavu, isugi, imanzi, ingimbi,

      Umwitozo w'inyungaramagambo

      1. Koresha amagambo akurikira mu nteruro zawe bwite
      zigaragaza ko wumva icyo asobanura:
      a. Umwangavu
      b. Ingimbi

      2. Uzurisha amagambo ukuye mu dukubo interuro zikurikira
      (agakingirizo, kuniga, ingimbi, umwangavu, gusama).

      a. Uyu mukobwa amaze kuba ..................
      b. Yakoze imibonano mpuzabitsina akoresha .................. kuko
      atifuzaga .................. inda.
      c. Umuhungu w' .................. atangira kumera ubwoya no ..................
      ijwi.

      B. Ibibazo ku mwandiko

      Musubize ibi bibazo byabajijwe ku mwandiko mu
      magambo yanyu bwite, mutandukuye interuro ziri mu
      mwandiko

      1. Ni ba nde bavugwa mu mwandiko?
      2. Ni zihe ngaruka zishobora kugera ku mukobwa w'umwangavu
      wishoye mu mibonano mpuzabitsina ?
      3. Ni ryari umunyeshuri wo mu wa gatanu yatwara inda?
      4. Ni zihe ngaruka zishobora kugera ku bahungu b'ingimbi
      bishoye mu mibonano mpuzabitsina?
      5. Abanyeshuri bavuga mu kiganiro bafashe ikihe kemezo?

      C. Gusesengura umwandiko

      1. Ni iki kivugwa muri iki kiganiro muri rusange?
      2. Garagaza isomo ukuye muri iki kiganiro.

      D. Kungurana ibitekerezo
      Ni ibihe byemezo wafata kugira ngo wirinde kwishora mu mibonano
      mpuzabitsina ukiri muto?

      d

      Ni ngombwa kwirinda ubusambanyi kuko harimo ingaruka
      nyinshi zirimo n'urupfu.

      j

      - Kugira abandi inama mu bijyanye n'ubuzima bw'imyororokere.
      - Gukoresha neza mu nteruro ziboneye amagambo nungutse.

      4.2. Uturemajambo tw’amazina rusange mbonera
      arimo amategeko y’igenamajwi ajyanye
      n’ingombajwi

      Itegereze amagambo aciyeho akarongo muri uyu
      mwandiko wo hejuru maze ugerageze kuyashakira:
      Intego, indomo, indanganteko n'igicumbi.

      Nibura umukobwa agomba gutegereza kugeza ku myaka cumi n'umunani
      kugira ngo abe yashobora kubyara. Ndetse amategeko y'Igihugu yo
      ateganya ko agomba gushaka ku myaka makumyabiri n'umwe. Kubyara
      mbere y'iyo myaka, bigira ingaruka zikomeye haba ku mubiri we ndetse
      no mu mibereho ye, mu bukungu no mu mibanire ye n'abandi.
      Mu gihe umukobwa ageze mu gihe cy'ubwangavu, aba akwiye
      gusobanurirwa ibijyanye n'imihango, uburyo bwo kwisukura, n'uburyo
      agomba kwitwara mu gihe ari mu mihango. Umukobwa agomba
      gutegurirwa ibikoresho byabugenewe byo kwibindisha, nk'udutambaro
      dusukuye cyangwa kotegisi, amazi asukuye n'isabune byo kwisukura.
      Uruhare rw'ababyeyi, urw'abarezi ndetse n'abo babana ruba rukenewe
      mu gufasha umukobwa muri iki gihe. Bagomba kumusobanurira
      ibizamubaho hakiri kare, bakamwumvisha neza ko ari ibintu bisanzwe
      bibaho ku bakobwa bose bafite ubuzima butarimo ikibazo.

      u

      Gereranya intego n'imvugo maze ushake amategeko
      y'igenamajwi yakoreshejwe.

      Kugira ngo umuntu agere ku mategeko y'igenamajwi agereranya intego
      n'imvugo, maze akagerageza kuvumbura impamvu amajwi amwe n'amwe
      yagiye ahinduka.
      Dore izindi ngero z'amazina, uturemajambo twayo, uko avuga
      n'amategeko y'iganamajwi akoreshwa.

      f

      Ikitonderwa
      Hari ibicumbi bifata ingombajwi "z" mu nteko ya 10 bitari biyisanganywe.

      Ingero:
      Urugi => inzugi
      Uruyuzi => inzuzi
      Urwabya =>inzabya

      f

      Umwitozo
      Garagaza intego, imvugo n'amategeko y'igenamajwi yakoreshejwe mu
      mazina akurikira:
      1. Inzuki
      2. Inzoga
      3. Udutebo
      4. Indango
      5. Imfizi
      6. Impuha
      7. Imvaho
      8. Imbogo

      4.3. Twirinde abadushora mu mibonano mpuzabitsina

      k


      Kagabo ni umuhungu w'ingimbi ufite inshuti zo mu kigero ke ndetse
      n'abandi bo mu myaka irenze iye gato. Bakunze gukina agapira
      nimugoroba iyo bakitse amasomo, cyangwa se bamaze kuvomera iwabo
      amazi. Umunsi umwe batashye, bagenzi be bahereye ku biheri yari afite
      mu maso, bamwumvisha ko bikizwa no gukora imibonano mpuzabitsina.
      Icyo kintu Kagabo kimwanga mu nda, aribwira ati: " Nzashyirwa ari
      uko mbajije data! "
      Umugoroba umwe, yegera se aho yari yicaye ari gusoma igitabo, ni ko
      kumutekerereza ibyo bagenzi be bamubwiye bavuye gukina agapira.
      Nuko se aramubwira ati: "Mwana wange rwose ndagushimira ko utamize
      bunguri ibyo inshuti zawe zakubwiye ahubwo ukabanza gusobanuza. Iki
      gihe ugezemo ni icyo kujya ubaza kugira ngo umenye. Ubu ntukiri akana
      gato kandi na none nturaba umuntu mukuru. None rero ntabwo urageza
      igihe cyo gukora imibonano mpuzabitsina cyangwa se kurongora. Uko
      ugenda ukura rero, hari ibintu bigenda bihinduka mu mubiri wawe,

      birimo n'ibyo biheri biza mu maso ku bantu bamwe na bamwe. Biterwa
      n'imisemburo iba igenda yiyongera uko ukura. Akenshi birikiza ariko
      bibaye bikurya wajya kwa muganga ukamugisha inama. Ndizera, mwana
      wange ko uzajya ufata ibyemezo byiza. Mbere yo gufata ikemezo icyo
      ari cyo cyose, jya ubanza wibaze uti: "Ese iki kemezo ni kiza ? Ese
      kirankwiye? Iki kibazo kizajya kigufasha gukora amahitamo neza."
      Gukora imibonano mpuzabitsina igihe kitaragera ni bibi haba ku
      mukobwa cyangwa ku muhungu. N'iyo bitagira igikomere bigusigira
      ku mubiri wawe, hari ingaruka mbi zindi bigusigira. Nihagira abashaka
      kugushuka, ikemezo kiza wafata ni ukubabwira ko igihe cyawe kitaragera,
      ko utiteguye gukora imibonano mpuzabitsina. Ugomba kwiyemeza
      kubahakanira. Ni cyo kemezo kiruta ibindi, kandi ukabakangurira
      gutekereza ku byemezo byabo na bo."
      Kagabo akomeza abaza se ati: "Dawe, none se biremewe kugirana
      ubucuti n'umukobwa mu gihe tutarakura?"
      Se aramusubiza ati : "Birashoboka rwose! Hari uburyo bwinshi bwo
      kwereka umuntu ko umukunze. Reba nk'ababyeyi bawe cyangwa
      inshuti. Urabakunda kandi ubitaho, si byo se? Ubereka urukundo mu
      buryo bwinshi kandi butandukanye. Ushobora rwose kugirana ubucuti
      n'umukobwa ndetse mukabukomeza ku buryo urukundo rwanyu rugenda
      rukura rugashinga imizi. Niba umukobwa ukunda na we agukunda,
      mushobora kugaragarizanya urukundo, bitanyuze mu gukora imibonano
      mpuzabitsina. Mushobora kwandikirana inzandiko n'imivugo, kubwirana
      udukuru n'amabanga, kuririmba n'ibindi.
      Umenye rero ko ntawemerewe kubuza amahoro umukobwa amutesha
      umutwe, cyangwa amushyiraho igitutu? Nta muntu wemerewe
      gukorakora undi. Nta bwo byemewe guhatira umuhungu cyangwa
      umukobwa gukora imibonano mpuzabitsina. Iyo ibyo bibaye, byitwa
      ihohotera rishingiye ku gitsina. Guhohoterwa bibabaza buri wese.
      Sinarangiza ntongeye kugushimira kuba watekereje kungisha inama
      nk'umubyeyi wawe. Ni byiza cyane. Abana rero baba abahungu cyangwa
      abakobwa bakwiye kugufataho urugero maze bakajya bagisha inama
      ababyeyi babo ku bijyanye n'imihindagurikire y'umubiri wabo. Bibaye
      na ngombwa wabaza umwarimu wawe cyangwa undi muntu mukuru

      ubona ko atagushuka. Ni bo bonyine bashobora kukugira inama nziza
      zikurinda ibishuko ushobora guhura na byo."

      A. Inyunguramagambo

      Mugeregeze gushaka ibisobanuro by'aya magambo
      yakoreshejwe mu mwandiko.

      1. Gukika amasomo
      2. Gushyirwa
      3. Kumira bunguri
      4. Imisemburo
      5. Gushinga imizi
      6. Kotsa umuntu igitutu

      Imyitozo y'inyunguramagambo

      1. Koresha amagambo akurikira mu nteruro zawe bwite
      zigaragaza ko wumva icyo asobanura:

      a. Gukika amasomo
      b. Kumira bunguri
      c. Imisemburo
      d. Kotsa umuntu igitutu

      2. Uzuza izi nteruro zikurikira ukoresheje aya magambo ari
      mu dukubo (ikemezo, urukundo, inzandiko, igitutu)

      1. Hari .............. zandikwa zikaba zifite agaciro gakomeye.
      2. Nafashe .............. cyo kwirengagiza .............. banshyiraho
      bampatira gukora ibyo ntashaka.
      3. Iyo ufite .............. ukunda n'abanzi bawe.

      B. Ibibazo byo kumva umwandiko

      Gerageza gusubiza ibi bibazo byabajijwe ku mwandiko
      mu magambo yawe bwite mutandukuye interuro ziri
      mu mwandiko.

      1. Kugira ibiheri mu maso bisobanura ko ukeneye gukora
      imibonano mpuzabitsina? None se biterwa n'iki? Ubirwaye

      2.Ese ujya wereka urukundo ababyeyi, abavandimwe n'inshuti?
      Ubigenza ute?
      3. Umuhungu n'umukobwa bashobora kugirana ubucuti
      butaganisha ku gukora imibonano mpuzabitsina? Babigenza
      bate?
      4. Ese biroroshye gukora ibintu bitandukanye n'ibya bagenzi
      bawe?
      5. Ni iki cyagufasha gufata ibyemezo byawe bwite?

      C. Gusesengura umwandiko
      1. Ni iki kivugwa muri rusange muri uyu mwandiko?
      2. Garagaza ingingo z'ingenzi zigize uyu mwandiko

      D. Kunguranaho ibitekerezo
      Ese wowe ujya ubaza ababyeyi bawe ku bijyanye
      n'imihindagurikire y'umubiri wawe no ku bijyanye n'imikorere
      y'imyanya ndangabitsina? Bwira abandi inama bakugiriye.

      E. Umukoro
      Kora inshamake y'ibyo mwunguranyeho ibitekerezo

      d

      Ni ngomwa kwirinda ubusambanyi kuko harimo ingaruka
      nyinshi zirimo n'urupfu.

      d

      - Kugira abandi inama mu bijyanye n'ubuzima
      bw'imyororokere.
      - Gukoresha neza mu nteruro ziboneye amagambo
      nungutse.

      4.4. Indwara zandurira mu mibonano mpuzabitsina
      ni iki?

      d

      Indwara zandurirwa mu mibonano mpuzabitsina ni indwara ziva ku
      muntu uzirwaye zikajya ku wundi mu gihe k'imibonano mpuzabitsina. Izo
      ndwara ziterwa n'udukoko duto twitwa virusi, bagiteri cyangwa indiririzi;
      dukunda kwibera mu bice by'umubiri ahantu hashyuha kandi hahehereye,
      nko mu myanya ndangagitsina y'mugore, cyangwa iy'umugabo.
      Udukoko twitwa virusi dushobora gutera indwara z'umwijima bita epatite
      B (hepatite B) na SIDA. Bagiteri zigatera imitezi, mburugu, n'uburagaza
      naho indiririzi zigatera tirikomunaze n'izindi. Zimwe muri izi ndwara
      nka SIDA, indwara z'umwijima na mburugu zishobora kwandurira kandi
      mu zindi nzira zitari iz'imibonano mpuzabitsina nko mu nshinge zanduye
      umuntu ashobora guterwa.
      Impuguke zishinzwe gukumira indwara zidakira mu Kigo k'igihugu
      Gishinzwe Ubuzima, zemeza ko u Rwanda ari kimwe mu bihugu bike
      bya Afurika bikingira abana bavutse indwara z'umwijima.

      SIDA si yo yonyine ikomeye mu ndwara zandurira mu mibonano
      mpuzabitsina, hari n'izindi nyinshi kandi mbi cyane. Uko umuntu yandura
      izo ndwara ni ko byorohera agakoko gatera SIDA kwinjira bitewe
      n'ibisebe biza mu gitsina.
      Bimwe mu bimenyetso biranga uwanduye indwara zifata imyanya
      ndangagitsina ni ukuribwa kuri iyo myanya ku bagore, udusebe
      cyangwa uduheri ku gitsina cy'umugabo cyangwa icy'umugore. Hari
      kandi amashyira aturuka mu gitsina cy'umugabo, kokerwa igihe umuntu
      yihagarika, kwishimagura, kuzana ubushye no guhinda umuriro. Abana
      bavutse ku bantu banduye bene izo ndwara bakunze kugira amashyira
      mu maso bakivuka. Ku bagore ho uburwayi buboneka cyanecyane mu
      bubobere buba mu gitsina. Gusa, akenshi abagore hari n'igihe batamenya
      ko banduye izo ndwara bakabibwirwa na muganga.
      Indwara zandurira mu mibonano mpuzabitsina zishobora kwirindwa,
      mu gihe abantu bose bari mu kigero cyo gukora imibonano
      mpuzabitsina bifashe bakareka ingeso y'ubusambanyi. Kwifata
      byananiranye bakoresha agakingirizo.
      Umugabo n'umugore na bo bagomba kwirinda gucana inyuma. Igihe hari
      ubonye kimwe mu bimenyetso byavuzwe agomba kwisuzumisha. Uwanduye
      agomba kwivuza kare kandi bakivuza kwa muganga ubihugukiwemo.
      Iyo izi ndwara zivuwe neza kandi ku gihe zirakira kandi ni bwo buryo
      bwo kurinda ko zikwirakwira. Iyo uzirwaye ativuje, zimunga umubiri
      we zikangiza imyanya ndangagitsina ku mugabo no ku mugore, bikaba
      byanavamo ubundi bumuga bwageza ku gucika igitsina cyangwa no
      gupfa.
      Bana rero mwumvise ko indwara zandurira mu myanya ndangabitsina ari
      nyinshi kandi zikagira ingaruka zikomeye ku buzima. Nyamara kuzirinda
      birashoboka kandi biroroshye. Nimufate ingamba zikomeye rero kugira
      ngo zitazabamungira ubuzima.

      A. Inyunguramagambo

      Mugeregeze gushaka ibisobanuro by'aya magambo
      yakoreshejwe mu mwandiko.

      1. Agakingirizo

      2. Guca inyuma uwo mwashakanye
      3. Kwisuzumisha

      Koresha amagambo akurikira mu nteruro zawe bwite
      zigaragaza ko wumva icyo asobanura

      1. Agakingirizo
      2. Guca inyuma uwo mwashakanye
      3. Kwisuzumisha

      Uzurisha amagambo ukuye mu dukubo interuro
      zikurikira (ubushakashatsi, miriyoni, SIDA, igitsina).

      1.. Buri munsi umuntu azigamye amafaranga igihumbi, mu minsi
      igihumbi yaba afite ...............
      2. ............... ntiburavumbura umuti wa ............... ngo ikire burundu.
      3. Uburagaza bushobora gutuma ............... kivaho kigacika

      Umukino wo gutahura amagambo

      Tahura muri iki kinyatuzu amagambo ugomba kuzurisha interuro
      zikurikiyeho

      f


      1. Si byiza guha ................ abanduye ................itera SIDA.
      2. Abantu banywa ibiyoga bitujuje ubuziranenge barangwa n.................
      3. Umuryango w'Abibumbye ari wo................mu magambo ahinnye

      y'icyongereza uvuga ko ................ n................ bakoze imibonano
      mpuzabitsina baranduye indwara nka ................n................bashobora
      kubyara ................ banduye.
      4. ................ basabwa ................ ntibakore imibonano mpuzabitsina kuko
      baba bakiri bato.
      5. ................ iba mu mazi kandi ifite agaciro kanini mu bukungu bw'u
      Rwanda.

      B. Ibibazo byo kumva umwandiko

      Musubize ibibazo byabajijwe ku mwandiko mu magambo
      yanyu bwite.

      1. Ni izihe ndwara zandurira mu mibonano mpuzabitsina zivugwa
      mu mwandiko?
      2. Ni ibiki biranga uwanduye indwara zandurira mu mibonano
      mpuzabitsina?
      3. Ese twakwirinda dute indwara zandurira mu mibonano
      mpuzabitsina?
      4. Andika ingaruka zo kutivuza indwara zandurira mu mibonano
      mpuzabitsina?
      5. Ni uwuhe mwanzuro ufashe umaze gusoma uyu mwandiko?

      C. Gusesengura umwandiko

      a. Ni iki kivugwa muri rusange muri uyu mwandiko?
      b. Garagaza ingingo z'ingenzi zigize uyu mwandiko.

      D. Kunguraho ibitekerezo:

      1. Ese ubona wakora iki mu gihe ushaka kutandura indwara
      zandurira mu mibonano mpuzabitsina kandi ushaka no kubyara
      abana?
      2. Ni gute twahagarika ikwirakwizwa ry'indwara zandurira mu
      mibonano mpuzabitsina?

      E. Umukoro:
      Tegura inshamake y'ibyavuzwe n'amatsinda atandukanye kuri ibi
      bibazo uko ari bibiri.

      j

      Ari ngombwa kwirinda ubusambanyi kuko harimo ingaruka nyinshi
      zirimo n'urupfu.

      k

      - Kugira abandi inama mu bijyanye n'ubuzima bw'imyororokere.
      - Gukoresha neza mu nteruro ziboneye amagambo nungutse.

      4.5. Ubugimbi n’ubwangavu

      Burya nugira ibibazo jya wiyambaza ababyeyi bawe kuko badashobora
      kukubeshya cyangwa kugira icyo bagukinga. Jya ubizera. Kurikirana
      ikiganiro Mahungu yagiranye na se ku birebana n'ubugimbi n'ubwangavu
      maze umbwire ko hari uwari kumurusha kubimusobanurira. Nta
      cyo yamuhishe ahubwo n'ibyo atashoboraga gutinyuka kumubaza
      yarabimusobanuriye.

      k

      Igitondo kimwe, Mahungu yarabyutse asanga ikabutura yararanye
      kimwe n'imyanya ndangagitsina ye byatose. Arebye asanga ni ibintu

      by'umweru bifashe kandi bitanuka nk'inkari. Bwari ubwa mbere ibyo
      bintu bimubayeho, ku buryo yumvise bimuyobeye, akamara umunsi wose
      ahangayitse, yibaza niba atarwaye.
      Ku mugoroba, Mahungu yegereye se, amubwira ibyamubayeho. Se
      aramubwira ati:" Mwana wange ntugire ubwoba. Ibyo byakubayeho
      nijoro byitwa kwiroteraho. Abahungu n'abagabo akenshi bibabaho
      basinziriye. Birashoboka ko ubyuka ugasanga wiroteyeho. Rwose ibyo
      ni ibintu bisanzwe, kandi nta cyo wabikoraho. Ntibiguhangayikishe rero,
      ahubwo bitabaye ntiwaba uri muzima.
      Mbese ubu ugeze mu gihe kidasanzwe cy'ubuzima bwawe kitwa ubugimbi.
      Ubugimbi ni igihe k'impinduka mu mubiri no mu bitekerezo. Bamwe
      babutangira hagati y'imyaka cumi na cumi n'itanu, cyangwa mbere
      y'aho gato, bukaba bushobora gukomeza kugeza ku myaka makumyabiri
      n'umwe."
      Nuko yungamo ati:"Ubu ijwi ryawe rigiye kuzahinduka, umere
      ubucakwaha, insya, ubwanwa, impwempwe ndetse n'ubwoya ku maguru
      nkange! Ahubwo uzaba muremure, ugire ibigango, ndetse uge ubira
      ibyuya byinshi."
      Uzajya unashyukwa rimwe na rimwe. Bigaragazwa n'uko igitsina
      cyahagurutse kigakomera. Gushyukwa bishobora kuba nijoro cyangwa
      ku manywa ndetse wumva wifuza gukora imibonano mpuzabitsina, ariko
      uzabyirinde kuko utarageza igihe cyabyo. Iyo ibi bimenyetso bijyanye
      n'ubugimbi byagaragaye rero, uba ushobora no gutera umukobwa
      inda! Abahungu ntibavukana intanga, batangira kuzigira muri iki gihe
      cy'ubugimbi bigakomeza ubuzima bwabo bwose. Ariko rero ubyumve
      neza, kuba wabasha gutera umukobwa inda ntibivuga ko igihe kigeze
      cyo gukora imibonano mpuzabitsina no gutera inda. Uzabanza ukure,
      nyuma witegure kuba umubyeyi no kubaka urwawe rugo. Ni byiza ku
      ngimbi nkawe kwirinda gukora imibonano mpuzabitsina ugategereza
      igihe uzabera umuntu mukuru wubatse urugo rwawe.
      Imihindukire y'umubiri ni ikintu gisanzwe mu mikurire ya buri muntu. Ni
      ikimenyetso kerekana ko umubiri ukura kandi urimo guhinduka. Nta
      mpungenge n'imwe bigomba kugutera. Ugomba ahubwo kugira ishema

      ry'uko ukura neza haba ku mubiri haba no mubitekerezo!"
      "Kimwe n'abahungu, abakobwa na bo bagira mpinduka, iyo bavuye mu
      bwana binjira mu bwangavu. Baba bitwa abangavu. Kimwe n'abahungu
      na bo muri iki kigero barakura bakaba barebare, bakamera ubucakwaha,
      amabere n'insya. Na bo bakunze kubira ibyuya kurenza ibisanzwe kandi
      bakazana ibiheri mu maso.
      Aho batandukaniye n'abahungu rero, abakobwa bamera amabere,
      ndetse bakagira amatako magari. Ikindi kandi bakajya mu mihango buri
      kwezi, ari byo kuva amaraso mu myanya ndangagitsina. Ibyo bitangira
      hagati y'imyaka ikenda na na cumi n'ine. Uko kuva amaraso kuba buri
      kwezi ni byo bita kujya mu mihango, kandi bimara iminsi kuva kuri itatu
      kugeza kuri itanu.
      Iyo umukobwa atangiye kubona imihango ni ikimenyetso cy'uko ashobora
      gusama. Ariko n'ubwo ashobora gusama, umubiri we n'ibitekerezo
      bye biba bitari byakura neza kugira ngo abe akwiye gutwita. Kimwe
      n'abahungu, abakobwa na bo bakeneye kubanza gukura neza mu gihe
      cy'ubwangavu bitegura kwinjira mu kiciro cy'abantu bakuru."
      "Kuvuga ni ugutaruka! Hari ikintu nabonye ku kigo cyanyu kiranshimisha
      cyane, ku buryo n'ahandi hose ku bigo by'amashuri bikwiye kubabera
      urugero. Uzi ko ku kigo cyanyu abahungu mufite ubwiherero bwanyu
      n'abakobwa bakagira ubwabo. Nageze mu bw'abakobwa nsanga hari
      akumba kagenewe abakobwa bari mu mihango ku buryo umwana
      bitunguye ahasanga amazi n'amasabune byo kwisukura ndetse na
      kotegisi (cotex) akoresha kugira ngo amaraso atagaragara ku myenda
      ye."
      Izi nama nkugiriye rero ntuzihererane ahubwo uge uganiriza bagenzi
      bawe batarabimenya kandi mufatire hamwe imyanzuro ikwiye yo
      kutishora mu mibonano mpuzabitsina kuko mutarageza igihe. Ahubwo
      mwihatire kwiga kugira ngo mutegure neza ubuzima bwanyu bw'ejo
      hazaza.

      A. Inyunguramagambo

      Mugeregeze gushaka ibisobanuro by'aya magambo
      yakoreshejwe mu mwandiko.

      1. Ubucakwaha 

      2. Insya
      3. Impwempwe 

      4. Ibigango
      5. Intanga

       6. Kuvuga ni ugutaruka
      7. Nta mpungenge

      Imyitozo y'inyunguramagambo

      1. Koresha amagambo akurikira mu nteruro zawe bwite
      zigaragaza ko wumva icyo asobanura:

      a. Ubucakwaha

       b. Insya
      c. Impwempwe

       d. Ibigango
      e. Intanga

       f. Kuvuga ni ugutaruka

      2. Tanga imbusane z'amagambo akurikira uyakuye mu
      mwandiko
      a. Abahungu
      b. Mukuru
      c. Ku manywa
      d. Uguhangayika

      3. Tanga impuzanyito z'amagambo akurikira:
      a. Uguhangayika
      b. Abari
      c. Sifilisi

      BBuri wese akora wenyine, ariko ashobora kubaza
      mugenzi we aho atumva neza, musubize ibi bibazo
      byabajijwe ku mwandiko. Ibibazo byo kumva umwandiko

      1. Ni izihe mpinduka z'umubiri abahungu bagira iyo bageze mu
      bugimbi?
      2. Ese iyo umuhungu yiroteyeho cyangwa agize impinduka mu
      mubiri, bisobanura ko ageze igihe cyo gukora imibonano

      mpuzabitsina? Kuki?

      3. Ni izihe mpinduka z'umubiri abakobwa bagira iyo bageze mu
      bwangavu?
      4. Ni uwuhe mwihariko ibigo bimwe bigenera abakobwa bajya
      mu mihango? Ubivugaho iki?
      5. Wowe wumva watinyuka kubaza ababyeyi bawe ibyakubayeho
      bijyanye n'imihindagurikire y'umubiri wawe? Kubera iki?
      6. Ni iki wumva wungutse umaze gusoma uyu mwandiko?
      7. Ni iyihe nama ukuye muri uyu mwandiko?

      C. Gusesengura umwandiko
      1. Vuga ingingo z'ingenzi zigize uyu mwandiko
      2. Garagaza isomo ukuye muri iyi nkuru.

      D. Kungurana ibitekerezo
      1. Hakwiye gukorwa iki kugira ngo ingimbi n'abangavu
      basobanukirwe imihindagurikire y'umubiri wabo?
      2. Baza usobanukirwe:
      Uyu ni umwanya wakugenewe wowe munyeshuri
      kugira ngo urusheho gusobanukirwa n'ibijyanye
      n'imibonano mpuzabitsina. Soma ibi bibazo
      ingimbi n'abangavu bakunze kwibaza, wumve
      ko ubisobanukiwe. Niba utabisobanukiwe ubaze
      umwarimu wawe cyangwa ababyeyi bawe

      a. Karekezi ni mubyara wa Mahungu. Ubusanzwe akunda gukina
      n'abandi bana. Umunsi umwe Mahungu yamubonye aho
      gukina yicaye iruhande rw'ikibuga yigunze afite ibitekerezo
      byinshi. Ni ko kumwegera aramubaza ati: "Bite shahu ko
      ndeba nta kigenda?" Mubyara we ni ko kumubwira ati:
      "Yewe, ibintu byaraye bimbayeho byanyobeye. Nabyutse,
      nsanga agakabutura kange katose mbona n'ibindi bintu ntazi
      byanyanduje. Sha ubanza narwaye ya mitezi bavuze!"
      b. Wumva wafasha iki uyu muhungu kugira ngo ibyamubayeho
      bitamutesha umutwe?
      c. Karara yatunguwe no kubona imihango bwa mbere ari ku

      ishuri. Igihe cy'akaruhuko ko hagati y'amasomo kigeze atinya
      gusohoka nk'abandi kuko yibwiraga ko kuba yanduje imyenda
      ye abandi babibona bakamushungera, bikaba byamutera
      isoni n'ikimwaro.Wamufasha ute gukemura ikibazo afite? Ni
      iki wigiye ku nkuru ya Mahungu no ku bisobanuro bijyanye
      n'ikigero cy'ubwangavu n'ubugimbi?
      d. Iyo bavuze ubugimbi cyangwa ubwangavu wumva iki?
      e. Ni ku yihe myaka umuhungu n'umukobwa baba ingimbi/
      umwangavu?
      f. Ese birasanzwe ko abahungu bamwe cyangwa abakobwa
      bakura vuba kurusha abandi?
      g. Kuki ibice bimwe by'umubiri bikura vuba kurenza ibindi?
      h. Gushyukwa ni iki?
      i. Ese amasohoro ashobora gusohokera rimwe n'inkari?
      j. Gusiramura ni iki?
      k. Ni gute wasukura imyanya ndangagitsina y'umuhungu?
      l. Intanga ngabo ni iki?
      n. Gutera inda bisaba iki?
      m. Ni gute umuntu yakwirinda gutera inda?

      k

      Ari ngombwa gusobanukirwa imikorere y'umubiri ku ngimbi n'abangavu;
      maze ibyo badasobanukiwe bakabaza ababarera.

      f

      Kugira abandi inama mu bijyanye n'imikorere y'umubiri ku ngimbi
      n'abangavu.
      Gukoresha neza mu nteruro ziboneye amagambo nungutse.

      4.6. Isuku y’imyanya ndangagitsina

      d

      Abantu ntibakunze kuganira beruye ku bijyanye n'imyanya ndangagitsina
      yabo, yemwe n'isuku yayo! Kandi nyamara ni ngombwa kumenya kugirira
      isuku iyo myanya ku buryo bukwiye kuko ari ibintu byo kwitondera.
      Imyanya ndangagitsina y'abagore n'abakobwa iteye ku buryo ivubura
      ubwayo amatembabuzi ashinzwe kuyisukura n'udukoko dushinzwe
      kurwanya utundi dukoko duturutse hanze dushobora gutera indwara.
      Amatembabuzi yo mu myanya ndangagitsina y'abagore n'abakobwa
      ubusanzwe nta mpumuro yihariye agira.
      Akenshi abagore n'abakobwa bakunze gukoresha imibavu kugira ngo
      birinde iyi mpumuro cyangwa se bagakaraba kenshi ndetse cyane.
      Ubusanzwe umubiri wifitiye ubudahangarwa bwawo ariko umwanda
      mwinshi cyangwa isuku nyinshi ikabije bishobora kubwangiza.
      Ni byiza kwambara amakariso akoze mu ipamba kandi agafurwa
      byibura buri munsi bishobotse mu mazi atetse. Mu gihe amaze kumeswa,
      amakariso agomba kwanikwa ku zuba kandi mu gihe bishoboka agaterwa
      ipasi mbere yo kwambarwa. Ni ngombwa kwitwararika ibi bikurikira:
      Guhindura imyenda y'imbere igihe wanyagiwe cyangwa wabize ibyuya
      byinshi, kwirinda kumesana amakariso n'indi myenda, cyangwa gutora
      amakariso hasi ugahita uyambara.

      ndangagitsina gore, hari inama zikwiye kubahirizwa. Zimwe muri zo ni
      izi zikurira.
      Ni ngombwa kwirinda kwambara imyenda igufashe igihe kirekire kuko
      bituma iyo myanya itutubikana hakaba hazamo impumuro mbi cyangwa
      za mikorobe, Inama ya kabiri ni ukwirinda kwambarana n'abandi
      imyenda y'imbere. Iya gatatu ni ugukaraba intoki mbere yo gukora mu
      gitsina. Inama ya kane ni uguhanagura ubwiherero bwicarwaho n'umuti
      wabigenewe cyangwa ushyireho agatambaro.
      Mu gihe uvuye kwituma ibikomeye, igihe wihanagura ni byiza kubikora
      uvana imbere ujyana inyuma kugira ngo wirinde ko imyanda yo mu
      kibuno yajya mu gitsina.
      Ni ngombwa kandi kugira umuco wo gusiga utanduje ubwiherero, kugira
      ngo umuntu uza kubujyamo nyuma yawe atahagirira ibibazo.
      Gukaraba mu gitsina buri kanya na byo si byiza, kuko bituma hata
      ubudahangarwa bwaho: inshuro eshatu ku munsi ziba zihagije. Ni
      ngombwa gukoresha amazi yonyine, bishobotse atetse kandi meza
      atanduye kandi ukiyuhagira amasabune meza akoranywe ubuziranenge.
      Mu gihe k'imihango, hindura udutambaro tw'isuku mu masaha
      makumyabiri n'ane ukurikije uko uva.
      Abahungu n'abagabo bagirwa inama yo kwisiramuza kuko birinda za
      mikorobe zakwitekera munsi y'igihu gitwikiriye umutwe w'igitsina cyabo.
      Abadasiramuye basabwa korosoraho icyo gihu bagakaraba imbere neza
      n'amazi meza, kuko hazamo imyanda iyo kitogejwe neza.
      Si byiza rero ko abantu birengagiza inama zirebana n'ubuzima, ni
      ngombwa kumenya ko kwirinda ari byiza kurusha kwivuza. Birakwiye
      kurushaho kugirira isuku imyanya ndangagitsina no kubitoza abana,
      kuko bibarinda indwara.

      A. Inyunguramagambo
      Mugeregeze gushaka ibisobanuro by'aya magambo
      yakoreshejwe mu mwandiko.

      1. Ubushobozi kamere bw'umubiri
      2. Kuvubura
      3. Kwitwararika
      4. Kwambarana
      5. Imibavu
      6. Ubudahangarwa

      Umwitozo w'inyunguramagambo

      1. Koresha amagambo akurikira mu nteruro zawe bwite
      zigaragaza ko wumva icyo asobanura:

      a. Ubushobozi kamere bw'umubiri
      b. Kuvubura
      c. Kwitwararika
      d. Kwambarana
      e. Imibavu
      f. Ubudahangarwa

      2. Uzurisha amagambo akurikira mu nteruro zatanzwe:
      umutungo kamere, kwitwararika, ivubura, ubudahangarwa.
      1. Igihugu cyacu gifite ............. mu butaka no mu mazi.
      2. Iyi soko ............. amazi meza.
      3. Tugomba ............. kugira ngo tudakomeretsa abahuye
      n'ihohoterwa.
      4. Umubiri winjiwemo na virusi itera Sida utakaza .............bwawo

      B. Ibibazo byo kumva umwandiko
      Mu matsinda ya babiribabiri, bishobotse umuhungu
      n'umukobwa, musubize ibi bibazo byabajijwe ku
      mwandiko.

      1. Ari igitsina gore n'igitsina gabo ni ikihe gikwiriye kugirirwa
      isuku cyane?
      2. Isuku y'igitsina gabo ikorwa ite?

      3. Kuki ari ngombwa gukaraba intoki mbere yo gukora ku
      gitsina?
      4. Sobanura ukuntu kwirinda biruta kwivuza?
      5. Ni ibihe bikoresho by'ingenzi byifashishwa mu isuku y'imyanya
      ndangagitsina gore?
      6. Hari inama zirenga icumi zivugwa mu mwandiko ku isuku
      y'imyanya ndangagitsina: tangamo nibura eshanu.

      C. Umwitozo wo gusesengura umwandiko

      1. Bwira umuntu utagirira isuku imyanya ndangagitsina ye
      umugaragarize ingaruka zabyo.
      2. Garagaza isomo ukuye muri uyu mwandiko.

      D. Kungurana ibitekerezo

      Bwira abandi ingaruka zo kutagirira isuku imyanya ndangabitsina

      s

      Ari ngombwa kugira isuku y'imyanya ndangagitsina kuko biturinda
      indwara nyinshi.

      d

      Kugira abandi inama mu bijyanye n'isuku imyanya ndangagitsina
      Gukoresha neza mu nteruro ziboneye amagambo nungutse.

      4.7. Ntera

      Soma aka gace k'umwandiko maze usubize ibibazo
      byabajijjweho ku magambo yanditse atsindagiye

      Tugomba guharanira ubuzima bwiza bw'imyororokere kugira ngo
      tugire amagara mazima. Kugira ngo ibyo tubigereho tugomba kunywa
      amazi meza. Imisarane twitumamo igomba kuba ari miremire
      cyangwa igahora ikorerwa isuku. Imyenda twambara ikwiye kuba ari
      mishyashya itarambawe n'abandi cyanecyane iy'imbere nk'amakariso.
      Icyumba turaramo kigomba kuba ari kigari kandi gisukuye.

      Mumenye rero ko indwara nyinshi ahanini ziterwa n'amazi mabi maze
      muharanire kuzirinda.

      Ibibazo byo gusubiza:
      1. Amagambo yanditse atsindagiye ni ayahe?
      2. Ukurikije ibisobanuro byayo muri rusange urumva avuga iki?
      3. Aya magambo afite uwuhe mumaro ku magambo ajyana na yo?
      4. Aya magambo mwayita iki muhereye ku bisubizo mumaze kubona?
      5. Musabwe gutanga igisobanuro k'izina muhaye aya magambo,
      mwayasobanura ngo iki?
      6. Mugoragoje aya magambo mwabona agizwe n'utuhe turemajambo?

      Inshoza

      Ntera ni ijambo rigaragira izina rikisanisha na ryo, rigafata
      indanganteko yaryo ho indangasano.
      Mu nteruro, ntera igaragira izina ikisanisha na ryo, igafata indanganteko
      yaryo ho indangasano.
      Mu rwego rw'iyigantego, ntera ni ijambo rirangwa n'indangasano
      n'igicumbi.

      Uturango

      - Ntera yisanisha n'izina biri kumwe.
      - Ifata indanganteko yaryo ikaba ari yo iba indangasano yayo.
      Haba amagambo agira indanganteko yihishe. Iyo ntera iyakurikiye
      irayigaragaza (Imana nzima; ishyamba rigari).
      - Mu nteruro ntera yisanisha n'izina igaragiye, igahuza inteko na ryo.
      - Ntera ishobora kwinjira mu nteko zose z'amasano.

      Intego ya ntera
      Muri izi nteruro nimwitegereze noneho imiterere ya ntera zirimo
      n'uburyo zagiye zihinduka maze musubize ibibazo bikurikiraho:

      1. Umwenda mwiza ugira amabara meza n'indodo nziza

      2. Ahantu heza ni ahari akuka keza n'ikirere kiza kidakonja bikabije
      cyangwa ngo gishyuhe bikabije

      Ibibazo:
      1. Muri izi nteruro ntera zirimo ni izihe?
      2. Izo ntera uzigereranyije n'amazina ubona zibura zifite inyuguti
      izitangira kimwe n'amazina ? Niba ari oya ubona akaremajambo
      zibura ari akahe ?
      3. Ni ikihe gice cyagiye gihinduka bitewe n'izina ntera
      iherekeje? Icyo gice twakita ngo iki, tugereranyije n'igice kitwara nka
      cyo mu mazina ?
      4. Ni ikihe gice kitagiye gihinduka ku mazina yose ntera yagaragiye?
      5. Ni iyihe myanzuro mwafata muhereye ku bisubizo mumaze gutanga
      ?

      j

      Ntera ntigira indomo.
      Ntera igira uturemajambo tubiri tw'ingenzi: indangasano (RS)
      n'igicumbi (C).
      Igice gihinduka ni indangasano naho ikidahinduka ni igicumbi.

      Indangasano ya ntera.

      l

      Indangasano ya ntera isa n'indanganteko y'izina igaragiye. Ihinduka
      bitewe n'izina iherekeje.

      Ibicumbi bya ntera

      Mu nteruro ziri mu gipande k'ibumoso k'iyi mbonerahamwe
      harimo ntera zitandukanye zikoreshwa mu Kinyarwanda.
      Nimugende muzisanisha n'andi mazina mwihitiyemo
      maze mutahure igice kidahinduka ari cyo gicumbi,
      mucyandike mu gipande cya kabiri.

      Ibicumbi bya ntera bigaragara mu mbonerahamwe ikurikira:

      d

      1. Mumaze kubona ibicumbi byose bya za ntera zikoreshwa mu
      Kinyarwanda mwavuga iki ku bicumbi bya za ntera zikurikira?
      a. muremure, gitogito.
      b. gitoto na gishyashya.
      2. Ibicumbi -nzinya, -nzunya, -nzugurunyu, mubona bisobanura iki?
      Bitandukaniye he?

      d

      Igicumbi ni igice cya ntera kidahinduka na rimwe akaba ari na cyo
      kibumbatiye igisobanuro cyayo.
      Mu bicumbi bya ntera harimo ibyikuba kabiri ari byo to na
      shya
      Urugero: gitoto / gishyashya.
      Harimo n'ibyikuba kabiri bijyana n'indangasano zabyo ari byo: -re
      na - to.
      Urugero: muremure na gitogito.
      Harimo n'ibicumbi bivuga utuntu duto cyangwa duke bigenda bihinduka
      bitewe n'imvugo z'uturere ari byo: -nzinya, -nzunya, -nzugurunyu, …

      Umwitozo

      Tahura ntera zakoreshejwe muri uyu mwandiko uzishyire mu
      mbonerahamwe, uvuge n'inteko zirimo.
      Muri iyi si nini kandi nziza dutuye, harimo ibintu byinshi kandi bidushimisha.
      Ubuzima ubwabwo ni bwiza iyo ufite amagara mazima.
      Tubugiramo iminsi mikuru itunezeza.
      Iyo tugeze mu mpera z'umwaka, intashyo zo kwifurizanya umwaka
      mushya muhire ziracicikana. Muri izo ntashyo kandi bifurizanya kugira
      ubuzima burebure, n'amahoro.
      Muri icyo gihe k'impera z'umwaka, abana bato n'abantu bakuru baba
      bambaye imyenda mishyashya kandi barangwa n'ibyishimo.
      Isi kandi iriho ibiti bitoshye n'ibyatsi bibisi bihumeka umwuka mubi
      dusohora ariko bigasohora umwuka mwiza dukeneye. Iriho amazi
      magari arimo amafi atandukanye arimo udufi tunzinya kandi tugufi
      tungana n'agatoki n'andi manini angana n'inzu. Ayo mafi aryoha cyane
      iyo afashwe akiri mataraga.
      Nyamara mu bintu byiza byose tubona kuri iyi si, nta kintu kiruta kwiga
      ukamenya.

      4.8 Izina ntera

      Umwitozo

      Soma izi nteruro maze ugerageze gutahura imiterere
      n'umumaro by'amagambo yanditse atsindagiye.

      1. Umwiza arahenda, umwiza sinamurenganya.
      2. Akeza karigura.
      3. Aheza ho gutura ni ahatari mu gishanga kandi ntihabe ku musozi
      uhanamye.
      4. Ababi bazahanwa, abeza bahembwe.

      Mu matsinda musubize ibi bibazo:
      a. Aya magambo yanditse atsindagiye afite uwuhe mumaro?
      b. Aya magambo yanditse atsindagiye yashobora kubangikana
      n'amazina akayagaragira?
      c. Ibicumbi byayo biteye nk'iby'ayahe magambo twize?

      Inshoza y'izinantera

      d

      Izina ntera ni ijambo riteye nk'izina ku ruhande rumwe ku rundi
      rikitwara nka ntera.
      Ku ruhande rumwe, risa n'izina kuko rigira indomo kimwe n'izina; kandi
      rikaba rishobora gufata umwanya n'umumaro waryo mu nteruro.
      Urugero:
      Aheza tuzahurirayo.
      Ku rundi ruhande risa na ntera kuko rifite igicumbi gisa n'icya ntera,
      mbese ugasanga ari ntera yafashe indomo. Nyamara bitandukanywa
      n'uko ritagaragira izina ngo ririsobanure, ahubwo rikarisimbura.
      Urugero:
      Tuvuze ngo "Ahantu aheza tuzahurirayo" iyo nteruro yaba ikocamye

      Uturango tw'izinantera

      ,k

      • Izina ntera ku ruhande rumwe ryitwara nk'izina ku rundi rikitwara
      nka ntera.
      Ryitwara nk'izina kuko: rigira indomo.
      Ryitwara nka ntera kuko:
      • rigira igicumbi gisa n'icya ntera.
      Ingero: abeza, abenshi, abahire
      • ryisanisha mu nteko zitandukanye.
      Ingero: umwiza, abeza, urwiza, ikiza, inziza, aheza,

      Umwitozo

      Vuga niba ijambo ryanditse ritsindagiye ari izina, ntera
      cyangwa izinantera ukurikije ibibiranga maze unasobanure
      impamvu y'icyo wahisemo.
      Iyo abageni bashyingiranywe ababagaragiye bose babifuriza urugo
      ruhire, bakabifuriza ishya n'ihirwe no kubyara bagaheka.
      Uruhire rugaragazwa n'urukundo rutagatifu ruranga abashakanye,
      abana bakarerwa neza, bagakurana ubuntu n'ubuziranenge. Urubi
      rurangwa n'intonganya n'umwiryane, induru z'urudaca, n'uburere bubi
      ku bana.
      Uburere bubi n'ubwiza ni byo bituma mu bana habonekamo abeza
      cyangwa ababi, naho ubundi abana bose baba bameze kimwe mu ivuka.
      Kera rero bacaga umugani ngo "urushako ruto rurica" cyangwa ngo
      "ubuto buroshya bugashukana". Muzirinde rero kwihutira gushaka
      mukiri bato, mubanze mutegereze imyaka y'ubukure, mwige muminuze.
      Izo ni zo nama nziza mbahaye, imbi muzazigendere kure.

      Nimusome izi nteruro maze mugerageze gutahura
      imiterere n'umumaro by'amagambo yanditse
      atsindagiye      .

      1. Imyanya ndangagitsina.
      2. Imibonano mpuzabitsina.
      3. Umuco nyarwanda nimuwukomeze.
      4. Umugabo mbwa aseka imbohe.
      5. Umutima muhanano ntiwuzura igituza.
      6. Uburere mboneragihugu.
      7. Imikino mpuzamahanga.

      Mu matsinda nimusubize ibi bibazo:
      1. Aya magambo yanditse atsindagiye muri izi nteruro mubona amariye
      iki amagambo yandi bijyana?
      2. Mu myitwarire no mu mimaro yayo mubona ajya gusa n'ubuhe bwoko
      bw'amagambo twize.
      3. Ni iki mubona kiyatandukanya n'ubwo bwoko bw'amagambo
      byitwara kimwe?

      Inshoza y'ibisantera

      Igisantera ni ijambo rigaragira izina rikarivugaho imiterere, imimerere
      kimwe na ntera ariko rikaba ridafite igicumbi cya ntera kandi rikaba
      ritisanisha igihe cyose n'izina biri kumwe.
      Ingero:
      Tuvuga: Umuco nyarwanda; ntituvuga: Umuco munyarwanda
      Ariko dushobora kuvuga: Amazi masabano, tukongera tukavuga:
      Ikibindi gisabano.

      Uturango tw'ibisantera
      A) Uturango duhuza ibisantera na ntera

      Ibisantera byitwara nka ntera kuko biherekeza amazina.
      Bifite umumaro nk'uwa ntera wo gusobanura amazina bigaragiye.

      Bitandukanywa na ntera n'uko ibicumbi byabyo atari bimwe n'ibya
      ntera.

      B) Uturango dutandukanya ibisantera na ntera.

      Ibicumbi by'ibisantera bitandukanye n'ibya ntera.
      Ibisantera ntibishobora kwisanisha n'amazina bigaragiye mu nteko
      zose kimwe na ntera.

      Imyitozo:

      1. Garagaza ibisantera biri muri aka kandiko uhereye ku
      turango twabyo.

      Umuco mwiza uranga Abanyarwanda ugaragarira mu ndirimbo
      n'imbyino gakondo. Umuco nyarwanda uri mu mico ishimwa
      n'abanyamahanga, kuko bagikomeye ku ndangagaciro zabo, bakaba
      badapfa kwakira imico mvamahanga ituma umuco karande wabo
      wangirika.
      Ibyo bizakomeza kwitabwaho abana nibakomeza guhabwa uburere
      mboneramuco, abakuru bagahabwa inyigisho mbozamubano zo
      kubahugura.
      Gusa uko byagenda kose, Abanyarwanda ntibakumira imico
      itandukanye mvamahanga ngo bikunde, kubera ko ubuhahirane
      mpuzamahanga bugenda butera imbere. Bahurira na bo mu mikino
      ngororamubi, mu myidagaduro n'ibitaramo ndangamuco, kandi ni
      ho isi igeze.
      Icya ngombwa ni uko bagomba kumenya kwakira ibyiza, ibibi
      bakabirekera bene byo.

      2. Tanga izindi nteruro ukoreshemo ibisantera nibura icumi.

      Soma aka gace k'ubutumwa umunyeshuri wiga i Huye
      yavuganye na mugenzi we wiga i Musanze maze utahure
      imiterere y'amagambo yanditse atsindagiye.

      Iwacu imuhira i Huye dukunda gukina hamwe n'abana duturanye. Hari
      igihe dukina umukino wo kumenya ibyerekezo vuba. Uyobora umukino
      agenda avuga ibyerekezo bitandukanye agira ati:" Iburyo, ibumoso,
      imbere, inyuma." Ugiye mu kerekezo gitandukanye n'icyo yavuze
      aba atsinzwe. Nagiye i Nyamasheke nsanga na bo bakina nkatwe.
      Ese namwe iwanyu iheru iyo mu majyaruguru iyi mikino irahaba?
      Ndifuza gutemberera ahantu hatandukanye mu Rwanda rwacu nkareba
      uko abana baho bakina. Nzajya i Rwamagana, i Byumba, i Karongi, i
      Nyagatare, i Rubavu, n' i Kigali mu murwa mukuru.
      Ariko nimbasura iyo iwanyu nkarara, muzamenye ko nikundira
      kuryama ivure kuko nitinyira imbeho. Kandi bambwiye ko aho mu mu
      majyaruguru hakonja.
      Nzabasura rero dukine dusabane.

      Ibibazo byo gusubiza:
      1. Sobanura aya magambo: iheru, ivure.
      2. Amagambo iwacu, imuhira, iburyo, ibumoso, imbere, inyuma, iwanyu,
      iheru, ivure:
      a. Aranga iki?
      b. Yanditse ate?
      3. Inyuguti ya i, ibanziriza izina bwite iranga iki? Yandikwa ite?

      h

      Amagambo aranga ahantu (imuhira, iheru, iburyo, ibumoso,
      ivure, ikambere, imbere, inyuma) n'amagamabo akomoka kuri
      "i" y'indangahantu ikurikiwe n'ikigenera "wa" n'ikinyazina ngenga
      (iwacu, iwanyu, iwabo...) yandikwa mu ijambo rimwe. Ariko iyo "i"
      y'indangahantu ikurikiwe n'izina ry'ahantu yandikwa itandukanye n'iryo
      zina kandi yo ikandikwa mu nyuguti nto keretse iyo itangira interuro.

      Ingero: i Butare, i Kigali, i Kibungo.

      Umwitozo

      Andika aka gace k'umwandiko ukosora amakosa y'imyandikire
      arimo

      [...] Bahaguruka kuKamonyi, bataha kuKakiru. Bukeye baboneza
      iy'IGisaka barara I Rwamagana, bucya bajya I Mukiza kwa Kimenyi.
      Bagezeyo babwira Kimenyi, bati: "Ndabarasa yadutumye ngo:
      Wamutumyeho umuntu w'umukogoto muzarushanwa kumasha, none
      twamuzanye."
      Kimenyi ati: "Nimunyereke uwo mwazanye!" Babwira Kazenga
      arahaguruka, yari akiri agasore k'ingaragu. Kimenyi amukubise amaso
      aramusuzugura, ati: "Uru ruhinja ni rwo rwaje kurushanwa na Kimenyi!"
      Intumwa za Ndabarasa, ziti: "Ni uwo, ahasigaye tubwire igihe tuzahurira
      mukarushanwa."
      Kimenyi, ati: "Umusibo n' ejo, ejo bundi nkamusezerera mukitahira."
      Nuko Abanyarwanda barikubura basubira mu i cumbi rya bo [.....]

      Isuzuma risoza umutwe wa kane

      Umwandiko: Kwirinda abadushora mu mibonano mpuzabitsina.

      Iyo uganiriye n'urubyiruko ku bijyanye n'ingaruka ziterwa no gukora
      imibonano mpuzabitsina, abenshi basubiza ko ingaruka ari ukwandura
      indwara zandurira mu mibonano mpuzabitsina no guterwa inda ku
      bakobwa.
      Nyamara abenshi ntibamenya ingaruka zijyanye n'ibyiyumvo, nko
      kumva wisuzuguye, cyangwa kumva wanze ubuzima nk'uko bikunze
      kugendekera abenshi mu bakoze imibonano mpuzabitsina batiteguye
      cyangwa igihe kitaragera.
      Hari rwose n'abahindura imyitwarire, bagatangira gusuzugura
      ababyeyi n'abarezi babo. Bagahinduka inzererezi, kwiga bikabananira.

      Bagatangira kurangwa n'imyambarire idahwitse, no kurara aho
      babonye.
      Nyamara urubyiruko rumenye izo ngaruka, rwafata ingamba zo
      kwirinda imibonano mpuzabitsina igihe kitaragera. Burya n'iyo
      hatabayeho guterwa inda cyangwa kwandura indwara zandurira
      mu myanya ndangabitsina, bisigira ibikomere biremereye ubikoze,
      ugasanga ubuzima buramunaniye, agata ishuri cyangwa agashaka
      imburagihe.
      Gutwara inda bituma ubuzima buhinduka. Kwandura indwara
      zandurira mu mibonano mpuzabitsina byo bituma imibereho iba mibi,
      ndetse n'ubuzima bukaba bwahatakarira.
      Gukoresha agakingirizo n'ubwo birinda ibyo byombi, ntibirinda
      ingaruka zo mu rwego rw'ibyiyumvo. Izo ngaruka zirimo izo kumva
      ufite ikimwaro mu bandi, kwiyanga, ndetse no kuraruka. Hari
      n'indwara zishobora kwandurira ku ruhu, aho agakingirizo katagera,
      nka candidoze.

      Gukora imibonano mpuzabitsinna ntibigarukira ku bitsina gusa no ku
      mubiri. Ahubwo byinjira mu byiyumvo, mu bwonko, mu bitekerezo,
      ndetse no mu myitwarire. Mbese umubiri n'ubuzima bwose bugerwaho
      n'icyo gikorwa. Ni yo mpamvu n'ingaruka zitagarukira ku mubiri gusa,
      ahubwo zigera no mu mitekerereze no mu byemezo tugenda dufata
      nyuma yaho.
      Ni yo mpamvu ari ngombwa ko tuganira ku bijyanye n'imibonano
      mpuzabitsina, abantu bakamenya ingaruka zayo ku muntu uyishoyemo igihe
      kitaragera.
      Abenshi muri mwe ntibarumva ibijyanye n'imibonano mpuzabitsina.
      Ababyeyi banyu wenda ntibarabibabwira. Ibitangazamakuru na za filimi
      akenshi usanga bibigaragaza nk'aho ari ibintu byiza, bitagira ingaruka.
      Nyamara ntihagire ubashuka. Ibyo mwigishwa n'umwarimu mu
      ishuri cyangwa ababyeyi banyu cyangwa abandi babarera ni byo

      kuri. Kwigisha abana ko bagomba kwirinda bakoresheje agakingirizo
      cyangwa bagakoresha imiti ibuza gusama na byo ni amaburakindi.
      Impamvu ni uko ibyo ngibyo bitabarinda kwangirika mu byiyumvo,
      mu mitekerereze no mu myitwarire.
      Guhora yicuza icyo yabikoreye, kumva afite ikimwaro, guhindura
      imyitwarire, kurarukira iyo mibonano ntiyongere kwitangira, ni zimwe
      mu ngaruka zitari izo ku mubiri zigaragara mu bana bato bishoye mu
      mibonano mpuzanbitsina.
      Ikintu cya mbere ugomba gukora rero waba umukobwa cyangwa
      umuhungu ni ukwanga. Iyo uvuze "Oya", ugomba no kubyerekana,
      wiyaka ushaka kugushuka, ukamubwira ko utabishaka.
      Ikigaragara ni uko abenshi babivuga, badashikamye. Ntabwo
      ukwiye gushidikanya rero iyo wanga. Abashobora kugushora mu
      mibonano mpuzabitsina barimo abantu bakuze bagushukisha impano
      n'amafaranga. Barimo inshuti zawe zishobora kugushuka baba abo
      muhuje igitsina bakwigisha nabi cyangwa abo mudahuje igitsina
      bagushukisha urukundo rutariho. Ikindi ni ukureba firime zigaragaramo
      imibonano mpuzabitsina, uba witera ibishuko bitari ngombwa.
      Bana rero ntimukajenjeke kuri iyo ngingo kandi ntimuzihemukire na
      gato.

      A. Inyunguramagambo
      1. Sobanura aya magambo ukurikije uko yakoreshejwe
      mu mwandiko.

      a. Kuraruka

      b. Amaburakindi
      c. Badashikamye

      d. Ntimuzajenjeke
      e. Gushaka imburagihe.

      2. Koresha amagambo akurikira mu ziboneye wihimbiye.

      a Kuraruka b Kwangirika mu myitwarire
      c Amaburakindi

      d Gushikama
      e Ntimuzajenjeke

      B. Ibibazo ku mwandiko
      Subiza ibi bibazo byabajijwe ku mwandiko mu magambo
      yawe bwite, utandukuye interuro ziri mu mwandiko uko
      zakabaye.

      Wowe wumva ingaruka ziterwa no gukora imibonano
      mpuzabitsina ari izihe?
      2. Ingaruka zijyanye n'ibyiyumvo, imitekerereze n'imyitwarire
      ku muntu wakoze imibonano mpuzabitsina igihe kitaragera
      zigaragazwa n'iki?
      3. Ababyeyi bawe bari bakubwira ibijyanye n'ubuzima bwawe
      bw'imyororokere n'uko ugomba kubwitwaramo? Niba ari oya,
      wowe uzabibazaho ryari ko ukeneye kubimenya?
      4. Ni abahe bantu bashobora gushuka umuhungu cyangwa
      umukobwa gukora imibonano mpuzabitsina? Genda usobanura.
      5. Kureba firime bishobora kudukururira gukora imibonano
      mpuzabitsina igihe kitaragera. Urumva wakora iki kugira ngo
      zitakugusha mu bishuko?

      C. Ikibonezamvugo
      1. Andika interuro ebyirebyiri ukoreshemo ntera,
      amazina ntera n'ibisantera.
      2. Sesengura aya mazina ugaragaze uturemajambo
      n'amategeko y'igenamajwi yakoreshejwe

      a. Umunyu.
      b. Amazi.
      c. Umwuko.
      d. Ibyifuzo.
      e. Udutambaro.

      3. Andukura aka gace k'umwandiko ugenda ukosora
      ahari amakosa y'imyandikire.

      Hari abantu benshi bumva ko kujya I Kigali bakava i wabo mu cyaro ari
      byo byiza. Urubyiruko usanga ruva IKarongi, I Huye, I Rusizi, I Byumba,
      n'ahandi hatandukanye mu gihugu rukaza gushakira imibereho mu mugi

      wa Kigali. Abenshi muri urwo rubyiruko iyo bageze I Kigali bavuye I
      wabo, barahagera bakabura akazi. Abakobwa bibaviramo kwiyandarika
      naho abahungu bagahinduka abajura n'inzererezi.
      Nyamara ibyo si byo kuko ahantu hose hari ubuzima. Aho i wanyu ubu
      mushobora kuhigira mukarangiza amashuri yisumbuye. Mushobora
      kwiga imyuga, mukorora cyangwa mugahinga. Mwitegereje I buryo n'I
      bumoso bwanyu mwahabona abantu babayeho neza kandi bataragombye
      kujya I Kigali.
      Nimwicare rero i wanyu i muhira, mubanze mutekereze neza, mushake
      icyo gukora hafi yanyu mbere na mbere aho kugishakishiriza I kantarange.










  • Label: 1

    • 5.1. Gufatira ibyemezo hamwe

      y

      Imiyoborere myiza izanwa n'abayobozi beza bitorewe n'abaturage mu
      matora akozwe mu mucyo. Umuyobozi mwiza yubahiriza amategeko
      igihugu kigenderaho, aharanira ubumwe bw'abaturage, ubusugire
      n'umutekano by'igihugu.
      Ni yo mpamvu mbere yo gutangira imirimo abanza kubirahirira.
      Umuyobozi mwiza arangwa n'imyitwarire myiza. Arangwa no gukunda
      igihugu, agashyira inyungu zacyo imbere y'ize bwite.
      Umuyobozi mwiza amenya uburenganzira bw'abo ayobora,
      akabwubahiriza, akabutoza abo ayobora n'abo akorana na bo. Akumira
      ubusumbane bushingiye ku kintu icyo ari cyo cyose hagati y'abo ayobora.
      Buri muturage agira uruhare mu iterambere ry'igihugu ke, akumva ko

      areshya n'abandi kandi ko adahejwe ahantu aho ari ho hose.
      Umuyobozi mwiza yakira neza abamugana, akabatega amatwi kandi
      agakemura ibibazo byabo. Arangwa n'umuco wo gufatanya n'abandi
      kandi agaha abo ayobora uburyo bwo gukora bisanzuye, ntabategekeshe
      igitugu.
      Akorera kuri gahunda, akubahiriza igihe, bityo agakemura ibibazo
      by'abaturage, ntibamushake ngo bamubure cyangwa ngo bahore
      basiragira ku biro bye. Yitabira umurimo agakangurira abo ayobora
      gahunda za Leta. Aba intangarugero mu kuzishyira mu bikorwa no
      kuzimenyesha abo ayobora. Arangwa n'ukuri mu byo akora akirinda
      gukorera mu bwiru, agakorana n'inzego zashyizweho. Ibyemezo
      bireba abaturage ntabifata wenyine, agisha inama abo ayobora kandi
      agafata abayoborwa nk'abajyanama, akubahiriza ibyifuzo byabo.
      Imiyoborere myiza irangwa kandi na demukarasi. Demukarasi na yo
      ishingira ku matora anyuze mu mucyo. Ayo matora agomba gukorwa mu
      bwisanzure kandi neza, akurikije amahame mpuzamahanga n'amategeko
      igihugu kigenderaho. Ayo matora ni yo ashyiraho abayobozi bagomba
      gushyira mu bikorwa ibyo abaturage bifuza. Icyo gihe abayobozi
      bashyirwaho n'abaturage kandi bagakorera abaturage bitaba ibyo,
      bakabavanaho biciye mu matora bakitorera abandi. Muri demukarasi
      ntawuniganwa ijambo.
      Umuyobozi mwiza kandi agomba kurangwa n'imyitwarire ishingiye
      ku ndangagaciro. Yirinda ruswa kandi akayikumira, akagendera ku
      kuri n'ubutabera, agaharanira amahoro. Aharanira uburezi budaheza,
      agasigasira ibikorwa remezo.
      Twanzure tuvuga ko imiyoborere myiza ishingira ku gukora ibintu
      bizaramba no guteganyiriza ejo hazaza: Ibyemezo bifatwa biba bigamije
      kwirinda gusigira amakimbirane n'ibibazo ab'ejo hazaza. Ubuyobozi
      bwiza bwirinda kwangiza ibidukikije, bukirinda guteza amacakubiri
      mu baturage, bukirinda kwangiza no gusesagura ubukungu bw'igihugu
      n'umutungo kamere.
      Bana rero nimwumve ko mugomba gukurikirana imiyoborere myiza
      y'igihugu cyanyu kuko uko kiyobowe none ari byo bizatuma mubaho
      neza cyangwa nabi mu gihe kiri imbere.

      A. Inyunguramagambo

      Mugeregeze gushaka ibisobanuro by'aya magambo
      yakoreshejwe mu mwandiko.

      Ibikorwa remezo, uburezi budaheza, guhwitura, ubusugire bw'igihugu,
      urujijo, kugisha inama, gukorera mu bwiru, uruhare, kudaheza, gufata
      umwanzuro, kuniganwa ijambo, itsinda.

      Imyitozo y'inyunguramagambo

      1. Koresha mu nteruro yawe bwite amagambo
      akurikira.

      Ibikorwa remezo, guhwitura, gukorera mu bwiru, kugisha inama,
      uruhare, kudaheza, kuniganwa ijambo.

      2. Umukino wo gutahura amagambo: Tahura mu
      kinyatuzu gikurikira amagambo ugomba kuzurisha
      interuro zikurikiyeho

      d

      Uzurisha izi nteruro amagambo wakuye mu kinyatuzu.

      1. Umuyobozi mwiza areba inyungu z .....
      2. Umuyobozi mwiza aharanira ..... ry'abanyagihugu.
      3. Umuyobozi mwiza akomera ku ..... bw'abanyagihugu.
      4. Umuyobozi mwiza aharanira ..... n..... by'abanyagihugu.
      5. Umuyobozi mwiza agomba kuba ..... muri byose.
      6. Umuyobozi mwiza yungurana ..... n'abo ayobora.
      7. Umuyobozi mwiza afata abo ayobora nk'......
      8. Umuyobozi mwiza yubahiriza ..... igihugu kigenderaho.
      9. Umuyobozi mwiza aharanira ..... bw'igihugu.
      10. Umuyobozi mwiza yubahiriza ..... bwa muntu.
      11. Muri ..... ntawuniganwa ijambo.

      B. Ibibazo byo kumva umwandiko

      Mu matsinda musubize ibi bibazo byabajijwe ku
      mwandiko mu magabo yanyu bwite.

      1. Ni ibihe byiza bizanwa n'imiyoborere myiza?
      2. Imiyoborere myiza ishoboka kubera iki?
      3. Wifuza ko umuyobozi mu nzego za Leta yarangwa n'iki?
      4. Wumva iki iyo bavuze ngo "imiyoborere myiza irangwa na
      demukarasi?"
      5. Ni iki ubuyobozi bwiza bugomba gukora kugira ngo budasigira
      ibibazo ababyiruka?
      6. Wumva wakurikirana ute ibijyanye n'imiyoborere myiza mu
      gihe ukiri muto utarageza imyaka yo kwitorera abayobozi?

      C. Gusesengura umwandiko

      1. Ni izihe ngingo z'ingenzi ziri muri uyu mwandiko?
      2. Andika mu nshamake itarengeje imirongo icumi ibivugwa muri
      uyu mwandiko.

      D. Gutanga ibitekerezo ku byavuzwe mu mwandiko

      Mukorere mu matsinda maze musubize ikibazo gikurikira

      Mu miyoborere y'inzego z'ibanze z'aho mutuye, mubona amahame
      y'imiyoborere myiza yavuzwe mu mwandiko yubahirizwa. Niba ari
      yego yubahirizwa gute, niba ari oya, ayo ubona atubahirizwa ni
      ayahe?

      E. Guhanga bandika: Ubushakashatsi no gusoma ibyo
      bihitiyemo: Umukoro mu matsinda.

      Nimukore urutonde rw' ibintu icumi by'ingenzi mwumva ubuyobozi
      bwiza bukwiye gukorera abaturage.

      5.2. Gukorera mu mucyo

      d


      Gukorera mu mucyo ni rimwe mu mahame agenga imiyoborere
      myiza. Iryo hame risaba ko ibikorwa by'abayobozi byose bijyanye
      n'akazi bashinzwe, bigomba gutangarizwa abayoborwa kandi bakagira
      uruhare mu guhitamo ibyo bashyira imbere, mu kubicunga, no kumenya
      umusaruro wabivuyemo.
      Dufatiye nk'urugero ku kigo cy'amashuri, abanyeshuri bagomba
      kumenyeshwa umutungo w'ikigo, bakagira uruhare mu kugena ibikorwa

      bikorerwa ku ishuri no mu micungire yabyo. Ku buryo bw'umwihariko,
      ababyeyi bagomba kugira uruhare mu burere bw'abana babo, bakamenya
      uko biga, bakagezwaho raporo z'imikorere y'abarezi n'ingengabihe
      z'amasomo.
      Gukorera mu mucyo rero bijyana no gutangaza ibyo ukora. Amakuru
      yose ajyanye n'ibikorerwa abaturage agomba gushyirwa ahagaragara
      kandi akagezwa ku baturage. Abaturage bagomba kumenya ibyemezo
      bifatwa n'abayobozi n'ishyirwa mu bikorwa ryabyo, ku buryo
      bashobora gukurikirana imikorere y'abagize inzego z'ubuyobozi kandi
      bakayigiramo uruhare. Gukorera mu mucyo ni kimwe mu bituma igihugu
      kigira imiyoborere myiza n'ubuyobozi buhamye kandi bufitiwe ikizere
      n'abayoborwa.
      Ku bijyanye n'imitangire y'akazi, gukorera mu mucyo bigomba gutuma
      akazi gatangwa hakurikijwe ubushobozi bwa buri muntu. Kubona akazi
      bigomba guca mu ipiganwa, maze hagatsinda uwarushije abandi. Icyo
      gihe abasabye akazi bahabwa ikizamini kimwe, bagakosorwa kimwe maze
      abatsinze bagatangazwa n'amanota yabo agashyirwa ahagaragarira buri
      wese. Abakoze ikizamini bagira uburenganzira bwo kumenya amanota
      babonye, byaba ngombwa bakerekwa n'uburyo cyakosowemo bagashira
      amatsiko. Ibi byose bituma hatabaho amarangamutima cyangwa kubera
      uwo ari we wese mu bagikoze.
      Mbese twabihuza n'ibibera mu ishuri aho amanota agomba guhabwa
      uwayakoreye, kandi abanyeshuri bose bagakosorwa kimwe,
      bakanahabwa impapuro bakoreyeho kugira ngo bagenzure ko amanota
      bahawe ari yo bakoreye koko.
      Ku bijyanye n'amafaranga igihugu gikoresha, ari byo bita ingengo y'imari,
      abaturage baba bagomba kugira uruhare mu kuyitegura, no kumenya
      uko amafaranga ava mu misoro yabo akoreshwa.
      Gukorera mu mucyo bibumbye indangagaciro yo gukoresha ukuri,
      ubutabera busaba ko buri wese ahabwa amahirwe angana na mugenzi
      we, maze umwete n'umurava wa buri muntu bikaba ari byo bimuhesha
      umwanya n'agaciro mu bandi. Gukorera mu mucyo ni ukwimika ukuri
      no kwirinda kugendera ku kenewabo. Kubaho mu kuri ni ugukurikiza
      amategeko, ugaca ukubiri no kubeshya no kubeshyera abandi maze buri
      wese agashishikarira gukora.

      Mu rwego rwo gukorera mu mucyo, abakozi ba Leta bari mu nzego
      zo hejuru kandi bafite aho bahurira n'umutungo w'Igihugu, bagaragaza
      aho bavanye imitungo bafite kandi bakemera kugenzurwa mu micungire
      y'ibya rubanda.
      Kugira ngo intego z'iterambere zigerweho, haba hakwiye
      impinduramatwara mu micungire y'imari y'igihugu hashyirwaho uburyo
      bunoze bwo gutanga imisoro, kugaragaza uko umutungo w'igihugu
      ukoreshwa no gukaza igenzuramikorere.
      Kubera iyo mpamvu amashuri agomba gufasha abanyeshuri kumenya
      kubaho mu kuri, no kuguharanira. Banyeshuri rero nimwite ku kumenya
      ibyo abayobozi banyu baba bagomba kubakorera, kandi mubigiremo
      uruhare. Nimubigenza gutyo muzaba abaturage bajijutse n'abayobozi
      beza b'igihugu cyanyu.

      A. Inyunguramagambo

      Mugerageze gushaka ibisobanuro by'aya magambo
      yakoreshejwe mu mwandiko.

      a. Ipiganwa,

      b. Ikenewabo,
      c. Gushishikara,

      d. Guca ukubiri n'ikintu,
      e. Ubudakemwa,

      f. Ingengo y'imari,
      g. Impinduramatwara,

      h. Igenzuramikorere,
      i. Umwete n'umurava

      , j. Gushira amatsiko.

      Imyitozo ku nyuguramagambo

      1. Ukurikije uko yakoreshejwe mu mwandiko,
      andukura amagambo ari mu gipande k'ibumoso
      k'iyi mbonerahamwe uyahuze n'ibisobanuro byayo
      biri mu gipande k'iburyo.

      1. Ipiganwa a) Amafaranga ateganyirizwa igikorwa runaka.
      2. Gushishikara b) Gutanga amanota umuntu atakoreye

      o

      2. Koresha mu nteruro yawe bwite aya magambo
      akurikira ugendeye ku bisobanuro byayo.

      Ipiganwa, gushira amatsiko, ubudakemwa, indangagaciro, kwimika,
      kumurika, amakimbirane, impinduramatwara.

      B. Ibibazo byo kumva umwandiko

      Mu matsinda musubize ibi bibazo byabajijwe ku
      mwandiko mu magambo yanyu bwite.

      1. Gukorera mu mucyo ni rimwe mu mahame agenga
      imiyoborere myiza. Iryo hame risaba iki?
      2. Ubona abayobozi bo ku ishuri wigaho bakorera mu mucyo?
      Sobanura.
      3. Gukorera mu mucyo bijyana no kugeza amakuru y'ibikorwa
      ku bo bigenewe. Ubona abaturage b'aho utuye bagezwaho
      amakuru n'abayobozi?
      4. Ubona gukorera mu mucyo bishobora gute kuba bumwe mu
      buryo bwo kurwanya ruswa, akarengane n'ikenewabo?

      5. Ni izihe ndangagaciro zijyana no gukorera mu mucyo?
      6. Mwebwe nk'abanyeshuri mumaze gusoma uyu mwandiko,
      ni izihe ngamba mwafata none zo kugendera ku kuri no
      kuguharanira?

      C. Gusesengura umwandiko

      1. Erekana ingingo z'ingenzi zigize uyu mwandiko.
      2. Hina uyu mwandiko mu mirongo icumi.

      D. Kungurana ibitekerezo

      Wumva ute ingingo ijyanye no gukorera mu mucyo? Muhimbe kandi
      mukine agakino kagaragaza uburyo mubona byakorwa.

      5.3. Uruhare rw’abaturage mu guteza imbere
      demukarasi

      f

      Demukarasi ni ubutegetsi bwa rubanda bushyirwaho na rubanda kandi
      bugakorera rubanda. Ubutegetsi buba bufitwe muri rusange n'abaturage
      bakabuha abazabahagararira bitoreye. Ubutegetsi bushyizweho
      kuri ubwo buryo bukora mu nyungu rusange z'abaturage bose

      hatitawe ku batoye n'abataratoye. Bwubahiriza amahame y'uko abantu
      bose bareshya imbere y'amategeko, bafite uburenganzira bumwe kandi
      bishyira bakizana. Imyanya y'ubuyobozi nta wuyihezwaho.
      Kugira ngo demukarasi ishinge imizi, abaturage bagomba kubigiramo
      uruhare. Bashobora kwishyira hamwe bagafata ubwabo ibyemezo
      mu birebana n'inyungu rusange nta wundi babinyujijeho. Ibi bisaba
      ko batumizwa buri gihe uko bibaye ngombwa cyangwa bagashobora
      gutumizwa uko ibibazo bivutse. Abaturage kandi bashobora kwitirirwa
      ibyemezo mu gihe byafashwe binyujijwe mu babahagarariye bitoreye.
      Bituma bafatwa nk'urwego rwa poritiki rushobora gufata ibyemezo mu
      miyoborere y'igihugu.
      Muri demukarasi abaturage bagomba kugira uruhare mu miyoborere
      y'igihugu. Mu ntangiriro demukarasi yaje ishimangira ihame ry'uruhare
      rw'abaturage mu kwihitiramo ababahagararira. Uko iminsi yagiye
      ihita, demukarasi yaje kuba uruhare rw'abaturage mu kwihitiramo
      abayobozi, mu gushyiraho porogaramu na poritiki zinogeye abaturage,
      mu kuzishyira mu bikorwa no mu kugenzura uburyo zubahirizwa. Kuba
      abaturage ari bo batanga ubuyobozi, ni na bo bagomba gushingirwaho
      mu byemezo bifatwa mu nzego zose z'ubuzima bw'igihugu. Ibyo bibaha
      ububasha bwo gushyiraho no gukuraho abayobozi mu matora akozwe
      mu bwisanzure bashingiye ku buryo banyuzwe cyangwa batanyuzwe
      n'imikorere yabo. Nta busumbane mu matora kuko hakurikizwa ihame
      ry'umuntu umwe, ijwi rimwe. Uwo waba uri wese, urupapuro watoreyeho
      ruba ijwi rimwe kimwe n'iry'undi wese. Nta nzobere yagombye kubaho
      mu birebana na poritiki, kuko abatora na bo baba bashobora gutorwa.
      Nta n'umwe uba ahejwe ku myanya y'ubuyobozi. Igihugu kigendera ku
      mahame ya demukarasi iyo cyubahiriza uko kugira uruhare rungana
      kw'abaturage mu miyoborere y'igihugu no mu kugena iby'ingenzi
      bigomba gushingirwaho mu miyoborere yacyo.
      Abantu bagomba gusobanukirwa n'impamvu demukarasi idasigana
      n'amatora. Kuba abantu badashobora gutekereza kimwe, byatumye
      hatekerezwa amatora, abaturage bakihitiramo abazabahagararira
      kandi babagomba ibisobanuro mu gihe bibaye ngombwa. Uko kuba
      uwatowe agomba guha uwamutoye ibisobanuro ni ingenzi kugira ngo
      abatowe batirara ngo bigomeke ku babatoye. Uruhare rw'abaturage
      mu miyoborere y'igihugu rutuma hatabaho bwa bwikanyize bw'umuntu

      umwe bubyara gutegekesha igitugu. Imiyoborere ihinduka ibiganiro
      by'imishyikirano bigamije ubwumvikane mu rwego rwa poritiki. Kugira
      ngo iyi mishyikirano ishoboke, abaturage bahurira mu mashyirahamwe
      ya poritiki, mu masendika, mu bitangazamakuru cyangwa mu miryango
      itegamiye kuri Leta.
      Ayo mashyirahamwe ni inkingi za ngombwa zituma habaho ubwumvikane
      mu miyoborere y'igihugu. Ni yo abaturage banyuramo kugira ngo
      babwire ababahagarariye ibitekerezo n'ibyifuzo byabo.

      A. Inyunguramagambo

      Tekereza maze usubize vuba kugira ngo ugaragaze ko
      wumvise ibyavuzwe mu mwandiko

      Fora ndi nde cyangwa ndi iki?

      1. Ngirwa n'abaturage, ngatangwa na bo maze nkabakorera. Ubwo
      ndi nde?
      2. Mbakorera bose ntitaye ku banshyizeho kandi abanshyigikiye
      n'abatanshyigikiye mbareshyeshya imbere y'amategeko. Ubwo ndi
      nde?
      3. Uko ndi ni uko simpinduka ngomba gukurikizwa gutyo ibihe byose.
      Ubwo ndi nde?
      4. Uruhare rwange ni ngombwa kugira ngo habeho ubuyobozi
      buhamye kandi bubereye bose. Ubwo ndi nde?
      5. Aho mba aha ngira akageso ko kutifuza ko hagira uwo dufatanya
      kuyobora kandi ibyemezo mfashe ngenyine ntibivuguruzwa. Ubwo
      ndi nde?
      6. Nakira abaturage bangannye nkabaha ubushobozi bwo kwishyiriraho
      abayobozi no kumvikanisha ibitekerezo byabo. Ubwo ndi nde?
      7. Banshyiraho kugira ngo bangendereho mbarinde kubangamirana
      mu nyungu zabo bwite. Ubwo ndi nde?
      8. Iyo byakomeye baranyitabaza kugira ngo mbahurize mu biganiro
      bigamije ubwumvikane muri poritiki. Ubwo ndi nde?
      9. Mfatwa n'abahagarariye abaturage kugira ngo ndengere inyungu
      zabo. Ubwo ndi nde?
      10. Ni nge ngenyine usobanukiwe n'uruhare rw'abaturage mu guteza

      imbere demukarasi ku buryo buri gihe bantumira kugira ngo
      mbisobanurire abaje mu mahugurwa. Ubwo wanyita ngo iki?
      11. Mu buzima bwange gufata ibyemezo nta we mbisabye ni
      uburenganzira budakorwaho. Ibyo babyita ngo iki?
      12. Ntabwo wemerewe gusuzugura amategeko ku bushake ngo
      wikorerere ibyo wishakiye. Ubwo urabuzwa iki?
      13. Noneho musigaye mwikorera ibyo mwishakiye kubera kutagira
      uwo mwikanga. Ibyo mukora babyita ngo iki?
      14. Njya aho nshaka hose mu gihugu cyange cyangwa hanze yacyo
      igihe cyose mbishakiye ntawushobora kubimbuza. Uko kubahirizwa
      k'uburenganzira bwo kujya aho nshatse babyita ngo iki?

      . Ibibazo byo kumva umwandiko

      Musubize ibi bibazo byabajijwe ku mwandiko mu
      magambo yanyu bwite

      1. Iyo bavuze demukarasi wumva iki?
      2. Wagira ute uruhare mu guteza imbere demukarasi?
      3. Ni akahe kamaro k'amatora muri demukarasi?
      4. Usanga igihugu cyakwitwa ko kigendera ku matwara ya
      demukarasi ryari?
      5. Uruhare rw'umuturage mu miyoborere y'igihugu rugaragarira
      he?
      6. Usanga abaturage bagira ibihe bibazo mu gihugu kitarangwamo
      amatora na demukarasi?
      7. Kuba umuturage afite uruhare mu miyoborere y'igihugu bifite
      akahe kamaro?

      C. Gusesengura umwandiko.

      1. Vuga ingingo z'ingenzi zigize uyu mwandiko.
      2. Kora inshamake itarengeje imirongo icumi y'ibyavuzwe muri
      uyu mwandiko.

      . Kungurana ibitekerezo

      DWumva ute ingingo ijyanye n'uruhare rw'abaturage mu guteza imbere
      demukarasi?

      5.4. Ikinyazina nyereka

      Itegereze izi nteruro zikurikira, uzisome witonze, maze
      utahure igisobanuro kihariye amagambo ari mu ibara
      ry'igikara tsiriri ahuriyeho.

      1. Ubuyobozi bushyizweho kuri ubwo buryo bukora mu nyungu rusange
      z'abaturage bose.
      2. Kugira ngo iyi mishyikirano ishoboke, abaturage bahurira mu
      mashyirahamwe ya poritiki.
      3. Uruhare rw'abaturage mu miyoborere y'igihugu rutuma hatabaho
      bwa bwikanyize bw'umuntu umwe bubyara gutegekesha igitugu.
      4. Ayo mashyirahamwe ni inkingi za ngombwa zituma habaho
      ubwumvikane mu miyoborere y'igihugu.

      Muri izi nteruro:
      Amagambo afite umwihariko wo kwerekana ikintu yitwa ngo
      iki mu kibonezamvugo k'Ikinyarwanda?
      Tanga mu nteruro zawe bwite izindi ngero z'amagambo bene
      aya atakoreshejwe.
      Ongera usome witonze izi nteruro maze usobanure aho
      ibyerekanwa n'amagambo ari mu nyuguti z'igikara tsiriri
      biherereye.

      1. Ubuyobozi bushyizweho kuri ubwo buryo bukora mu nyungu rusange
      z'abaturage bose.
      2. Ayo mashyirahamwe ni inkingi za ngombwa zituma habaho
      ubwumvikane mu miyoborere y'igihugu.
      3. Kugira ngo iyi mishyikirano ishoboke, abaturage bahurira mu
      mashyirahamwe ya poritiki.
      4. Uruhare rw'abaturage mu miyoborere y'igihugu rutuma hatabaho
      bwa bwikanyize bw'umuntu umwe bubyara gutegekesha igitugu.
      5. Bariya bana barashaka iki?
      6. Barya bagabo bavugaga ukuri.
      7. Bano bantu barasa cyane.

      Inshoza y'ikinyazina nyereka

      j

      Ikinyazina nyereka ni ijambo ryerekana cyangwa rikibutsa irindi
      jambo. Ibinyazina nyereka birimo amoko atandatu bikurikije aho ibyo
      byerekana biherereye cyangwa uburyo ubwabyo biteye.

      Uturango tw'ikinyazina nyereka hakurikijwe aho ibyo
      byerekana biherereye

      Ibyerekanwa bishobora kuba biri hafi y'uvuga cyangwa kure ye, bishobora
      kuba biri hafi cyangwa kure y'ubwirwa cyangwa bikaba biri hafi cyangwa
      kure ya bombi. Ibinyazina nyereka kandi bigira ibisobanuro bitandukanye
      bitewe n'ibihe ibyerekanwa birimo: hashobora kubaho ibihe bya vuba
      cyangwa ibya kera. Bisobanura ko ibinyazina bishobora kuganisha ku
      bintu bitewe n'aho biri cyangwa bitewe n'ibihe byabereyemo. Duhereye
      ku ngero zatanzwe, ibinyazina nyereka byagabanywamo amoko
      atandatu ku buryo bukurikira:

      1. Ibyerekana ibyo uvuga afashe yerekana cyangwa ibyo agiye kuvuga
      (iyi);
      2. Ibyerekana ibiri hafi y'uvuga ashobora gukoraho cyangwa ibyo amaze
      kuvugaho ako kanya (bano);
      3. Ibyerekana ibiri kure y'uvuga ariko bikaba hafi y'ubwirwa (ayo,
      ubwo);
      4. Ibyerekana ibiri kure y'uvuga n'ubwirwa bombi babona (bariya);
      5. Ibyerekana ibyo uvuga n'ubwirwa baziranyeho mu bihe byahise bya
      vuba (barya);
      6. Ibyerekana ibyo uvuga n'ubwirwa bibukiranya bya kera, ibyigeze
      kuvugwaho hakaba hashize umwanya muremure (bwa).

      Imbonerahamwe y’ibinyazina nyereka mu
      matsinda yabyo

      d

      Umwitozo

      Soma witonze uyu mwandiko maze usimbuze utudomo dutatu
      ikinyazina nyereka gikwiye ukurikije aho ibivugwa biherereye.
      Bugabo akizwa n'imbeba

      Bugabo yabaye aho n'umugore we... mugore kimwe n'abandi bose yaje
      gusama. Hashize iminsi abwira umugabo we ati:
      "Ndashaka inyama y'ikibirima." Umugabo arahagarara ariyumvira, ni ko
      kwibaza ati:"Ariko ... nyama z'ikibirima ... mugore anyaka ni iza rubanza
      ki?" Gusa ntiyabitindaho, ahamagara imbwa ye bajyana guhiga. Ageze

      mu ishyamba aratega, arangije arataha.
      Bukeye ajya gusura umutego asanga wafashe imbeba. Nuko imbeba
      iramubwira iti:"Yewe wa mugabo we, wankijije .... zuba, ko nange
      nazagukiza imvura!" Bugabo arayisubiza ati: "Ubwo unyise umugabo,
      reka ngukize. ... si izuba ni icyago!" Arayitegura irigendera, ajya gutega
      ahandi. Mu gitondo agarutse, asanga noneho hafashwe ikibirima.
      Arakikorera, arakijyana. Imvura iza kugwa, ajya kugama munsi y'urutare,
      imbwa ye iramukurikira. ... rutare rukaba rutuwemo n'impyisi.
      Impyisi itahutse, ikibirima kirasimbuka ngo kihungire. Impyisi ibwira
      Bugabo iti:"Garura ... kibirima vuba! Nari niriwe n'ubusa, none mbonye
      ibyo ndya. "Kubera ubwoba Bugabo n'imbwa ye biruka kuri ... kibirima
      barakigarura. Impyisi ni ko kumubwira iti: "Umva rero wa mugabo we,
      bwira ... mbwa yawe irye ... kibirima, nirangiza uyirye, maze nange
      nkurye." Ikibivuga, ibona ingwe irinjiye, imbwa iti: "Tururururu!" Ingwe iba
      ifashe ikibirima, ibwira Bugabo iti: "Iruka kuri ... mbwa uyifate uyinzanire.
      Bitabaye ibyo ndakwica," Ayirutseho arayifata ayizanira ingwe, na yo
      iramubwira iti:"Yibwire irye ... kibirima, nawe uyirye, impyisi ikurye,
      nange nyirye."
      Intare iba irahageze, ibwira Bugabo ko abwira imbwa ye ikarya ikibirima,
      na we akayirya, impyisi ikamurya, na yo ingwe ikayirya, maze ... ngwe
      na yo intare ikayirya. Bugabo ni ko kwibwira mu mutima we yigaya
      ati:"Ni nge wizize burya umuntu arizira! ... gihe nirukaga ku mbwa iyo
      nikomereza singaruke koko?" Akiri muri ibyo, abona ... mbeba yakijije
      irinjiye, iti:" ... nduru numva ... yatewe n'iki"? Bugabo watitijwe n'ubwoba
      bwo kuba ahagararanye n'intare ati:"... ntare irambwira ngo nindye ...
      mbwa yange, nayo irye ... kibirima, impyisi ureba na yo iyirye, na yo
      ... ngwe iri hariya iyirye, hanyuma mu kurangiza ... ntare na yo iyirye."
      Imaze kubyumva, imbeba yigirayo yegera ikibirima maze iraterura
      iti:"Yewe wa mugabo we, bwira ... mbwa yawe irye ... kibirima, na we
      uyirye, impyisi ikurye, ingwe iyirye, intare na yo irye ingwe, maze na
      nge mbone uko mbarya mwese."
      Intare yitegereza ingano ya ... mbeba, n'agasuzuguro iravuga iti: "...
      kagabo ntikirarira ye!", itambuka ijya kuyikandagira. Nuko imbeba ivuza
      induru maze izindi mbeba zirahurura. Imbeba zigeze..., intare irazireba,
      iti: "Singiye kuribwa n'... busa". Intare irigendera. Ingwe ibibonye iti:"None

      ... ntare igiye yagaruka ikansanga aha ikanyica naba nzize iki?" Na yo
      irigendera. Impyisi na yo iti:"None ... ntindi y'ingwe irenga yaza kugaruka
      ntiyanyica ra? Naba nzize iki?" Iragenda. Byose bimaze kugenda ... mbeba
      yawe ibwira Bugabo iti: "Sinakubwiye ko nunkiza izuba nzagukiza imvura?
      Iyo utankiza ... zuba wansanzeho, haba hacuze iki? Cyo ngaho igendere."
      Nuko Bugabo arataha n'imbwa ye na ... kibirima akikoreye. Ageze
      imuhira ashyikiriza umugore we ikibirima yari yamutumye. Umugore
      amubonye ati: "Ahubwo umugabo ni ...!" Atitaye ku byabaye ku mugabo
      we, arateka ararya

      5.5. Ibihe n’amezi bya Kinyarwanda: Amasaha ya
      Kinyarwanda.

      d

      Kera amasaha ya kizungu ataraza, Abanyarwanda bari bafite
      amasaha bagenderaho. Ntabwo yerekanaga igihe gihamye buri gihe,
      byaterwaga n'uduce tunyuranye n'ibihe. Byaterwaga kandi n'ibikorwa
      binyuranye by'abantu n'imirimo bakoraga mu bijyanye n'ubuhinzi
      n'ubworozi. Dore uko yabaga akurikiranye kuva mu gitondo kugeza
      mu kindi gitondo:

      d

      j

      f

      Ibibazo byo kumva umwandiko

      Hitamo mu bisubizo bikurikira kimwe kiri cyo.Umaze
      gusoma uru rutonde rw'amasaha ya Kinyarwanda,
      ugereranyije n'amasaha ya kizungu:

      1. mu bunyoni ni nka:
      a. saa kenda za mu gitondo
      b. saa kumi z'umugoroba
      c. saa kumi n'imwe n'igice za mugitondo
      2. mu nkoko za mbere ni nka:
      a. saa saba n'igice z'ijoro
      b. saa kenda z'ijoro
      c. saa kumi za mugitondo
      3. ku gasusuruko ni nka:
      a. saa mbiri za mu gitondo
      b. saa ine za mugitondo
      c. saa saba z'ijoro
      4. inyana zitaha ni nka:
      a. saa kumi z'umugoroba
      b. saa kumi n'imwe z'umugoroba
      c. ssaa kumi n'ebyiri n'igice z'umugoroba
      5. inka zitaha ni nka:
      a. saa kumi n'imwe z'umugoroba
      b. saa kumi n'ebyiri z'umugoroba
      c. saa moya z'umugoroba
      6. inka zikamwa ni nka:
      a. saa kumi n'ebyiri z'umugoroba
      b. saa moya z'umugoroba

      c. saa mbiri z'umugoroba
      7. mu gicuku ni nka:
      a. saa sita z'amanywa
      b. saa sita z'ijoro
      c. saa kumi za mu gitondo
      8. mu matarama ni nka:
      a. saa mbiri z'ijoro
      b. saa sita z'ijoro
      c. saa tatu z'ijoro, saa ine
      9. abantu buriye uburiri ni nka:
      a. saa moya z'ijoro
      b. saa mbiri z'ijoro
      c. saa tatu z'ijoro
      10. iyo witegereje usanga ibi bihe bya kinyarwanda byagenwe:
      a. nta cyo bashingiyeho
      b. bashingiye ku myitwarire y'abantu n'iy'inyamaswa
      c. babitegetswe n'abakoroni
      11. abantu bashyizweyo ni nka:
      a. saa saba z'ijoro
      b. saa tanu z'ijoro
      c. saa kumi za mu gitondo
      12. mu ruturuturu ni nka:
      a. saa munani z'ijoro
      b. saa kumi n'imwe za mu gitondo
      c. saa mbiri z'amanywa

      5.6. Amezi ya Kinyarwanda.

      f

      Nk'uko babivuga mu kinyarwanda, imfura y'amezi ni Nzeri, kuko
      kera ari yo yatangiraga umwaka gakondo wa kinyarwanda. Nzeri
      yatangiraga umwaka kimwe n'ibiba ry'imyaka ryo mu kwa kenda.
      Umwaka wa kinyarwanda wagiraga amezi cumi n'atatu. Ukwezi kwa
      kinyarwanda kwamaraga iminsi makumyabiri n'umunani gusa (28)
      kukaba kwarakurikizaga ukwezi ko ku ijuru (imboneko, inzora, imyijima
      n'impera zako), kugakurikiza kandi ukwezi k'umugore kimwe n'ukwezi
      kw'inka. Ayo mezi yakurikiranaga atya mbere y'umwaduko w'abazungu:
      Nzeri, Ukwakira, Ugushyingo, Ukuboza, Mutarama, Gashyantare,
      Werurwe, Mata, Gicurasi, Kamena, Nyakanga, Kanama, n'ukundi kwezi
      bitaga Tumba Nyakime.

      Ibibazo byo kumva umwandiko

      Umaze gusoma interuro zikurikira, andika akajambo yego
      imbere y'interuro ivuga ibiri byo na oya imbere y'igisubizo
      kitari cyo      .

      1. Umwaka wa kinyarwanda watangiraga muri Mutarama kubera ko
      babaga babiba amasaka

      2. Umwaka wa kinyarwanda watangiranaga n'ibikorwa by'ubuhinzi
      muri Nzeri.
      3. Umwaka wa kizungu wari uhuje nezaneza amezi n'umwaka wa
      kinyarwanda.
      4. Amezi ya kinyarwanda n'aya kizungu yari ahuje iminsi.
      5. Umwihariko w'amezi ya kizungu ni uko yahindaguraga iminsi.
      6. Ukwezi kwa kinyarwanda n'uko ku ijuru byamaraga iminsi ingana
      mu kinyarwanda.
      7. Ukwezi k'umugore ni iminsi amara kugira ngo ahembwe amafaranga
      yakoreye.
      8. Itandukaniro hagati y'umwaka wa kizungu n'uwa kinyarwanda ni
      uko amezi atangana kandi n'amezi ntanganye iminsi.
      9. Umwaka wa kizungu n'uwa kinyarwanda binganya iminsi.
      10. Ukwezi k'umugore ni iminsi amara hagati y'imihango n'indi.
      11. Ukwezi kw'inka ni uko zibyaramo cyane.

      5.7. Ibihe bya Kinyarwanda

      Ibihe bya kinyarwanda byashingiraga ahanini ku zuba. Ni gutyo abantu
      bagena ibice by'umunsi bavuga ngo izuba rirarashe, rigeze ijuru hagati
      cyangwa rirarenze. Ku Banyarwanda, kurenga kw'izuba kwari nko
      gupfa kwaryo naho kurasa bikaba kuzuka. Iyo izuba ryabaga rirenze,
      bavugaga ko ryagiye kwa Mugwamporo. Ubwo Abagwamporo bagahita
      baribaga, ijuru rigahinduka umutuku, bakarirya, bukaba burije. Bamaraga
      kurirya, igufa ryaryo bakarikubita ku rutare rw'ijuru rikabyara ibishashi.
      Rikarara ririkakamba bugacya rigeze iburasirazuba, rikongera rikarasa.
      Ibyo bikaba ibihe byose. Na n'ubu bishobora kuba ari ko bikigenda mu
      myumvire ya bamwe.
      Nanone bashingiye ku miterere y'ikirere bagabanyaga umwaka mo ibihe
      bibiri by'ingenzi: ibihe by'izuba niba ryacanye n'ibihe by'imvura niba nta
      riva ahubwo hagwa imvura. Ibihe by'izuba byabaga bibiri, igihe kirekire
      k'izuba ryinshi bita Impeshyi kiva muri Kamena, kigafata Nyakanga yanga
      amabuguma na Kanama kanamira Nzeri. Hari n'Urugaryi ari cyo gihe
      gito k'izuba gitangira muri Mutarama kikageza hagati muri Gashyantare,
      kikicomeka hagati y'igihe gito k'imvura bita umuhindo, inkuba zikubita.
      Gihera muri Nzeri cyangwa mu Kwakira kwakira imbuto zose kikageza

      mu Kuboza kuboza imiteja. Hari kandi n'igihe kirekire k'imvura nyinshi ari
      cyo bita Itumba. Gihera muri Werurwe kikageza muri Gicurasi. Nk'uko
      bigaragara ibyo bihe by'imvura bigenda bibisikana n'iby'izuba.
      Ibihe bya kinyarwanda kandi byagenwaga hashingiwe ku bintu byabaga
      byarabaye abantu bose bazi. Hari nk'ibiba ry'imyaka, isarura ryayo,
      inzara nini zabaye nka Ruzagayura, Rumanurimbaba, Rwakayihura,
      Gakwege n'izindi; indwara z'ibyorezo nka Muryamo, iyima ry'umwami
      runaka cyangwa umwaduko w'abazungu. Umuntu mukuru yakubwira ko
      ikintu iki n'iki cyabaye mu itema ry'amasaka, koyavutse muri Ruzagayura,
      cyangwa se ku ngoma ya Gahindiro. Umunyarwanda akubwiye ko ikintu
      iki n'iki cyabaye ku ngoma ya Gahindiro ariko, wagombye kumva ko
      cyabaye kera cyane. Ibyo kubara imyaka nk'uku tuvuga ngo turi mu
      mwaka w'ibihumbi bibiri na cumi na gatandatu ntibyabagaho.

      A. Inyunguramagambo

      Huza ukoresheje akambi amagambo n'ibisobanuro

      d

      B. Ibibazo byo kumva umwandiko

      Musubize ibibazo byabajijwe ku mwandiko mu magambo
      yanyu bwite

      1. Mu myumvire y'Abanyarwanda, izuba barigereranyaga n'iki?
      Kubera iki?
      2. Ko uryama ugasinzira, ubwirwa n'iki ko bukeye?
      3. Ukurikije imyitwarire y'izuba umunsi wawugabanyamo ibihe

      bice?
      4. Imyitwarire y'ikirere yatangaga ibihe bihe?
      5. Aho mutuye imihindagurikire y'ikirere iteza ibihe bibazo?
      6. Abanyarwanda bagenaga igihe bamaze ku isi bahereye ku ki?
      7. Mu bihe tugezemo igihe kigenwa gite?
      8. Ugereranyije n'ibihe tugenderaho kuri ubu, ni ryari izuba riba
      rigeze ijuru hagati? Umuntu yabibwirwa n'iki?
      9. Ukeka ko ari ukubera iki Abanyarwnda bavugaga ko
      Nyakanga yanga amabuguma?
      10.Ukeka ko amazina Kanama, Ukwakira n'Ukuboza yaba
      yaraturutse he?

      Imyitozo

      a. Uzuza mu nteruro zikurikira ibihe bya kinyarwanda
      bikurikira:

      ku kwezi, mu museke, mu gicuku, ijoro ryose, mu nkoko za mbere,
      nijoro.
      1. Yabategetse kujya bizindura ... bakaza kumufasha guhanura.
      2. Yakundaga guhanura ...akangutse.
      3. Mwene se we yakundaga guhanura ... rubanda bicuye.
      4. Yaraye agenda ... bucya angezeho.
      5. Kuko hari ..., yabyutse bwangu akeka ko ari....
      b. Uhereye ku bisobanuro uhabwa, tahura amezi ya
      kinyarwanda wuzurisha ahari utudomo dutatu (...) muri
      uyu mwandiko      .
      Abanyarwanda b'ubu bazi kandi bemera ko mu kwita amazina
      amezi ya kinyarwanda, abakurambere bayasanishije n'ibyarangaga
      imibereho yabo mu buhinzi n'ubworozi cyane cyane baganisha ku
      kirere no kumusaruro. Hari benshi bayabona kuri karendari bakibaza
      ibisobanuro byayo. Mu gukora uyu mwitozo urashira amatsiko.
      Mu kwezi kwa ..., abantu batinda kuryama bari mu gitaramo kuko
      nta mirimo baba bafite ituma bazinduka. Hakurikiraho ukwezi kwa

      ... kurangwa n'igihe k'izuba rikaze cyane ku buryo abantu batinya
      kwicara ku bitare by'amabuye kubera ubushyuhe bwinshi biba
      bifite. Muri ... hagwa imvura nyinshi, bakayiha rugari maze ikerura
      ikagwa. Birumvikana ko iyo mvura ituma habaho urwuri ruba
      rutoshye cyane, inka zikarisha zigahaga zigatubura umukamo.
      Ibyo bigashya bishyira ukwezi kwa .... Hakurikiraho ukwezi kwa ....,
      aho ibicu byinshi bibyuka byabuditse hasi. Kuvaho haza ukwezi kwa
      ...., aho amasaka aba yeze cyane yabaye menshi maze amasekuru
      akameneka kakahava kubera umuhini usekura ubudatuza. Hataho
      ukwezi kw'izuba ryinshi, inka ziba zishonje kubera kubura urwuri,
      kukazirana n'inka zishaje kuko muri icyo gihe ari zo zihura n'akaga
      cyane zitembagara mu mabanga y'imisozi. Ni yo mpamvu bakwita
      .... yanga amabuguma. Iryo zuba risiga ahantu hose hanamye,
      ndetse iyo imvura ikomeje gutinda kugwa, muri uku kwezi ni ho
      izuba ryangiza ibintu byinshi cyane ndetse hakaba n'amapfa abantu
      bagasuhuka. Uko kukaba ukwezi kwa .... Mu kwezi kwa .... abahinzi
      begura amasuka bagatangira imirimo yabo y'ubuhinzi kuko ibihe biba
      bitangiye kumera neza, imvura itangiye kuboneka, ubwatsi na
      bwo bwongeye kumera. Ukwezi gukurikiraho k'.... na ko kukakira
      neza imyaka yose iba yatewe cyangwa yabibwe mu kwezi kubanza.
      Nyuma y'uku kwezi ko kweza cyane no gusarura, hahita haza ukwezi
      ko guhunika imyaka, kukitwa .... Iyo myaka yahunitswe ihura no
      kubura izuba ikagenda isaza, indi ikiri mu mirima kuko iba yareze
      ntisarurwe bikayiviramo kubora. Bakakwita .... kuboza imyaka.

      5.8 Ubutumwa bugufi

      f

      Ubutumwa bugufi ni inyandiko itarengeje inyuguti ijana na mirongo
      itandatu iyo bwoherejwe hakoreshejwe terefone igendanwa. Muri iki
      gihe tugezemo, ubwo butumwa bworoheje itumanaho, kuko bushobora
      kohererezwa abantu benshi icyarimwe, ku buryo mu gihe kitarenze
      iminota itanu, ushobora kuba ubwiye abantu barenga ijana ubutumwa
      bumwe kandi bukabagereraho hafi mu gihe kimwe.
      Kwandika ubwo butumwa bisaba kuvuga ibikenewe kuko ibyo wandika
      biba bibaze. Nyamara hari amaterefone atanga uburyo bwo gucamo
      kabiri ubutumwa burebure, ariko n'igiciro cyo kubwohereza gihita kikuba
      kabiri.
      Uko byagenda kose, kohereza ubutumwa birahendutse kurusha kuvugana
      n'umuntu. Ubutumwa bwoherezwa kuri terefone kandi bufite umwihariko
      wo kuba bushobora koherezwa mu ibanga mu gihe umuntu ari hamwe
      n'abandi, bikamufasha kutiha rubanda ngo bumve ibyo batagenewe
      cyangwa ngo abasakurize bitari ngombwa.
      Ubutumwa bugufi bwoherezwa kuri terefone igendanwa, bumaze kuba

      uburyo bw'ingenzi mu itumanaho kuko bukoreshwa n'abantu hafi ya
      bose ku isi.
      Nyamara imikoreshereze yabwo ikwiye gusobanurwa neza. Bamwe
      babwandika nabi ugasanga budasomeka. Kuri iyi ngingo rero dukwiye
      kumenya ko "akarenze umunwa karushya ihamagara" kandi tukibuka
      ko icyo wohereje cyanditse cyo kugisiba biba bitagishobotse. Bityo rero,
      uwanditse ubutumwa akwiye kujya abanza kongera kubusoma mbere yo
      kubwohereza kugira ngo atohereza ibitumvikana nk'uko abishaka.
      Hari n'abantu bandika ubutumwa bwinshi ku buryo usanga batesha
      umutwe abo babwoherereza, mu gihe bibereye mu kazi cyangwa bahuze.
      Mu butumwa butesha igihe, harimo n'ubwoherezwa n'ababa bashaka
      kwamamaza ibikorwa byabo. Ntibamenya ababukeneye ngo abe ari bo
      babwoherereza.
      Ikindi gikwiye kwitabwaho mu kohereza ubutumwa, ni ukumenya ko
      ari ubutumwa bugufi nyine. Ni ngombwa rero kumenya kwandika mu
      nshamake ibyo wifuza kuvuga, nturondogore cyangwa ngo uvuge ibitari
      ngombwa.
      Kohereza ubutumwa burebure rero ni ukutamenya kuvuga muri make
      ibyo ukeneye kuvuga.
      Nitwihatire rero guhina amagambo mu butumwa bugufi kandi twohereze
      ubwo twumva ari ngombwa, bizadufasha kuzigama igihe n'amafaranga
      kandi bidufashe kutabangamira abo tubwoherereza.

      A. Inyunguramagambo

      Mushake ibisobanuro by'aya magambo

      1. Itumanaho 2. Kwamamaza
      3. Kurondogora

      Umwitozo ku nyunguramagambo

      Sobanura uyu mugani ngo" akarenze umunwa karushya
      ihamagara", maze unawukoreshe mu nteruro iboneye.

      B. Ibibazo byo kumva umwandiko

      Mu matsinda, nimusubize ibi bibazo byo kumva
      umwandiko mu magambo yanyu bwite mutandukura
      interuro ziri mu mwandiko

      1. Ubutumwa bugufi bwoherezwa kuri terefone bworoheje gute
      itumanaho?
      2. Kuki bisaba guhina amagambo iyo wandika ubutumwa bugufi?
      3. Ni uwuhe mwihariko gukoresha ubutumwa bugufi birusha
      guhamagara ukavugana n'uwo wifuza kugezaho ubutumwa?
      4. Kwandika mu nshamake bigirira akahe kamaro uwohereza
      ubutumwa bugufi?

      C. Gusesengura umwandiko

      1. Erekana ingingo z'ingenzi zigize uyu mwandiko.
      2. Hina uyu mwandiko mu mirongo ibiri gusa ku buryo wavamo
      ubutumwa bugufi bwoherezwa kuri terefone.

      D. Umwitozo w'ubumenyingiro

      Andika ubutumwa bugufi wakoherereza inshuti yawe uyibwira
      amakuru yawe ku ishuri, cyangwa ababyeyi bawe ugira icyo ubasaba.

      Isuzuma risoza umutwe wa gatanu

      Umwandiko: Kubaza abayobozi ibyo bakora

      Imiyoborere myiza ntibumbye gusa ingufu z'abayobozi mu gushyira muri
      gahunda ibyo biyemeje. Imiyoborere myiza ishingira ku kugendera ku
      mategeko, gukorera mu mucyo, no kubazwa ibyo ukoze nk'umuyobozi
      ari byo twakwita igenzuramikorere.
      Abayobozi bagomba kujyaho mu nzira ziboneye, ntibafate ubutegetsi
      ku ngufu batabihawe n'abaturage, kandi bagakoresha ubwo buyobozi
      neza.
      Ubutegetsi bugomba kugabanywamo ibice bitatu kandi buri kimwe
      kikigenga, ariko byose bikagenzurana. Ibyo bice ni ibi bikurikira. Icya
      mbere ni inteko ishinga amategeko igizwe n'abadepite n'abasenateri

      bashyiraho amategeko Icya kabiri kigizwe n'abayobozi bashyira ayo
      mategeko mu bikorwa, ari bo bagize inzego z'ubuyobozi kuva kuri
      Perezida wa Repubulika kugera ku muyobozi w'umudugudu. Igice cya
      gatatu ni urwego rw'ubucamanza rushinzwe guhana abatubahiriza
      amategeko mu buryo butabera kandi budafite aho bubogamiye.
      Mu rwego rwo kugendera ku mategeko, amategeko agomba
      kurengera abantu bose nta vangura kandi ntihagire umuntu ujya hejuru
      y'itegeko. Baba abayobozi, baba abayoborwa, ukoze ikosa agomba
      kubibazwa. Ibyo bisaba ko haba hariho ubucamanza bwigenga, kandi
      butavugirwamo n'abayobozi.
      Mu gihugu kigendera ku mategeko usanga abaturage bita ku mategeko
      atari uko bayatinya ahubwo kubera ko bazi akamaro kayo. Kugendera
      ku mategeko rero si ukuyashyiraho gusa cyangwa kuyakoresha mu
      gutera abaturage ubwoba. Buri gihugu cyaba icyamunzwe na ruswa
      cyangwa igikoresha iterabwoba ku baturage, na cyo kigira amategeko
      kigenderaho. Nyamara ubutegetsi bugendera ku mategeko bwimakaza
      imikoranire y'abaturage n'ubuyobozi.
      Inkozi z'ibibi icyo gihe zihanwa n'amategeko, ariko zikanandagazwa
      mu itangazamakuru kandi zikigizwayo n'abaturage ku buryo zibura
      imyanya no mu mirimo ya Leta.
      Gukorera mu mucyo na byo biranga imiyoborere myiza. Hagomba
      rero kubaho amashyirahamwe yigenga ageza ku baturage amakuru
      kugira ngo bamenye ibyo abayobozi bakora. Muri yo twavuga
      ubutabera bwigenga n'itangazamakuru ridakorera mu kwaha kwa Leta
      ariko n'amashyirahamwe ategamiye kuri Leta na yo aba akenewe.
      Amategeko n'amabwiriza yose ashyirwaho agomba kwigwaho
      kandi akaba yumvikana. Ubuyobozi bukorera mu mucyo bushyira
      ahagaragara ibyo bukora n'impamvu bikorwa, ugomba kubikora,
      n'icyo bigamije.
      Kubazwa ibyo ukora nk'umuyobozi ni ngombwa, kuko uba uri intumwa
      y'abaturage. Ni ukwemera kugenzurwa kandi mu byo ukora, kandi
      ugakora wumva ko ibyo ukora hari undi uzabikubazaho. Hagomba
      kubaho uburyo bwemewe na Leta bwo kubaza buri muyobozi ibyo
      yakoze mu gihe ayobora.

      Abanyamakuru, ndetse n'abagize amashyaka abangikanye n'iriri
      ku buyobozi, bagomba guhora bacungira abaturage, ibitagenda
      neza bakabibabwira, amafuti y'abayobozi agashyirwa ahagaragara,
      abakora nabi bakegura. Abaturage kandi bagomba kugira uruhare
      mu bibakorerwa no mu igenamigambi ry'igihugu.

      A. Inyunguramagambo
      Shaka ibisobanuro by'aya magambo ukurikije uko
      yakoreshejwe mu mwandiko.

      1. Igenzuramikorere.
      2. Inteko ishinga amategeko
      3. Abayobozi bashyira mu bikorwa ayo mategeko
      4. Urwego rw'ubucamanza
      5. Kujya hejuru y'itegeko
      6. Igihugu cyamunzwe na ruswa
      7. Kwandagazwa
      8. Amashyirahamwe ategamiye kuri Leta
      9. Amashyaka abangikanye n'iriri ku buyobozi
      10. Igenamigambi ry'igihugu

      Koresha amagambo akurikira mu nteruro ziboneye wihimbiye.

      1. Igenamigambi ry'igihugu 2. Igenzuramikorere.
      3. Inteko ishinga amategeko 4. Kujya hejuru y'itegeko

      B. Ibibazo byo kumva umwandiko
      Subiza ibi bibazo byabajijwe ku mwandiko mu magambo
      yawe bwite, utandukuye interuro ziri mu mwandiko uko
      zakabaye.

      1. Ni ayahe mahame aranga imiyoborere myiza?
      2. Vuga ibice by'ubutegetsi mu buyobozi bugendera kuri
      demukarasi.
      3. Ni ba nde bashinzwe kugenzura abayobozi?
      4. Itangazamakuru rimarira iki abaturage mu butegetsi
      bugendera kuri Demukarasi?

      C. Ikibonezamvugo
      Koresha ikinyazina nyereka ukurikije icyo amagambo ari mu nyuguti
      z'igikara tsiri agusobanurira, maze uhindure ibikwiye guhinduka.
      1. Umugabo twahuye umwaka ushize turi kumwe yambwiye
      ngo mutahe.
      2. Umugabo tureba twembi ari mu biki ?
      3. Umwana unyegereye ni mwishywa wange.
      4. Umwana nkozeho ni umuhanga.
      5. Igiti kikwegereye ni nde wakivunnye umutwe?
      6. Abantu uzi twahuye cya gihe bari abasirikare.







  • Label: 1

    • 6.1. Gukemura amakimbirane: Umwana n’ingona

      k

      Umunsi umwe, umukobwa w'umwami yarohamye mu gishanga, umwami
      ategeka ko bagikamya, bagakuramo umurambo w'umukobwa we
      yakundaga cyane. Abaturage bakamije igishanga, bica ingona zose
      zakibagamo. Umukobwa w'umwami bamusanze mu mwobo w'ingona
      ishaje kurusha izindi.
      Busunzu habe ngo izamenye ibyabaye! Ku bw'amahirwe, yari yasohotse
      nijoro kwishakira ibyo irya izimirira kure mu giturage. Ku gasusuruko,
      umwana wari ugiye gutashya ayisanga iri yonyine aho yaheze mu gihuru,

      ayibaza icyo ihakora. Busunzu iti: "Nahabye ubu sinzi iyo ndi! Ungiriye
      neza wansubiza iwange." Umwana ati: "Nta mazi agihari, igishanga
      bagikamije." Busunzu iti: "Noneho njyana ku ruzi!"
      Umwana ashatse ikirago n'imirunga, azingazingiramo Busunzu
      arahambira. Akubise ku mutwe. Agenze hafi umunsi wose, inyana
      zisubiye iswa aba ageze ku ruzi. Aho ku nkombe, aharambitse umuzigo
      we. Aca imigozi yawuhambirije, azingura ikirago. Busunzu ni ko
      kumubwira iti:"Nshuti yange se, ko amaguru yaguye ibinya kubera
      urugendo rurerure, ntiwanshyira mu mazi wokabyara we!" Umwana ni
      ko kuyibangatana ayigeza aho amazi amugera mu mavi arambika aho.
      Busunzu ntiyashirwa iti: "N'ubundi wabikoze wibikora igice! Nyigiza
      imbere aho amazi akugera mu rukenyerero, ahangaha sinashobora
      koga neza." Umwana ayigejeje aho amazi amugera mu rukenyerero
      imusaba kuyigiza aho amazi amugera mu gituza. Umwana ayihagejeje
      imusaba kuyigiza aho amazi amugera ku ntugu! Ahageze iti: "Noneho
      nshyira hasi." Umwana ayifashije mu mazi.
      Mu gihe agiye kugaruka ku nkombe, Busunzu iba imufashe akaboko.
      Umwana atabaje nyina biba iby'ubusa. Ni ko kubaza ingona ati: "Ese
      ibi ni ibiki? ... ndekura." Busunzu iti: "Sinakurekura n'iyi nzara nshonje!"
      Umwana ati: "Ndekura!" Busunzu iti:"N'iyo wagira ute sinakurekura
      n'inzara mfite! Maze hashize iminsi ibiri ntarya none ngo ninkurekure?
      Barakubeshye!" Umwana arayibaza ati:"Noneho urashaka kumbwira
      ko inyiturano y'ineza ari igihemu?" Ingona iti:"Ineza yiturwa ubuhemu
      ntabwo ijya yiturwa indi."
      Umwana ni ko kuyibwira ati:"Yego ni byo! Ubu ni wowe umfiteho
      ububasha. Ariko reka tubaze abagabo, twumve icyo babivugaho!" Ingona
      iti: "Nihagira abagabo batatu bemeza nk'ibyange, ndakurya urabeshya!
      Ndumva twembi tubyumva kimwe!"
      Ikivuga ibyo, haba haje inka y'ibuguma ishotse. Ikutse, ingona irayibaza
      iti:"Wowe ushaje bigeze aho, ukaba ufite ubwenge bungana butyo,
      ntiwadukiranura ukatubwira niba inyiturano y'igikorwa kiza ari ineza
      cyangwa niba ari igihemu?"
      Ya buguma iti:"Wowe uravuga! Inyiturano y'ineza ni ubugome kandi
      mbikubwiye nzi neza icyo mvuga. Nkiri muto, ngifite ingufu, navaga mu

      rwuri nkasanga ubwatsi bwiza mu rugo n'ikibuye cy'umunyu nkarigata.
      Bakanyuhagira, bakampanagura. Muri icyo gihe natangaga amata
      menshi, kandi insumba zose n'ibimasa databuja atunze ni nge bikomokaho.
      Ubu nashaje nkaba ntagikamwa ntakinabyara, ntawukindeba, nta
      n'ukinjyana mu rwuri. Mu museso, ibibando ni byo binsohora mu rugo!
      Ubwo nkihuta njya gushaka icyo ndya. Ngicyo icyo nshingiraho nemeza
      ko igikorwa kiza kiturwa inabi." Ikimara kuvuga ibyo ikurura amagufa
      n'uruhu rwayumiyemo izunguza umurizo wamazwe n'uburondwe ijya
      kwishakira ubwatsi mu kinani.
      Busunzu ibaza wa mwana iti: "Wumvise?" Umwana ati: "Numvise." Hahita
      haza ifarasi yashaje yanitse amagufa. Busunzu ni ko kuyibaza iti: "Ko
      uri mukuru mbibona, ukaba warabonye ibintu ukabona ibindi, ushobora
      kunkiranura n'uyu mwana? Uwo ugiriye neza, akwitura ineza cyangwa
      akwitura inabi?"
      Ifarasi iti: "Ineza yiturwa inabi. Nkiri muto, ngifite ingufu nyinshi,
      nahoranaga umuvure wuzuye ibisigazwa by'ingano n'undi ubogaboga
      igikoma kirimo ubuki amasaha yose y'umunsi. Nuhagirwaga buri gitondo
      ngatamirizwa inigi nziza zakorewe mu nganda ziyubashye. Imyaka
      ikenda yose yihiritse ntwara databuja n'iminyago ye. Ubu nashaje,
      bambyukiriza ku bibando buri gitondo banshora mu gihuru guhiga
      ubwatsi ndya. Mwebwe muravuga!" Imaze gutanga ubwo buhamya,
      isoma ku mazi yiyumvira irangije iradogagira irigendera. Igitirimuka
      aho, Busunzu ishaka kurya umwana, ariko ayibera ibamba kuko hari
      hasigaye kubaza umugabo wa gatatu.
      Bakiri muri ibyo, babona Bakame ije isimbagurika yiryagagura. Busunzu
      ngo iyirabukwe, irayihamagara iti:"Bakame, muntu mukuru kandi
      w'umunyabwenge, ntiwadukiza, ukatubwira niba ineza yiturwa inabi
      cyangwa yiturwa ineza?"
      Bakame iriyumvira, yishima mu bwanwa, irikurugutura maze irabaza iti:
      "Nshuti yange Busunzu, hari ubwo wabaza umuntu utabona niba imvi
      ari umweru cyangwa igikona ari umukara?" Ingona iti: "Reka da, ibyo
      ntibibaho!" Bakame iti: "Ushobora kumbwira aho uyu mwana utazi se
      ntumenye nyina ava akajya?" Busunzu iti:

      "Reka da!" Bakame iti: "Ngaho nimumbwire uko byagenze, mbone uko
      nsubiza ikibazo cyawe ntari bwibeshye."
      Busunzu iyibwira ukuntu umwana yayikoreye akayigeza mu mazi, yajya
      gutaha ikanga kuko yari ishonje cyane. Yabonaga ari ubugoryi bukabije
      imuretse akagenda, nyuma ikaza kwiruka inyuma y'umuhigo itazi aho uri
      buturuke. Bakame iti: " Ibyo uvuze byo ni ukuri. Gusa niba amagambo
      arwaye, ndakeka ko amatwi yange yo ari mataraga. Mu magambo
      wavuze harimo rimwe numva rirwaye." Busunzu iti:"Irihe?" Bakame
      iti:"Kuba iki gitambambuga cyakwikoreye mu kirago kikakugeza hano."
      Umwana ati: "Nyamara ni ko byagenze!"
      Bakame iti: "Ceceka wa munyabinyoma we!" Busunzu na yo iti: "Nyamara
      ibyo avuga ni ukuri kwambaye ubusa!" Bakame iti: "Ndabyemera
      mbyiboneye. Ngaho mwembi nimuve mu mazi!" Bakame ibaza umwana
      iti: "Ubu wahambiriye ingona ishishe bene aka kageni muri iki kirago
      urayikorera?" Umwana ati:"Nayizingiye mu kirago ndahambira." Bakame
      iti: "Ngaho nyereka uko wabigenje! Ndashaka kubibona."
      Ubwo Busunzu yirambika ku kirago umwana arakizinga, maze si
      uguhambira arakanira. Bakame iti: "Ikorere ndebe ni cyo nshaka."
      Umwana amaze kwikorera Busunzu, Bakame iramubwira iti:
      "Kubera ko wayigiriye neza yo igashaka kukwitura inabi, genda uyisubize
      aho wayikuye."
      Nuko Busunzu ibyumvise irataka cyane, itakambira umwana na Bakame
      iti: "Nimumbabarire mundekere hano, ntabwo nzongera." Nuko umwana
      ayiterera mu mazi ariko ayireka ihambiriye kugeza igihe ikirago
      cyaboreye ikabona kuvamo."
      Si nge wahera hahera Busunzu yashatse kwitura ineza inabi

      A. Inyunguramagambo

      Mushake ibisobanuro by'aya magambo mukurikije uko
      yakoreshejwe mu mwandiko.

      a. Busunzu

       b. Ibuguma
      c. Insumba 

      d. Ikinani
      e. Kudogagira

       f. Kwikurugutura
      g. Kubogaboga

       h. Kwanika amagufa
      i. Kubera ibamba

       j. Iminyago

      Imyitozo y'inyunguramagambo

      1. Shaka muri uyu mwandiko amagambo afite igisobanuro
      kiri hasi aha:

      a. Gusinzira kubera ubushyuhe.
      b. Kugwa mu mazi ugaheramo.
      c. Kubura ntiwongere kuboneka.
      d. Kuyoba cyane, kutamenya aho uri.
      e. Umugozi ukomeye wo guhambiriza.
      f. Kwikorera.
      g. Umutwaro uremereye.
      h. Guterura ikintu kikurusha ingufu ukagenda wunamirije.
      i. Ubutaka bukora ku mugezi bukarinda amazi guta inzira yayo.
      j. Igikorwa cy'ubugiranabi
      k. Kujya kunywa amazi.
      l. Kuva ku mugezi kunywa amazi.
      m. Ahantu hari ubwatsi bwinshi kandi bwiza inka zirisha.
      n. Inka y'ingabo.
      o. Gukorera umuntu nk'ibyo yagukoreye.
      p. Udukoko tuba ku nka tukayinyunyuza amaraso.
      q. Kuvuga ufite ukuri.
      r. Kwambara mu ruhanga cyangwa mu ijosi.
      s. Kwambikwa, gutakwa.
      t. Gushira kw'iminsi.

      2. Huza amagambo ari mu nkingi ya A n'ibisobanuro byayo
      mu nkingi ya B

      k

      3. Himba interuro yawe bwite mu magambo akurikira.

      a. Guhondobera 

      b. Kuzimira
      c. Gukubita ku mutwe

       d. Kubangatana
      e. Kubogaboga

       f. Kudogagira
      g. Kurabukwa

       h. Igitambambuga

      i. Gukiranura

      B. Ibibazo byo kumva umwandiko

      Ongera usome neza umwandiko maze wuzuze interuro
      zikurikira uhereye ku bivugwa mu mwandiko:

      1. Uwanditse uyu mugani yashakaga kwerekana ko ..............
      2. Umwana yagiriye neza ingona kuko ..............
      3. Umwana yababajwe n'uko ..............
      4. Muri uyu mwandiko ingona yagaragaje ko mu buzima hari
      ..............
      5. Hagati y'umwana n'ingona hari ..............
      6. Icyo umuntu yanenga ibuguma n'ifarasi ni uko ..............
      7. Ibaza ingona ibibazo, Bakame yashakaga gusuzuma niba
      ..............
      8. Bakame yakemuye amakimbirane mu ..............

      C. Kungurana ibitekerezo

      1. Mutekereza iki kuri uyu mugani w'umwana n'ingona iyo
      mwitegereje ibibera aho muba? Mukunze kubona ineza
      yiturwa inabi cyangwa ineza ikunze kwiturwa ineza? Mutange
      ibitekerezo n'ingero zifatika zishyigikira ibitekerezo byanyu.
      2. Mwari gukemura mute izi mpaka iyo Busunzu n'umwana
      bibitabaza?

      D. Gukina bigana: Umwitozo w'ubumenyingiro

      Muhereye ku nkuru mumaze gusoma, nimuhimbe agakino mwigana
      abayivugwamo maze mugakinire mu ishuri.

      6.2. Ikinyazina ngenga

      Itegereze izi nteruro zakuwe mu mwandiko umaze
      gusoma maze usubize ibibazo wabajijwe.

      a. Si nge wahera.
      b. Ntabwo ari yo.
      c. Umwana ayisanga iri yonyine mu gihuru.
      d. Bose baragushima.
      e. Ngaho mwembi nimuve mu mazi.
      f. Ndumva twembi tubyumva kimwe!
      g. Ubu ni wowe umfiteho ububasha.
      h. Ibibando ni byo binsohora mu rugo!
      i. Ikorere ndebe ni cyo nshaka.
      j. Mwebwe muravuga!
      Ibibazo:
      1. Aya magambo yanditse mu nyuguti z'igikara tsiri ahagarariye ba
      nde?
      2. Bene ayo magambo yerekana iki mu nteruro?
      3. Aya magambo ni bwoko ki?

      Inshoza y'ikinyazina ngenga

       Mfashe ko:

      Ikinyazina ngenga ni ijambo rihagarariye uvuga, ubwirwa, ababwirwa,
      uvugwa, abavugwa n'ibivugwa. Kerekana ukora cyangwa abakora
      igikorwa mu nteruro. Dore uko biteye:

      Mu nteko ya mbere:
      Ngenga ya mbere y'ubumwe ni iy'uvuga: ge (gewe) ; nge (ngewe)
      Ngenga ya kabiri y'ubumwe ni iy'ubwirwa: wowe
      Ngenga ya gatatu y'ubumwe ni iy'uvugwa: we
      Mu nteko ya kabiri:
      Ngenga ya mbere y'ubwinshi ni iy'abavuga: twe
      Ngenga ya kabiri y'ubwinshi ni iy'ababwirwa: mwe
      Ngenga ya gatatu y'ubwinshi ni iy'abavugwa: bo

      Uturango tw'ikinyazina ngenga

      Gereranya izi nteruro ebyirebyiri zikurikira maze uvuge
      itandukaniro riri hagati y'amagambo azirimo yanditse
      mu nyuguti z'igikara tsiriri.

      f


      Izi nteruro zigaragaza ko ibinyazina ngenga bishobora kwiyongeraho
      uduce -se, -mbi, -nyine, -bwe. Utu duce twitwa imisuma.

      Ibibazo
      1. Iyo witegereje usanga imisuma ari iki?
      2. Imisuma yongera iki ku kinyazina ngenga?
      3. Umaze kwitegereza neza ingero wahawe, usanga ikinyazina ngenga
      kitwara gite mu nteruro?

      Imisuma

      Iyo witegereje usanga imisuma ari uduce tw'amagambo twiyongereye ku
      kinyazina ngenga tukongeraho igisobanuro kihariye. Iyo kiyongereyeho
      umusuma - mbi, ikinyazina ngenga kiba kivuga abantu babiri
      batarenze/ibintu bibiri bitarenze      . Naho iyo, kiyongereyeho
      umusuma -se kiba kivuga abantu benshi barenze babiri/ibintu
      byinshi birenze bibiri.
      Umusuma nyine wongera ku kinyazina ingingo isobanura ko usibye
      ikivugwa nta kindi kiyongeraho      . Ikindi kigaragara ni uko ikinyazina
      ngenga kigenda gifata indangasano y'inteko y'izina gisimbura. Ubwo
      kikisanisha n'amazina yo mu nteko zose.

      Uturango tw' ikinyazina ngenga

      Kuba ikinyazina ngenga gishobora guhindura inteko bisobanura ko
      gihindura akaremajambo kacyo gahagarariye inteko kirimo. Ako
      karemajambo nta kandi ni indangasano. Aka karemajambo gakurikirwa
      n'igicumbi na cyo kigashobora gukurikirwa n'umusuma. Bityo rero
      ikinyazina ngenga kikaba gishobora kugira ibice bitatu. Buri gihe kigira
      indangasano n'igicumbi. Rimwe na rimwe hakiyongeraho umusuma
      bitewe n'icyo umuntu yashatse kuvuga, nk'uko byasobanuwe hejuru aha.

      Imbonerahamwe y'ikinyazina ngenga.

      f

      d

      Umwitozo

      a. Uzuza izi nteruro ukoresheje ikinyazina ngenga gikwiye.

      1. ... si ko mbyumva.
      2. ... ntawuvuyemo twemeye ibyo utubwiye.
      3. ... simbyemera maze ndore!
      4. Ari Karori, ari na Karani ... ni abanyamafuti.
      5. Kuki mwaje ... mwa bana mwe imuhira hasigaye nde?
      6. Sigara aho ...niba udashaka kwifatanya n'abandi!
      7. Si ... Mana yacu nibarorere tuzirwanaho.
      8. Ni ... mbwira nimuze tugende.
      9. Na ... kazane ntugasige.
      11. Kuki ... mutabikora harabura iki?
      12. Urakire! ...
      13. Uzi ko ... tuberanye di, Karo?

      b. Himba interuro zawe bwite ukoresheje ibinyazina bikuriki

      ra: zonyine, twombi, wo, mwebwe, yose, ho, rwonyine, wose, byose,
      bwombi.

      6.3. Porisi y’u Rwanda irakangurira
      abaturarwanda kwirinda inkongi z’umuriro

      f

      Inkongi z'umuriro zikunze kwibasira inyubako zitandukanye, zigahitana
      ubuzima bw'abantu zikanangiza ibintu byinshi. Iyo ibyo bibaye abatabazi
      babigize umwuga batabara bwangu bakazimya izo nkongi.
      Igitera inkongi z'umuriro ahanini ni ukwirara, ukutita ku bintu byateza
      inkongi, impanuka n'ubumenyi buke ku nkongi. Hari kandi gukoresha
      ibikoresho by'amashanyarazi bitujuje ubuziranenge, gukoresha abantu
      badafite ubumenyi mu gushyira amashanyarazi mu nyubako, cyangwa
      mu bikorwa by'amashanyarazi muri rusange. Indi mpamvu ni nko kwinjiza
      ibikoresho byinshi bikoresha amashanyarazi mu kindi na cyo kiyakoresha
      ariko kidafite ubushobozi bwo kubyakira. Iyo gisumbijwe ubushobozi
      n'ibyakinjijwemo, bimwe muri byo birashya.
      Kubera izo mpamvu, Porisi y'u Rwanda igira abaturage inama zo kwirinda
      izo nkongi. Zimwe muri izo nama ni ugutunga ibikoresho by'ibanze byo
      kuzimya inkongi, kwiga uko bikoreshwa no kujya babisuzumisha ku
      babihugukiwe buri mezi atandatu kugira ngo babarebere ko ari bizima.
      Abantu kandi bagomba kugira ubwishingizi ku nkongi z'umuriro;

      bakirinda kubika ibikomoka kuri peterori mu ngo; bakajya bazimya buji,
      itara cyangwa itadowa mbere yo kuryama no kudasiga byaka ngo bage
      kure yabyo.
      Ni ngobwa kandi kwihutira gufunga umuriro w'amashanyarazi mbere
      yo gutangira kuzimya umuriro mu gihe inyubako yatwitswe na yo.
      Mu kuzimya umuriro bitabaza amazi, umucanga cyangwa ibitaka
      byumutse mu gihe nta bushobozi cyangwa ibikoresho by'ibanze byo
      kuzimya inkongi bafite. Mu gihe inkongi zatewe n'ibikomoka kuri peteroli
      cyangwa gazi ni ngombwa kwirinda kuzizimisha amazi. Icyo gihe
      bakoresha ibikoresho byitwa kizimyamoto, ibitaka byumutse cyangwa
      umucanga. Ni ngombwa kandi guhamagara Porisi ku gihe habaye
      inkongi y'umuriro kuko hari ubwo umuriro ushobora kurenga ubushobozi
      bw'abakoresha biriya bikoresho by'ibanze.
      Mu gihe habaye inkongi kandi ni ngombwa kuzimya ibikoresho byose
      bikoresha amashanyarazi nka tereviziyo, radiyo na mudasobwa no
      gutandukanya ibikoresho bikoresha amashanyarazi muri rusange mu
      gihe batakibikoresha.
      Birakwiye kandi kugira umuco wo kugura kizimyamwoto uko yaba
      ingana kose, yakwifashishwa igihe umuriro ukiri muke, byananirana
      hakitabazwa izindi nzego.
      Ku bijyanye n'ubwubatsi, ni ngombwa kubaka bubahiriza igishushanyo
      mbonera kugira ngo byorohereze abaje mu butabazi kugera ahabaye
      inkongi y'umuriro.
      Mu rwego rwo gukumira no kurwanya inkongi z'umuriro no gutabara
      abari mu kaga, Porisi y'u Rwanda yashyizeho ishami rishinzwe
      by'umwihariko kuzikumira, kuzirwanya ndetse no gutabara abari mu
      kaga. Iri shami rihugura kandi rigatanga inyigisho ku buntu mu kwirinda,
      gukumira, kurwanya no kuzimya inkongi no mu butabazi bw'ibanze.
      Rigenzura ibijyanye n'ubwirinzi bw'inkongi n'ibiza mu nyubako nini n'into.
      Ritabara byihuse mu gihe ubutabazi n'ubwirinzi by'ibanze byananiranye.
      Banyeshuri rero mugerageze gukurikiza izo nama mugirwa, kugira ngo
      muzage mwirinda kuba mwateza inkongi z'umuriro mu mashuri cyangwa
      iwanyu mu rugo.

      Muge kandi mwirinda gukinisha insinga z'amashenyerazi kuko mushobora
      kuhagiria impanuka.

      A. Inyunguramagambo

      Sobanura aya magambo ukurikije uko yakoreshejwe
      mu mwandiko.

      Akaga, bwangu, kwirara, iperereza, impanuka, ubuziranenge, itadowa,
      inkongi, kubererekera, kizimyamwoto, gukumira, ikiza, ubukangurambaga

      Umwitozo ku nyunguramagambo

      Koresha aya magambo akurikira mu nteruro iboneye
      wihimbiye ubwawe      : akaga, kwirara, bwangu, ubuziranenge,
      kubererekera, itadiwa, ubukangurambaga.

      B. Ibibazo byo kumva umwandiko

      Mu matsinda, musubize ibi bibazo byabajijwe ku
      mwandiko mu magambo yanyu bwite.

      1. Ni ibihe byago porisi y'igihugu yahagurukiye kurwanya mu
      minsi ishize?
      2. Ibyo byago byagiye biterwa n'iki?
      3. Ubaye ushinzwe kurwanya inkongi z'umuriro, wafasha ute
      abaturage kugira ngo birinde?
      4. Ni izihe ngamaba porisi yafashe mu guhangana n'inkongi
      z'umuriro?
      5. Umuturanyi wanyu agize ibyago agahisha inzu itwitswe
      n'amashanyarazi nta bikoresho byo kuzimya afite
      wabyitwaramo ute?

      C. Gusesengura umwandiko

      Ni izihe ngingo z'ingenzi uyu mwandiko wubakiyeho?

      D. Kungurana ibitekerezo

      Ubonye umuntu yagize ikibazo runaka utashobora kukimukuramo
      wenyine wabigenza ute?

      6.4. Malala Yusafuzayi n’imyigire y’abakobwa
      muri Pakisitani

      f

      Malala Yusafuzayi (Malala Yousafzai) yari umwangavu wari ufite imyaka
      cumi n'umwe ubwo yaharaniraga ko abana b'abakobwa biga mu gihugu
      ke cya Pakistani bikamuviramo kuraswa amasasu mu mutwe. Mu mwaka
      wa 2007, igihe Abatalibani bari bamaze kwirukanwa mu gihugu cya
      Afuganistani n'ingabo z'Amerika, bahungiye mu misozi miremire iri ku
      mupaka wa Afuganistani na Pakistani. Bakiri muri Afuganistani, bari
      barashyizeho amategeko akarishye abuza abana b'abakobwa kujya mu
      ishuri n'abagore kugira akazi ako ari ko kose bakora usibye kuguma mu
      rugo bakarera abana. Aho birukaniwe muri icyo gihugu, bahise bajya
      kwihimurira mu karere ka Swati (Swat) ko mu majyaruguru ya Pakistani,
      akarere gahana imbibi na Afuganistani bari bavuyemo. Mu myemerere
      yabo kugeza ubu ngo nta mukobwa ugomba kugera mu ishuri.
      Muri aka karere ka Swati ni ho Malala Yusafuzayi yari atuye we
      n'ababyeyi be. Icyo gihe yari afite imyaka cumi n'umwe. Se akaba yari
      ahafite amashuri menshi y'abana b'abakobwa. Abatalibani bahageze

      bahise bafunga ayo mashuri yose, barayatwika, batwika ibitabo bavuga
      ko ari uburozi bw'abazungu bashyira mu bana babo. Uwashatse kurwanya
      iyo myumvire yabo yahise yicwa. Malala Yusafuzayi yababajwe cyane
      n'uko bamubujije gukomeza kwiga. Ni bwo atangiye kwandika ku rubuga
      nkoranyambaga rwa BBC (soma bibisi) rwo mu rurimi rw'iwabo, avuga
      uburyo abana b'abakobwa bahohoterwa n'Abatalibani. Ibyo yabikoraga
      abifashijwemo na se kandi agakoresha izina ritari irye. Muri iyo myaka,
      inyandiko z'uwo mwana wandika kuri interineti arwanya ibikorwa bibi
      by'Abatalibani zaramenyekanye cyane muri icyo gihugu k'wabo ariko
      bakayoberwa umuntu uzandika.
      Mu mwaka wa 2009, ingabo za Leta ya Pakistani zabashije kwirukana
      Abatalibani muri ako gace, maze amashuri y'abana b'abakobwa
      yongera gufungurwa. Ubwo Malala Yusafuzayi ajya ahagaragara ndetse
      Leta ya Pakistani imushimira kuba yaravuganiye abana b'abakobwa
      akagaragaza akarengane kabo. Mu mwaka wa 2012 ubwo yari afite
      imyaka 15 gusa, intagondwa y'Umutalibani yamutegeye mu modoka
      ajya ku ishuri imurasa amasasu mu mutwe, imusiga izi ko yapfuye. Ariko
      ku bw'amahirwe, abatabaye basanga akirimo akuka, bajya kumuvuriza
      mu gihugu cy'Ubwongereza.
      Iyo nkuru y'umwana w'umukobwa warashwe kubera guharanira
      uburengazira bwo kwiga yasakaye ku isi yose. Ni bwo amahanga
      yatangiye kumuha ijambo ahantu hatandukanye kugira ngo asobanure
      ibyo mu gihugu ke. Mu mwaka wa 2014 yahawe igihembo kiruta ibindi
      ku isi kitiriwe Nobeli (Nobel). Yagiherewe rimwe n'umugabo w'umuhinde
      Kayirashi Satiyariti (Kailash Satyarthi) witangiye guharanira ko abana
      bato basaga ibihumbi magana inani bajyanwa mu ishuri aho gukoreshwa
      imirimo y'ingufu.
      Icyo gihembo kitiriwe Nobeli cyatangiye gutangwa mu 1901, kikaba
      gihabwa abagize uruhare mu bikorwa byo kongerera isi ubumenyi
      n'abaharaniye amahoro ku buryo bugaragara. Icyo gihembo kigizwe na
      dipolome, umudari w'ishimwe n'amafaranga y'amayero agera ku bihumbi
      magana kenda akaba ahwanye n'amafaranga y'u Rwanda hafi miriyoni
      magana inani. Mu muhango wo gushyikiriza Malala Yousafuzayi icyo
      gihembo, umuyobozi wa komite itanga igihembo cy'amahoro kitiriwe
      Nobeli ku isi, yashimangiye ko isi ikeneye abantu b'intwari nka Malala na

      Satiyariti akaba yizeye ko kuba bahawe igihembo cy'amahoro bizatuma
      bafatanya mu guharanira uburenganzira bw'abana bo muri Paskitan no
      mu Buhinde.
      Malala amaze kwakira iki gihembo yavuze ko agituye abana bose
      babujijwe uburenganzira bwo kwiga. Yagize ati:"Iki si igihe cyo kubagirira
      impuhwe gusa, ahubwo ni igihe cyo kugaragaza ibikorwa bibarenganura."

      A. Inyunguramagambo

      1. Huza aya magambo n'ibisobaniro byayo ukoresheje
      akambi.

      g

      2. Tondeka aya magambo ku buryo abyara interuro
      ifite icyo isobanura.

      a. ubushobozi kuko Umugore kubonwamo ntakwiye buke na arashoboye
      we.
      b. kwihutira abana Umugore kujyana abahungu mu akwiye ishuri baba
      cyangwa abakobwa.

      B. Ibibazo byo kumva umwandiko

      Hitamo muri ibi bisubizo bitatu biri hasi ikiri cyo maze
      ucyandike mu ikaye yawe:

      1. Araswa mu mutwe Malala Yusafuzayi

      a. Yari afite imyaka 17.
      b. Yari afite imyaka 11.
      c. afite imyaka 15.

      2. Malala Yusafuzayi yazize

      a. Kubuza abana b'abakobwa kwiga.
      b. Kurwanya amatwara yabuzaga abana b'abakobwa kwiga.
      c. Kujya kwiga muri bisi.

      3. Ihohoterwa rivugwa muri uyu mwandiko ni

      a. Ukwirukana Abatalibani mu gihugu cyabo cya Pakisitani.
      b. Ukubuza abana b'abakobwa kujya mu ishuri n'abagore kugira
      akazi ako ari ko kose bakora usibye kuguma mu rugo
      bakarera abana.

      4. Ukurwanya amatwara y'Abatalibani

      a. Basenya amashuri, Abatalibani.
      b. Barwanyaga uburozi bw'abazungu mu bana babo.
      c. Bihimuraga kuri se wa Malala wakuraga ibifaranga mu mashuri
      ye ntabaheho.
      d. Bihimuraga ku Banyepakisitani kuko bari barirukanywe mu
      gihugu cyabo.

      5. Atabariza abana b'abakobwa babujijwe kwiga, Malala
      Yusafuzayi

      a. Yabifashijwemo na se na BBC.
      b. Yabifashijwemo n'abaturage bw'igihugu ke.
      c. Yabifashijwemo n'abatanga igihembo kitiriwe Nobeli.

      6. Abatalibani barwanyaga ko abakobwa biga kuko

      a. Bari bamaze kwirukanwa mu gihugu cyabo n'ingabo za
      Amerika.
      b. Byari mu myemerere yabo.
      c. Bari Abanyapakisitanikazi gusa.

      7. Malala Yusafuzayi atangira urugamba rwe yari azi ko
      a. Abatalibani bamumenye bamwica.
      b. Azahabwa igihembo kitiriwe Nobeli.
      c. Abatalibani bazirukanywa mu karere ka Swati.
      8. Igihembo kiruta ibindi Malala Yusafuzayi yahawe ni
      a. Ugushimwa n'igihugu ke ko yarwanyije akarengane k'abana
      b'abakobwa.
      b. Ikitiriwe Nobeli.
      c. Ukuba yaragiye kuvurizwa mu Bwongereza.
      9. Igihembo Malala yahawe agikesha kuba
      a. Yari afite se uzwi wubatse amashuri menshi mu majyaruguru ya
      Pakisitani.
      b. Yararashwe azira guharanira uburenganzira bw'abana
      b'abakobwa bwo kwiga.
      c. Yarahagaritse amashuri ye kugira ngo yifatanye n'abandi
      bakobwa bari bambuwe ubwo burenganzira.
      10. Igihembo Malala yahawe cyatumye
      a. Yikenura, akenura n'umuryango we ndetse ashyira n'ibifaranga
      byinshi kuri konti.
      b. Ashobora gushyira mu bikorwa umugambi we wo kurenganura
      abana b'abakobwa.
      c. Ashobora kugura intwaro zo kwihimura ku Batalibani bari
      bara ba bujije uburenganzira bwo kwiga

      C. Gusesengura umwandiko.
      1. Ni izihe ngingo z'ingenzi zikubiye muri uyu mwandiko?
      2. Andika mu nshamake itarengeje imirongo icumi ibivugwa muri
      uyu mwandiko.
      D. Kungurana ibitekerezo
      1. Malala Yusafuzayi ni iki kuri wowe? Icyo wamwigiyeho ni iki?
      2. Ubaye mu gihugu kidashaka ko abana b'abakobwa bajya
      mu ishuri, gishaka ko abagore baguma mu rugo bagatekera
      abagabo babo bakanarera abana wabyitwaramo ute ku myaka
      yawe ubu?

      E. Umukoro:Guhanga bandika
      Wowe waba uzi umwana cyangwa undi muntu ubona adafite
      uburenganzira kimwe n'ubw'abadi ku buryo ubona ahohoterwa.
      Andika uko ubona iryo hohoterwa rimukorerwa unamubatabariza.

      6.5. Ukuri kwa Minani

      f

      Igihe Minani yimenyerezaga kuzakora akazi ko mu biro afite imyaka
      cumi n'umunani, isosiyete yakoreraga yamwohereje hamwe n'abandi
      bakozi benshi, kwihugura mu ishuri rikuru ryigishaga ibijyanye n'akazi
      bakoraga. Bajyagayo iminsi ibiri mu cyumweru indi minsi bakajya ku
      kazi gasanzwe. Umunsi umwe, amasomo yarangiye mbere y'isaha
      bari basanzwe batahiraho. Amategeko agenga isosiyete bakoreraga
      yateganyaga ko mu gihe bigenze bityo, bagombaga gusubira ku kazi
      igice cyose cy'umunsi gisigaye. Aho gusubira ku kazi nk'uko Minani

      yabigenje, abandi banyeshuri barisohokeye bajya kwinezeza. Uwo munsi
      byahuriranye n'uko umuyobozi ushinzwe amahugurwa yari yaje ku kazi
      kabo. Abonye Minani amubaza impamvu atagiye kwiga uwo munsi,
      anamubaza aho bagenzi be bandi bari.
      Minani yahisemo kubwiza umukoresha we ukuri. Yamubwiye ko mwarimu
      yabasezereye hakiri kare akagaruka ku kazi. Naho ku byerekeranye na
      bagenzi be yavuze ko adashobora kubavugira ko yaza kubibariza buri
      wese ku giti ke.
      Minani yashoboraga gusubiza akoresheje amayeri bigatuma bagenzi be
      bamwemera. Ariko kandi, yahisemo kuvugisha ukuri. Kuvugisha ukuri
      byatumye umutima utamucira urubanza. Byatumye kandi umukoresha
      we amugirira ikizere. Yamwohereje mu rwego rushinzwe gukora imitako
      mu mabuye y'agaciro. Nyuma y'imyaka cumi n'itanu, Minani yazamuwe
      mu ntera ahabwa umwanya w'ubuyobozi muri iyo sosiyete. Ibyo bimaze
      kuba, wa muyobozi yaramuterefonnye kugira ngo amushimire kandi
      amwibutse cya gihe yamubwizaga ukuri, agira ngo ashimangire inyungu
      abantu bavana mu kuvugisha ukuri.
      Iyo abantu biyemeje kuvugisha ukuri kandi bagakora ibihuje n'ibyo
      bavuga, imishyikirano bagirana n'abandi irushaho gushinga imizi kandi
      igashimisha.
      Kuvugisha ukuri bihesha izindi nyungu. Muri zo harimo kugira umutima
      utagucira urubanza, kuvugwa neza, kugirirwa ikizere, haba mu
      muryango, mu nshuti zacu ndetse no mu kazi dukora. Gusa nanone
      nta wakwirengagiza ko ukuri guhora guhanganye n'ikinyoma kandi iyo
      ntambara ikaba itari hafi kurangira. Uko guhangana kwageze mu nzego
      zose z'imibereho y'abantu ndetse kugira n'ingaruka kuri buri muntu ku
      giti ke. Uburyo umuntu abaho bugaragaza uruhande arimo; niba ari
      umunyakuri cyangwa umunyabinyoma.
      Impamvu zituma abantu babeshya ni nyinshi. Hakunze kuvugwa
      umururumba n'irari bishingiye ku bwikunde, gushaka gukira vuba, kwifuza
      kugira ububasha, cyangwa kuzamuka mu nzego badakwiriye.
      Hari igihe kandi abantu batinya ko baramutse bavugishije ukuri byabagwa
      nabi cyangwa bigatuma abandi babibazaho. Ni ibintu bisanzwe mu bantu

      kwifuza gukundwa cyangwa kwemerwa n'abandi. Icyakora, icyo kifuzo
      cyo gushaka gushimisha abantu gishobora gutuma bagoreka ukuri,
      n'iyo byaba atari cyane, kugira ngo batwikire amakosa yabo, bahishe
      ibintu bidashimishije byababayeho, bashaka kugaragara neza mu maso
      y'abantu.
      Aho ukuri gutaniye n'ikinyoma ni uko ikintu gishingiye ku kuri kiramba,
      ariko ibishingiye ku kinyoma bishira vuba. Banyeshuri rero muge
      mugendera kure ikinyoma kuko iyo ubeshye abantu bagutakariza ikizere,
      ukabura inshuti zagutabara mu gihe ugize ikibazo.

      A. Inyunguramagambo

      Sobanura aya magambo ukurikije uko yakoreshejwe
      mu mwandiko.

      1. Isosiyete
      2. Imishyikirano
      3. Gushinga imizi
      4. Irari
      5. Gutwikira amakosa

      Imyitozo ku nyunguramagambo

      Uzurisha izi nteruro amagambo ukuye mu mwandiko
      kugira ngo ugaragaze ko wayumvise.

      1. Uyu mugabo yamazwe n'... ku buryo afite ugushaka gukabije
      kw'ibintu, n'ibyo abonye ntibimunyura ahora yifuza ibirenzeho.
      2. Uyu we buri gihe ... ibintu abiha ku bushake igisobanuro
      bidafite mu by'ukuri.
      3. Urebye igihe kirekire yari amaze uyu musaza ................
      4. Reka ... ngo ni uko navuze ko ari wowe wibye amafaranga
      y'abandi.
      5. Ukuri kugomba ... maze ikinyoma kigakubitirwa ahakubuye.
      6. Kubera kutumva ibintu kimwe, aba bagabo bahora ................
      7. Kurya ibiryo bidafite ubuziranenge byamuteye ................

      B. Ibibazo byo kumva umwandiko

      Subiza mu magambo yawe bwite ibibazo byabajijwe ku
      mwandiko

      1. Minani atangira akazi yari mu kihe kigero?
      2. Yakoraga iki?
      3. Yagenderaga ku yihe ngengabihe?
      4. Umuyobozi ushinzwe amahugurwa aje ku kazi yavumbuye iki?
      5. Minani yitwaye ate mu bibazo yabajijwe n'umuyobozi we?
      6. Imyitwarire ya Minani yamugiriye akahe kamaro?
      7. Umuntu w'umunyakuri agaragara ate mu bandi?
      8. Ni iki gitera abantu kubeshya?

      C. Kungurana ibitekerezo

      Hari aho wari wahura n'ikibazo ukumva ari ngombwa ko ubeshya?

      D. Kujya impaka

      Ari wowe Minani wari kumusubiza iki? Wari kubeshya cyangwa wari
      kuvugisha ukuri maze bagenzi be bagahura n'ingorane bigatuma
      bakwitwaraho umwikomo kuko wabareze? Kutavugisha ukuri se byo
      byari bikwiye?

      6.6. Ikinyazina ndafutura

      Mwitegereze izi nteruro zakuwe mu mwandiko mumaze
      gusoma maze musubize ibibazo bikurikiraho.

      a) Bajyagayo iminsi ibiri mu cyumweru indi minsi bakajya ku kazi
      gasanzwe.
      b) Izindi mpamvu zitera kubeshya ni ugushaka gukira vuba no
      kugira ububasha.
      c) Andi makosa aba agamije gutuma bagaragara neza mu maso
      y'abantu.
      d) Abandi banyeshuri barisohokeye bajya kwinezeza.

      Ibibazo

      1. Aya magambo yanditse mu nyuguti z'igikara tsiri ahuriye ku kihe
      gitekerezo?
      2. Aya magambo ni bwoko ki?

      Inshoza y'ikinyazina ndafutura

      Mfashe ko:

      Ikinyazina ndafutura ni ijambo rijyana n'izina ariko ntirisobanure ku
      buryo bwumvikana uvugwa, abavugwa cyangwa ibivugwa.

      Amoko y'ibinyazina ndafutura

      Ibinyazina ndafutura birimo amoko abiri: ikinyazina ndafutura kigufi
      n'ikinyazina ndafutura kirekire.

      s

      Imbonerahamwe y'ibinyazina ndafutura.

      f

      Ikitonderwa: Ibinyazina ndafutura byitwa kandi ibinyazina ndasigura.

      Umwitozo

      Koresha ibi binyazina ndafutura mu nteruro wihimbiye: undi, indi, ayandi,
      ahandi, ukundi, iyindi, andi, akandi, ubundi, urundi.

      6.7. Ubutabera: Ubuhanga n’ubushishozi bwa
      Salomoni

      r


      Dukurikije uko abantu babona ibintu, akenshi usanga ubutabera bufatwa
      gusa nko kubahiriza amategeko nta kubogama. Ariko burya rimwe na
      rimwe ubutabera buzanwa no kumenya gushishoza ugashyira mu gaciro.
      Kera habayeho umwami w'igihangange wo mu Bayisiraheli akitwa
      Salomoni. Imana yari yaramuhaye ubwenge n'ubuhanga kuko yari
      yarabiyisabye kugira ngo ashobore gutunganya neza imirimo yari
      ashinzwe yo kuyobora abaturage yamushinze, amenye gutandukanya
      ikiza n'ikibi. Yakundaga gukoresha iminsi mikuru agatumira abagaragu
      be akabagaburira akanabaha ibyo kunywa.
      Umunsi umwe yakoresheje ibirori nk'ibyo, abagore babiri baza
      kumureba baburana umwana. Uwa mbere araterura ati:"Mwami wange,
      ndakwinginze ntega amatwi. Nturanye n'uyu mugore tukaba tubana mu

      nzu imwe. Mperutse kubyara umwana w'umuhungu. Hashize iminsi itatu
      na we abyara umuhungu. Mubyumve ko tubana mu nzu twembi, nta wundi
      muntu tubana. Iri joro, umuhungu w'uyu mugore yapfuye azize ko nyina
      yamuryamiye. Hagati mu ijoro, yahengereye nsinziriye, arabyuka, afata
      umuhungu wange wari undyamye iruhande, amwimurira mu buriri bwe,
      afata umwana we wapfuye amuryamisha iruhande rwange. Mu gitondo
      nkangutse, ngize ngo ngiye konsa umwana wange, nsanga yapfuye.
      Hamaze gucya, nitegereje neza nsanga uwo mwana atari umuhungu
      wange nibyariye."
      Akimara kuvuga atyo, wa mugore wundi atangira gusakuza avuga
      ati:"Ntabwo ari byo! Urabeshya umuhungu wange ni we muzima, uwawe
      ni we wapfuye!" Wa mugore watanze ikirego na we ati:" Ni wowe
      ubeshya! Umwana wawe ni we wapfuye, ahubwo rwose uwange ni we
      muzima." Ubwo umwami yakurikiye ibyo bavuga byose nta na kimwe
      cyamucitse. Barangije ni ko kubabwira ati: "Umwe muri mwe aremeza
      ko umwana we ari we muzima, ko uw'undi ari we wapfuye. Undi na
      we akemeza ko uw'undi ari we wapfuye uwe akaba ari muzima. None
      nibanzanire inkota." Inkota barayimuzanira. Ni bwo atanze itegeko
      ko umwana bamukatamo ibipande bibiri, umugore umwe agatwara
      igipande kimwe, undi agatwara ikindi. Nyina w'umwana ata umutwe kuko
      yakundaga umuhungu we cyane. Ni ko kubwira umwami ati: "Mwami
      wange, mbabarira! Aho kwica uwo mwana, nimumuhe uyu mugore ari
      muzima amwijyanire" Wa mugore wundi na we aranga ati:"Oya rwose
      nibamukatemo ibipande bibiri, bityo ntazaba uwawe cyangwa uwange."
      Umwami yahise afata ijambo ategeka ko umwana bamuha umugore
      watanze ikirego kuko ari we nyina w'umwana. Aho abaturage ba
      Salomoni bamenyeye uko yakijije urwo rubanza barabimwubahiye cyane.
      Kandi ni mu gihe Imana yari yaramuhaye impano yo kuba intabera.

      A. Inyunguramagambo

      Sobanura aya magambo ukurikije uko yakoreshejwe
      mu mwandiko maze uyakoreshe mu nteruro ziboneye
      wihimbiye      :kubogama, gushishoza, gushyira mu gaciro,
      guhengera, intabera.

      B. Ibibazo byo kumva umwandiko

      Musubize ibi bibazo byabajijwe ku mwandiko

      1. Ni ba nde bavugwa muri uyu mwandiko?
      2. Ikibazo gihari ni ikihe?
      3. Umwami yitwaye ate mbere yo gukemura ikibazo?
      4. Yavumbuye ate ubeshya n'uvugisha ukuri?
      5. Ubutabera bugaragarira he?

      C. Gusesengura umwandiko

      1. Garagaza ingingo z'ingenzi zigize uyu mwandiko.
      2. Vuga isomo ukuye muri uyu mwandiko.

      D. Kungurana ibitekerezo
      Muri iki gihe tugezemo mwakwitabaza ubuhe buryo kugira ngo
      mukemure iki kibazo aba bagore bombi bari bafitanye?
      E. Kuvuga irindi herezo ry'inkuru rishoboka:
      Tekereza maze uvuge ubundi buryo umwandiko washoboraga
      kurangira butandukanye n'ubwo yarangiyemo.
      F. Gukina bigana:
      Muhimbe agakinamico, muteganye umwami ushyikirizwa ikirego
      n'abagore babiri bari kuburana umwana. Umwami arashyikirizwa
      ikirego n'umwe mu bagore, ahamagaze mugenzi we hanyuma
      baburane.

      6.8. Ikinyazina ngenera

      Soma izi nteruro zikurikira usobanure isano iri hagati
      y'amagambo ahuzwa n'utujambo twanditse mu nyuguti
      z'umukara tsiriri.

      a. Umuhungu w'uyu mugore ni umuhanga mu ishuri.
      b. Kera habayeho umwami w'igihangange wo mu Bayisiraheli
      akitwa Salomoni.
      c. Salomoni yari yarahawe n'Imana imirimo yo kuyobora
      rubanda.
      d. Imana yari yaramuhaye impano yo kuba intabera.
      e. Abaturage ba Salomoni bamenye uko yakijije urwo rubanza
      barabimwubahiye cyane.

      1. Bene aya magambo yitwa ngo iki?
      2. Iyo uyitegereje usanga yitwara ate mu nteruro
      cyanecyane ku mpera zayo?
      3. Ibyo biba gihe ki?

      Inshoza y'ikinyazina ngenera

      Mfashe ko:

      Ikinyazina ngenera ari ijambo rigaragaza nyiri ikintu, nyiri ahantu,
      nyiri umuntu cyangwa nyiri igikorwa... rigahuza amazina abiri
      agaragaza iyo sano kandi yuzuzanya cyangwa izina n'inshinga iri mu
      mbundo byuzuzanya, izina n'ikinyazina nyamubaro, cyangwa izina
      n'itsinda ry'amagambo ritangirwa n'indangahantu. Gihuza kandi izina
      n'ikinyazina nyamubaro. Iyo witegereje ikinyazina ngenera usanga
      gishobora guherwa n'inyajwi ebyiri:-a na -o. Giherwa na a iyo gihuza
      amazina abiri cyangwa izina n'ikinyazina nyamubaro, kigaherwa na
      o iyo gihuza izina n'imbundo cyangwa izina n'itsinda ry'amagambo
      atangirwa n'indangahantu. Iyo gikurikiwe n'ijambo ritangirwa n'inyajwi,
      inyajwi yacyo irakatwa.

      Imiterere y'ikinyazina ngenera
      Ikinyazina ngenera iyo gihuza amazina abiri cyangwa gihuza izina
      n'ikinyazina nyamubaro giherwa na a. Iyo gihuza izina n'imbundo
      cyangwa izina n'indangahantu giherwa na o.
      Imbonerahamwe ikurikira irerekana ibinyazina ngenera mu nteko zose.

      Imbonerahamwe y'ibinyazina ngenera

      g

      d

      Imyitozo

      1. Soma ibi bika bibiri maze utahure ibinyazina byose wize
      ubyuzuze mu mbonerahamwe.

      Akimara kuvuga atyo, wa mugore wundi atangira gusakuza avuga
      ati:"Ntabwo ari byo! Urabeshya umuhungu wange ni we muzima,
      uwawe ni we wapfuye!" Wa mugore watanze ikirego na we ati:"Ni
      wowe ubeshya! Umwana wawe ni we wapfuye, ahubwo rwose
      uwange ni we muzima." Ubwo umwami yakurikiye ibyo bavuga byose
      nta na kimwe cyamucitse. Barangije ni ko kubabwira ati:"Umwe
      muri mwe aremeza ko umwana we ari we muzima, ko uw'undi ari
      we wapfuye. Undi na we akemeza ko uw'undi ari we wapfuye uwe
      akaba ari muzima. None nibanzanire inkota."Inkota barayimuzanira.
      Ni bwo atanze itegeko ko umwana bamukatamo ibipande bibiri,
      umugore umwe agatwara igipande kimwe, undi agatwara ikindi.
      Nyina w'umwana ata umutwe kuko yakundaga umuhungu we cyane.
      Ni ko kubwira umwami ati:"Mwami wange, mbabarira! Aho kwica
      uwo mwana, nimumuhe uyu mugore ari muzima amwijyanire." Wa
      mugore wundi na we aranga ati:"Oya rwose nibamukatemo ibipande
      bibiri, bityo ntazaba uwawe cyangwa uwange."

      2. Kora interuro iboneye wifashishije ibinyazina wavumbuye
      muri ibi bika.

      3. Tondeka neza aya magambo ku buryo ukora interuro
      iboneye:      abaturage-ibikoresho-by'-Porisi-inama-kuzimya-yo
      gutunga-Rwanda-ibanze-igira-y'u-byo-inkongi.

      6.9. Mahoro Keziya yandikiye Rukundo

      f


      d

      d

      Ibibazo byo kumva umwandiko

      Musubize ibi bibazo byabajijwe ku ibaruwa.

      1. Uyu mwandiko ugamije iki?
      2. Utaniye he n'indi myandiko yabanje nk'umwandiko "Ubuhanga
      n'ubushishozi bwa Salomoni"?
      3. Umwandiko uteye utya witwa ngo iki?

      Inshoza y'ibaruwa isanzwe cyangwa ya gishuti

      Abantu bagira uburyo bwinshi bwo guhanahana amakuru. Bashobora
      kuvugana imbonankubone, bashobora guterefonana kimwe n'uko
      bashobora kwandikirana. Abantu bakunze kwandikirana iyo umwe ari
      kure y'undi. Umwana ashobora kwandikira umubyeyi, inshuti ye se.
      Umubyeyi yakwandikira umwana we. Muri uko kwandikirana, uwandika
      aba akeneye kugira icyo abwire uwo yandikiye, kandi anakeneye ko uwo
      yandikiye na we amusubiza muri ubwo buryo bw'inyandiko. Ikinyabupfura
      gitegeka uwandikiwe gusubiza uwamwandikiye. Urwo rwandiko abantu

      bandikirana umwe agezaho undi amakuru ye cyangwa ayamubaza,
      uwo abajije na we akamusubiza akoresheje inyandiko, ni rwo bita
      ibaruwa isanzwe cyangwa ibaruwa ya gicuti. Mu ibaruwa ya gicuti baba
      babwirana cyangwa babazanya amakuru. Indeshyo y'urwo rwandiko
      iterwa n'icyo uwandika akeneye kubwira uwo yandikira. Uwandika avuga
      ibimushimishije kimwe n'uko ashobora kuvuga ibimubabaje cyangwa
      ibimubangamiye, ibyo yabonye cyangwa ibyo yumvise, uko yiyumva, ibyo
      akunda n'ibyo yanga... Uwandika ibaruwa isanzwe yemerewe kuvuga
      byose ariko mu kinyabupfura, akandika ibitunganye.

      Gusesengura ibaruwa isanzwe: Ibice bigize ibaruwa isanzwe

      Dufatiye urugero ku ibaruwa Mahoro Keziya yandikiye inshuti ye
      Rukundo, dusanga ibaruwa ya gicuti ifite ibice bikurikira bigaragaza:

      1. Uwandika n'aho abarizwa byandikwa hejuru mu nguni y'ibumoso
      bw'urupapuro. Muri make ibi umuntu yabyita "Uwandika n'aho
      abarizwa". Icyo gice ni iki gikurikira:

      f

      5. Munsi y'iki gice, haza igika gikubiyemo indamutso uwanditse
      aha uwo yandikiye n'amakuru make ku miterere y'ubuzima bwe
      n'ubw'umuryango. Icyo gice ni iki:

      Uraho urakoma? Nange ndaho ndakomeye. Iwacu bose baraho
      kandi baragutashya. Bahora bakumbaza nkababwira ko nange
      amakuru yawe ntayaheruka. Ngo bashimihwaga n'uburyo
      twafatanyaga mu masomo, tugakorera imikoro hamwe. Gusa
      ubu nabonye abandi bana dufatanya kwiga nimugoroba, ariko
      wowe waramfashaga cyane kuko wari uzi cyane indimi. Abo
      dusigaranye bose usanga mbarusha bikaba ngombwa ko ari nge
      ubasobanurira ariko nge simbungukiraho cyane.

      6. Hakurikiraho igika cyangwa ibika bikubiyemo ubutumwa nyirizina.
      Ubwo butumwa bushobora kuba ari ubutanga amakuru, bushobora
      no kuba ari ubuyabaza. Aha buramenyesha uwandikiwe umunsi
      azasurirwaho n'uwamwandikiye, n'ibyo umushyitsi ateze ku nshuti
      ye. Ibi nta kinegu kirimo, uwandika yabigiriye ko uwo yandikira
      baziranye cyane kandi bakaba basanzwe ari inshuti. Icyo gice ni iki:

      Ikinteye kukwandikira rero ndagira ngo nkumenyeshe ko nzaza
      kubasura ejobundi ku wa kane nimugoroba. Sindamenya neza
      igihe nzakugereraho ariko ndateganya guhaguruka ino aha nka
      saa kenda n'igice. Nkumbuye bya bitaramo bya nijoro muzehe
      na mukecuru baducira imigani. Uwo nibuka cyane ni wawundi wa
      Maguru n'insibika. Ube ubantahirije cyane, mu gihe ntari nahagera
      ngo mbagwe mu nda.

      7. Igika gisezera kirimo n'ibyiza uwandika yifuriza uwo yandikiye. Icyo
      gika ni iki:

      Umbabarire rero nta makuru menshi mfite muri aka kanya.
      Nanditse nihuta cyane kuko nangaga ko Minani nshaka guha iyi
      baruwa anshika ntamugutumyeho. Tashya bose, ni ah'ejo.

      8. Umusozo w'ibaruwa n'umukono w'uwanditse. Icyo gice ni iki
      gikurikira:

      Uwawe utazakwibagirwa,
      MAHORO Kezia.

      Uwandika ibaruwa yitwararika gusiga umwanya ibumoso n'iburyo
      bw'urupapuro kugira ngo uwakira ubutumwa abone aho afata abusoma
      atabuhishe n'intoki kubera kubufatamo. Ibaruwa yanditse neza ibamo
      ibika, ku buryo buri gitekerezo kiharira igika cyacyo. Buri gika gitangira
      umurongo. Hagati y'igika n'ikindi hasigara umurongo utanditsemo.
      Ibaruwa yanditse neza kandi iba ihumeka, ni ukuvuga ko utwatuzo
      tugomba gukoreshwa neza mu nteruro: akitso kagatandukanya ibice
      bibiri by'interuro, akabago kagatandukanya interuro ebyiri, akabazo
      kagasoza interuro ibaza, agatangaro kagasoza interuro itangara,
      cyangwa amarangamutima.
      Byaba byiza hakoreshejwe interuro ngufi kuko zituma igitekerezo
      cyumvikana neza kurushaho.
      Nimwitegereze imbata y'ibaruwa isanzwe iri ku ipaji ikurikiraho,
      muyishushanye, muyifate mu mutwe ku buryo muzajya muyubahiriza
      mu gihe cyose mukeneye kwandika ibaruwa isanzwe.

      f

      6.10. Amagambo aranga igihe

      Itegereze izi nteruro maze utahure ingingo amagambo
      yanditse mu nyuguti z'igikara tsiriri abumbatiye.

      1. Nzaza kubasura ejobundi ku wa kane nimugoroba.
      2. Ubushize ubwo mperuka aho karandyoheye.
      3. Numva ubutaha ningaruka bizarushaho kuba sawa.
      4. Kagufata mu nda iyo ukabyukiyeho mu gitondo.
      5. Ndateganya guhaguruka hano nyuma ya saa sita nka saa kenda
      n'igice.
      6. Nkumbuye bya bitaramo bya nijoro.
      7. Nta makuru menshi mfite muri aka kanya.
      8. Ni ah'ejobundi.

      Imyandikire y'amagambo aranga igihe

      Mfashe ko:

      f

      Umwitozo

      Simbuza amagambo yanditse mu nyuguti z'igikara tsiriri
      andi magambo aranga igihe bivuga kimwe. Ukoreshe
      amagambo make ashoboka.

      1. Hirya y'ejo nzakubwira icyo nzaba naragezeho.
      2. Turaza guhura izuba rigeze ijuru hagati.
      3. Abantu baryama bumaze guhumana.
      4. Ubwo mperuka iwanyu nagiye nishimye.
      5. Ubwo nzagaruka nzasange mwarampishiye imineke.
      6. Turagaruka izuba rirenga.
      7. Uze hatari hacya cyane.
      8. Yangezeho ku gasusuruko.
      9. Nakangutse mu gicuku.
      10. Ibyo byose byabaye izuba riva.

      Isuzuma risoza umutwe wa gatandatu

      Umwandiko: Ubufatanye n'ubwuzuzanye mu muryango

      Kuvuka heza ntako bisa. Kuvuka neza si ibya bose kuko isuku igira isoko,
      naho umwanda ukagira akazu. Ngayo amahirwe ndusha abaturuka
      ahandi nge wavukiye mu gihugu k'imisozi igihumbi, cyakuzemo ibirunga
      kikaba gihorana amahumbezi. Igihugu keramo amaka n'amahore, aho
      bahura bagacyura, ababyeyi bagatega ingori buri munsi.
      Nkivuka nasanze mama na data babana neza, bakunda abana babo,
      bakunda umurimo, bakunda umuco ubaranga, bakunda ukuri. Banga
      ubuhemu, banga mpemuke ndamuke. Badategereza ibitangaza
      bahinnye amaboko, badategereza umwijima ngo babone uko
      bajujubya abiyushye akuya, badategereza akimuhana kaza imvura
      ihise. Birinda kubeshya, birinda guhemuka, baharanira kuvuga rumwe
      n'abavandimwe, baharanira gufatanya n'inshuti. Uwo muco ndawutora,
      nkunda gutega amatwi ibiganiro byabo, nkabakurikira mu murima,
      iteka nkishimira kumva abandi bana bambwira ko ndi inkubaganyi
      nigana ibyo data akora. Nterwa ishema no guherekeza uwambyaye

      mu bitaramo, no mu ruhame aho bamuhamagariye kunga inshuti,
      gukiranura abavandimwe cyangwa kuyobora ubukwe.
      Uko data yabaga atereye ikirago mu museso yizeye ko adusize mu
      bitotsi, narahagurukaga nkamurungurukira mu myenge y'urusika
      rwakingirizaga aho nararaga, nkabona afashe isuka aho yabaga
      imanitse nkumva ko agiye mu murima. Mama yabaga atamutanze
      kubyuka, bakabadukira rimwe, we agafata ikibindi nkumva ko agiye
      ku iriba kuko yahindukiraga ikibindi acyujuje amazi. Yamara kugitura
      agafata imyeyo amaze gutereka inkono ku mashyiga no kumbyutsa
      ngo nshanire. Ubwo ku mutima nkibwira ko abagore ari bo bavunika
      cyane kuko nyuma y'iyo mirimo yose no kutugaburira ibiryo bihiye,
      mama yafataga isuka agasanga data mu murima amushyiriye
      n'impamba. Bikantera kwibaza niba data ashobora kuvoma, cyangwa
      kwikorera ikibindi ntakimene, dore ko ntari nakamubonye akora uwo
      murimo numvaga ari uw'abagore gusa.
      Nkibaza impamvu mama ari we uteka wenyine buri gihe, data
      yiyicariye kandi na we ntacyo byari kumutwara, ndetse ibiryo bigashya
      nta ngorane ahuye na zo. Sinibuka umunsi, imvura yaragwaga
      mama arwaye, aryamye hafi y'amashyiga, ge n'abavandimwe bange
      bankurikira dupfumbase amashyiga kuko umuriro wari mu ziko
      wari muke cyane, mbona data afashe inkono arayoza ayitereka
      ku mashyiga, ashyiramo amazi n'ibiryo, nyuma yicara mu mwanya
      mama yicaragamo atetse, aracanira, ibyo kurya bihiye aratugaburira.
      Kuva uwo munsi numva ko umuntu ari nk'undi, ko batandukanywa
      gusa n'umuteto. Ubwo mpita ntinyuka kubaza data niba ubusanzwe
      hari abagabo bateka kandi bakarurira abana n'umugore. Icyo kibazo
      cyange kirakaza mama aho aryamye maze anyuka inabi, ati:"Sigaho
      kurimanganya wa nshyomotsi we!" Ubwoba n'ikimwaro bimfashe
      nitegereza data wamaze umwanya yiyumvira. Ni ko kumbwira mu
      ijwi ryoroheje ariko ritari ryiza ati:"Ikibabaza umubyeyi wese ni
      ukubyara utazageza ingobyi imugongo kuko umuntu amenya uko
      yaruhije abamubyaye iyo yaruhijwe n'abo yabyaye. Narababyaye
      namwe muzabyare."
      Umunsi umwe guhogorora byahuriranye n'ishya ry'ibigage, dutumira
      inshuti n'abavandimwe. Ku badufashije mu burwayi bwa mama

      twongeraho abasheshe akanguhe bo mu muryango wacu, uruhembo
      rujyana n'umuganura. Abari aho bamaze gushira inyota data aterura
      ijambo ashimira abamufashije umugore we arwaye, arisoza yifuza
      ko ejo hazaza ubwo bufatanye bwasugira bugasagamba mu bantu.
      Uko abatumirwa bagenda bakuranwa mu magambo basubiza imvugo
      yabanje, bose bakagusha ku gitekerezo kiza cyo kwibuka gushimira
      uwabanje ubuntu n'ineza kimwe no gutura abakuru umuganura
      bakishimira uwo mutima mwiza w'ababyeyi bange, babifuriza kuzasiga
      uwo muco utamwaye mu bato. Imyaka nari mfite ntiyanyemerega
      gufata ijambo imbere y'iyo mbaga, bituma ndifatira mu mutima wange
      nibaza impamvu abari aho bose banezerewe.
      Byavuye mu gitabo cya RUGEMA, A., Rwemerikije, ibuye si umugati,
      Urup. 5 — 13.

      I. Ibibazo byo kumva umwandiko
      1. Uvuga muri uyu mwandiko ari mu kihe kigero?
      2. Ni iki yiratira abandi?
      3. Ni izihe ndangagaciro zarangwaga mu muryango
      yavukiyemo?
      4. Ni uwuhe muco akomora ku babyeyi be?
      5. Ni iyihe mirimo yakorwaga muri uyu muryango?
      6. Abagize uyu muryango bubahiriza izihe gahunda za Leta?
      7. Abagize uyu muryango babanye bate n'abaturanyi babo?
      Bigaragazwa n'iki?
      8. Umwandiko urangira ute?
      9. Kuri wowe, iyi nkuru yabereye mu kihe gihugu? Kuki?
      10. Uwahimbye uyu mwandiko yari agamije iki? (gusaba abantu
      kuba inyangamugayo, gukunda umurimo no gufashanya
      kw'ibitsina byombi,
      11. Ni irihe somo uyu mwandiko ugusigiye mu birebana
      n'uburinganire n'ubwuzuzanye bw'ibitsina byombi?

      II. Inyunguramagambo
      A. Iyo bakoresheje izi mvugo zikurikira wumva iki?

      1. Isuku igira isoko.
      2. Umwanda ugira akazu.
      3. Igihugu gihorana amahumbezi.
      4. Amaka n'amahore.
      5. Mpemuke ndamuke.
      6. Badategereza umwijima ngo babone uko bajujubya
      abiyushye akuya.
      7. Badateze akimuhana kaza imvura ihise.
      8. Kunga inshuti.
      9. Ubwo data yabaga atereye ikirago mu museso.
      10. Bakabadukira rimwe.
      11. Inshyomotsi.
      12. Aterura ijambo.

      B. Shaka mu mwandiko imbusane z'aya magambo.
      Gupfa, ibyago, kurumba, gucyura (amatungo), kwanga, ikinyoma,
      ikimwaro, ahihishe, gutandukanya, kugaragaza, kuryamisha

      C. Tanga impuzanyito z'aya magambo:
      1. Isoko 2. Ishema
      3. Kubyara 4. Kwijajara
      5. Ikiniga

      D. Simbuza amagambo yanditse mu nyuguti z'igikara tsiri
      ijambo rimwe bisobanura kimwe.

      1. Ababyeyi bagatega ingori buri munsi.
      2. Badategereza ibitangaza bizaza bahinnye amaboko.
      3. Baharanira kuvuga rumwe n'abavandimwe.
      4. Nkunda gutega amatwi ibiganiro byabo.
      5. Ibyo kurya bihiye aratugaburira.
      6. Ikibabaza umubyeyi wese ni ukubyara utazageza ingobyi
      imugongo.
      7. Bose bibuka gushimira uwabanje ubuntu n'ineza.
      8. Ku badufashije mu burwayi bwa mama twongeraho
      abasheshe akanguhe bo mu muryango wacu.

      III. Ikibonezamvugo
      1. Tahura ibinyazina biri mu mwandiko umaze gusoma
      ubitandukanye mu bwoko bwabyo ubishyira mu
      mbonerahamwe.
      2. Soma interuro zikurikira maze usubize ibibazo
      wabajijwe      .
      a. Nge navukiye mu gihugu k'imisozi igihumbi.
      b. Igihugu keramo amaka n'amahore.
      c. Kuva uwo munsi numva ko umuntu ari nk'undi.
      Amagambo ari mu nyuguti z'igikara tsiriri ni bwoko ki? Kuki
      yanditse gutya?

      IV. Ihimbamwandiko
      Andikira inshuti yawe uyibwira umwandiko wagushimishije mu
      gitabo cy'umwaka wa gatanu w'amashuri abanza n'impamvu
      cyagushimishije. Urangize umugira inama yo gukunda gusoma
      unamwumvisha akamaro kabyo.

      Imyandiko y’inyongera

      Imwe mu mihango y’Abanyarwanda mu mezi
      ya Kinyarwanda

      Mu mpera z’ikinyejana cya cumi na gatanu, umwami Nsibura Nyebunga
      na nyina Nyiransibura, bafatanyije n’Abanyarwanda barwaniraga
      ingoma, bateye u Rwanda bafata ingoma y’ingabe, yari Rwoga icyo gihe,
      bica umwami Ndahiro Cyamatare, umugabekazi n’abandi bakobwa bose
      b’ibwami. Ibyo byabereye mu Kingogo, aho bise i Rubi rw’i Nyundo no
      mu Miko y’Abakobwa ari mu kwezi kwa Gicurasi. U Rwanda rurubama,
      abanzi bararuyogoza, abantu barashira, abasigaye bakuka umutima,
      bata umuco, imihango iribagirana, ibyiza biratuba, ibibi biratubuka.
      Nyuma y’imyaka cumi n’umwe muri ayo makuba, abiswe “abaryankuna”
      bazanye “umutabazi” Ruganzu Ndoli bamuvanye i Karagwe kwa
      nyirasenge Nyabunyana. Ubwo yima ingoma yunamura u Rwanda,
      arwirukanamo abanyamahanga, ahorera se. Kuva ubwo, Abanyarwanda
      batangira kwibuka buri mwaka urupfu rw’umwami Ndahiro Cyamatare
      n’abantu be mu “mihango y’Icyunamo cya Gicurasi.” Uko kwezi kose,
      Abanyarwanda bakaba mu cyunamo, nta bukwe butaha, nta byishimo
      bibaho, ingoma zaracecetse, amapfizi yaravanywe mu nka.
      Nyuma y’imihango ya Gicurasi, mu mboneko za Kamena, ni bwo
      bakoraga “Imihango yo gukura Gicurasi”, ari byo bitaga “kunamuka”
      basohoka mu cyunamo k’icuraburindi rya Gicurasi. Iyo mihango
      yamaraga umunsi wose igakurikirwa n’icyo bitaga “ibirori bya Kamena.”
      Abantu bagakomorerwa bakongera kwishima, ingoma zikongera
      kuvuga, ubukwe bugataha... Ibyo byishimo bikajyana no kwitegura
      imihango y’umuganura yakorwaga muri Nyakanga. Buri mwaka,
      bitangiriye ibwami, hakaba imihango yo kwibuka ibirori byabaye mu
      gihe cyo gusangira umutsima w’amasaka n’uburo byasaruwe bwa
      mbere u Rwanda rumaze “kunamuka” no “kwibohora.” Byabaga ari
      nko gushimira Imana n’abakurambere ndetse n’Abatabazi, Ruganzu
      Ndoli n’Abaryankuna, bagize uruhare mu kuvana u Rwanda muri rya
      curaburindi ubwo igihugu cyari cyoramye, bisa nk’aho cyari cyaraguye
      mu kuzimu, kikaza kuzuka.

      Imihango y’Umuganura yayoborwaga n’abiru b’Abatsobe ari bo bari
      bakuru, ab’Abambogo bo kwa Musana n’abo kwa Myaka. Abiru bo kwa
      Musana ni bo, muri Nzeri, babibaga imbuto z’umuganura (amasaka
      n’uburo) babaga bavanye ibwami muri Kanama. Ayo masaka, bitaga
      “amahore”, yeraga muri Mutarama cyangwa Gashyantare. Abambogo
      bakayavanga n’uburo bakavugamo umutsima witwaga “umurorano”,
      akaba ari wo umwami aryaho ategura “umuganura” nyirizina muri
      Nyakanga.
      Iyo mihango yo muri Mutarama yamaraga gushira, muri Gashyantare
      Abambogo bakaza i Bwami gufata “igitenga”, igitebo kinini cyabaga
      cyubashywe cyane cyavaga ibwami kikajyanwa i Bumbogo, kikaba
      ari cyo bazazanamo amasaka y’umuganura ibwami yabaga yeze muri
      Kamena na Nyakanga, ari yo bitaga amaka. Igitenga cyagendaga iteka
      kivugirwa n’ingoma, kikakirwa neza aho giciye hose, utacyubashye
      akicwa cyangwa akanyagwa. Muri iyi mihango yo muri Nyakanga,
      umwami ubwe ni we watekeraga Rubanda, by’umuhango, akarika, inkono
      yatura agaturira, akavuga umutsima, akagabura, agaha abatware na
      bo bakajya kugaburira ingabo zabo, maze u Rwanda rwose rugasangira
      kivandimwe.
      Iyi mihango yashushanyaga kuvuka, gupfa no kuzuka kwa buri mwaka
      kw’ibintu byose n’abantu. Mu Rwanda, ukuvuka gutangirana n’umwaka
      muri Nzeri, byagera muri Gicurasi, isi igasa nk’iyubamye, yageze mu
      kuzimu, muri Kamena hagatangira icyunamuko, kijyana n’ibyishimo
      by’umuganura, dushimira Imana n’Abakurambere kuzageza mu mpeshyi
      muri Nyakanga na Kanama.

      Inyamaswa zigabana umuhigo
      Umunsi umwe, inyamaswa zirya inyama zahigiye hamwe nuko zica
      impongo. Mu gihe cyo kugabana, intare iza kubona ko zose nizifataho
      itari buhage. Nuko itumira izindi nyamaswa zirimo n’izitarya inyama,
      kugira ngo ize kuzirira. Mu nyamaswa zahageze zitarya inyama harimo
      bakame.
      Izindi zo zumvise intare izitumira mu nama, zirakeka ziti:”Buriya natwe
      irashaka kuturya.” Nuko aho kujya mu nama zirahunga.
      Ubwo inyamaswa zirya inyama zari zagize uruhare mu muhigo zari
      zateranye, zirimo warupyisi, ingwe, n’imbwembwe.
      Nuko intare ibwira warupyisi, iti:”Gabanya izi nyama sha Warupyisi!”
      Warupyisi rwose n’ubwo yari izwiho ubusambo, yagerageje kugabanya
      neza inyama. Ibanza gufata itako iti: “Iri ni iry’umwami nyiri ishyamba.”
      Ifata n’umutima n’umwijima ndetse n’impyiko, iti:”Izi ni iz’umwami nyiri
      ishyamba.”
      Ahasigaye na yo yikurikizaho, ifata akaguru, igashyira ku ruhande iti:
      “Aka ni akange.” Ifata akaboko iti:”Aka ni aka Rwara rw’umugara”:
      ingwe. Ifata akandi kaboko igatererera imbwebwe. Ahasigaye inyama
      zo mu nda na zo igenda izongera ku zo yari yageneye buri nyamaswa.
      Igeze ku nkoro iyisaturamo ibice bitanu. Iravuga iti: “Kubera ko inkoro
      iryoha, buri nyamaswa irabonaho agace.”
      Ubwo intare umwami w’ishyamba aho yari iri, yari irimo guhekenya
      amenyo, yarubiye. Nuko mu gihe Warupyisi itararangiza, irayisimbukira,
      iyikubita ijanja mu jisho irarimena.
      Ifata za nyama yongera kuzirunda, iti: “Nihagire undi ugabanya izi nyama
      neza. Warupyisi ni igisambo. Nta kuntu yatugabanya uko bikwiye.”
      Izindi nyamaswa zose zari aho zigira ubwoba. Zitinya kugabanya izo
      nyama.
      Aho bigeze, intare ibwira bakame, iti:”Gabanya izi nyama sha, kera
      nari nkuziho ubugabo.” Nuko Bakame iratangira ifata inkoro iti: “Izi ni
      iz’umwami kuko inkoro iribwa n’umugabo igasiba undi”. Ifata amaguru

      yombi n’amatako, iti:”Izi ni iz’intare Rutontoma umwami nyira ishyamba.
      Ifata umutima n’umwijima n’impyiko, iti:”Izi ni iza Rwabwiga, umwami
      nyir’ishyamba.” Nuko intare ibibonye iraseka, iti: “ Sha Bakame wigiye
      he kugabanya? “ Bakame iti: “Nabyigishijwe na ririya jisho rya Warupyisi
      rinagana.” Nuko intare irayibwira, iti:
      “Noneho genda ufata izisigaye uhereza izo nyamaswa zindi.”
      Nuko ya ntare yihengekana imihore, izindi nyamaswa zisigara ziguguna
      amagufwa.
      Havamo ingwe, irazanga, ijya kwihigira inyamaswa yayo. Ariko guhera
      ubwo inyamaswa zose zizira Bakame, aho ziyibonye zirayihiga.
      Nguko uko Bakame yatangiye guhigwa n’inyamaswa zose zirya inyama
      kuko yatinye ijisho ry’intare iburizamo izindi nyamaswa.
      Si nge wahera hahera umugani.

      Amagambo mashya yakoreshejwe muri iki gitabo

      Abakurambere: Abasokuruza cyangwa abantu babayeho mbere yacu.
      Abantu bari barakigize indahiro: Baragitinyaga cyane kubera
      ubugiranabi bwacyo
      Abanyarwanda ni bene mugabo umwe: Abanyarwanda ni
      abavandimwe.
      Agakingirizo: Agakoresho korohereye bambika igitsina kugira ngo
      abakora imibonano mpuzabitsina batandura indwara cyangwa
      hakabaho gutwara inda.
      Akabande: Ahantu hashashe munsi y’umusozi.
      Akaga: Ibyago bikomeye.
      Akarenze umunwa karushya ihamagara: Iyo uvuze ijambo
      ridakwiye ntushobora kurigarura ahubwo utangira kugorwa no
      gutanga ibisobanuro ku cyo wavuze.
      Amakimbirane: Amahane, ubwumvikane buke.
      Amakoro:Amaturo kera bajyanaga ibwami cyangwa mu bandi bantu
      bakomeye
      Amanjwe: Amagambo adafite agaciro, amatiku.
      Amarangamutima: Ikimenyane, ugutonesha guterwa n’isano ufitanye
      n’umuntu.
      Ashyira nzira: Atangira urugendo, arahaguruka aragenda.
      Azarengere: Azatabare.
      Barikubura barataha: Barahaguruka, basubira iwabo.
      Bene ako kageni: Gutyo, muri ubwo bwuryo.
      Busunzu: Irindi zina rihabwa ingona.
      Bwangu: Vuba bidatinze.
      Gatumura: Ni ubwoko bw’ibihumyo (ibyoba) byibumbabumbye
      bitumuka ivumbi iyo ubikubise cyangwa se ubiteye umugeri.
      Guca ibintu:Kugira nabi, kwangiza, kugira ibikorwa bibi.

      Guca inyuma uwo mwashakanye: Gukorana imibonano mpuzabitsina
      n’undi muntu mutashakanye rwihishwa.
      Guca iteka: Gutanga itegeko k’umwami.
      Guca ukubiri n’ikintu: Kukigendera kure, kutagikora.
      Gufata umwanzuro: Gutanga igisubizo ku kibazo kiganirwaho.
      Guhaba: Kuyoba cyane, kutamenya aho uri.
      Guhara ishema: Guta agaciro, gusubira inyuma, guta agaciro
      Guhengera: Gucunga.
      Guhezwa: Kwigizwayo, gukumirwa, guhabwa akato.
      Guhohotera: Gukorera umuntu ibikorwa bibangamira uburengnzira bwe.
      Guhondobera: Gusinzira kubera ubushyuhe.
      Guhwitura: Gukosora umuntu ugamije kumwibutsa ibyo ashinzwe
      gukora
      Gukanira: Guhambira ugakomeza cyane.
      Gukiranura: Kuvuga ufite ukuri.
      Gukorera mu bwiru: Kutagaragaza neza ibyo ukora, guhishahisha
      ibintu ntubishyire ku mugaragaro.
      Gukubita ku mutwe: Kwikorera.
      Gukuka: Kuva ku mugezi kunywa amazi ku nka cyangwa izindi
      nyamaswa.
      Gukumira: Kubuza ikintu kuba..
      Gusabwa n’ibyishimo: Kugira ibyishimo byinshi bikagaragarira ku
      maso no mu byo ukora.
      Gushinga imizi: Gukomera cyane bitanyeganyaga.
      Gushira amakenga: Gutinyuka, gushira ubwoba
      Gushira amatsiko: Gusobanukirwa uko ibintu byagenze, kumenya
      neza inkomoko y’ikintu.
      Gushisha: Kubyibuha cyane.
      Gushishikara: gukora ikintu ukitayeho.

      Gushishoza: Banza ushishoze mbere yo kwemeza ufite ukuri.
      Gushoka: Kujya kunywa amazi ku nka cyangwa izindi nyamaswa.
      Gushwitura ibirondwe: Gukura ibirondwe ku nka.
      Gushyira mu gaciro: Kugira ngo babashe gukemura ibibazo
      by’abaturage abayobozi baba bagomba bushyira mu gaciro.
      Gusimbuka makeri: Umukino bakora basutamye bagasimbagurika
      nk’igikeri.
      Gutahiriza umugozi umwe: Gukorera hamwe, kugira intego imwe.
      Gutahura:Kuvumbura.
      Gutamiriza: Kwambara umutako mu ruhanga cyangwa mu ijosi.
      Gutamirizwa: Kwambikwa imitako.
      Gutirimuka: Kuva ahantu hashize akanya gato.
      Gutunga ugatunganirwa: Gutunga bikaguhira, ukabigiramo ibyishimo
      n’umunezero, mbese ukabigiramo umudendezo.
      Gutura ibyemezo hejuru y’abantu: Kugeza ku bantu ibyo bagomba
      gukora utabanje kubabaza icyo babitekerezaho.
      Ibigango: Ingufu, imbaraga z’umubiri.
      Ibihangano: Ibintu byaturutse mu bwenge n’ibikorwa by’umuntu.
      Ibikorwa remezo: Ibikorwa bigamimije kubaka igihugu kugira ngo
      imibereho y’abantu irusheho kuba myiza. Mu bikorwa remezo
      habarirwamo nk’imihanda, amazi, amashanyarazi,...
      Ibirondwe: Udusimba tuba ku nka n’andi matungo tukayanyunyuzamo
      amaraso.
      Ibuguma: Inka ishaje cyane.
      Ifuku: Agasimba kujya kumera nk’imbeba ariko kayiruta ho gato,
      gacukura umwobo muremure mu butaka akaba arimo kaba. Gakunda
      konona imyaka kuko kaguguna imizi y’ibihingwa cyanecyane ibyerera
      mu butaka nk’ibijumba.
      Igenzuramikorere: ibikorwa byo gukurikirana uko imirimo ikorwa.
      Igitambambuga: Umwana muto.

      Igitonyanga mu nyanja : Utuntu duke cyane.
      Ihazabu: Amafaranga acibwa mu rukiko nk’igihano cy’umuntu wakoze
      icyaha.
      Ikimasa Inka y’ingabo.
      Ikinani: Ahantu hadahinze haraye hakamera ibyatsi n’ibihuru.
      Ikinege: Umwana wavutse ari wenyine mu muryango.
      Ikivunge: Abantu benshi.
      Ikiza: Icyago giterwa n’imvura nyinshi cyangwa izuba ryinshi, umuyaga
      mwinshi cyangwa indi mihindagurikire y’isi.
      Imibavu: Ubwoko bw’amavuta ahumura umwuka wayo ugatama hose.
      Iminyago: Ibintu byasahuwe, byafatiwe ku rugamba.
      Imishinga: Ibikorwa biteganyijwe bigomba amafaranga kugira ngo
      bitungane.
      Impamba: Ibiryo umuntu yitwazaga ari ku rugendo rwa kure. Muri iki
      gihe abantu basigaye bitwaza amafaranga.
      Impano: Ibintu bitangwa ku buntu mu rwego rwo gushimisha umuntu.
      Impanuka: Icyago kiza kidateguje.
      Impanuro: Inama ugirwa n’umuntu ugukuriye cyangwa ukurusha kuba
      inararibonye.
      Impinduramatwara: Imikorere mishya, uburyo bwo gukora
      butandukanye n’ubwari busanzwe.
      Impundu: Ni akamo k’ibyishimo bavuza kubera ikintu kiza gikozwe
      mu gihe k’ibirori cyanecyane ubukwe cyangwa mu kwakira umuntu
      bamugaragariza ko bamwishimiye. Mu muco nyarwanda, impundu
      zivuzwa n’abagore.
      Impuzu: Imyenda ya kera yakorwaga mu bishishwa by’ibiti, cyanecyane
      imivumu.
      Impwempwe: Ubwoya abantu bakuru bamera mu gatuza.
      Inshuke: Abana bakiri bato bakiva ku ibere.
      Inda y’ uburiza: Inda ya mbere.

      Indangagaciro: Imigenzereze myiza, ibikorwa byiza umuntu
      ahamagarirwa gukora.
      Ingamba:Ibyemezo bifatwa mu rwego rwo guharanira kugera ku kintu
      runaka.
      Ingengo y’imari: Umubare w’amafaranga igihugu giteganya gukoresha
      mu gihe runaka.
      Inkombe: Ubutaka bukora ku mugezi bukarinda amazi guta inzira yayo.
      Inkongi: Umuriro ugurumana.
      Insimburangingo: ibyuma cyangwa ibindi bikoresho bisimbura
      urugingo rw’umubiri rwatakaye.
      Insumba: Inka y’ingore.
      Insya: Ubwoya abantu bakuru bamera ku gitsina.
      Intabera: Umuntu utabogama, ukoresha ukuri.
      Intaho: Aho umuntu aba.
      Intanga: Ingirabuzima fatizo zikorwa n’imyanya ndangagitsina zivamo
      abana; bivugwa no ku nyamaswa.
      Inyangamugayo: Umuntu w’indahemuka kandi uvugisha ukuri
      akanashyira mu bikorwa ibyo yiyemeje.
      Inyoroshyo: Ruswa.
      Inyunganirangingo: Ibyuma cyangwa ibindi bikoresho bifasha umuntu
      ufite ubumuga mu kumwunganira ku ngingo z’umubiri zidakora neza.
      Iperereza: Ikurikiranwa ry’ibyabaye habazwa ababibonye biba,
      hanegeranywa ibimenyetso.
      Iperereza: Ikurikiranwa ry’ibyabaye habazwa ababibonye biba,
      hanegeranywa ibimenyetso.
      Ipiganwa: Guhangana mu biciro hagatsinda urushije abandi.
      Ipiganwa: Irushanwa rigamije kugaragaza urusha abandi ubushobozi
      mu kintu runaka
      Ishwima: Inyoni zikunda kurya ibirondwe biba biri ku nka.
      Ishyo: Inka nyinshi.

      Isuzuma: Igenzura rigamije kureba amafaranga yakoreshejwe.
      Itadowa: Agatara gakozwe mu bikombe byavuyemo sositomati, karimo
      urutambi, katagira ikirahure, gacumba umwotsi mwinshi iyo gacanye.
      Itsinda: Ihuriro rinini cyangwa rito ry’abantu biyemeje gukorera hamwe.
      Itumanaho: Ni uguhanahana amakuru n’ubutumwa butandukanye
      hagati y’abantu.
      Izina ryange rizwi neza hose: Abantu bose banziho ibyiza.
      Izungura: igikorwa cyo kwegukana uburenganzira n’inshingano ku
      mitungo yasizwe n’ababyeyi bawe.
      Kizimyamwoto: Igikoresho kifashishwa mu kuzimya umuriro, mu gihe
      hari ahahiye.
      Kotsa umuntu igitutu: Kumuhatira gukora ikintu.
      Ku bizigira:Igice cy’akaboko hagati y’inkokora n’urutugu.
      Kubangatana: Guterura ikintu kikurusha ingufu ukagenda wunamirije.
      Kubera ibamba: Kwanga ikintu ugatsemba, gutsimbarara.
      Kubera: Gutanga amanota umuntu atakoreye.
      Kubererekera: Kuvira mu nzira.
      Kubogaboga: Kuzura kugera ku rugara, kuzura cyane ugasendera.
      Kubogama: kudakoresha ukuri, kujya ku ruhande rw’uri mu makosa.
      Kuburagiza: Kuburabuza.
      Kudaheza: Kutagira uwo wigizayo, uwo ubuza amahirwe abandi bafite.
      Kudindira: Kudatera imbere.
      Kudogagira: Kugenda buhoro kubera intege nke.
      Kugabana inka: Kugabirwa inka.
      Kugaruka bwangu:Kugaruka vuba, kudatinda aho wari ugiye.
      Kugisha inama: Gusaba ko abantu baguha ibitekerezo ku kintu runaka.
      Kugishisha inka: Ni ukuzijyana ahantu kure hari ubwatsi zikamarayo
      igihe.

      Kuvutsa ubuzima:Kwica.
      Kumukura:Kumusimbura.
      Kumurika: Kwerekana.
      Kuniganwa ijambo: Kudahabwa umwanya wo gutanga ibitekerezo,
      wo kugira icyo uvuga ku bibazo biriho.
      Kurabukwa: Kubona by’akanya gato, gukubita amaso.
      Kuraga: Kuvuga ijambo cyangwa ugakora inyandiko ivuga uko
      umutungo wawe uzakoreshwa nyuma y’urupfu rwawe.
      Kuraguza: Ni ukujya kubaza umupfumu ibyo udasobanukiwe bijyanye
      n’ibikubaho cyangwa ibizakubaho birenze ibyo twe tubona. Abajya
      kuraguza baba bizera ko abapfumu bafite ububasha bwo kumenya
      ibizaba.
      Kureba igitsure: Kureba umuntu nabi umwereka ko utishimiye ibyo
      avuga cyangwa se akora.
      Kurimanganya:Kuriganya, kutavugisha ukuri.
      Kurohama:Kugwa mu mazi ugaheramo.
      Kurondogora: Kuvuga byinshi ukavuga n’ibidakenewe.
      Kurorongotana: Kugenda uyobagurika kubera ko utazi iyo ujya.
      Kuvubura: Gusohokamo amatembabuzi.
      Kuvuga ni ugutaruka: Kureka ingingo waganiragaho itararangira
      ugafata indi.
      Kuzimira: Kubura ntiwongere kuboneka.
      Kuziririza: Kuba utemerewe gukora ikintu, kukirya, kukica.
      Kuzungura : Gusimbura umuntu.
      Kuzungura : Gusimbura umuntu.
      Kwamamaza:mamaza Ni ukuranga ibicuruzwa byawe ubitaka kugira ngo
      wongere umubare w’ababigura.
      Kwambarana: Gutizanya imyenda umwe akambara iy’undi.
      Kwanika amagufa: Kunanuka cyane.
      Kwifureba:Kwifubika

      Kwihirika: Gushira kw’iminsi.
      Kwikoma isazi: Gukubita isazi ikuguyeho.
      Kwikurugutura: Kwishyira urutoki mu gutwi ukuzibura kugira ngo
      wumve neza.
      Kwimika: Gushyira imbere, guha agaciro gakomeye.
      Kwirara: Kumva ko nta kibazo ushobora kugira ntugire icyo witaho
      cyangwa utegenya.
      Kwisuzumisha: Kujya kwa muganga akagenzura ko utanduye indwara
      cyangwa ko utasamye inda.
      Kwitura ineza: Gukorera neza umuntu ikintu kiza kubera ko na we
      yakugiriye neza mu gihe cyashize.
      Kwitwararika: kwigengesera ngo utagira ibyo wangiza.
      Kwizitura ineza: Gukorera umuntu ikintu kiza kubera ko na we
      yakugiriye neza mu gihe cyashize.
      Mataraga: Mazima atarwaye.
      Mugikungahaze: Mugiteze imbere.
      Nta mpungenge: Nta guhangayika, nta bwoba.
      Ntawuduhutaza: Ntawudusagarira.
      Turatekanye: Dufite amahoro.
      Tutishishanya: Tudatinyana.
      Ubucakwaha: Ubwoya abantu bakuru bamera mu kwaha.
      Ubucuruzi bwa magendu: Ubucuruzi butemewe n’amategeko.
      Ubudahangarwa: Ububasha umubiri ufite mu kurwanya indwara.
      Ubudakemwa: Ukutagira ikibi kikugaragaraho cyangwa ukekwaho.
      Ubugeni: Umwuga wo gukora ibintu binogeye amaso cyangwa
      ibihangano binogeye amatwi.
      Ubuhemu: Igikorwa cy’ubugiranabi ugiriye uwakugiriye neza.
      Ubukambwe: Ubusaza, igihe k’iza bukuru ku mugabo.
      Ubukangurambaga: Ibiganiro byumvisha abantu ububi bw’ikintu kandi

      bibakangurira kukirinda.
      Ubukorikori: Umwuga wo gukora ibintu bitandukanye ubikoresheje
      intoki.
      Ubumuga: Imiterere y’umuntu ufite ubumuga ku mubiri cyangwa mu
      mutwe.
      Uburezi budaheza: Uburezi butavangura abana, bose bakigira hamwe
      baba abafite ibibazo baba n’abatabifite .
      Uburondwe: Udukoko tuba ku nka tukayinyunyuza amaraso.
      Ubushobozi kamere bw’umubiri: Ububasha umubiri ufite mu
      kurwanya indwara wo ubwawo.
      Ubusugire bw’igihugu: umutekano, imiyoborere itavangiwe n’ibindi
      bihugu.
      Ubuziranenge: Ukuba nta ibintu nta bwandu bifite ari bizima nta we
      byagirira nabi
      Ubuziranenge: Ukuba nta ibintu nta bwandu bifite ari bizima nta we
      byagirira nabi
      Ubwenegihugu: Uburenganzira umuntu aba afite ku gihugu kimwemera
      nk’umuturage wacyo.
      Ukuri guca mu ziko ntugushye: Ukuri kunyura mu bintu bikomeye
      ariko kukageraho kukakirwa; ukiri ntushobora kugupfukirana, ukuri
      kuratsinda.
      Umucakara:Umugaragu, umuntu ukoreshwa imirimo y’agahato kandi
      adahembwa.
      Umudendezo : Amahoro asesuye.
      Umugenga:Umuyobozi.
      Umurunga: Umugozi ukomeye wo guhambiriza.
      Umuryango w’Abibumbye: Ni umuryango ubumbye ibihugu bifite
      ubwigenge kandi bikemererwa kuwinjiramo.
      Umuzigo: Umutwaro uremereye.
      Umwangavu: Umukobwa utangiye gupfundura amabere.

      Umwishingizi: umuntu washyizweho ngo ahagararire umwana
      watakaje ababyeyi mu gihe ataragira imyaka y’ubukure.
      Urugerero: Ingando, cyangwa itorero abasore n’abagabo bajyagamo
      ibwami cyangwa mu rugo rw’umutware, bakahitoreza kurengera
      igihugu kandi bagakorera umutware imirimo itandukanye.
      Uruhare: Umwanya umuntu agenera ikintu, icyo agomba kugikoraho.
      Urujijo: Ikintu kidasobanutse, kitumvikana neza.
      Urwikekwe: Amakenga.
      Urwuri: Ahantu hari ubwatsi bwinshi kandi bwiza inka zirisha.
      Uwanga amazimwe abandwa habona: Utifuza ko hagira
      ukwirakwiza ibinyoma ku byo yakoze abishyira ku mugaragaro.
      Uwububa abonwa n’uhagaze: Ukorera mu bwihisho ibintu ariko
      bikanga bikagaragara.
      Yaramuhumurije: Yamumaze ubwoba cyangwa igihunga.
      Yumvise bimurenze: Yumvise birenze uko yabyibwiraga.

      Ibitabo n’inyandiko byifashishijwe

      - Minisiteri y’Amashuri Abanza n’Ayisumbuye, 1982, Twisomere 3,
      Igitabo cy’umunyeshuri, umwaka wa gatatu w’amashuri agamije
      amajyambere y’imyuga, Kigali.
      - Minisiteri y’Amashuri Abanza n’Ayisumbuye, 1988,
      Ikinyarwanda, gusoma no gusesengura imyandiko V.A, igitabo
      cy’umunyeshuri, umwaka wa gatanu w’amashuri yisumbuye, Kigali.
      - Murihano, B., 2005. Ibirari by’Insigamigani. Printer Set.
      - Bigirumwami, A., 2004. Imigani Migufi, Ibisakuzo,
      Inshamarenga. 2ème Ed. Diyosezi De Nyundo.
      - Minisiteri y’ubuzima, (2000), Ibibazo urubyiruko rwibaza ku cyorezo cya
      Sida.
      - Ubuyobozi bw’Integanyanyigisho z’Amashuri Yisumbuye, Izina na
      ntera, Igitabo cy’umunyeshuri, Ukwakira 1988.
      - Rugema Aloys, Rwemerikije: Ibuye si umugati, Book, 1989, Kigali.



  • IBIBAZO BY’ISUZUMA

    Umwaka wa 5 Amashuri abanza                    Isomo:  Ikinyarwanda        

    UMUTWE WA 2: Kwimakaza uburenganzira bwa muntu        

     

    Ikibazo

    Urwego rw’ubushobozi (Bloom Taxonomy)

    Erekana ibintu bine bivugwa mu mwandiko bigaragaza ihohoterwa rikorerwa abana.

    Kwibuka (remember)

    Tanga ingero enye zerekana uburenganzira bw’ibanze buri mwana agomba kugira unazisobanure.

    Kumva / gusobanukirwa (understand)

    1. Muri izi nteruro zikurikira  koramo amatsinda abiri: itsinda A ushyiremo izifite indango yemeza, itsinda B izifite indango ihakana:

    a. Abana bose bafite uburenganzira bwo kurerwa neza.

    b. Umwana utitaweho akura nabi.

    c. Sinakubitwaga ku ishuri.

    d. Nimureke gutoteza abana.

    e. Si inkuru mbarirano.

    2. Kosora amakosa y’imyandikire ari mu nteruro zikurikira:

    a. Gatera numugore we batuye kumusozi.

    b. Nyirubwenge aruta nyiruburyo.

    c. Nahuye na Kamana mbona asa nkurwaye.

    Gushyira mu bikorwa (apply)

    Erekana ingingo z’ingenzi zigize iyi nkuru ishushanyije werekane n’uturango twayo.

    Gusesengura (analyze)

    Vuga muri make icyo uyu mwandiko utwigishije.

    Gusuzuma (evaluate)

    Andika inkuru ivuga ku burenganzira bw’abafite ubumuga uvuge n’ukuntu ubona bwubahirizwa mu gace mutuyemo.

    Guhanga (create)

    • File: 1