Topic outline

  • General

  • Kwimakaza Indangagaciro Nyarwanda

    1.1. Dukunda igihugu cyacu

    n

    Buri gitondo mbere y'uko twinjira mu ishuri, duteranira imbere y'ibendera ry'igihugu, tukaririmba indirimbo yubahiriza igihugu cyacu. Ubwo turata ibyiza bitatse u Rwanda, tukishimira ko turubanyemo neza, tukaniyemeza kurukorera kugira ngo ingufu zacu ziruteze imbere. Dushimira abakurambere b'intwari bahanze u Rwanda, bakarwagura ndetse bagahashya ubukoroni na mpatsibihugu. Mu ndirimbo yubahiriza Igihugu, twiyemeza kwitangira amahoro no kurinda ibyiza tumaze kugeraho tubikesha ubufatanye bwacu.

    Iyo turirimba iyi ndirimbo numva nishimye, nkishimira ko igihugu cyacu ari kiza kandi gifite amahoro. Mu miryango iwacu turatekanye, mu nzira aho tugenda ntawuduhutaza, ku ishuri twigana tutishishanya. Turiga tugatsinda tubifashijwemo n'abarimu bacu. Sogokuru akunda kumbwira ko Abanyarwanda ari bene mugabo umwe. Ambwira ko tugomba kubana kivandimwe, tugakundana, tugafashanya kandi tugakomera kuri ubwo bumwe bwacu kuko ari ubukungu butagereranywa. Anyumvisha ko tugomba gushyira imbere ko twese turi abana b'u Rwanda, bityo tukarangwa no guhora dutahiriza umugozi umwe. Impanuro ze zandemyemo umutima wo gukunda u Rwanda. Numva ntifuza ko hagira uruvuga nabi cyangwa ngo arubuze amahoro. Sogokuru yanyumvishije ko uwo ukunda umuvuga umutaka, ukamuratira abatamuzi. Kubera izo mpamvu, ndarata u Rwanda kuko ari rwiza rukaba rutwizihiye. Abarutuye turangwa n'urugwiro, abadusanze ntibinuba. Ntibarambirwa kuko tubatambagiza urw'imisozi igihumbi bakanyurwa n'ibihe byiza bidashyuha kandi ntibinakonje.  Amashyamba, imisozi n'ibiyaga bituma duhumeka umwuka mwiza uyunguruye. Amashyamba ya kimeza n'ayatewe n'abarutuye ni intaho y'inyoni nyinshi n'inyamaswa z'amoko anyuranye. Nawe se, ngizo ingagi zisigaye hake ku isi, intare rutontoma umwami w'ishyamba, inzovu, twiga y'umujosi muremure, impara n'imparage, impyisi na rwara, inguge z'amoko yose, kagoma, inkona, inkongoro, sakabaka, inyange n'inyombya, isandi, imisure n'izindi. Sogokuru yampishuriye kandi ko uwo ukunda ukora icyo ashaka. Ukunda igihugu ke aragikorera, agafatanya n'abandi kugiteza imbere mu kigero arimo. Igihugu cyacu ni kiza kuko gifite amahoro, bituma buri wese akora atekanye. Kugikunda ni ukukifuriza amahoro arambye, abagituye twese tukaba tugomba kuyaharanira. Twe abanyeshuri, tugomba kubana neza na bagenzi bacu, tukiga kuko ari cyo ababyeyi badusaba kandi ari na cyo igihugu kidutezeho, ndetse tugaharanira gutsinda. Sogokuru yarambwiye ati: "Mwebwe muri abajyambere, mukomeze muvome ubwenge, maze iki gihugu cyababyaye muzagiteze imbere, mugikungahaze, bityo ibyo muririmba mubishyire mu bikorwa." Sogokuru yankanguriye kwirinda amanjwe, nkitabira gukora icyo nshinzwe, nkirinda icyatuma abantu bashyamirana, bacikamo ibice.

    Sogokuru yansobanuriye ko gukunda igihugu bidasaba kuba uri umuntu mukuru, ahubwo bisaba kwita ku cyo ushinzwe no kutabangamira inyungu rusange. Yanambwiye kandi ko ubufatanye ari intwaro yafashije abakurambere kugera ku byiza turirimba buri gitondo. Ati: "Namwe mukwiye kurangwa no gufashanya, abumva amasomo vuba kurusha abandi bagasobanurira abatayumva, abafite intege bagasindagiza abatazifite, abazima bakita ku barwaye, abanyangufu bakirinda guhutaza abatazifite." Abasangiye igihugu barangwa n'umutima wo gusangira ibyiza bafite, byaba bike, byaba byinshi, kandi bakabifata neza kugira ngo bidasenyuka. Gukunda igihugu si ukwita ku bariho ubu, ahubwo ni ukureba n'abazaza mu gihe kiri mbere. Gukunda igihugu si ukwiyitaho gusa wowe ubwawe ahubwo ni ukwita no ku bandi kuko iyo ugirira abandi ineza, nawe uba uyigirira. Ugira ineza ukayisanga imbere. Agaciro si imyaka ufite, ahubwo ni ibyo ushobora kwigezaho no kugeza ku bandi.

    A. Inyunguramagambo

    Sobanura aya magambo ukurikije uko yakoreshejwe mu mwandiko:

    1. Abakurambere

    2. Turatekanye

    3. Ntawuduhutaza

    4. Tutishishanya

    5 Gutahiriza umugozi umwe

    6. Intaho

    7. Mugikungahaze

    8. Amanjwe

    9. Abanyarwanda ni bene mugabo umwe

    Umwitozo w'inyunguramagambo

    Soma, uhuze ijambo rivuye mu mwandiko n’igisobanuro
    cyaryo ukoresheje akambi.

    s

    B. Ibibazo byo kumva umwandiko

    Musubize ibi bibazo byo kumva umwandiko mu
    magambo yanyu bwite.

    1. Ni ba nde bavugwa muri uyu mwandiko?
    2. Ni iki abanyeshuri bavugwa mu mwandiko bakora buri
    gitondo?
    3. Mu mwandiko batubwira ko uyu mwana uvugwamo iyo
    baririmba iyi ndirimo yumva ameze ate?
    4. Mu mwandiko batubwira ko sekuru w'uyu mwana ari izihe
    nama yamugiriye?
    5. Ni ibiki biranga abatuye u Rwanda bivugwa muri uyu
    mwandiko?
    6. Ni ibiki umuntu ukunda igihugu yakora?
    7. Nk'umunyeshuri ukunda igihugu cyawe ni iki usabwa gukora?

    C. Ibibazo byo gusesengura umwandiko
    1. Vuga ingingo z'ingenzi n'iz'ingereka ziri mu mwandiko umaze
    gusoma.
    2. Ni irihe somo ukuye muri uyu mwandiko.
    3. Ni izihe ngero z'indangagaciro zigaragara mu mwandiko?

    D. Gutanga ibitekerezo mu nyandiko


    Andika umwandiko utarengeje amapaji abiri, uvuga ku bikorwa
    biranga umuntu ukunda igihugu ke.

    1.2. Ndabaga umukobwa w’intwari

    k


    Ndabaga yavutse ari ikinege. Akiri uruhinja, se yagiye ku rugerero,
    asigarana na nyina, akura atazi se. Akajya abaza nyina aho se yagiye,
    na we akamusubiza ko yagiye ku rugerero akagumayo, bitewe n'uko
    nta muhungu yabyaye wo kumukura, akaba ari nta n'umuvandimwe
    agira wamusimbura.
    Ndabaga atangira kwiga imirimo ya gihungu buhorobuhoro, nko kurasa,
    gusimbuka, gutera icumu, gufora umuheto, kwiruka, mbese imirimo ya
    gihungu yose arayitoza ayimarayo. Nuko Ndabaga ajya no mu bacuzi
    kwisatuza amabere, barangije barayashiririza ngo adapfundura. Nyina
    amubajije icyo abigirira, amusubiza ko agomba kwiga imirimo y'abahungu
    kugira ngo azarengere se. Aho amariye kuva mu bwangavu abwira nyina
    ko ashaka kujya kuramutsa se, akamubona na we akamumenya, ariko

    cyanecyane akamukura ku rugerero. Nyina arabyemera amushakira
    impamba, amuha Abanyabwishaza bagemuriye ababo ku rugerero
    barajyana.

    l

    Ageze mu rugerero asaba abahungu b'ikigero ke kumwereka umuntu
    witwa Nyamutezi. Abo abajije baramumwereka. Bararamukanya
    baranezerwa. Bukeye Ndabaga abaza se icyatumye adataha, undi
    amusubiza ko yabuze umusimbura kandi ko amaze kunanirwa kubera
    ubusaza. Ndabaga amubwira ko icyamuzanye ari ukumukura maze
    agataha akajya kuruhuka. Umusaza yatekereza ko Ndabaga ari
    umukobwa akumva ko bitashoboka. Mu kumumara impungenge,
    Ndabaga amubuza kuvuga ko ari umukobwa kuko yari yizeye ko imirimo
    ya gihungu yose ayishoboye, kuko yayitoje bihagije. Ubwo yavugaga
    nko kurasa, gutera icumu, kwiruka, gusimbuka...Anamwizeza ko iyo
    atashoboye kumenyera iwabo kuko atari afite abayimwigisha, azayigira
    ku rugerero. Mu kumuhinyuza, Nyamutezi amuha umuheto ngo arebe

    ko yamasha, amushingira intego, Ndabaga arayihamya. Amuha icumu
    amwereka aho aritera. Aho yamweretse araharenza. Amushakira
    abahungu bangana ngo basiganwe, arabanikira. Se abibonye arabishima,
    yemera kumwerekana, nk'umukura we, umugenga w'urugerero
    aramwemerera arataha.
    Ubwo Ndabaga asigara ku rugerero, yiga kwiyereka imyiyereko yariho
    icyo gihe, yose arayimenya. Aba intore nziza arashimwa arakundwa
    cyane! Kubera ko yayoborwaga mu byo akora byose akumvira akitonda
    cyane, bahoraga bamutangaho urugero, bituma atanga abandi kugabana
    inka nyinshi. Abandi babibonye bamugirira ishyari, kuko abarushije
    kugabana inka nyinshi kandi aje vuba. Ubwo harimo n'ab'iwabo bamuzi,
    bakajya bajujura ko Ndabaga abarushije kugabana kandi ari umukobwa!
    Ababyumvise babibwira umwami. Bukeye umwami aramuhamagara,
    amujyana ahiherereye, amubaza niba ari umuhungu, cyangwa se
    umukobwa. Ndabaga ikibazo kiramukomerera pe! Akumva namubwira
    ko ari umuhungu, akamurahiza akarahira, akamubwira kumwambarira
    ubusa agasanga ari umukobwa, biri bumubere icyaha gikomeye ! Yakubita
    agatima kuri se wavuze ko ari umuhungu, na bwo akumva nabihakana biri
    bumubere na we icyaha kuko yabeshye ibwami ! Ndabaga biramuyobera
    arashoberwa. Umwami akomeza kumubaza, undi agira ubwoba, ariko
    bigeze aho ahitamo kumubwiza ukuri ko ari umukobwa kuko ari nta
    kundi yashoboraga kubigenza. Umwami amubwira uburyo ibye byari
    byaramuyobeye kuko yamurebaga agasanga afite ingingo za gikobwa,
    kandi yaba arasa, atera icumu, yiruka, yiyereka, byose akabikorana
    ubwitonzi nta matwara ya gihungu amurangwaho.
    Amubaza icyatumye yiga imirimo y'abahungu, undi amutekerereza
    uburyo se yagiye ku rugerero ari agahinja, akarinda amenya ubwenge
    ataramubona. Mu kubaza nyina igituma atabona se, akamubwira ko
    yagiye ku rugerero, kandi ko adashobora gutaha adafite umukura kuko
    atabyaye umuhungu. Ibi akaba ari byo byatumye yitoza imirimo igenewe
    abahungu kugira ngo azamucungure.
    Umwami amaze kumva amagambo ya Ndabaga, atumiza Nyamutezi,
    amubaza niba umwana we ari umukobwa cyangwa niba ari umuhungu.

    Nyamutezi na we abanza kujijinganya nk'umukobwa we, ariko kuko byari
    ngombwa kuvugisha ukuri, abwira umwami ko ari umukobwa. Abajijwe
    icyatumye ashyira umukobwa mu itorero ry'abahungu, asubiza ko ari
    uko yari amaze kunanirwa kubera ubusaza kandi agasanga umwana
    we yari ashoboye imirimo ya gihungu. Umwami yaramuhumurije,
    yiyemeza kumusezerera agataha, amuha inka nyinshi ariko asigarana
    umukobwa yari yaramuhaye. Nyuma aza kuba umugore w'umwami
    w'inkundwakaza. Kuva icyo gihe, umwami aca iteka ko ibinege bitagira
    gikura bizajya bisezererwa bigataha nta yandi mananiza.

    A. Inyunguramagambo

    Sobanura aya magambo ukurikije uko yakoreshejwe
    mu nteruro:

    1. Ikinege
    2. Urugerero
    3. Kumukura
    4. Azarengere
    5. Umugenga
    6. Kugabana inka
    7. Yaramuhumurije
    8. Guca iteka
    Umwitozo w'inyunguramagambo
    Tanga interuro ebyirebyiri kuri buri jambo muri aya akurikira:
    1. Ikinege
    2. Kumara impungenge
    3. Umugenga
    4. Umukura we
    5. Itorero

    B. Ibibazo byo kumva umwandiko

    Musubize ibi bibazo byabajijwe ku mwandiko mu
    magambo yanyu bwite, mutandukura interuro
    zakoreshejwe mu mwandiko uko zakabaye.

    1. Ni iki kivugwa muri uyu mwandiko?
    2. Ni iyihe mirimo yari igenewe abahungu muri icyo gihe
    Ndabaga yize gukora?
    3. Ndabaga yabitewe n'iki kwiga imirimo ya gihungu?
    4. Ndabaga abonanye na se yamugejejeho ikihe gitekerezo?
    Umubyeyi we yabyakiriye ate?
    5. Ndabaga ageze ku rugerero yitwaye ate?
    6. Ni iki kigaragaza ko bagenzi be batishimiye iterambere
    Ndabaga yagezeho? Babyitwayemo bate?
    7. Mu kiganiro Ndabaga yagiranye n'umwami ni uwuhe muco
    mwiza mukuyemo?
    8. Ni iki cyatumye umwami aca iteka risonera abavutse ari
    ibinege kujya ku rugerero?
    9. Ni iki wakwigira kuri Ndabaga uhereye ku buryo yashoboye
    imirimo yitwaga iya gihungu ubihuje n'ihame ry'uburinganire
    bw'abahungu n'abakobwa muri iki gihe tugezemo?

    C. Ibibazo byo gusesengura umwandiko
    1. Vuga ingingo z'ingenzi ziri mu mwandiko umaze gusoma.
    2. Tahura ingingo zigaragaza ubutwari ziri muri uyu mwandiko.
    D. Umwitozo w'ubumenyingiro: kujya impaka no kungurana
    ibitekerezo
    Uhereye ku byiciro by'intwari mu Rwanda, uyu mukobwa
    wamushyira mu kihe kiciro? Kubera iki?
    E. Umukoro: gutanga ibitekerezo mu nyandiko
    Andika umwandiko utarengeje amapaji abiri, uvuga ukuntu wumva
    uzaba intwari ishimwa n'ababyeyi, abarezi ndetse n'Igihugu.

    1.3. Kurwanya ruswa

    d


    Itariki ya 9 Ukuboza buri mwaka, yahariwe kurwanya ruswa ku isi hose.
    Ruswa ni uburyo cyangwa igikorwa cyose cyo gukoresha nabi ububasha
    wahawe ku nyungu zawe bwite cyangwa ku z'agatsiko runaka. Ruswa
    igaragara ku buryo bwinshi. Hari uwakira amaturo cyangwa impano
    binyuranye kugira ngo ukunde ukore icyo wagombaga gukora nta
    kiguzi. Ni ukwanga kandi kugira icyo ukora kugira ngo utiteranya. Ni
    ukudakorera igihe ibyo ugomba gukora kugira ngo ukugana namara
    gusiragira kenshi, yibwirize agire icyo akurebera n'ibindi.
    Impamvu ari ngombwa kurwanya ruswa, ni uko ibyo igihugu
    cyagakoresheje mu nyungu rusange byikubirwa na bamwe, bigatuma
    iterambere ridindira. Urugamba rwo kuyitsinda ntirwakoroha buri wese
    atarugizemo uruhare. Kuki se umuntu yatanga ruswa kugira ngo ahabwe
    cyangwa akorerwe icyo yemererwa n'amategeko nta kiguzi, kandi
    abo ayiha baba bahembwa amafaranga ava mu misoro y'abaturage?
    Ntibikwiye kandi ko umuntu yahabwa ibyo atagenewe, byari bigenewe

    abandi babifitiye uburenganzira kubera ko yatanze inyoroshyo cyangwa
    bitugukwaha.
    Ni yo mpamvu mu rwego rwo kurengera inyungu z'abaturage, Leta
    yashyizeho ingamba zitandukanye zo kurwanya ruswa. Muri izo
    ngamba harimo ikoranabuhanga mu gutanga serivisi zinyuranye
    ku baturage. Mu nkiko, hashyizweho uburyo bwo kugenzura uko
    serivisi zitangwa n'ibyemezo bivugwamo akarengane. Hari kandi no
    kugaragaza uburenganzira bw'umuburanyi, n'uwo yiyambaza mu
    gihe ubwo burenganzira abwambuwe. Leta kandi ikangurira abagana
    inkiko n'abakozi bazo kwamagana ruswa no gutangaza umuntu
    wese waka cyangwa agatanga ruswa. Isaba inkiko guca imanza za
    ruswa mu gihe kitarambiranye, no gushyikiriza Urwego rw'Umuvunyi
    abahamwe n'icyaha cya ruswa, kugira ngo amazina yabo atangazwe,
    bityo bakumirwe mu mirimo ya Leta. Hashyizweho kandi gahunda
    ngarukamwaka y'icyumweru cyahariwe kurwanya ruswa n'udusanduku
    tw'ibitekerezo, kugira ngo buri wese atange amakuru yatuma imikorere
    y'inkiko ijya mbere.
    Hashyizweho itegeko rigamije gukumira, kurwanya no guhana ruswa
    n'ibyaha bifitanye isano na yo. Ni yo mpamvu ibigo bitanga serivisi
    bisabwa kugira inyandiko igaragaza uburyo ibyemezo bifatwa,
    kugaragaza igihe ntarengwa mu gufata ibyemezo n'amategeko
    akurikizwa no kubahiriza amabwiriza agenga ipiganwa mu gutanga
    amasoko n'akazi. Ibigo bisabwa kandi kugira ubugenzuzi bw'imikorere
    n'ubw'imicungire y'umutungo, kugaragariza raporo abo igenewe, kugira
    amabwiriza agenga abayobozi n'abakozi, kudasumbanya, kudatinza no
    kutaburagiza ababagana bakeneye gukorerwa imirimo runaka.
    Uwo ari we wese wakiriye cyangwa watse ruswa ku buryo ubwo ari
    bwo bwose, cyangwa yirengagije ibyo amategeko amusaba gutunganya,
    kubera ruswa yakiriye uko yaba iteye kose, agenerwa ibihano birimo
    gufungwa no gucibwa ihazabu.
    Nubwo ingamba zo kurwanya ruswa zigenda ziyongera, abaryi bayo
    na bo bagenda bahindura uburyo bwo kuyirya. Buri muturarwanda
    akaba asabwa kwirinda gutanga no kwakira ruswa mu buryo bwose,
    agatanga amakuru y'uwaka ruswa n'uyitanga. Muri uru rugamba,

    urubyiruko nk'imbaraga z'u Rwanda rw'ejo hazaza rugomba kugira
    uruhare runini mu gukumira ruswa kugira ngo idakomeza kudindiza
    iterambere ry'igihugu.
    Mu bagomba gutungirwa agatoki ahavugwa ruswa, harimo by'umwihariko
    Urwego rw'Umuvunyi kuko rufite mu nshingano kurwanya ruswa
    n'akarengane, kugeza bicitse burundu mu Rwanda. Udashobora kugera
    ku Muvunyi, na we ntaterera iyo ngo abaryi ba ruswa bakomeze
    bidagadure. Hari udusanduku dukunze kuboneka ahantu hatandukanye
    inzego z'ubutegetsi zikorera kugira ngo byorohereze abantu gutanga
    amakuru kuri ruswa mu ibanga. Ruswa ni mbi imunga ubukungu
    bw'igihugu, igatuma serivisi zitangwa nabi, iterambere duharanira
    ntirigerweho

    A. Inyunguramagambo

    Mugeregeze gushaka ibisobanuro by'aya magambo
    yakoreshejwe mu mwandiko.

    1. Kudindira
    2. Inyoroshyo
    3 Ingamba
    4. Ipiganwa
    5. Kuburagiza
    6. Ihazabu

    Umwitozo w'inyunguramagambo

    Tanga andi magambo avuga kimwe nk'amagambo
    akurikira:

    1. Ruswa
    2. Kurwanya
    3. Ingamba
    4. Kudatinza
    5. Gutungirwa agatoki
    6. Guterera iyo

    7. Kwidagadura
    8. Kumunga

    B. Ibibazo byo kumva umwandiko

    Musubize ibi bibazo byabajijwe ku mwandiko mu
    magambo yanyu bwite, mutandukura interuro
    zakoreshejwe mu mwandiko uko zakabaye.

    1. Ruswa ni iki?
    2. Ni ubuhe buryo butandukanye bukoreshwa mu gutanga ruswa?
    3. Sobanura uburyo gutanga no gufata ruswa bishobora
    kudindiza iterambere ry'igihugu?
    4. Ni kuki tugomba kurwanya ruswa?
    5. Ni ibihe bihano bihabwa uwakiriye cyangwa uwatanze ruswa?
    6. Ni izihe ngamba zafashwe murwego rwo kurwanya ruswa?
    7. Ni ibiki buri muturage yakora mu rwego rwo kurwanya ruswa?

    C. Ibibazo byo gusesengura umwandiko
    1. Vuga ingingo z'ingenzi ziri mu mwandiko umaze gusoma.
    2. Kora inshamake y'uyu mwandiko.
    D. Umwitozo w'ubumenyingiro: Kungurana ibitekerezo
    Uri umunyeshuri wiga mu mwaka ka gatanu w'amashuri abanza.
    Ni uruhe ruhare wumva wagira mu rwego rwo gukumira ruswa no
    kuyirwanya?
    E. Umukoro: Gutanga ibitekerezo mu nyandiko
    Hanga umuvugo uvuga ibibi bya ruswa ku buryo wawujyana mu
    marushanwa yo ku munsi wahariwe kurwanya ruswa mu Rwanda.

    1.4. Gukorera mu mucyo

    j


    Burya kuganira n'abantu bakuru ni ibintu byiza cyane. Sinari nzi icyo
    gukorera mu mucyo ari cyo, nabibwiwe na sogokuru.
    Rimwe naganiriye na sogokuru maze ampa impanuro agira ati: "Mwana
    wange, nongeye kubigusaba nkomeje, uzabe umugabo wange umugayo.
    Uzirinde kurimanganya. Uzirinde gukoresha amarangamutima,
    urangwe no gushishoza, ukuri n'ubutabera. Muri make, uzaharanire
    kuba inyangamugayo kandi ukorere mu mucyo". Kubera ko ntari
    nasobanukiwe neza n'ibyo ambwira, ndamubaza nti: "Gukorera mu
    mucyo ni iki? Bisabwa ba nde? Bikorwa gute?"
    Sogokuru arambwira ati: "Gukorera mu mucyo ni ukuvugisha ukuri no
    kudahishahisha ibyo ukora. Ntibaca umugani se ngo 'uwububa abonwa
    n'uhagaze.' Burya ibyo ukorera mu bwihisho biba ari bibi kandi biratinda
    bikagaragara." Gukorera mu mucyo rero ni uguhishurira abandi ibyo
    ukora no kwemera ko bakugenzura ku buryo bashobora gutahura no
    kugaragaza amakosa wakoze. Waba kandi warakoze neza na byo

    bikamenyekana, ku buryo bibera abandi urugero kandi ukanabishimirwa.
    Ikigamijwe mbere na mbere ni ugutuma abandi bakugirira ikizere.
    Gukorera mu mucyo rero ni ukwirinda kubera cyangwa kurenganya.
    Abanyarwanda baca umugani ngo 'Uwanga amazimwe abandwa
    habona" kandi ngo "Ukuri guca mu ziko ntugushye." Gukorera mu mucyo
    ni ukwanga amazimwe no kugaragaza ko ukoresha ukuri.
    Abantu ba mbere basabwa gukorera mu mucyo ni abayobozi. Ubuyobozi
    bukorera mu mucyo bushyira ahagaragara ibyo bukora n'impamvu
    bikorwa; bugaragaza ugomba kubikora, n'icyo bigamije. Niba umuyobozi
    afashe ibyemezo ni nk'urugero, nagaragaze impamvu yatumye abifata.
    Niba hari imishinga iriho yagenewe amafaranga nayigaragaze,
    agaragaze amafaranga nyayo ayiteganyirijwe. Niba yarashyizwe mu
    bikorwa agaragaze ayayitanzweho, mbese anatume amakuru yose
    abyerekeye ashobora kugerwaho.
    Mu butabera ho birasanzwe ko urubanza rugombwa gucirwa mu ruhame.
    Igihe hari abantu bagize icyo bapfa bakaregana mu bunzi cyangwa mu
    rukiko, urubanza rugomba gucirwa mu ruhame, kugira ngo abantu bose
    babone ko uwarenganywaga yarenganuwe.
    Burya no mu ishuri hagomba kubaho gukorera mu mucyo. Abanyeshuri
    bakunze kutemera amanota babonye cyane cyane iyo batsinzwe. Kugira
    ngo ibyo bitabaho, umwarimu aba akwiye gufatanya n'abanyeshuri
    gusubiza ibibazo byatanzwe mu mikoro inyuranye, abanyeshuri bakabona
    uko byakosowe maze bakishirira amakenga. Abanyeshuri bagomba kandi
    kugira uruhare mu micungire y'ikigo, bakamenya umutungo wacyo n'uko
    ukoreshwa.
    Buri muntu ku giti ke, agomba gukorera mu mucyo kuko kuvugisha
    ukuri bireba buri wese. Umuntu ukorera mu mucyo ni we witwa
    inyangamugayo kuko atishisha gushyira ahagaragara ibikorwa bye
    byiza. Umucuruzi ukorera mu mucyo atanga imisoro uko bikwiye,
    ntiyishore mu bucuruzi bwa magendu.
    Gukorera mu mucyo ntibisaba ibintu bikomeye. Ku bayobozi, gukorera
    mu mucyo ni ugushyira ahagaragara ibikorwa bakorera abaturage,
    ndetse bakanabibatangariza batagombye kubibasaba. Bagomba rero
    kutimana amakuru ku byo bakora kuko baba babikorera abaturage.

    Iyo babihisha, ni uko biba birimo ruswa, ikimenyane cyangwa kunyereza
    umutungo w'Igihugu.
    Banyeshuri rero, nimukunde gukorera mu mucyo kandi mubiharanire.
    Muzage mutangaza ibyo mubona bitagenda neza muzaba mushyigikiye
    ko ukuri kujya ahagaragara.

    A. Inyunguramagambo

    Mugeregeze gushaka ibisobanuro by'aya magambo
    yakoreshejwe mu mwandiko    .

    1. Impanuro
    2. Kurimanganya
    3. Inyangamugayo
    4. Gutahura
    5. Ubucuruzi bwa magendu
    6. Sobanura iyi migani yakoreshejwe mu mwandiko:
    a) Uwanga amazimwe abandwa habona
    b) Ukuri guca mu ziko ntugushye
    c) Uwububa abonwa n'uhagaze.

    Umwitozo w'inyunguramagambo

    Tanga andi magambo avuga kimwe nk'amagambo
    akurikira:

    1. Kubera
    2. Kurenganya

    B. Ibibazo byo kumva umwandiko
    1. Ni iyihe nsangamatsiko iri kuvugwa muri uyu mwandiko?
    2. Ni izihe nama sogokuru yagiriye umwanditsi w'uyu mwandiko?
    3. Ni ibihe bibazo uyu mwana yabajije sekuru?
    4. Ubona sekuru yaramushubije ku bibazo byose yabajije?
    5. Gukorera mu mucyo ni iki?
    6. Kuki tugomba gukorera mu mucyo?
    7. Ni gute mu ishuri dushobora gukorera mu mucyo?

    C. Umwitozo w'ubumenyingiro: kungurana ibitekerezo
    1. Usibye ibikorwa bivugwa mu mwandiko wasomye nta bindi
    bigaragaza uko abantu bakorera mu mucyo watanga?
    2. Usibye akamaro ko gukorera mu mucyo kavugwa mu
    mwandiko wasomwe nta kandi kamaro ko gukorera mu mucyo
    wavuga?

    D. Umukoro
    Andika inkuru ivuga ku bikorwa biranga gukorera mu mucyo ndetse
    n'akamaro ko gukorera mu mucyo.

    1.5. Ingingo z’ingenzi zigize umwandiko
    Mu matsinda nimwongere musome umwandiko "Gukorera mu
    mucyo," maze mukoresheje ikaramu y'igiti, mugende muca
    akarongo ku bitekerezo by'ingenzi biwugize.
    1. Nimusubize ibi bibazo    .
    a. Ibitekerezo by'ingenzi mwasanze ari bingahe? Ni ibihe?
    b. Mwabibonye gute?
    c. Mwasanze se ibitekerezo by'ingenzi ari byo byubatse
    insanganyamatsiko ivugwa mu mwandiko?
    d. Mwabibonye mu kihe gice mu bice by'ingenzi bigize
    umwandiko?
    e. Mubona se ari byo twakwita ingingo z'ingenzi zigize
    umwandiko?
    f. Mugiye kuzandika mwazandika mute?

    Umwanzuro
    C. Umwitozo w'ubumenyingiro: kungurana ibitekerezo
    1. Usibye ibikorwa bivugwa mu mwandiko wasomye nta bindi
    bigaragaza uko abantu bakorera mu mucyo watanga?
    2. Usibye akamaro ko gukorera mu mucyo kavugwa mu
    mwandiko wasomwe nta kandi kamaro ko gukorera mu mucyo
    wavuga?
    D. Umukoro
    Andika inkuru ivuga ku bikorwa biranga gukorera mu mucyo ndetse
    n'akamaro ko gukorera mu mucyo.
    1.5. Ingingo z’ingenzi zigize umwandiko
    Mu matsinda nimwongere musome umwandiko "Gukorera mu
    mucyo," maze mukoresheje ikaramu y'igiti, mugende muca
    akarongo ku bitekerezo by'ingenzi biwugize.
    1. Nimusubize ibi bibazo.
    a. Ibitekerezo by'ingenzi mwasanze ari bingahe? Ni ibihe?
    b. Mwabibonye gute?
    c. Mwasanze se ibitekerezo by'ingenzi ari byo byubatse
    insanganyamatsiko ivugwa mu mwandiko?
    d. Mwabibonye mu kihe gice mu bice by'ingenzi bigize
    umwandiko?
    e. Mubona se ari byo twakwita ingingo z'ingenzi zigize
    umwandiko?
    f. Mugiye kuzandika mwazandika mute?

    Buri mwandiko uba ufite insanganyamatsiko wubakiyeho kandi ukaba
    ufite ibitekerezo ushaka kugeza ku bawusoma. Kugira ngo umwandiko
    ushobore kumvikana neza, ibyo bitekerrezo biba bikurikirana kandi
    byuzuzanya kuva ku ntangiriro y'umwandiko kugeza ku mpera yawo.
    Izo ngingo z'ingenzi akenshi ni zo ziba zigize ibika bigize umwandiko,
    ariko hari igihe ingingo imwe iba ndende ikaba yashyirwa mu bika
    bibiri cyangwa birenga.

    UMWANZURO

    Iyo wasomye neza umwandiko ukawumva, izo ngingo z'ingenzi ni zo
    usigarana mu mutwe.
    Kuzitahura biroroshye kuko ziba zihuye n'ibitekerezo byatanzwe
    n'umwanditsi. Mu kwandika ingingo z'ingenzi zigize umwandiko,
    bazigaragarisha utunyerezo cyangwa nomero.

    Umwitozo wo gusesengura umwandiko

    1. Vuga ingingo z'ingenzi ziri mu mwandiko umaze gusoma.
    2. Kora inshamake y'uyu mwandiko.

    1.6. Inshamake y’umwandiko

    Muhereye ku ngingo z'ingenzi mwatondekanyije, nimugende
    muzihuza mukore interuro ziboneye kandi zumvikanisha neza
    ibitekerezo bizikubiyemo.

    Inshamake y'umwandiko "Gukorera mu mucy".

    Sekuru w'umwana yamuhaye impanuro agira ati: "Uzaharanire gukorera
    mu mucyo ube inyangamugayo." Nuko umwana amubaza gukorera mu
    mucyo icyo ari cyo, abasabwa gukorera mu mucyo abo ari bo, n'uburyo
    bikorwa.
    Sekuru amusobanurira ko gukorera mu mucyo ari ukugendera ku kuri
    no gushyira ahagaragara ibyo ukora. Abo bisabwa cyane ni abayobozi
    kuko baba bahagarariye inyungu z'abaturage. Mu butabera ho ni ihame
    kuko urubanza rugomba gucibwa abantu bose bareba. Mu mashuri na ho
    birakwiye kuko abanyeshuri baba bagomba kwerekwa uko bakosowe,
    kandi bagahabwa uruhare mu micungire y'ikigo cyabo. Buri muntu rero,
    wese asabwa gukorera mu mucyo kuko ari byo bituma agaragara nk'
    inyangamugayo.
    Gukorera mu mucyo biroroshye kuko icya ngombwa ari ukureka
    amakuru y'ibyo ukora akajya ahagaragara ndetse ukagira uruhare mu
    kuyatangaza.

    Ibibazo byo gusubiza:

    1. Mwabigenje mute kugira ngo mukore interuro zumvikana muri ibyo
    bitekerezo by'ingenzi?
    2. Mumaze gukora umwandiko muri izo nteruro, murabona hari
    isano ufitanye n'umwandiko muremure izo ngingo z'ingenzi zakuwemo?
    3. Uwo mwandiko mwabonye ureshya ute, mugereranyije n'uwo
    mwakuyemo ibitekerezo by'ingenzi mwahurije mu wo mumaze
    gukora?
    4. Muhereye ku burebure bwawo mwawita iki?
    5. Noneho muhereye ku byo mumaze gusoma, mwavuga ko inshamake
    ari iki? Ihinamwandiko ryo se ni iki?
    6. Mwabigenje mute kugira ngo mwubake uwo mwandiko ku buryo
    ibyo mwagendeyeho mwabyita amabwiriza agenga icyo gikorwa
    mwakoze?
    7. Ni iyihe myanzuro mwafata ku byo mumaze gukora?

    1. Inshoza y'inshamake y'umwandiko

    Inshamake y'umwandiko ni umwandiko mugufi wumvikana neza
    ubumbye ingingo z'ingenzi z'umwandiko wari muremure. Iyo wandika
    inshamake ugenda ushyira ibyungo, ibika n'andi magambo akenewe
    mu ngingo z'ingenzi wabonye kugira ngo ube umwandiko w'imbumbe,
    atari interuro imwe iri ukwayo indi ukwayo. Uwo mwitozo ni wo witwa
    "ihinamwandiko."

    2. Inshoza y'ihinamwandiko

    Ihinamwandiko ni ijambo ribumbye amagambo abiri: ihina riva ku
    nshinga "guhina" isobanura "kugira ikintu kigufi cyangwa kuvuga
    ibyabaye muri make"; hari kandi n'ijambo
    "umwandiko" risobanura inkuru yanditse.
    Ihinamwandiko ni ukuvuga cyangwa kwandika muri make ibyavuzwe
    mu mwandiko udahinduye ibitekerezo byawutanzwemo.
    Ukora ihinamwandiko ahera ku bibazo umuntu yagenda yibaza
    biganisha ku bisubizo birimo ingingo z'ingenzi zigize umwandiko.

    Iyo uhina umwandiko cyangwa uvuga ibyavuzwemo mu nshamake, ni
    ingingo z'ingenzi uvuga.

    3. Amabwiriza y'ihinamwandiko

    1. Gusoma witonze, inshuro ebyiri cyangwa eshatu umwandiko
    ugomba guhina.
    2. Gusoma igika ku kindi, ugaragaza ingingo z'ingenzi zigize buri
    gika;
    3. Kwita ku gihe umwandiko wahimbiwemo (impitagihe, inzagihe,
    indagihe).
    4. Uhina akoresha amagambo n'imvugo bye, ariko ntagomba
    guhindura ibitekerezo biri mu mwandiko ahina ngo yivugire
    ibye.
    5. Iyo nta burebure bwagenwe, inshamake igomba kungana na
    kimwe cya kane cy'uburebure bw'umwandiko.

    Iyo ari ngombwa gukora inshamake yanditse:
    - Nta magambo ahinnye, nka cg, amaf.,... bigomba gushyirwa mu
    nshamake kugira ngo ubone uko wandika ibintu byinshi.
    - Nta kwandika mu mibare.
    - Irinde gushyira nomero cyangwa utunyerezo ku bika bigize
    inshamake kuko icyo gihe zaba ari ingingo z'ingenzi uri kurondora.

    Umwitozo:
    Hina umwandiko "Dukunda igihugu cyacu" mu mirongo itarenze
    icumi

    1.7. Igitekerezo cya Nyamutegerakazaza

    j


    Umugabo Nyamutegerakazaza wari utuye i Gihinga na Gihindamuyaga
    yashatse umugore, ariko mu gihe yari atwite ari hafi kubyara, umugabo
    ararwara, indwara imugezayo. Ageze aho ajya kuraguza, bamubwira
    ko umugore we atwite inda y'umuhungu, ariko ko atazamubona, kuko
    azavuka yarapfuye.
    Nyamutegerakazaza yumvise ko agiye gupfa ntiyacika intege, ahubwo
    atangira gutekereza icyo yakora kugira ngo ateganyirize umwana we.
    Nuko yigira inama yo gusiga amusabiye umukobwa, akanamukwerera,
    kugira ngo namara gukura atazabura umugore cyangwa akabura
    umusabira.
    Bukeye, Nyamutegerakazaza areba inka z'imbyeyi n'ibimasa, areba,
    intama, areba ihene, amasaka, impu n' impuzu nyinshi, ashaka abagaragu
    bo kubimutwaza. Nuko ashyira nzira, ajya gushaka aho yasabira
    umwana wari ukiri mu nda.
    Ngo bagere imbere, abona ifuku yafashwe n'umutego. Arayitegura,
    arangije ayiha amasaka irahembuka. Igiye kugenda iramubaza, iti:

    "Witwa nde ko ungiriye neza?" Arayibwira. Na yo iramubwira iti: "Genda
    igihe nikigera nzitura iyi neza ungiriye."
    Barakomeza, bageze imbere bahura n' imbeba zishonje ziri kuguguna
    ibyatsi. Zibonye amasaka ziramusaba ziti: "Dufungurire!" Aziha amasaka
    n' impu n'impuzu. Agiye kugenda ziramubaza ziti: "Wa mugabo we witwa
    nde ko utugiriye neza?" Arazibwira. Ziti: "Genda umugeni uzamubona
    kandi igihe nikigera tuzitura umwana wawe iyi neza utugiriye."
    Nyamutegerakazaza arakomeza aragenda. Ageze mu ishyamba, ahura
    n'intare ishaje, itagishoboye guhiga. Intare iramubwira iti: "Wamfunguriye."
    Nyamutegerakazaza ayiha akamasa. Mbere y'uko igafata, iramubaza iti:
    "None ko ungiriye neza witwa nde?" Nyamutegerakazaza arayibwira,
    ati:"Ndi Nyamutegerakazaza nturutse i Gihinga na Gihindamuyaga,
    ngiye gukwerera umwana ukiri mu nda." Intare iramubwira iti: "Genda
    umugeni uramubona."
    Yigiye imbere ahura n’ isazi n’ ishwima. Isazi zimusaba kuziha impu
    zikanyunyuzamo ibizitunga, naho ishwima zimusaba gushwitura
    ibirondwe ku nka yari ashoreye. Nyamutegerakazaza asaba abari
    bamutwaje guhagarara. Ahambura impu aziha isazi zitururaho, naho
    ishwima zishwitura ibirondwe ku nka zirahaga. Birangije, biti: "Noneho
    twibwire, tuzakwiture iyi neza utugiriye. Nyamutegerakazaza abibwira
    izina rye. Biti: "Genda rero umugeni uramubona."
    Nyamutegerakazaza, n'abikorezi be bakomeza urugendo. Aza guhura
    n' umugabo uvuye mu rugo rwe, na we yari afite umugore utwite inda
    y’ uburiza. Nyamutegerakazaza aramusuhuza, arangije aramwibwira
    amubwira n' ikimugenza. Umugabo ati:"Nta mukobwa mfite, icyakora
    umugore wange aratwite."Undi ati: "Yewe! Iyo nda ni yo nshaka, kuko
    n' uwo nsabira ntaravuka. Ndagukwera, maze nubyara umukobwa
    uzamushyingire umwana wange." Umugabo ati: "Ibyo na byo! Nyihera
    inka, umugeni ndamukwemereye. Yaba uzavuka mu nda umugore wange
    atwite cyangwa uzakurikiraho."Nuko amutura amayoga, baranywa,
    arangije amuha inka yo kumukwera, barikubura barataha.
    Nyamutegerakazaza ageze mu rugo ahamagara umugore we,
    aramubwira, ati: "Dore nagiye ngirira neza abantu bose, n'ibintu
    byose. Izina ryange rizwi neza hose. None uzabyara umwana

    w'umuhungu narapfuye, ntuzagire izina umwita, bazage bamwita mwene
    Nyamutegerakazaza." Umugore arikiriza.
    Nyamutegerakazaza ageze imuhira, amara iminsi mike arapfa. Bitinze
    umugore we abyara umwana w'umuhungu ntiyamwita izina koko.
    Umwana arakura, agera ubwo aba umusore, bakajya bamwita.
    "mwene Nyamutegerakazaza". Amaze kuba umusore aza kubaza
    nyina ati: "Data aba hehe?" Nyina aramusubiza ati: "So yarapfuye."
    Umwana yongera kumubaza ati: "Ese yitwaga nde? " Nyina ati: "Yitwaga
    Nyamutegerakazaza. Yari yaragiye inyuma y'ishyamba, asiga agushakiye
    umugeni, avuyeyo aherako arapfa." Umwana ati: "Nzajya kureba aho
    hantu data yajyanye inka zo kunkwerera."
    Bukeye umwana afata impamba, arahaguruka ajya kureba aho se
    yasize amusabiye umugeni. Aragenda, agiye kugera ku ishyamba
    ahura n'ifuku. Ziramubaza ziti: "Witwa nde wa musore we ko tubona
    ujya gusa na wa mugabo watugiriye neza?" Arazibwira ati: "Ndi
    mwene Nyamutegerakazaza." Ifuku ziti: "Genda ariko umenye ko aho
    ugiye bazakurushya, uzemere uruhe. Nibakohereza guhinga, uzageyo
    uzahadusanga." Arazishimira, arangije akomeza inzira y'ishyamba, ifuku
    na zo zinyura mu myobo, ziramukurikira.
    Yigiye imbere ahura n' imbeba ziti: "Uri nde?" Arazibwira. Imbeba
    zitema ishyamba arahita. Zirangije ziramuherekeza, zimwereka urugo
    se yamusabiyemo umugeni. Nuko ahageze baramuzimanira, barangije
    baramubaza bati: "Uri nde ko tutakumenye?" Arabasubiza, ati: "Ndi
    mwene Nyamutegerakazaza waje gukwa inda." Babyumvise barumirwa,
    kuko umugeni we bari baramushyingiye ahandi. Ni ko kwigira inama
    yo kumurushya kugira ngo bamunanize, atahe atamubonye.
    Nuko basaba abashumba kugishisha inka zose, kugira ngo bamubwire
    ko inka se yabakwereye yari irwaye igahita ipfa, ko nta nka n'imwe
    ibarizwa muri urwo rugo. Abashumba bakigeza inka mu ishyamba,
    imvura irashoka. Intare yari yabimenye iratontoma, itera abashumba
    ubwoba, barazishorera bazisubiza mu rugo. Mu gihe bari batangiye
    kubimubwira babona inka zose zirahasesekaye.
    Babonye ibyo bidakunze, bamuha ikigeragezo, bati: "Noneho muri iri
    shyo ry'inka, genda utwereke izikomoka ku yo so yakoye." Mwene
    Nyamutegerakazaza abyumvise arumirwa, kuko atari azizi. Muri ako

    kanya, ishwima imunyura hejuru iguruka, iramwongorera, iti:" Inka
    tugiye kugwaho uvuge ko ari zo zikomoka ku yo so yakoye." Umusore
    ajya mu ishyo, inka ishwima iguyeho akayikoraho, arinda azihetura
    atibagiwemo n'imwe.
    Bamuha ikindi kigeragezo bati: "Maze rero ntitwashyingira umukobwa
    wacu umugabo uzamwicisha inzara. Dore isuka, ugende uhinge uriya
    mushike, nukunanira, witahire." Umusore isuka arayifata. Bamweretse
    umushike arumirwa, kuko uburyo hari hanini, ntiyari gushobora
    kuharangiza mbere y'uko agera mu gihe cy'ubukambwe. Nyamara apfa
    kujyamo aratangira ararima. Muri ako kanya, za fuku zanyuze iy'ikuzimu
    ziba zirahasesekaye, ziramufasha, mu kanya wa mushike wose uba
    uhindutse intabire.
    Babibonye batumaho umugore we iyo bari baramushyingiye, azana
    n'abana yari amaze kuhabyarira. Bazana abagore benshi, barimo uwo
    se yamukwereye babakoranyiriza hamwe. Baramubwira bati: "Dore
    aba bagore barimo uwo so yagukwereye, numumenya ukamufata
    akaboko, turamuguha umujyane. Isazi imujya mu gutwi iti: "Uwo ngwa
    ku jisho akikoma ku gahanga, abe ari we ufata akaboko." Nuko wa
    musore arabegera, agenda asa n'ushishoza nk'ubazi neza, agiye kubona
    abona uwo isazi iguye ku jisho, yikomye ku gahanga amufata akaboko
    aseka, ati: "Uyu ni we wange." Umugore na we aramuhobera, basabwa
    n'ibyishimo, abari aho bose babaha amashyi n'impundu.
    Nuko bengesha amayoga, babanza gusubiza uwari umutunze ibyo yari
    yarakoye, barangije baramushyingira. Bamuha inka, bamuha imyaka,
    bamuha abikorezi baramuherekeza atwara umugore we n'abana be yari
    amaze kubyara, aratunga aratunaginirwa.
    Ineza iratinda ntihera.
    Gira so yiturwa indi.
    Akebo kajya iwa Mugarura.

    A. Inyunguramagambo

    Nimushake ibisobanuro by'aya magambo mukurikije
    uko yakoreshejwe mu mwandiko:

    kuraguza, ashyira nzira, kwitura ineza, ishwima, gushwitura ibirondwe,
    inda y'uburiza, izina ryange rizwi neza hose, impamba, ifuku, impu,
    impuzu, ibirondwe, barikubura barataha, kugishisha, ishyo, ubukambwe,
    kwikoma isazi, gusabwa n'ibyishimo, impundu, gutunga ugatunganirwa.

    Umwitozo w'inyunguramagambo

    1. Koresha aya magambo mu nteruro ziboneye.

    a) Kwitura ineza
    b) Ishyo
    c) Gusabwa n'ibyishimo
    d) Gutunga ugatunganirwa.

    2. Nimusobanure iyi migani muvuge n'igihe yakoreshwa:

    a) Ineza iratinda ntihera.
    b) Gira so yiturwa indi.
    c) Akebo kajya iwa Mugarura.

    B. Ibibazo byo kumva umwandiko

    Nimusubize ibibazo byabajijwe ku mwandiko mu
    magambo yanyu bwite mutandukuye interuro ziri mu
    mwandiko.

    1. Kuki Nyamutegerakazaza yanze kwita umwana we izina
    agashaka ngo bazage bamwita "mwene Nyamutegerakazaza?"
    2. Iyo Nyamutegerakazaza aba yaragiye agira nabi yari kwifuza
    ko umwana we yitwa kuriya?
    3. Uretse gusiga amukwerereye ubona ikintu kiza kiruta ibindi
    Nyamutegerakazaza yasigiye umwana we ari iki?
    4. Wowe umenye ko uzapfa vuba aha wakora iki?
    5. Ese ko n'ubundi buri muntu aba agomba kuzapfa umunsi

    umwe, ubona abantu babaho nk'aho bazapfa ngo bateganyirize
    abana babo?
    6. Iki gitekerezo kiratwigisha irihe somo ry'ingenzi?
    7. Mu mwandiko baravugamo ko Nyamutegerakazaza yagiye
    gukwera umwana utaravuka kandi agakwa inda itaravuka.
    Kuri ubu ubona bishoboka?
    8. Muri iki gihe ni ibihe bikorwa abantu bakora iyo bashatse
    kuzigamira umwana ukiri muto cyangwa utaravuka?

    D. Kungurana ibitekerezo no kujya impaka
    Umukobwa Nyamutegerakazaza yari yarakwereye umuhungu we,
    yaje gusanga baramushyingiye ahandi. Ku bwawe ubona batari
    barahemutse?

    E. Ibibazo byo gusesengura umwandiko
    1. Ukeka ko uyu Nyamutegerakazaza yabayeho? Ni iki gisa
    n'ikigaragaza ko yabayeho?
    2. Bavuga ko yari atuye he?
    3. Hari igihe bavuga yabereyeho?
    4. Uhereye kuri ibi uyu mwandiko wawita iki?
    5. Igitekerezo cyo muri rubanda rero kirangwa n'iki?

    Inshoza n'uturango by'igitekerezo cyo muri rubanda
    Kugira ngo tumenye ubwoko bw'umwandiko tureba uko utangira n'uko
    usozwa n'ibivugwamo.
    Duhereye kuri iki gitekerezo cya Nyamutegerakazaza dushobora
    kwibaza ibibazo bikurikira:

    A. Duhereye ku buryo utangira n'uburyo usozwa
    1. Uyu mwandiko utangira ute?
    2. Usozwa ute?
    3. Iyo uba utangizwa na kera habayeho ugasozwa na si nge
    wahera byaba bihagije kugira ngo witwe umugani muremure?

    B. Duhereye ku bivugwamo.
    1. Muhereye ku bivugwa muri uyu mwandiko n'uburyo bivugwa

    haba hari ibigaragaza ko uyu Nyamutegerakazaza yaba
    yarabayeho kandi agakora ibivugwa muri uyu mwandiko koko?
    2. Ubundi ni iki kigaragaza ko ibivugwa byabayeho ku buryo
    dushobora kubyemera?
    3. Hari ahantu tuzi ibivugwa byabereye? Igihe byabereye se hari
    icyavuzwe mu mwandiko?
    4. Ni iki kigaragaza ko bitabayeho ku buryo tubona ari
    ibihimbano?

    Inshoza

    j

    Igitekerezo cyo muri rubanda ni igihangano cy'ubuvanganzo kijya
    gusa n'umugani, bigatandukanywa n'uko cyo kidatangizwa na kera
    habayeho ngo kirangizwe na si nge wahera.

    Uturango

    k


    Mu gitekerezo cya rubanda havugwamo:
    Umuntu utari umwami ariko witwara nk'igihangange rubanda
    batwerera ibikorwa bigaragara nk'ibyabayeho ariko bivanzemo
    n'ibigaragara nk'ibitangaza.
    Muri make ibiranga igitekerezo cyo muri rubanda ni ibi bikurikira:

    1. Uburyo bwo kubara inkuru mu bitekerezo
    Ntibitangizwa na kera habayeho ngo birangizwe na si nge wahera,
    kuko iyo bigenze gutyo kiba gihindutse umugani.
    Bishingira ku mazina y'abantu babayeho, cyangwa bagaragara
    nk'ababayeho mu mateka kuko usanga ari abantu bagenda
    bavugwaho ku buryo butandukanye.

    Bigaragaramo amakabyankuru n'ibitangaza.

    2. Igihe n'ahantu:

    a) Igihe: Ibitekerezo bya rubanda ntibitanga amacishirizo
    agaragaza neza igihe ibintu byabereye.
    b) Ahantu: Mu bitekerezo bya rubanda dusangamo kenshi
    ahantu hazwi ibivugwa byabereye, aho igihangange kivugwa
    cyari gituye, imisozi izwi iriho na n'ubu, ndetse n'ibintu bifatika
    bigaragara nk'ibimenyetso byasizwe n'igihangange kivugwa mu
    gitekerezo cya rubanda. Aha twatanga nk'ingero zikurikira:

    Muri iki gitekerezo cya Nyamutegerakazaza: Havugwamo
    aho yari atuye: I Gihinga na Gihindamuyaga ni imisozi izwi iri mu
    Ntara y'Amajyepfo.

    Mu gitekerezo cya Ngunda havugwamo ko imsozi yose y'u
    Rwanda ari amabimba Ngunda yahingaga. Ni we wayihanze. Mu
    Rwanda hari aho usanga udusozi twegeranye bakatwita amabimba
    ya Ngunda.

    Mu gitekerezo cya Cacana havugwamo:

    Imisozi yose Cacana yaciyeho ahunga urupfu kuva mu magepfo
    kugera mu majyaruguru. Ni imisozi iriho inazwi na n'ubu. Aho Cacana
    yarwaniye n'urupfu ku gasozi ka Zoko. Ubu ni mu Murenge wa Mutete,
    Akarere ka Gicumbi, Intara y'Amajyaruguru.

    Izi ngero z'ahantu hazwi hariho na n'ubu ni zo usanga zishinga
    itandukaniro rigaragara hagati y'igitekerezo n'umugani muremure,
    kuko wo utagira utu turango two kuvuga ahantu hazwi ibintu
    byabereye ku buryo byatera gutekereza ko ibivugwa byabayeho.
    Nyamara igitekerezo cya rubanda cyo kizanamo utwo turango kugira
    ngo ubyumva arusheho gusa n'uwemera ibivugwa nk'aho ari ukuri.

    3. Amakabyankuru n'ibitangaza:
    Muri iki gitekerezo cya Nyamutegerakazaza inyamaswa ziravuga,
    zizi ubwenge, zifasha abantu ku buryo butangaje, zizi ibizabaho mu
    gihe kiri imbere.
    Ibi rero biri mu turango dutuma igitekerezo cya rubanda kegerana

    cyane n'umugani muremure mu bibiranga.

    4. Isomo mu buzima:

    Buri gitekerezo kiba gifite isomo kifuza kutwigisha. Muri iki gitekerezo
    cya Nyamutegerakazaza baratwigisha guteganyiriza ejo hazaza
    no kugerageza gusiga izina ryiza tugira neza aho tunyuze hose,
    kugira ngo tutagenda twitwa ba ruvumwa. Ineza tugize tuyiturwa
    ku buryo butandukanye kandi abo dusize bakabyungukiramo. Buri
    muntu yari akwiye kwitwara nka Nyamutegerakazaza kuko buri
    wese azi ko umunsi umwe azapfa, nyamara izina ryiza ryo ntiripfa

    F. Gutekereza ku buryo bwimbitse no gutanga ibitekerezo
    ku bivugwa mu mwandiko.

    Insanganyamatsiko yo kujyaho impaka:
    Mwene Nyamutegerakazaza amaze gutsinda ibigeragezo byose
    bamushyizeho, bamuhaye umugore we ndetse n'abana yari yarabyaye
    mu rugo yari yarashatsemo arabegukana. Ubona byari bikwiye ko
    ajyana umugore n'abana atabyaye?

    G. Guhanga bandika
    Wumva ikintu kiza umubyeyi wawe yagukorera none kugira ngo
    aguteganyirize neza ari ikihe? Yaguteganyiriza uburyo uzashaka?
    Yakurihira amashuri? Yakubikira amafaranga menshi muri banki?
    Sobanura impamvu wumva icyo uhisemo ari cyo kiza kuruta ibindi

    H. Umukoro mu matsinda.
    Hari ibindi bitekerezo bya rubanda byiza byo gusoma: Icya Ngunda,
    ibya Semuhanuka, Igitekerezo cya Cacana n'ibindi. Shakisha ibitabo
    birimo maze ubisome kugira ngo urusheho kwagura ubumenyi no
    kumva amasomo bitwigisha

    1.8. Ikeshamvugo ku nka, amata n’igisabo

    1. Nimusome aka kandiko maze mugende musimbuza
    amagambo aciyeho akarongo andi akoreshwa mu
    mvugo iboneye mu Kinyarwanda.

    Mu muco nyarwanda inka, amata n'igisabo ni ibintu byubahirizwa cyane
    mu Rwanda. Inka ifatwa nk'ikimenyetso cy'ubukungu ku buryo buri
    wese yumva yayitunga ngo imuhe amata. Hambere, amata iyo yabaga
    yakamwe bayasukaga mu gisabo yamara gufata, bakayazunguzamo
    akavamo amavuta yatekwaga mu biryo ari byo bitaga ibirunge cyangwa
    akisigwa bakayita ikimuri.
    Inka zanyweraga mu cyobo badahiyemo amazi, zamara kunywa amazi,
    zikaryama.
    Kugira inka cyari ikimenyetso cy'ubukungu ku buryo abantu
    bashimishwaga no gutunga inka nyinshi zigabanyije mu matsinda, yabaga
    ari hirya no hino mu gihugu.

    2. Nimugaragaze buri jambo n'iryarisimbuye mu
    mbonerahamwe iteye itya:

    j

    k

    j


    f


    d


    g

    Imyitozo
    1. Simbuza amagambo adakwiye gukoreshwa andi
    yabugenewe, maze usanishe uko bikwiye interuro,
    kugira ngo zibe ziboneye.

    Bwira ba bakozi baragira inka uti: "Nimubyuke dore bwakeye mutangire
    gukama kandi mukame n'ingonga, hanyuma amata muyasuke mu bisabo
    maze mujyane inka mu rwuri. Igihe cyo kunywa amazi nikigera, muzijyane
    kuri cya kinogo twazisukiyemo amazi ejo.
    Abana bazo mubashyire mu nzu yabo, umwe muri mwe aze kubahirira
    ubwatsi. Ubwo araza no koza ibyansi, abyanike ku gatanda, kandi ibisabo
    bitarimo amata, abimanike hariya ku rutara.
    Amata mukimara gukama muge mufateho ayo muguriha andi muyahe
    abana bayanywe ariko mwabanje kuyateka. Muge kandi mwirinda
    kuyamena mu gihe muri kuyasuka mu bisabo. Hanyuma ariya mabyi
    yazo muze kuyayora, kandi muzishakire indi saso."

    j



    Isuzuma risoza umutwe wa mbere

    Umwandiko: Indangagaciro z'Umunyarwanda
    Indangagaciro ziranga umuco nyarwanda ni nk'amahame
    Abanyarwarwanda bagenderaho amwe ababuza gukora ikibi n'andi
    abategeka gukora ikiza.
    Indangagaciro zikwiye kuranga umuntu kuva akiri muto twavugamo
    izi zikurukira: guharanira ubumwe bw'Abanyarwanda, kwakira neza
    abatugana, kwita ku batishoboye, kudahemuka no gukorana umwete.
    Nyamara si zo ndangagaciro zonyinye ziranga Abanyarwanda.
    Mu migenzereze yabo, Abanyarwanda hafi ya bose bubaha Imana
    bikagaragaza ukwicisha bugufi. Ibyo bigaragarira mu mazina bita
    abana babo no mu mvugo bakoresha umunsi ku munsi, zirimo imigani
    y'imigenurano, indamukanyo n'intashyo zabo. Iyo basuhuzanya bagira
    bati: "Mwaramukanye Imana?" Basezeranaho Bati: "Mubane n'Imana,
    cyangwa bati: "Imana ibarinde."
    Indangagaciro ziranga umuntu we ubwe ziza ku rwego rwa kabiri, zikaba
    ari indangagaciro zituma yihesha ishema mu bandi. Muri zo twavuga
    nko kwiyubaha ukirinda kwiyandarika, gukora ukirinda kuba inyanda
    kuko agaciro kawe gashingiye ku byo wagezeho wowe ubwawe, utibye,
    utandavuye cyangwa ngo uhemuke.
    Hakurikiraho indangagaciro zihuza abantu bo mu muryango umwe,
    zishingira cyane ku bumwe bw'abagize umuryango, gufashanya no
    gutabarana. Izo rero ni indangagaciro ziranga umuryango ari wo shingiro
    ry'imibanire y'abantu. Abanyarwanda bemera ko habaho "ndinda" ebyiri.
    Umwana ukiri muto aravuga ati:"Ndida dawe." Umubyeyi na we yamara
    gusaza akitabaza umwana we agira ati: "Ndinda mwana wange."
    Ababyeyi rero uko batwitayeho tukiri abana bato, ni ko natwe tugomba
    kubitaho bamaze gusaza tukabasazisha neza. Umubyeyi utita ku bana
    be bakandagara, aba yihemukira we bwe. Nyamara n'abana bibagirwa
    ababyeyi babo ntibabiteho igihe bageze mu za bukuru, baba babaye
    ibigwari, bakabita "ibirumbo."

    Hari kandi indangagaciro zidusabanya n'abandi bantu zikadutegeka
    gusakaza umubano mwiza mu bantu no kuwusigasira. Umunyarwanda
    uhuye n'undi muntu n'iyo baba bataziranye aramusuhuza, batandukana
    akamusezeraho.
    Muri izo ndagagaciro harimo izitubuza guhemuka, kubeshya no
    kubeshyera abandi, gukwiza amacakubiri n'inzangano mu bantu. Harimo
    kandi izidutegeka gutabara abari mu kaga, kubaha abandi, kwakirana
    urugwiro abantu bose nta vangura, gushima uwakoze neza ukagaya
    uwahemutse, no kwirinda ishyari risenya.
    Uretse izo ndangagaciro zikwiye kuranga umunyarwanda ku giti ke
    cyangwa mu mibanire ye n'abandi, hari kandi indangagaciro zimuranga nk'
    umwenegihugu. Umunyarwanda aharanira kurinda ubusugire bw'Igihugu
    ke, kukirwanira ishyaka, akirinda kugitera cyangwa kugisahura.
    Izi ndangagaciro n'izindi tutarondoye, ni ryo shema ry' Abanyarwanda,
    ni zo pfundo ry'umuco udutandukanya n'abatari Abanyarwanda.

    I. Inyunguramagambo
    Uhereye ku buryo yakoreshejwe mu mwandiko, gerageza
    gusobanura aya magambo maze ukoreshe buri ryose mu
    nteruro iboneye
    1. Amahame. 2. Kwandavura.
    3. Ibirumbo. 4. Gusakaza ikintu.

    II. Ibibazo byo kumva umwandiko:

    1. Agaciro k'umuntu gashingira ku ki?
    2. Ukurikije uko ryakoreshejwe mu mwandiko, ijambo "ndinda"
    risobanura iki?
    3. Ni izihe ndangagaciro zikwiye kuranga umuntu we ubwe?
    4. Ni izihe ndangagaciro ziranga abantu bahuriye mu muryango
    umwe ?
    5. Umubano mwiza mu bantu usakara ute?

    III. Ibindi bibazo bijyanye n'umwandiko
    Indangagaciro akenshi usanga zifite imbusane zazo, ni
    ukuvuga ko iyo hatari ikiza haba hari ikibi. Gerageza
    gutanga imbusane z'izi ndangagaciro:
    1. Ubumwe. 2. Urugwiro. 3. Kubaha.
    4. Gutabararana. 5. Kuvugisha ukuri. 6. Gushima.

    IV. Guhina umwandiko:
    Andika interuro imwe ikubiyemo iby'ingenzi bivugwa muri uyu
    mwandiko.

    V. Kubaka interuro ziboneye:
    Shyira utwatuzo dukwiye ahari akanyerezo mu nteruro
    zigize aka gace k'umwundiko:
    Ese uwavuga ibyo_ umuco nyarwanda yahera he_Yewe, ibyiza
    by'umuco nyarwanda ntawabirondora ngo abirangize_Abanyarwanda
    bafite umuco bihariye ubatandukanya n'abanyamahanga_None wowe
    ntumaze kumenya imyinshi mu migenzo myiza y'umuco wacu_Ngaho
    nawe gira icyo uvuga da_

    VI. Ikeshamvugo
    Uzurisha amagambo yabugenewe ku nka, ku mata no ku
    gisabo ahari utudomo, aciyeho akarongo na yo uyasimbuze
    imvugo iboneye.

    Kera Abanyarwanda baragiraga ku gasozi, bakagira inka nyinshi
    zigabanyije mu matsinda. Iyo inka zabaga zitashye ............
    bagakama. Hari abantu babaga bazi gukama ningoga, bagakama
    inka nyinshi mu mwanya muto. Amata bayakamiraga mu ............
    bakayabuganiza mu ............
    Babaga bafite kandi ibisabo byinshi bimwe bimanitse, ibindi
    biteretsemo amata. Ku munsi wo gucunda, amata bayasukaga mu
    bisabo bakayacunda, hanyuma bagakuramo amavuta.

    VII. Ihangamwandiko
    Andika umwandiko utarengeje ipaji imwe uvuga uburyo
    ukunda igihugu cyawe cy'u Rwanda n'icyo ugikundira.


    Files: 3Labels: 6

  • UNIT:2 Kwimakaza uburenganzira bwa muntu

  • UNIT:3 Gufata neza ibidukikije

  • UNIT:4 Kuboneza ubuzima bw'imyororokere

  • UNIT:5 Kwimakaza imiyoborere myiza

  • UNIT:6 Umuco w'amahoro

  • IBIBAZO BY’ISUZUMA

    IBIBAZO BY’ISUZUMA

    Umwaka wa 5 Amashuri abanza                    Isomo:  Ikinyarwanda        

    UMUTWE WA 2: Kwimakaza uburenganzira bwa muntu        

     

    Ikibazo

    Urwego rw’ubushobozi (Bloom Taxonomy)

    Erekana ibintu bine bivugwa mu mwandiko bigaragaza ihohoterwa rikorerwa abana.

    Kwibuka (remember)

    Tanga ingero enye zerekana uburenganzira bw’ibanze buri mwana agomba kugira unazisobanure.

    Kumva / gusobanukirwa (understand)

    1. Muri izi nteruro zikurikira  koramo amatsinda abiri: itsinda A ushyiremo izifite indango yemeza, itsinda B izifite indango ihakana:

    a. Abana bose bafite uburenganzira bwo kurerwa neza.

    b. Umwana utitaweho akura nabi.

    c. Sinakubitwaga ku ishuri.

    d. Nimureke gutoteza abana.

    e. Si inkuru mbarirano.

    2. Kosora amakosa y’imyandikire ari mu nteruro zikurikira:

    a. Gatera numugore we batuye kumusozi.

    b. Nyirubwenge aruta nyiruburyo.

    c. Nahuye na Kamana mbona asa nkurwaye.

    Gushyira mu bikorwa (apply)

    Erekana ingingo z’ingenzi zigize iyi nkuru ishushanyije werekane n’uturango twayo.

    Gusesengura (analyze)

    Vuga muri make icyo uyu mwandiko utwigishije.

    Gusuzuma (evaluate)

    Andika inkuru ivuga ku burenganzira bw’abafite ubumuga uvuge n’ukuntu ubona bwubahirizwa mu gace mutuyemo.

    Guhanga (create)

  • IBIBAZO