P5: Kinyarwanda

Topic outline

• General
  

  General

  • Announcements Forum
• Kwimakaza Indangagaciro Nyarwanda

  1.1. Dukunda igihugu cyacu
  

  
  

  Buri gitondo mbere y'uko twinjira mu ishuri, duteranira imbere y'ibendera ry'igihugu, tukaririmba indirimbo yubahiriza igihugu cyacu. Ubwo turata ibyiza bitatse u Rwanda, tukishimira ko turubanyemo neza, tukaniyemeza kurukorera kugira ngo ingufu zacu ziruteze imbere. Dushimira abakurambere b'intwari bahanze u Rwanda, bakarwagura ndetse bagahashya ubukoroni na mpatsibihugu. Mu ndirimbo yubahiriza Igihugu, twiyemeza kwitangira amahoro no kurinda ibyiza tumaze kugeraho tubikesha ubufatanye bwacu.

  Iyo turirimba iyi ndirimbo numva nishimye, nkishimira ko igihugu cyacu ari kiza kandi gifite amahoro. Mu miryango iwacu turatekanye, mu nzira aho tugenda ntawuduhutaza, ku ishuri twigana tutishishanya. Turiga tugatsinda tubifashijwemo n'abarimu bacu. Sogokuru akunda kumbwira ko Abanyarwanda ari bene mugabo umwe. Ambwira ko tugomba kubana kivandimwe, tugakundana, tugafashanya kandi tugakomera kuri ubwo bumwe bwacu kuko ari ubukungu butagereranywa. Anyumvisha ko tugomba gushyira imbere ko twese turi abana b'u Rwanda, bityo tukarangwa no guhora dutahiriza umugozi umwe. Impanuro ze zandemyemo umutima wo gukunda u Rwanda. Numva ntifuza ko hagira uruvuga nabi cyangwa ngo arubuze amahoro. Sogokuru yanyumvishije ko uwo ukunda umuvuga umutaka, ukamuratira abatamuzi. Kubera izo mpamvu, ndarata u Rwanda kuko ari rwiza rukaba rutwizihiye. Abarutuye turangwa n'urugwiro, abadusanze ntibinuba. Ntibarambirwa kuko tubatambagiza urw'imisozi igihumbi bakanyurwa n'ibihe byiza bidashyuha kandi ntibinakonje.  Amashyamba, imisozi n'ibiyaga bituma duhumeka umwuka mwiza uyunguruye. Amashyamba ya kimeza n'ayatewe n'abarutuye ni intaho y'inyoni nyinshi n'inyamaswa z'amoko anyuranye. Nawe se, ngizo ingagi zisigaye hake ku isi, intare rutontoma umwami w'ishyamba, inzovu, twiga y'umujosi muremure, impara n'imparage, impyisi na rwara, inguge z'amoko yose, kagoma, inkona, inkongoro, sakabaka, inyange n'inyombya, isandi, imisure n'izindi. Sogokuru yampishuriye kandi ko uwo ukunda ukora icyo ashaka. Ukunda igihugu ke aragikorera, agafatanya n'abandi kugiteza imbere mu kigero arimo. Igihugu cyacu ni kiza kuko gifite amahoro, bituma buri wese akora atekanye. Kugikunda ni ukukifuriza amahoro arambye, abagituye twese tukaba tugomba kuyaharanira. Twe abanyeshuri, tugomba kubana neza na bagenzi bacu, tukiga kuko ari cyo ababyeyi badusaba kandi ari na cyo igihugu kidutezeho, ndetse tugaharanira gutsinda. Sogokuru yarambwiye ati: "Mwebwe muri abajyambere, mukomeze muvome ubwenge, maze iki gihugu cyababyaye muzagiteze imbere, mugikungahaze, bityo ibyo muririmba mubishyire mu bikorwa." Sogokuru yankanguriye kwirinda amanjwe, nkitabira gukora icyo nshinzwe, nkirinda icyatuma abantu bashyamirana, bacikamo ibice.

  Sogokuru yansobanuriye ko gukunda igihugu bidasaba kuba uri umuntu mukuru, ahubwo bisaba kwita ku cyo ushinzwe no kutabangamira inyungu rusange. Yanambwiye kandi ko ubufatanye ari intwaro yafashije abakurambere kugera ku byiza turirimba buri gitondo. Ati: "Namwe mukwiye kurangwa no gufashanya, abumva amasomo vuba kurusha abandi bagasobanurira abatayumva, abafite intege bagasindagiza abatazifite, abazima bakita ku barwaye, abanyangufu bakirinda guhutaza abatazifite." Abasangiye igihugu barangwa n'umutima wo gusangira ibyiza bafite, byaba bike, byaba byinshi, kandi bakabifata neza kugira ngo bidasenyuka. Gukunda igihugu si ukwita ku bariho ubu, ahubwo ni ukureba n'abazaza mu gihe kiri mbere. Gukunda igihugu si ukwiyitaho gusa wowe ubwawe ahubwo ni ukwita no ku bandi kuko iyo ugirira abandi ineza, nawe uba uyigirira. Ugira ineza ukayisanga imbere. Agaciro si imyaka ufite, ahubwo ni ibyo ushobora kwigezaho no kugeza ku bandi.

  A. Inyunguramagambo

  Sobanura aya magambo ukurikije uko yakoreshejwe mu mwandiko:

  1. Abakurambere

  2. Turatekanye

  3. Ntawuduhutaza

  4. Tutishishanya

  5 Gutahiriza umugozi umwe
  

  6. Intaho
  

  7. Mugikungahaze
  

  8. Amanjwe
  

  9. Abanyarwanda ni bene mugabo umwe

  Umwitozo w'inyunguramagambo

  Soma, uhuze ijambo rivuye mu mwandiko n’igisobanuro
  cyaryo ukoresheje akambi.

  
  

  B. Ibibazo byo kumva umwandiko

  Musubize ibi bibazo byo kumva umwandiko mu
  magambo yanyu bwite.

  1. Ni ba nde bavugwa muri uyu mwandiko?
  2. Ni iki abanyeshuri bavugwa mu mwandiko bakora buri
  gitondo?
  3. Mu mwandiko batubwira ko uyu mwana uvugwamo iyo
  baririmba iyi ndirimo yumva ameze ate?
  4. Mu mwandiko batubwira ko sekuru w'uyu mwana ari izihe
  nama yamugiriye?
  5. Ni ibiki biranga abatuye u Rwanda bivugwa muri uyu
  mwandiko?
  6. Ni ibiki umuntu ukunda igihugu yakora?
  7. Nk'umunyeshuri ukunda igihugu cyawe ni iki usabwa gukora?

  C. Ibibazo byo gusesengura umwandiko
  1. Vuga ingingo z'ingenzi n'iz'ingereka ziri mu mwandiko umaze
  gusoma.
  2. Ni irihe somo ukuye muri uyu mwandiko.
  3. Ni izihe ngero z'indangagaciro zigaragara mu mwandiko?

  D. Gutanga ibitekerezo mu nyandiko

  
  Andika umwandiko utarengeje amapaji abiri, uvuga ku bikorwa
  biranga umuntu ukunda igihugu ke.

  1.2. Ndabaga umukobwa w’intwari

  
  

  
  

  Ndabaga yavutse ari ikinege. Akiri uruhinja, se yagiye ku rugerero,
  asigarana na nyina, akura atazi se. Akajya abaza nyina aho se yagiye,
  na we akamusubiza ko yagiye ku rugerero akagumayo, bitewe n'uko
  nta muhungu yabyaye wo kumukura, akaba ari nta n'umuvandimwe
  agira wamusimbura.
  Ndabaga atangira kwiga imirimo ya gihungu buhorobuhoro, nko kurasa,
  gusimbuka, gutera icumu, gufora umuheto, kwiruka, mbese imirimo ya
  gihungu yose arayitoza ayimarayo. Nuko Ndabaga ajya no mu bacuzi
  kwisatuza amabere, barangije barayashiririza ngo adapfundura. Nyina
  amubajije icyo abigirira, amusubiza ko agomba kwiga imirimo y'abahungu
  kugira ngo azarengere se. Aho amariye kuva mu bwangavu abwira nyina
  ko ashaka kujya kuramutsa se, akamubona na we akamumenya, ariko

  cyanecyane akamukura ku rugerero. Nyina arabyemera amushakira
  impamba, amuha Abanyabwishaza bagemuriye ababo ku rugerero
  barajyana.

  
  

  Ageze mu rugerero asaba abahungu b'ikigero ke kumwereka umuntu
  witwa Nyamutezi. Abo abajije baramumwereka. Bararamukanya
  baranezerwa. Bukeye Ndabaga abaza se icyatumye adataha, undi
  amusubiza ko yabuze umusimbura kandi ko amaze kunanirwa kubera
  ubusaza. Ndabaga amubwira ko icyamuzanye ari ukumukura maze
  agataha akajya kuruhuka. Umusaza yatekereza ko Ndabaga ari
  umukobwa akumva ko bitashoboka. Mu kumumara impungenge,
  Ndabaga amubuza kuvuga ko ari umukobwa kuko yari yizeye ko imirimo
  ya gihungu yose ayishoboye, kuko yayitoje bihagije. Ubwo yavugaga
  nko kurasa, gutera icumu, kwiruka, gusimbuka...Anamwizeza ko iyo
  atashoboye kumenyera iwabo kuko atari afite abayimwigisha, azayigira
  ku rugerero. Mu kumuhinyuza, Nyamutezi amuha umuheto ngo arebe

  ko yamasha, amushingira intego, Ndabaga arayihamya. Amuha icumu
  amwereka aho aritera. Aho yamweretse araharenza. Amushakira
  abahungu bangana ngo basiganwe, arabanikira. Se abibonye arabishima,
  yemera kumwerekana, nk'umukura we, umugenga w'urugerero
  aramwemerera arataha.
  Ubwo Ndabaga asigara ku rugerero, yiga kwiyereka imyiyereko yariho
  icyo gihe, yose arayimenya. Aba intore nziza arashimwa arakundwa
  cyane! Kubera ko yayoborwaga mu byo akora byose akumvira akitonda
  cyane, bahoraga bamutangaho urugero, bituma atanga abandi kugabana
  inka nyinshi. Abandi babibonye bamugirira ishyari, kuko abarushije
  kugabana inka nyinshi kandi aje vuba. Ubwo harimo n'ab'iwabo bamuzi,
  bakajya bajujura ko Ndabaga abarushije kugabana kandi ari umukobwa!
  Ababyumvise babibwira umwami. Bukeye umwami aramuhamagara,
  amujyana ahiherereye, amubaza niba ari umuhungu, cyangwa se
  umukobwa. Ndabaga ikibazo kiramukomerera pe! Akumva namubwira
  ko ari umuhungu, akamurahiza akarahira, akamubwira kumwambarira
  ubusa agasanga ari umukobwa, biri bumubere icyaha gikomeye ! Yakubita
  agatima kuri se wavuze ko ari umuhungu, na bwo akumva nabihakana biri
  bumubere na we icyaha kuko yabeshye ibwami ! Ndabaga biramuyobera
  arashoberwa. Umwami akomeza kumubaza, undi agira ubwoba, ariko
  bigeze aho ahitamo kumubwiza ukuri ko ari umukobwa kuko ari nta
  kundi yashoboraga kubigenza. Umwami amubwira uburyo ibye byari
  byaramuyobeye kuko yamurebaga agasanga afite ingingo za gikobwa,
  kandi yaba arasa, atera icumu, yiruka, yiyereka, byose akabikorana
  ubwitonzi nta matwara ya gihungu amurangwaho.
  Amubaza icyatumye yiga imirimo y'abahungu, undi amutekerereza
  uburyo se yagiye ku rugerero ari agahinja, akarinda amenya ubwenge
  ataramubona. Mu kubaza nyina igituma atabona se, akamubwira ko
  yagiye ku rugerero, kandi ko adashobora gutaha adafite umukura kuko
  atabyaye umuhungu. Ibi akaba ari byo byatumye yitoza imirimo igenewe
  abahungu kugira ngo azamucungure.
  Umwami amaze kumva amagambo ya Ndabaga, atumiza Nyamutezi,
  amubaza niba umwana we ari umukobwa cyangwa niba ari umuhungu.

  Nyamutezi na we abanza kujijinganya nk'umukobwa we, ariko kuko byari
  ngombwa kuvugisha ukuri, abwira umwami ko ari umukobwa. Abajijwe
  icyatumye ashyira umukobwa mu itorero ry'abahungu, asubiza ko ari
  uko yari amaze kunanirwa kubera ubusaza kandi agasanga umwana
  we yari ashoboye imirimo ya gihungu. Umwami yaramuhumurije,
  yiyemeza kumusezerera agataha, amuha inka nyinshi ariko asigarana
  umukobwa yari yaramuhaye. Nyuma aza kuba umugore w'umwami
  w'inkundwakaza. Kuva icyo gihe, umwami aca iteka ko ibinege bitagira
  gikura bizajya bisezererwa bigataha nta yandi mananiza.

  A. Inyunguramagambo
  

  Sobanura aya magambo ukurikije uko yakoreshejwe
  mu nteruro:
  

  1. Ikinege
  2. Urugerero
  3. Kumukura
  4. Azarengere
  5. Umugenga
  6. Kugabana inka
  7. Yaramuhumurije
  8. Guca iteka
  Umwitozo w'inyunguramagambo
  Tanga interuro ebyirebyiri kuri buri jambo muri aya akurikira:
  1. Ikinege
  2. Kumara impungenge
  3. Umugenga
  4. Umukura we
  5. Itorero
  

  B. Ibibazo byo kumva umwandiko
  

  Musubize ibi bibazo byabajijwe ku mwandiko mu
  magambo yanyu bwite, mutandukura interuro
  zakoreshejwe mu mwandiko uko zakabaye.
  

  1. Ni iki kivugwa muri uyu mwandiko?
  2. Ni iyihe mirimo yari igenewe abahungu muri icyo gihe
  Ndabaga yize gukora?
  3. Ndabaga yabitewe n'iki kwiga imirimo ya gihungu?
  4. Ndabaga abonanye na se yamugejejeho ikihe gitekerezo?
  Umubyeyi we yabyakiriye ate?
  5. Ndabaga ageze ku rugerero yitwaye ate?
  6. Ni iki kigaragaza ko bagenzi be batishimiye iterambere
  Ndabaga yagezeho? Babyitwayemo bate?
  7. Mu kiganiro Ndabaga yagiranye n'umwami ni uwuhe muco
  mwiza mukuyemo?
  8. Ni iki cyatumye umwami aca iteka risonera abavutse ari
  ibinege kujya ku rugerero?
  9. Ni iki wakwigira kuri Ndabaga uhereye ku buryo yashoboye
  imirimo yitwaga iya gihungu ubihuje n'ihame ry'uburinganire
  bw'abahungu n'abakobwa muri iki gihe tugezemo?

  C. Ibibazo byo gusesengura umwandiko
  1. Vuga ingingo z'ingenzi ziri mu mwandiko umaze gusoma.
  2. Tahura ingingo zigaragaza ubutwari ziri muri uyu mwandiko.
  D. Umwitozo w'ubumenyingiro: kujya impaka no kungurana
  ibitekerezo
  Uhereye ku byiciro by'intwari mu Rwanda, uyu mukobwa
  wamushyira mu kihe kiciro? Kubera iki?
  E. Umukoro: gutanga ibitekerezo mu nyandiko
  Andika umwandiko utarengeje amapaji abiri, uvuga ukuntu wumva
  uzaba intwari ishimwa n'ababyeyi, abarezi ndetse n'Igihugu.
  

  1.3. Kurwanya ruswa
  

  
  

  
  

  Itariki ya 9 Ukuboza buri mwaka, yahariwe kurwanya ruswa ku isi hose.
  Ruswa ni uburyo cyangwa igikorwa cyose cyo gukoresha nabi ububasha
  wahawe ku nyungu zawe bwite cyangwa ku z'agatsiko runaka. Ruswa
  igaragara ku buryo bwinshi. Hari uwakira amaturo cyangwa impano
  binyuranye kugira ngo ukunde ukore icyo wagombaga gukora nta
  kiguzi. Ni ukwanga kandi kugira icyo ukora kugira ngo utiteranya. Ni
  ukudakorera igihe ibyo ugomba gukora kugira ngo ukugana namara
  gusiragira kenshi, yibwirize agire icyo akurebera n'ibindi.
  Impamvu ari ngombwa kurwanya ruswa, ni uko ibyo igihugu
  cyagakoresheje mu nyungu rusange byikubirwa na bamwe, bigatuma
  iterambere ridindira. Urugamba rwo kuyitsinda ntirwakoroha buri wese
  atarugizemo uruhare. Kuki se umuntu yatanga ruswa kugira ngo ahabwe
  cyangwa akorerwe icyo yemererwa n'amategeko nta kiguzi, kandi
  abo ayiha baba bahembwa amafaranga ava mu misoro y'abaturage?
  Ntibikwiye kandi ko umuntu yahabwa ibyo atagenewe, byari bigenewe

  abandi babifitiye uburenganzira kubera ko yatanze inyoroshyo cyangwa
  bitugukwaha.
  Ni yo mpamvu mu rwego rwo kurengera inyungu z'abaturage, Leta
  yashyizeho ingamba zitandukanye zo kurwanya ruswa. Muri izo
  ngamba harimo ikoranabuhanga mu gutanga serivisi zinyuranye
  ku baturage. Mu nkiko, hashyizweho uburyo bwo kugenzura uko
  serivisi zitangwa n'ibyemezo bivugwamo akarengane. Hari kandi no
  kugaragaza uburenganzira bw'umuburanyi, n'uwo yiyambaza mu
  gihe ubwo burenganzira abwambuwe. Leta kandi ikangurira abagana
  inkiko n'abakozi bazo kwamagana ruswa no gutangaza umuntu
  wese waka cyangwa agatanga ruswa. Isaba inkiko guca imanza za
  ruswa mu gihe kitarambiranye, no gushyikiriza Urwego rw'Umuvunyi
  abahamwe n'icyaha cya ruswa, kugira ngo amazina yabo atangazwe,
  bityo bakumirwe mu mirimo ya Leta. Hashyizweho kandi gahunda
  ngarukamwaka y'icyumweru cyahariwe kurwanya ruswa n'udusanduku
  tw'ibitekerezo, kugira ngo buri wese atange amakuru yatuma imikorere
  y'inkiko ijya mbere.
  Hashyizweho itegeko rigamije gukumira, kurwanya no guhana ruswa
  n'ibyaha bifitanye isano na yo. Ni yo mpamvu ibigo bitanga serivisi
  bisabwa kugira inyandiko igaragaza uburyo ibyemezo bifatwa,
  kugaragaza igihe ntarengwa mu gufata ibyemezo n'amategeko
  akurikizwa no kubahiriza amabwiriza agenga ipiganwa mu gutanga
  amasoko n'akazi. Ibigo bisabwa kandi kugira ubugenzuzi bw'imikorere
  n'ubw'imicungire y'umutungo, kugaragariza raporo abo igenewe, kugira
  amabwiriza agenga abayobozi n'abakozi, kudasumbanya, kudatinza no
  kutaburagiza ababagana bakeneye gukorerwa imirimo runaka.
  Uwo ari we wese wakiriye cyangwa watse ruswa ku buryo ubwo ari
  bwo bwose, cyangwa yirengagije ibyo amategeko amusaba gutunganya,
  kubera ruswa yakiriye uko yaba iteye kose, agenerwa ibihano birimo
  gufungwa no gucibwa ihazabu.
  Nubwo ingamba zo kurwanya ruswa zigenda ziyongera, abaryi bayo
  na bo bagenda bahindura uburyo bwo kuyirya. Buri muturarwanda
  akaba asabwa kwirinda gutanga no kwakira ruswa mu buryo bwose,
  agatanga amakuru y'uwaka ruswa n'uyitanga. Muri uru rugamba,

  urubyiruko nk'imbaraga z'u Rwanda rw'ejo hazaza rugomba kugira
  uruhare runini mu gukumira ruswa kugira ngo idakomeza kudindiza
  iterambere ry'igihugu.
  Mu bagomba gutungirwa agatoki ahavugwa ruswa, harimo by'umwihariko
  Urwego rw'Umuvunyi kuko rufite mu nshingano kurwanya ruswa
  n'akarengane, kugeza bicitse burundu mu Rwanda. Udashobora kugera
  ku Muvunyi, na we ntaterera iyo ngo abaryi ba ruswa bakomeze
  bidagadure. Hari udusanduku dukunze kuboneka ahantu hatandukanye
  inzego z'ubutegetsi zikorera kugira ngo byorohereze abantu gutanga
  amakuru kuri ruswa mu ibanga. Ruswa ni mbi imunga ubukungu
  bw'igihugu, igatuma serivisi zitangwa nabi, iterambere duharanira
  ntirigerweho

  A. Inyunguramagambo
  

  Mugeregeze gushaka ibisobanuro by'aya magambo
  yakoreshejwe mu mwandiko.
  

  1. Kudindira
  2. Inyoroshyo
  3 Ingamba
  4. Ipiganwa
  5. Kuburagiza
  6. Ihazabu

  Umwitozo w'inyunguramagambo
  

  Tanga andi magambo avuga kimwe nk'amagambo
  akurikira:
  

  1. Ruswa
  2. Kurwanya
  3. Ingamba
  4. Kudatinza
  5. Gutungirwa agatoki
  6. Guterera iyo

  7. Kwidagadura
  8. Kumunga

  B. Ibibazo byo kumva umwandiko
  

  Musubize ibi bibazo byabajijwe ku mwandiko mu
  magambo yanyu bwite, mutandukura interuro
  zakoreshejwe mu mwandiko uko zakabaye.
  

  1. Ruswa ni iki?
  2. Ni ubuhe buryo butandukanye bukoreshwa mu gutanga ruswa?
  3. Sobanura uburyo gutanga no gufata ruswa bishobora
  kudindiza iterambere ry'igihugu?
  4. Ni kuki tugomba kurwanya ruswa?
  5. Ni ibihe bihano bihabwa uwakiriye cyangwa uwatanze ruswa?
  6. Ni izihe ngamba zafashwe murwego rwo kurwanya ruswa?
  7. Ni ibiki buri muturage yakora mu rwego rwo kurwanya ruswa?

  C. Ibibazo byo gusesengura umwandiko
  1. Vuga ingingo z'ingenzi ziri mu mwandiko umaze gusoma.
  2. Kora inshamake y'uyu mwandiko.
  D. Umwitozo w'ubumenyingiro: Kungurana ibitekerezo
  Uri umunyeshuri wiga mu mwaka ka gatanu w'amashuri abanza.
  Ni uruhe ruhare wumva wagira mu rwego rwo gukumira ruswa no
  kuyirwanya?
  E. Umukoro: Gutanga ibitekerezo mu nyandiko
  Hanga umuvugo uvuga ibibi bya ruswa ku buryo wawujyana mu
  marushanwa yo ku munsi wahariwe kurwanya ruswa mu Rwanda.
  

  1.4. Gukorera mu mucyo
  

  
  

  
  

  Burya kuganira n'abantu bakuru ni ibintu byiza cyane. Sinari nzi icyo
  gukorera mu mucyo ari cyo, nabibwiwe na sogokuru.
  Rimwe naganiriye na sogokuru maze ampa impanuro agira ati: "Mwana
  wange, nongeye kubigusaba nkomeje, uzabe umugabo wange umugayo.
  Uzirinde kurimanganya. Uzirinde gukoresha amarangamutima,
  urangwe no gushishoza, ukuri n'ubutabera. Muri make, uzaharanire
  kuba inyangamugayo kandi ukorere mu mucyo". Kubera ko ntari
  nasobanukiwe neza n'ibyo ambwira, ndamubaza nti: "Gukorera mu
  mucyo ni iki? Bisabwa ba nde? Bikorwa gute?"
  Sogokuru arambwira ati: "Gukorera mu mucyo ni ukuvugisha ukuri no
  kudahishahisha ibyo ukora. Ntibaca umugani se ngo 'uwububa abonwa
  n'uhagaze.' Burya ibyo ukorera mu bwihisho biba ari bibi kandi biratinda
  bikagaragara." Gukorera mu mucyo rero ni uguhishurira abandi ibyo
  ukora no kwemera ko bakugenzura ku buryo bashobora gutahura no
  kugaragaza amakosa wakoze. Waba kandi warakoze neza na byo

  bikamenyekana, ku buryo bibera abandi urugero kandi ukanabishimirwa.
  Ikigamijwe mbere na mbere ni ugutuma abandi bakugirira ikizere.
  Gukorera mu mucyo rero ni ukwirinda kubera cyangwa kurenganya.
  Abanyarwanda baca umugani ngo 'Uwanga amazimwe abandwa
  habona" kandi ngo "Ukuri guca mu ziko ntugushye." Gukorera mu mucyo
  ni ukwanga amazimwe no kugaragaza ko ukoresha ukuri.
  Abantu ba mbere basabwa gukorera mu mucyo ni abayobozi. Ubuyobozi
  bukorera mu mucyo bushyira ahagaragara ibyo bukora n'impamvu
  bikorwa; bugaragaza ugomba kubikora, n'icyo bigamije. Niba umuyobozi
  afashe ibyemezo ni nk'urugero, nagaragaze impamvu yatumye abifata.
  Niba hari imishinga iriho yagenewe amafaranga nayigaragaze,
  agaragaze amafaranga nyayo ayiteganyirijwe. Niba yarashyizwe mu
  bikorwa agaragaze ayayitanzweho, mbese anatume amakuru yose
  abyerekeye ashobora kugerwaho.
  Mu butabera ho birasanzwe ko urubanza rugombwa gucirwa mu ruhame.
  Igihe hari abantu bagize icyo bapfa bakaregana mu bunzi cyangwa mu
  rukiko, urubanza rugomba gucirwa mu ruhame, kugira ngo abantu bose
  babone ko uwarenganywaga yarenganuwe.
  Burya no mu ishuri hagomba kubaho gukorera mu mucyo. Abanyeshuri
  bakunze kutemera amanota babonye cyane cyane iyo batsinzwe. Kugira
  ngo ibyo bitabaho, umwarimu aba akwiye gufatanya n'abanyeshuri
  gusubiza ibibazo byatanzwe mu mikoro inyuranye, abanyeshuri bakabona
  uko byakosowe maze bakishirira amakenga. Abanyeshuri bagomba kandi
  kugira uruhare mu micungire y'ikigo, bakamenya umutungo wacyo n'uko
  ukoreshwa.
  Buri muntu ku giti ke, agomba gukorera mu mucyo kuko kuvugisha
  ukuri bireba buri wese. Umuntu ukorera mu mucyo ni we witwa
  inyangamugayo kuko atishisha gushyira ahagaragara ibikorwa bye
  byiza. Umucuruzi ukorera mu mucyo atanga imisoro uko bikwiye,
  ntiyishore mu bucuruzi bwa magendu.
  Gukorera mu mucyo ntibisaba ibintu bikomeye. Ku bayobozi, gukorera
  mu mucyo ni ugushyira ahagaragara ibikorwa bakorera abaturage,
  ndetse bakanabibatangariza batagombye kubibasaba. Bagomba rero
  kutimana amakuru ku byo bakora kuko baba babikorera abaturage.

  Iyo babihisha, ni uko biba birimo ruswa, ikimenyane cyangwa kunyereza
  umutungo w'Igihugu.
  Banyeshuri rero, nimukunde gukorera mu mucyo kandi mubiharanire.
  Muzage mutangaza ibyo mubona bitagenda neza muzaba mushyigikiye
  ko ukuri kujya ahagaragara.

  A. Inyunguramagambo
  

  Mugeregeze gushaka ibisobanuro by'aya magambo
  yakoreshejwe mu mwandiko.
  

  1. Impanuro
  2. Kurimanganya
  3. Inyangamugayo
  4. Gutahura
  5. Ubucuruzi bwa magendu
  6. Sobanura iyi migani yakoreshejwe mu mwandiko:
  a) Uwanga amazimwe abandwa habona
  b) Ukuri guca mu ziko ntugushye
  c) Uwububa abonwa n'uhagaze.

  Umwitozo w'inyunguramagambo

  Tanga andi magambo avuga kimwe nk'amagambo
  akurikira:
  

  1. Kubera
  2. Kurenganya

  B. Ibibazo byo kumva umwandiko
  1. Ni iyihe nsangamatsiko iri kuvugwa muri uyu mwandiko?
  2. Ni izihe nama sogokuru yagiriye umwanditsi w'uyu mwandiko?
  3. Ni ibihe bibazo uyu mwana yabajije sekuru?
  4. Ubona sekuru yaramushubije ku bibazo byose yabajije?
  5. Gukorera mu mucyo ni iki?
  6. Kuki tugomba gukorera mu mucyo?
  7. Ni gute mu ishuri dushobora gukorera mu mucyo?
  

  C. Umwitozo w'ubumenyingiro: kungurana ibitekerezo
  1. Usibye ibikorwa bivugwa mu mwandiko wasomye nta bindi
  bigaragaza uko abantu bakorera mu mucyo watanga?
  2. Usibye akamaro ko gukorera mu mucyo kavugwa mu
  mwandiko wasomwe nta kandi kamaro ko gukorera mu mucyo
  wavuga?

  D. Umukoro
  Andika inkuru ivuga ku bikorwa biranga gukorera mu mucyo ndetse
  n'akamaro ko gukorera mu mucyo.
  

  1.5. Ingingo z’ingenzi zigize umwandiko
  Mu matsinda nimwongere musome umwandiko "Gukorera mu
  mucyo," maze mukoresheje ikaramu y'igiti, mugende muca
  akarongo ku bitekerezo by'ingenzi biwugize.
  1. Nimusubize ibi bibazo.
  a. Ibitekerezo by'ingenzi mwasanze ari bingahe? Ni ibihe?
  b. Mwabibonye gute?
  c. Mwasanze se ibitekerezo by'ingenzi ari byo byubatse
  insanganyamatsiko ivugwa mu mwandiko?
  d. Mwabibonye mu kihe gice mu bice by'ingenzi bigize
  umwandiko?
  e. Mubona se ari byo twakwita ingingo z'ingenzi zigize
  umwandiko?
  f. Mugiye kuzandika mwazandika mute?
  

  Umwanzuro
  C. Umwitozo w'ubumenyingiro: kungurana ibitekerezo
  1. Usibye ibikorwa bivugwa mu mwandiko wasomye nta bindi
  bigaragaza uko abantu bakorera mu mucyo watanga?
  2. Usibye akamaro ko gukorera mu mucyo kavugwa mu
  mwandiko wasomwe nta kandi kamaro ko gukorera mu mucyo
  wavuga?
  D. Umukoro
  Andika inkuru ivuga ku bikorwa biranga gukorera mu mucyo ndetse
  n'akamaro ko gukorera mu mucyo.
  1.5. Ingingo z’ingenzi zigize umwandiko
  Mu matsinda nimwongere musome umwandiko "Gukorera mu
  mucyo," maze mukoresheje ikaramu y'igiti, mugende muca
  akarongo ku bitekerezo by'ingenzi biwugize.
  1. Nimusubize ibi bibazo.
  a. Ibitekerezo by'ingenzi mwasanze ari bingahe? Ni ibihe?
  b. Mwabibonye gute?
  c. Mwasanze se ibitekerezo by'ingenzi ari byo byubatse
  insanganyamatsiko ivugwa mu mwandiko?
  d. Mwabibonye mu kihe gice mu bice by'ingenzi bigize
  umwandiko?
  e. Mubona se ari byo twakwita ingingo z'ingenzi zigize
  umwandiko?
  f. Mugiye kuzandika mwazandika mute?

  Buri mwandiko uba ufite insanganyamatsiko wubakiyeho kandi ukaba
  ufite ibitekerezo ushaka kugeza ku bawusoma. Kugira ngo umwandiko
  ushobore kumvikana neza, ibyo bitekerrezo biba bikurikirana kandi
  byuzuzanya kuva ku ntangiriro y'umwandiko kugeza ku mpera yawo.
  Izo ngingo z'ingenzi akenshi ni zo ziba zigize ibika bigize umwandiko,
  ariko hari igihe ingingo imwe iba ndende ikaba yashyirwa mu bika
  bibiri cyangwa birenga.
  

  UMWANZURO
  

  Iyo wasomye neza umwandiko ukawumva, izo ngingo z'ingenzi ni zo
  usigarana mu mutwe.
  Kuzitahura biroroshye kuko ziba zihuye n'ibitekerezo byatanzwe
  n'umwanditsi. Mu kwandika ingingo z'ingenzi zigize umwandiko,
  bazigaragarisha utunyerezo cyangwa nomero.

  Umwitozo wo gusesengura umwandiko
  

  1. Vuga ingingo z'ingenzi ziri mu mwandiko umaze gusoma.
  2. Kora inshamake y'uyu mwandiko.

  1.6. Inshamake y’umwandiko
  

  Muhereye ku ngingo z'ingenzi mwatondekanyije, nimugende
  muzihuza mukore interuro ziboneye kandi zumvikanisha neza
  ibitekerezo bizikubiyemo.
  

  Inshamake y'umwandiko "Gukorera mu mucy".
  

  Sekuru w'umwana yamuhaye impanuro agira ati: "Uzaharanire gukorera
  mu mucyo ube inyangamugayo." Nuko umwana amubaza gukorera mu
  mucyo icyo ari cyo, abasabwa gukorera mu mucyo abo ari bo, n'uburyo
  bikorwa.
  Sekuru amusobanurira ko gukorera mu mucyo ari ukugendera ku kuri
  no gushyira ahagaragara ibyo ukora. Abo bisabwa cyane ni abayobozi
  kuko baba bahagarariye inyungu z'abaturage. Mu butabera ho ni ihame
  kuko urubanza rugomba gucibwa abantu bose bareba. Mu mashuri na ho
  birakwiye kuko abanyeshuri baba bagomba kwerekwa uko bakosowe,
  kandi bagahabwa uruhare mu micungire y'ikigo cyabo. Buri muntu rero,
  wese asabwa gukorera mu mucyo kuko ari byo bituma agaragara nk'
  inyangamugayo.
  Gukorera mu mucyo biroroshye kuko icya ngombwa ari ukureka
  amakuru y'ibyo ukora akajya ahagaragara ndetse ukagira uruhare mu
  kuyatangaza.

  Ibibazo byo gusubiza:
  

  1. Mwabigenje mute kugira ngo mukore interuro zumvikana muri ibyo
  bitekerezo by'ingenzi?
  2. Mumaze gukora umwandiko muri izo nteruro, murabona hari
  isano ufitanye n'umwandiko muremure izo ngingo z'ingenzi zakuwemo?
  3. Uwo mwandiko mwabonye ureshya ute, mugereranyije n'uwo
  mwakuyemo ibitekerezo by'ingenzi mwahurije mu wo mumaze
  gukora?
  4. Muhereye ku burebure bwawo mwawita iki?
  5. Noneho muhereye ku byo mumaze gusoma, mwavuga ko inshamake
  ari iki? Ihinamwandiko ryo se ni iki?
  6. Mwabigenje mute kugira ngo mwubake uwo mwandiko ku buryo
  ibyo mwagendeyeho mwabyita amabwiriza agenga icyo gikorwa
  mwakoze?
  7. Ni iyihe myanzuro mwafata ku byo mumaze gukora?

  1. Inshoza y'inshamake y'umwandiko
  

  Inshamake y'umwandiko ni umwandiko mugufi wumvikana neza
  ubumbye ingingo z'ingenzi z'umwandiko wari muremure. Iyo wandika
  inshamake ugenda ushyira ibyungo, ibika n'andi magambo akenewe
  mu ngingo z'ingenzi wabonye kugira ngo ube umwandiko w'imbumbe,
  atari interuro imwe iri ukwayo indi ukwayo. Uwo mwitozo ni wo witwa
  "ihinamwandiko."

  2. Inshoza y'ihinamwandiko
  

  Ihinamwandiko ni ijambo ribumbye amagambo abiri: ihina riva ku
  nshinga "guhina" isobanura "kugira ikintu kigufi cyangwa kuvuga
  ibyabaye muri make"; hari kandi n'ijambo
  "umwandiko" risobanura inkuru yanditse.
  Ihinamwandiko ni ukuvuga cyangwa kwandika muri make ibyavuzwe
  mu mwandiko udahinduye ibitekerezo byawutanzwemo.
  Ukora ihinamwandiko ahera ku bibazo umuntu yagenda yibaza
  biganisha ku bisubizo birimo ingingo z'ingenzi zigize umwandiko.

  Iyo uhina umwandiko cyangwa uvuga ibyavuzwemo mu nshamake, ni
  ingingo z'ingenzi uvuga.

  3. Amabwiriza y'ihinamwandiko
  

  1. Gusoma witonze, inshuro ebyiri cyangwa eshatu umwandiko
  ugomba guhina.
  2. Gusoma igika ku kindi, ugaragaza ingingo z'ingenzi zigize buri
  gika;
  3. Kwita ku gihe umwandiko wahimbiwemo (impitagihe, inzagihe,
  indagihe).
  4. Uhina akoresha amagambo n'imvugo bye, ariko ntagomba
  guhindura ibitekerezo biri mu mwandiko ahina ngo yivugire
  ibye.
  5. Iyo nta burebure bwagenwe, inshamake igomba kungana na
  kimwe cya kane cy'uburebure bw'umwandiko.

  Iyo ari ngombwa gukora inshamake yanditse:
  - Nta magambo ahinnye, nka cg, amaf.,... bigomba gushyirwa mu
  nshamake kugira ngo ubone uko wandika ibintu byinshi.
  - Nta kwandika mu mibare.
  - Irinde gushyira nomero cyangwa utunyerezo ku bika bigize
  inshamake kuko icyo gihe zaba ari ingingo z'ingenzi uri kurondora.

  Umwitozo:
  Hina umwandiko "Dukunda igihugu cyacu" mu mirongo itarenze
  icumi
  

  1.7. Igitekerezo cya Nyamutegerakazaza
  

  
  

  
  

  Umugabo Nyamutegerakazaza wari utuye i Gihinga na Gihindamuyaga
  yashatse umugore, ariko mu gihe yari atwite ari hafi kubyara, umugabo
  ararwara, indwara imugezayo. Ageze aho ajya kuraguza, bamubwira
  ko umugore we atwite inda y'umuhungu, ariko ko atazamubona, kuko
  azavuka yarapfuye.
  Nyamutegerakazaza yumvise ko agiye gupfa ntiyacika intege, ahubwo
  atangira gutekereza icyo yakora kugira ngo ateganyirize umwana we.
  Nuko yigira inama yo gusiga amusabiye umukobwa, akanamukwerera,
  kugira ngo namara gukura atazabura umugore cyangwa akabura
  umusabira.
  Bukeye, Nyamutegerakazaza areba inka z'imbyeyi n'ibimasa, areba,
  intama, areba ihene, amasaka, impu n' impuzu nyinshi, ashaka abagaragu
  bo kubimutwaza. Nuko ashyira nzira, ajya gushaka aho yasabira
  umwana wari ukiri mu nda.
  Ngo bagere imbere, abona ifuku yafashwe n'umutego. Arayitegura,
  arangije ayiha amasaka irahembuka. Igiye kugenda iramubaza, iti:

  "Witwa nde ko ungiriye neza?" Arayibwira. Na yo iramubwira iti: "Genda
  igihe nikigera nzitura iyi neza ungiriye."
  Barakomeza, bageze imbere bahura n' imbeba zishonje ziri kuguguna
  ibyatsi. Zibonye amasaka ziramusaba ziti: "Dufungurire!" Aziha amasaka
  n' impu n'impuzu. Agiye kugenda ziramubaza ziti: "Wa mugabo we witwa
  nde ko utugiriye neza?" Arazibwira. Ziti: "Genda umugeni uzamubona
  kandi igihe nikigera tuzitura umwana wawe iyi neza utugiriye."
  Nyamutegerakazaza arakomeza aragenda. Ageze mu ishyamba, ahura
  n'intare ishaje, itagishoboye guhiga. Intare iramubwira iti: "Wamfunguriye."
  Nyamutegerakazaza ayiha akamasa. Mbere y'uko igafata, iramubaza iti:
  "None ko ungiriye neza witwa nde?" Nyamutegerakazaza arayibwira,
  ati:"Ndi Nyamutegerakazaza nturutse i Gihinga na Gihindamuyaga,
  ngiye gukwerera umwana ukiri mu nda." Intare iramubwira iti: "Genda
  umugeni uramubona."
  Yigiye imbere ahura n’ isazi n’ ishwima. Isazi zimusaba kuziha impu
  zikanyunyuzamo ibizitunga, naho ishwima zimusaba gushwitura
  ibirondwe ku nka yari ashoreye. Nyamutegerakazaza asaba abari
  bamutwaje guhagarara. Ahambura impu aziha isazi zitururaho, naho
  ishwima zishwitura ibirondwe ku nka zirahaga. Birangije, biti: "Noneho
  twibwire, tuzakwiture iyi neza utugiriye. Nyamutegerakazaza abibwira
  izina rye. Biti: "Genda rero umugeni uramubona."
  Nyamutegerakazaza, n'abikorezi be bakomeza urugendo. Aza guhura
  n' umugabo uvuye mu rugo rwe, na we yari afite umugore utwite inda
  y’ uburiza. Nyamutegerakazaza aramusuhuza, arangije aramwibwira
  amubwira n' ikimugenza. Umugabo ati:"Nta mukobwa mfite, icyakora
  umugore wange aratwite."Undi ati: "Yewe! Iyo nda ni yo nshaka, kuko
  n' uwo nsabira ntaravuka. Ndagukwera, maze nubyara umukobwa
  uzamushyingire umwana wange." Umugabo ati: "Ibyo na byo! Nyihera
  inka, umugeni ndamukwemereye. Yaba uzavuka mu nda umugore wange
  atwite cyangwa uzakurikiraho."Nuko amutura amayoga, baranywa,
  arangije amuha inka yo kumukwera, barikubura barataha.
  Nyamutegerakazaza ageze mu rugo ahamagara umugore we,
  aramubwira, ati: "Dore nagiye ngirira neza abantu bose, n'ibintu
  byose. Izina ryange rizwi neza hose. None uzabyara umwana

  w'umuhungu narapfuye, ntuzagire izina umwita, bazage bamwita mwene
  Nyamutegerakazaza." Umugore arikiriza.
  Nyamutegerakazaza ageze imuhira, amara iminsi mike arapfa. Bitinze
  umugore we abyara umwana w'umuhungu ntiyamwita izina koko.
  Umwana arakura, agera ubwo aba umusore, bakajya bamwita.
  "mwene Nyamutegerakazaza". Amaze kuba umusore aza kubaza
  nyina ati: "Data aba hehe?" Nyina aramusubiza ati: "So yarapfuye."
  Umwana yongera kumubaza ati: "Ese yitwaga nde? " Nyina ati: "Yitwaga
  Nyamutegerakazaza. Yari yaragiye inyuma y'ishyamba, asiga agushakiye
  umugeni, avuyeyo aherako arapfa." Umwana ati: "Nzajya kureba aho
  hantu data yajyanye inka zo kunkwerera."
  Bukeye umwana afata impamba, arahaguruka ajya kureba aho se
  yasize amusabiye umugeni. Aragenda, agiye kugera ku ishyamba
  ahura n'ifuku. Ziramubaza ziti: "Witwa nde wa musore we ko tubona
  ujya gusa na wa mugabo watugiriye neza?" Arazibwira ati: "Ndi
  mwene Nyamutegerakazaza." Ifuku ziti: "Genda ariko umenye ko aho
  ugiye bazakurushya, uzemere uruhe. Nibakohereza guhinga, uzageyo
  uzahadusanga." Arazishimira, arangije akomeza inzira y'ishyamba, ifuku
  na zo zinyura mu myobo, ziramukurikira.
  Yigiye imbere ahura n' imbeba ziti: "Uri nde?" Arazibwira. Imbeba
  zitema ishyamba arahita. Zirangije ziramuherekeza, zimwereka urugo
  se yamusabiyemo umugeni. Nuko ahageze baramuzimanira, barangije
  baramubaza bati: "Uri nde ko tutakumenye?" Arabasubiza, ati: "Ndi
  mwene Nyamutegerakazaza waje gukwa inda." Babyumvise barumirwa,
  kuko umugeni we bari baramushyingiye ahandi. Ni ko kwigira inama
  yo kumurushya kugira ngo bamunanize, atahe atamubonye.
  Nuko basaba abashumba kugishisha inka zose, kugira ngo bamubwire
  ko inka se yabakwereye yari irwaye igahita ipfa, ko nta nka n'imwe
  ibarizwa muri urwo rugo. Abashumba bakigeza inka mu ishyamba,
  imvura irashoka. Intare yari yabimenye iratontoma, itera abashumba
  ubwoba, barazishorera bazisubiza mu rugo. Mu gihe bari batangiye
  kubimubwira babona inka zose zirahasesekaye.
  Babonye ibyo bidakunze, bamuha ikigeragezo, bati: "Noneho muri iri
  shyo ry'inka, genda utwereke izikomoka ku yo so yakoye." Mwene
  Nyamutegerakazaza abyumvise arumirwa, kuko atari azizi. Muri ako

  kanya, ishwima imunyura hejuru iguruka, iramwongorera, iti:" Inka
  tugiye kugwaho uvuge ko ari zo zikomoka ku yo so yakoye." Umusore
  ajya mu ishyo, inka ishwima iguyeho akayikoraho, arinda azihetura
  atibagiwemo n'imwe.
  Bamuha ikindi kigeragezo bati: "Maze rero ntitwashyingira umukobwa
  wacu umugabo uzamwicisha inzara. Dore isuka, ugende uhinge uriya
  mushike, nukunanira, witahire." Umusore isuka arayifata. Bamweretse
  umushike arumirwa, kuko uburyo hari hanini, ntiyari gushobora
  kuharangiza mbere y'uko agera mu gihe cy'ubukambwe. Nyamara apfa
  kujyamo aratangira ararima. Muri ako kanya, za fuku zanyuze iy'ikuzimu
  ziba zirahasesekaye, ziramufasha, mu kanya wa mushike wose uba
  uhindutse intabire.
  Babibonye batumaho umugore we iyo bari baramushyingiye, azana
  n'abana yari amaze kuhabyarira. Bazana abagore benshi, barimo uwo
  se yamukwereye babakoranyiriza hamwe. Baramubwira bati: "Dore
  aba bagore barimo uwo so yagukwereye, numumenya ukamufata
  akaboko, turamuguha umujyane. Isazi imujya mu gutwi iti: "Uwo ngwa
  ku jisho akikoma ku gahanga, abe ari we ufata akaboko." Nuko wa
  musore arabegera, agenda asa n'ushishoza nk'ubazi neza, agiye kubona
  abona uwo isazi iguye ku jisho, yikomye ku gahanga amufata akaboko
  aseka, ati: "Uyu ni we wange." Umugore na we aramuhobera, basabwa
  n'ibyishimo, abari aho bose babaha amashyi n'impundu.
  Nuko bengesha amayoga, babanza gusubiza uwari umutunze ibyo yari
  yarakoye, barangije baramushyingira. Bamuha inka, bamuha imyaka,
  bamuha abikorezi baramuherekeza atwara umugore we n'abana be yari
  amaze kubyara, aratunga aratunaginirwa.
  Ineza iratinda ntihera.
  Gira so yiturwa indi.
  Akebo kajya iwa Mugarura.

  A. Inyunguramagambo
  

  Nimushake ibisobanuro by'aya magambo mukurikije
  uko yakoreshejwe mu mwandiko:
  

  kuraguza, ashyira nzira, kwitura ineza, ishwima, gushwitura ibirondwe,
  inda y'uburiza, izina ryange rizwi neza hose, impamba, ifuku, impu,
  impuzu, ibirondwe, barikubura barataha, kugishisha, ishyo, ubukambwe,
  kwikoma isazi, gusabwa n'ibyishimo, impundu, gutunga ugatunganirwa.

  Umwitozo w'inyunguramagambo
  

  1. Koresha aya magambo mu nteruro ziboneye.
  

  a) Kwitura ineza
  b) Ishyo
  c) Gusabwa n'ibyishimo
  d) Gutunga ugatunganirwa.

  2. Nimusobanure iyi migani muvuge n'igihe yakoreshwa:
  

  a) Ineza iratinda ntihera.
  b) Gira so yiturwa indi.
  c) Akebo kajya iwa Mugarura.

  B. Ibibazo byo kumva umwandiko
  

  Nimusubize ibibazo byabajijwe ku mwandiko mu
  magambo yanyu bwite mutandukuye interuro ziri mu
  mwandiko.
  

  1. Kuki Nyamutegerakazaza yanze kwita umwana we izina
  agashaka ngo bazage bamwita "mwene Nyamutegerakazaza?"
  2. Iyo Nyamutegerakazaza aba yaragiye agira nabi yari kwifuza
  ko umwana we yitwa kuriya?
  3. Uretse gusiga amukwerereye ubona ikintu kiza kiruta ibindi
  Nyamutegerakazaza yasigiye umwana we ari iki?
  4. Wowe umenye ko uzapfa vuba aha wakora iki?
  5. Ese ko n'ubundi buri muntu aba agomba kuzapfa umunsi

  umwe, ubona abantu babaho nk'aho bazapfa ngo bateganyirize
  abana babo?
  6. Iki gitekerezo kiratwigisha irihe somo ry'ingenzi?
  7. Mu mwandiko baravugamo ko Nyamutegerakazaza yagiye
  gukwera umwana utaravuka kandi agakwa inda itaravuka.
  Kuri ubu ubona bishoboka?
  8. Muri iki gihe ni ibihe bikorwa abantu bakora iyo bashatse
  kuzigamira umwana ukiri muto cyangwa utaravuka?
  

  D. Kungurana ibitekerezo no kujya impaka
  Umukobwa Nyamutegerakazaza yari yarakwereye umuhungu we,
  yaje gusanga baramushyingiye ahandi. Ku bwawe ubona batari
  barahemutse?

  E. Ibibazo byo gusesengura umwandiko
  1. Ukeka ko uyu Nyamutegerakazaza yabayeho? Ni iki gisa
  n'ikigaragaza ko yabayeho?
  2. Bavuga ko yari atuye he?
  3. Hari igihe bavuga yabereyeho?
  4. Uhereye kuri ibi uyu mwandiko wawita iki?
  5. Igitekerezo cyo muri rubanda rero kirangwa n'iki?

  Inshoza n'uturango by'igitekerezo cyo muri rubanda
  Kugira ngo tumenye ubwoko bw'umwandiko tureba uko utangira n'uko
  usozwa n'ibivugwamo.
  Duhereye kuri iki gitekerezo cya Nyamutegerakazaza dushobora
  kwibaza ibibazo bikurikira:
  

  A. Duhereye ku buryo utangira n'uburyo usozwa
  1. Uyu mwandiko utangira ute?
  2. Usozwa ute?
  3. Iyo uba utangizwa na kera habayeho ugasozwa na si nge
  wahera byaba bihagije kugira ngo witwe umugani muremure?
  

  B. Duhereye ku bivugwamo.
  1. Muhereye ku bivugwa muri uyu mwandiko n'uburyo bivugwa
  

  haba hari ibigaragaza ko uyu Nyamutegerakazaza yaba
  yarabayeho kandi agakora ibivugwa muri uyu mwandiko koko?
  2. Ubundi ni iki kigaragaza ko ibivugwa byabayeho ku buryo
  dushobora kubyemera?
  3. Hari ahantu tuzi ibivugwa byabereye? Igihe byabereye se hari
  icyavuzwe mu mwandiko?
  4. Ni iki kigaragaza ko bitabayeho ku buryo tubona ari
  ibihimbano?

  Inshoza
  

  
  

  Igitekerezo cyo muri rubanda ni igihangano cy'ubuvanganzo kijya
  gusa n'umugani, bigatandukanywa n'uko cyo kidatangizwa na kera
  habayeho ngo kirangizwe na si nge wahera.

  Uturango
  

  
  

  
  

  Mu gitekerezo cya rubanda havugwamo:
  Umuntu utari umwami ariko witwara nk'igihangange rubanda
  batwerera ibikorwa bigaragara nk'ibyabayeho ariko bivanzemo
  n'ibigaragara nk'ibitangaza.
  Muri make ibiranga igitekerezo cyo muri rubanda ni ibi bikurikira:

  1. Uburyo bwo kubara inkuru mu bitekerezo
  Ntibitangizwa na kera habayeho ngo birangizwe na si nge wahera,
  kuko iyo bigenze gutyo kiba gihindutse umugani.
  Bishingira ku mazina y'abantu babayeho, cyangwa bagaragara
  nk'ababayeho mu mateka kuko usanga ari abantu bagenda
  bavugwaho ku buryo butandukanye.
  

  Bigaragaramo amakabyankuru n'ibitangaza.
  

  2. Igihe n'ahantu:
  

  a) Igihe: Ibitekerezo bya rubanda ntibitanga amacishirizo
  agaragaza neza igihe ibintu byabereye.
  b) Ahantu: Mu bitekerezo bya rubanda dusangamo kenshi
  ahantu hazwi ibivugwa byabereye, aho igihangange kivugwa
  cyari gituye, imisozi izwi iriho na n'ubu, ndetse n'ibintu bifatika
  bigaragara nk'ibimenyetso byasizwe n'igihangange kivugwa mu
  gitekerezo cya rubanda. Aha twatanga nk'ingero zikurikira:
  

  Muri iki gitekerezo cya Nyamutegerakazaza: Havugwamo
  aho yari atuye: I Gihinga na Gihindamuyaga ni imisozi izwi iri mu
  Ntara y'Amajyepfo.

  Mu gitekerezo cya Ngunda havugwamo ko imsozi yose y'u
  Rwanda ari amabimba Ngunda yahingaga. Ni we wayihanze. Mu
  Rwanda hari aho usanga udusozi twegeranye bakatwita amabimba
  ya Ngunda.

  Mu gitekerezo cya Cacana havugwamo:

  Imisozi yose Cacana yaciyeho ahunga urupfu kuva mu magepfo
  kugera mu majyaruguru. Ni imisozi iriho inazwi na n'ubu. Aho Cacana
  yarwaniye n'urupfu ku gasozi ka Zoko. Ubu ni mu Murenge wa Mutete,
  Akarere ka Gicumbi, Intara y'Amajyaruguru.

  Izi ngero z'ahantu hazwi hariho na n'ubu ni zo usanga zishinga
  itandukaniro rigaragara hagati y'igitekerezo n'umugani muremure,
  kuko wo utagira utu turango two kuvuga ahantu hazwi ibintu
  byabereye ku buryo byatera gutekereza ko ibivugwa byabayeho.
  Nyamara igitekerezo cya rubanda cyo kizanamo utwo turango kugira
  ngo ubyumva arusheho gusa n'uwemera ibivugwa nk'aho ari ukuri.
  

  3. Amakabyankuru n'ibitangaza:
  Muri iki gitekerezo cya Nyamutegerakazaza inyamaswa ziravuga,
  zizi ubwenge, zifasha abantu ku buryo butangaje, zizi ibizabaho mu
  gihe kiri imbere.
  Ibi rero biri mu turango dutuma igitekerezo cya rubanda kegerana
  

  cyane n'umugani muremure mu bibiranga.

  4. Isomo mu buzima:

  Buri gitekerezo kiba gifite isomo kifuza kutwigisha. Muri iki gitekerezo
  cya Nyamutegerakazaza baratwigisha guteganyiriza ejo hazaza
  no kugerageza gusiga izina ryiza tugira neza aho tunyuze hose,
  kugira ngo tutagenda twitwa ba ruvumwa. Ineza tugize tuyiturwa
  ku buryo butandukanye kandi abo dusize bakabyungukiramo. Buri
  muntu yari akwiye kwitwara nka Nyamutegerakazaza kuko buri
  wese azi ko umunsi umwe azapfa, nyamara izina ryiza ryo ntiripfa
  

  F. Gutekereza ku buryo bwimbitse no gutanga ibitekerezo
  ku bivugwa mu mwandiko.
  

  Insanganyamatsiko yo kujyaho impaka:
  Mwene Nyamutegerakazaza amaze gutsinda ibigeragezo byose
  bamushyizeho, bamuhaye umugore we ndetse n'abana yari yarabyaye
  mu rugo yari yarashatsemo arabegukana. Ubona byari bikwiye ko
  ajyana umugore n'abana atabyaye?
  

  G. Guhanga bandika
  Wumva ikintu kiza umubyeyi wawe yagukorera none kugira ngo
  aguteganyirize neza ari ikihe? Yaguteganyiriza uburyo uzashaka?
  Yakurihira amashuri? Yakubikira amafaranga menshi muri banki?
  Sobanura impamvu wumva icyo uhisemo ari cyo kiza kuruta ibindi
  

  H. Umukoro mu matsinda.
  Hari ibindi bitekerezo bya rubanda byiza byo gusoma: Icya Ngunda,
  ibya Semuhanuka, Igitekerezo cya Cacana n'ibindi. Shakisha ibitabo
  birimo maze ubisome kugira ngo urusheho kwagura ubumenyi no
  kumva amasomo bitwigisha
  

  1.8. Ikeshamvugo ku nka, amata n’igisabo
  

  1. Nimusome aka kandiko maze mugende musimbuza
  amagambo aciyeho akarongo andi akoreshwa mu
  mvugo iboneye mu Kinyarwanda.
  

  Mu muco nyarwanda inka, amata n'igisabo ni ibintu byubahirizwa cyane
  mu Rwanda. Inka ifatwa nk'ikimenyetso cy'ubukungu ku buryo buri
  wese yumva yayitunga ngo imuhe amata. Hambere, amata iyo yabaga
  yakamwe bayasukaga mu gisabo yamara gufata, bakayazunguzamo
  akavamo amavuta yatekwaga mu biryo ari byo bitaga ibirunge cyangwa
  akisigwa bakayita ikimuri.
  Inka zanyweraga mu cyobo badahiyemo amazi, zamara kunywa amazi,
  zikaryama.
  Kugira inka cyari ikimenyetso cy'ubukungu ku buryo abantu
  bashimishwaga no gutunga inka nyinshi zigabanyije mu matsinda, yabaga
  ari hirya no hino mu gihugu.
  

  2. Nimugaragaze buri jambo n'iryarisimbuye mu
  mbonerahamwe iteye itya:
  

  
  

  
  

  
  

  
  

  
  

  
  

  
  

  
  

  
  

  Imyitozo
  1. Simbuza amagambo adakwiye gukoreshwa andi
  yabugenewe, maze usanishe uko bikwiye interuro,
  kugira ngo zibe ziboneye.
  

  Bwira ba bakozi baragira inka uti: "Nimubyuke dore bwakeye mutangire
  gukama kandi mukame n'ingonga, hanyuma amata muyasuke mu bisabo
  maze mujyane inka mu rwuri. Igihe cyo kunywa amazi nikigera, muzijyane
  kuri cya kinogo twazisukiyemo amazi ejo.
  Abana bazo mubashyire mu nzu yabo, umwe muri mwe aze kubahirira
  ubwatsi. Ubwo araza no koza ibyansi, abyanike ku gatanda, kandi ibisabo
  bitarimo amata, abimanike hariya ku rutara.
  Amata mukimara gukama muge mufateho ayo muguriha andi muyahe
  abana bayanywe ariko mwabanje kuyateka. Muge kandi mwirinda
  kuyamena mu gihe muri kuyasuka mu bisabo. Hanyuma ariya mabyi
  yazo muze kuyayora, kandi muzishakire indi saso."

  
  

  
  

  
  

  Isuzuma risoza umutwe wa mbere

  Umwandiko: Indangagaciro z'Umunyarwanda
  Indangagaciro ziranga umuco nyarwanda ni nk'amahame
  Abanyarwarwanda bagenderaho amwe ababuza gukora ikibi n'andi
  abategeka gukora ikiza.
  Indangagaciro zikwiye kuranga umuntu kuva akiri muto twavugamo
  izi zikurukira: guharanira ubumwe bw'Abanyarwanda, kwakira neza
  abatugana, kwita ku batishoboye, kudahemuka no gukorana umwete.
  Nyamara si zo ndangagaciro zonyinye ziranga Abanyarwanda.
  Mu migenzereze yabo, Abanyarwanda hafi ya bose bubaha Imana
  bikagaragaza ukwicisha bugufi. Ibyo bigaragarira mu mazina bita
  abana babo no mu mvugo bakoresha umunsi ku munsi, zirimo imigani
  y'imigenurano, indamukanyo n'intashyo zabo. Iyo basuhuzanya bagira
  bati: "Mwaramukanye Imana?" Basezeranaho Bati: "Mubane n'Imana,
  cyangwa bati: "Imana ibarinde."
  Indangagaciro ziranga umuntu we ubwe ziza ku rwego rwa kabiri, zikaba
  ari indangagaciro zituma yihesha ishema mu bandi. Muri zo twavuga
  nko kwiyubaha ukirinda kwiyandarika, gukora ukirinda kuba inyanda
  kuko agaciro kawe gashingiye ku byo wagezeho wowe ubwawe, utibye,
  utandavuye cyangwa ngo uhemuke.
  Hakurikiraho indangagaciro zihuza abantu bo mu muryango umwe,
  zishingira cyane ku bumwe bw'abagize umuryango, gufashanya no
  gutabarana. Izo rero ni indangagaciro ziranga umuryango ari wo shingiro
  ry'imibanire y'abantu. Abanyarwanda bemera ko habaho "ndinda" ebyiri.
  Umwana ukiri muto aravuga ati:"Ndida dawe." Umubyeyi na we yamara
  gusaza akitabaza umwana we agira ati: "Ndinda mwana wange."
  Ababyeyi rero uko batwitayeho tukiri abana bato, ni ko natwe tugomba
  kubitaho bamaze gusaza tukabasazisha neza. Umubyeyi utita ku bana
  be bakandagara, aba yihemukira we bwe. Nyamara n'abana bibagirwa
  ababyeyi babo ntibabiteho igihe bageze mu za bukuru, baba babaye
  ibigwari, bakabita "ibirumbo."

  Hari kandi indangagaciro zidusabanya n'abandi bantu zikadutegeka
  gusakaza umubano mwiza mu bantu no kuwusigasira. Umunyarwanda
  uhuye n'undi muntu n'iyo baba bataziranye aramusuhuza, batandukana
  akamusezeraho.
  Muri izo ndagagaciro harimo izitubuza guhemuka, kubeshya no
  kubeshyera abandi, gukwiza amacakubiri n'inzangano mu bantu. Harimo
  kandi izidutegeka gutabara abari mu kaga, kubaha abandi, kwakirana
  urugwiro abantu bose nta vangura, gushima uwakoze neza ukagaya
  uwahemutse, no kwirinda ishyari risenya.
  Uretse izo ndangagaciro zikwiye kuranga umunyarwanda ku giti ke
  cyangwa mu mibanire ye n'abandi, hari kandi indangagaciro zimuranga nk'
  umwenegihugu. Umunyarwanda aharanira kurinda ubusugire bw'Igihugu
  ke, kukirwanira ishyaka, akirinda kugitera cyangwa kugisahura.
  Izi ndangagaciro n'izindi tutarondoye, ni ryo shema ry' Abanyarwanda,
  ni zo pfundo ry'umuco udutandukanya n'abatari Abanyarwanda.

  I. Inyunguramagambo
  Uhereye ku buryo yakoreshejwe mu mwandiko, gerageza
  gusobanura aya magambo maze ukoreshe buri ryose mu
  nteruro iboneye
  1. Amahame. 2. Kwandavura.
  3. Ibirumbo. 4. Gusakaza ikintu.

  II. Ibibazo byo kumva umwandiko:

  1. Agaciro k'umuntu gashingira ku ki?
  2. Ukurikije uko ryakoreshejwe mu mwandiko, ijambo "ndinda"
  risobanura iki?
  3. Ni izihe ndangagaciro zikwiye kuranga umuntu we ubwe?
  4. Ni izihe ndangagaciro ziranga abantu bahuriye mu muryango
  umwe ?
  5. Umubano mwiza mu bantu usakara ute?

  III. Ibindi bibazo bijyanye n'umwandiko
  Indangagaciro akenshi usanga zifite imbusane zazo, ni
  ukuvuga ko iyo hatari ikiza haba hari ikibi. Gerageza
  gutanga imbusane z'izi ndangagaciro:
  1. Ubumwe. 2. Urugwiro. 3. Kubaha.
  4. Gutabararana. 5. Kuvugisha ukuri. 6. Gushima.

  IV. Guhina umwandiko:
  Andika interuro imwe ikubiyemo iby'ingenzi bivugwa muri uyu
  mwandiko.

  V. Kubaka interuro ziboneye:
  Shyira utwatuzo dukwiye ahari akanyerezo mu nteruro
  zigize aka gace k'umwundiko:
  Ese uwavuga ibyo_ umuco nyarwanda yahera he_Yewe, ibyiza
  by'umuco nyarwanda ntawabirondora ngo abirangize_Abanyarwanda
  bafite umuco bihariye ubatandukanya n'abanyamahanga_None wowe
  ntumaze kumenya imyinshi mu migenzo myiza y'umuco wacu_Ngaho
  nawe gira icyo uvuga da_

  VI. Ikeshamvugo
  Uzurisha amagambo yabugenewe ku nka, ku mata no ku
  gisabo ahari utudomo, aciyeho akarongo na yo uyasimbuze
  imvugo iboneye.

  Kera Abanyarwanda baragiraga ku gasozi, bakagira inka nyinshi
  zigabanyije mu matsinda. Iyo inka zabaga zitashye ............
  bagakama. Hari abantu babaga bazi gukama ningoga, bagakama
  inka nyinshi mu mwanya muto. Amata bayakamiraga mu ............
  bakayabuganiza mu ............
  Babaga bafite kandi ibisabo byinshi bimwe bimanitse, ibindi
  biteretsemo amata. Ku munsi wo gucunda, amata bayasukaga mu
  bisabo bakayacunda, hanyuma bagakuramo amavuta.

  VII. Ihangamwandiko
  Andika umwandiko utarengeje ipaji imwe uvuga uburyo
  ukunda igihugu cyawe cy'u Rwanda n'icyo ugikundira.

  
  

  Label: 1
• UNIT:2 Kwimakaza uburenganzira bwa muntu

  Label: 1
• UNIT:3 Gufata neza ibidukikije

  Label: 1
• UNIT:4 Kuboneza ubuzima bw'imyororokere

  Label: 1
• UNIT:5 Kwimakaza imiyoborere myiza

  Label: 1
• UNIT:6 Umuco w'amahoro

  Label: 1
• IBIBAZO BY’ISUZUMA

  IBIBAZO BY’ISUZUMA

  Umwaka wa 5 Amashuri abanza                    Isomo:  Ikinyarwanda        

  UMUTWE WA 2: Kwimakaza uburenganzira bwa muntu        

   

  Ikibazo	Urwego rw’ubushobozi (Bloom Taxonomy)
  Erekana ibintu bine bivugwa mu mwandiko bigaragaza ihohoterwa rikorerwa abana.	Kwibuka (remember)
  Tanga ingero enye zerekana uburenganzira bw’ibanze buri mwana agomba kugira unazisobanure.	Kumva / gusobanukirwa (understand)
  1. Muri izi nteruro zikurikira  koramo amatsinda abiri: itsinda A ushyiremo izifite indango yemeza, itsinda B izifite indango ihakana: a. Abana bose bafite uburenganzira bwo kurerwa neza. b. Umwana utitaweho akura nabi. c. Sinakubitwaga ku ishuri. d. Nimureke gutoteza abana. e. Si inkuru mbarirano. 2. Kosora amakosa y’imyandikire ari mu nteruro zikurikira: a. Gatera numugore we batuye kumusozi. b. Nyirubwenge aruta nyiruburyo. c. Nahuye na Kamana mbona asa nkurwaye.	Gushyira mu bikorwa (apply)
  Erekana ingingo z’ingenzi zigize iyi nkuru ishushanyije werekane n’uturango twayo.	Gusesengura (analyze)
  Vuga muri make icyo uyu mwandiko utwigishije.	Gusuzuma (evaluate)
  Andika inkuru ivuga ku burenganzira bw’abafite ubumuga uvuge n’ukuntu ubona bwubahirizwa mu gace mutuyemo.	Guhanga (create)