◄UNIT 6: GUKUNDA IGIHUGUUNIT 8: UMUCO WO KUZIGAMA►

UNIT 7: GUKUNDA UMURIMO

  • UNIT 7: GUKUNDA UMURIMO

    UBUSHOBOZI BW’INGENZI BUGAMIJWE

    -Gusesengura indirimbo ivuga ku gukunda umurimo hagaragazwa 
    uturango  tw’indirimbo n’ikeshamvugo rigaragaramo. 
     -Guhanga indirimbo zitandukanye zivuga ku gukunda umurimo. 
     -Gusoma no kwandika mu nyandiko nyejwi na nyemvugo amagambo 

    n’interuro.

    IGIKORWA CY’UMWINJIZO

    Ushingiye ku mwandiko ukurikira, sobanura impamvu gukunda umurimo 

    ari ingirakamaro mu mibereho y’abantu muri rusange.

    VII.1. Umwandiko: Umurunga w’iminsi


    1. Burya gusaza ni ugusahurwa
     Kuko iyo tujya ni habi 
    Nariye iminsi ndayiyongeza 
    Nsigara nyitera inyoni ziguruka
     None iranze iranyigabije
     Iranyiganzuye yo gapfusha   
    Cyo rero Kibondo cyange
     Igira hino nkurage intwaro
     Nitwaje iki gihe cyose
     Ibihe bibi byose nkabyirenza 
    Uyitwaje azira kuneshwa
     Utayitunze azira kuramba
     Iyo ntwaro ishumika iminsi
     Nta yindi shahu ni umurimo

    2. Iyo isi imaze kukurambirwa 
    Kuko ntacyo uba ukiyimariye 
    Imikaka y’iminsi irarindwa aaaa.
     Mbese ye, wakwizera ute ubuzima bw’ejo
     Udakoze ngo wiyuhe akuya
     Kura ishati witege iminsi 
    Aho wenda, aho wenda, 
    Aho wenda kibondo cyange 
    Aho wenda ntuzibuka y’uko 
    Umurunga w’iminsi ari umurimo.
     Aho wenda, aho wenda,
     Aho wenda bibondo cyange
     Aho wenda buto bwange
     Aho wenda ntuzabyibuka
     Niyo mpamvu itumye 
    Mbikubwiye nkwihanangirije.

    3. Ntugahaburwe n’ibyo hanze aha
     Ibi bizanwa n’abagenzi 
    Ngo bigutware umutima wawe 
    Bikwibagize umurimo 
    Burya ga ni uko utabizi 
    Guteka umutwe ni umwanda
     Ntibitinda, nta n’ubwo byizerwa
     Ubundi kandi bihira bake.
     Aho wenda aho wenda 
    Aho wenda Kibondo cyange 
    Aho wenda ntuzibuka yuko 
    Umurunga w’iminsi ari umurimo.
     Aho wenda, aho wenda 
    Aho wenda kibondo cyange,
     Aho wenda buto bwange
     Aho wenda ntuzabyibuka
    Niyo mpamvu itumye 
    Mbikubwiye nkwihanangirije.

    4. Uramenye, uramenye, uramenye,
     Utazazira iyo mikaka 
     Irindwa abagifite ubukaka
     Cyane abo mu kigero cyawe.(x2)
     Aho wenda, aho wenda
     Aho wenda kibondo cyange, 
    Aho wenda ntuzibuka yuko 
    Umurunga w’iminsi ari umurimo.
     Aho wenda, aho wenda,
     Aho wenda kibondo cyange
     Aho wenda buto bwange
     Aho wenda ntuzabyibuka
     Niyo mpamvu itumye 
    Mbikubwiye nkwihanangirije.
     Niyo mpamvu itumye 
    Mbikubwiye nkwihanangirije 
                                                              (Indirimbo ya Alegisi Kagame)

    7. 1.1. Gusoma no gusobanura umwandiko 
    IGIKORWA
     Soma umwandiko “Umurunga w’iminsi”, ushakemo amagambo 
    udasobanukiwe hanyuma uyasobanure ukurikije inyito afite mu 
    mwandiko wifashije inkoranyamagambo.
     1. Kora interuro wifashishije amagambo akurikira:
     a) Umurunga
     b) Ikibondo
     c) Gusahurwa
     d) Kwiyuha akuya
     e) Intwaro
     2. Tahura muri iki kinyatuzu amagambo yakoreshejwe mu 

    mwandiko.

    7.1.2. Gusoma no  kumva umwandiko
     IGIKORWA
     Ongera usome umwandiko “Umurunga w’iminsi”, hanyuma usubize 
    ibibazo byawubajijweho.
     1. Ni nde uvuga muri uyu mwandiko? Erekana imikarago isobannura  
    igisubizzzo cyawe.
     2. Ni nde ubwirwa  muri  uyu  mwandiko? Erekana imikarago 
    isobanura igisubizo cyawe.
     3. Muri uyu mwandiko,  hari aho umuhanzi atukana? Ni iki atuka? 
    Sobanura impamvu atukana? 
    4. Umuhanzi aradushishikariza iki mu mwandiko we?
    5.     Mu mwandiko umuhanzi arasobanura ko ikibeshaho umuntu ari iki?

     6.     Umusaza arigisha iki umwana mugika cya gatatu?

     7.1.3. Gusoma  no gusesengura umwandiko 
    IGIKORWA
     Ongera usome umwandiko “Umurunga w’iminsi”, hanyuma usubize 
    ibibazo bikurikira:
     1. Ni izihe ngingo z’ingenzi dusanga mu mwandiko? 
    2. Ni iyihe mpamvu ituma uyu musaza agira inama umwana we?
     3. Izina ikibondo rihagarariye nde  uburirwa mu mwandiko?

     4. Uyu mwandiko urakwigisha  iki? 

    VII.2. Indirimbo 
    IGIKORWA
     Ongera usome umwandiko“Umurunga w’iminsi” witegereza imiterere 
    yawo. Uhereye ku miterere yawo kora ubushakashatsi utahure inshoza 

    n’uturango by’indirimbo.

    7.2.1. Inshoza y’indirimbo
     Indirimbo ni imwe mu ngeri z’ubuvanganzo bwo muri rubanda. Ni amajwi afite 
    injyana yungikana n’amagambo. Indirimbo zivuga ku ngingo zitandukanye 
    zigusha ku buzima bwa buri munsi; hari indirimbo z’urukundo, indirimbo 

    zisingiza umuntu cyangwa ikintu, hari izigisha, izibara inkuru n’izindi.

     7.2.2. Uturango tw’indirimbo
     Indirimbo irangwa n’imiterere yayo ndetse n’ikeshamvugo. 
    a) Imiterere y’indirimbo
     Ahanini indirimbo irangwa n’ibice bibiri by’ingenzi: ibitero n’inyikirizo. Uko 
    igitero kirangiye, umuririmbyi ashyiraho inyikirizo ariko  hari indirimbo 
    zitagira inyikirizo.

    Urugero rw’indirimbo ifite inyikirizo: 
    Umurunga w’iminsi.

    Urugero rw’indirimbo itagira inyikirizo:      
    Indirimbo yubahiriza Igihugu.
     Uburyo ibi bice bihimbwa usanga ari nk’umuvugo ariko byo bigashyirwa mu 
    majwi aryoheye amatwi no mu njyana runaka yatoranyijwe. Indirimbo ishobora 

    kuba iy’amajwi y’umuntu cyangwa urusobe rw’amajwi y’abantu. 

    b) Ikeshamvugo mu  ndirimbo
     Ikeshamvugo rikoreshwa mu ndirimbo ni rimwe n’iryo mu mivugo: uzasangamo 
    isubirajwi, isubirajambo, imizimizo y’ubwoko bunyuranye bitewe n’urwego 

    rw’ihanikarurimi umuhanzi yashatse gushyiramo indirimbo ye. 

    7.2.3. Akamaro k’indirimbo 
    Indirimbo zifite uruhare rukomeye mu mibereho y’umuntu muri rusange. 
    Ubushakashatsi bunyuranye bwemeza ko indirimbo zongerera ubushobozi 
    ubwonko bwo gutekereza neza mu buryo bwiza kandi bworoshye. 

    Indirimbo zorohereza abana bakiri bato bafite ikibazo cyo kuvuga no kwandika. 
    Birumvikana ko bituma umwana agerageza gusubiramo ibyo yagiye yumva 
    ndetse no kubisobanukirwa mu buryo bworoshye . ( Bifatiye  ku nkuru 
    yatangajwe n’imirasire ku rubuga rwa: www.imirasire.com)

    Bitewe n’ikivugwa mu ndirimbo , uzasanga indirimbo zigira uruhare rukomeye 
    mu guhindura imyumvire y’abantu ndetse no kubakangurira gukora ibikorwa 

    runaka. 

    Ingero:
    - Indirimbo zivuga kuri Sida ndetse n’ibindi byorezo, uburyo byandura 
    n’uko byakwirindwa, zituma   abantu birinda  kwandura  virusi itera  Sida. 
    - Indirimbo zivuga ku butwari zituma abazumva bagira ubutwari bakagira 
    ishyaka n’umurava wo gukunda Igihugu... 

    - Indirimbo zivuga ku murimo zituma abazumva bitabira umurimo. 

    IMYITOZO
     1. Indirinbo irangwa n’utuhe turango? Twerekane.
     2. Sesengura indirimbo imirunga y’iminsi ugaragaza uturango 
    twayo.
     3. Ririmba indirimbo “Umurunga  w’iminsi” wubahiriza  injyana  yayo.
     
    VII.3. Inyandiko nyejwi
     7. 3.1. Imyandikire y’amajwi y’ibihekane   mu nyandiko nyejwi
     IGIKORWA
     Mwitegereze ibihekane biri mu mwandiko “Umurunga w’ iminsi” maze 
    mwandike amajwi yose mwumva yabonetse habayeho gusobekeranya 
    ingombajwi. Mukore ubushakashatsi mutahure inshoza  y’igihekane, 
    uburyo amajwi  y’Ikinyarwanda  ahekana n’uburyo amajwi  y’ibihekane  

    yandikwa mu nyandiko nyejwi.

     1. Inshoza y’igihekane
     Igihekane ni ijwi ry’inyunge ryandikishwa ingombajwi zirenze imwe: ingombajwi 
    n’ingombajwi cyangwa ingombajwi n’inyerera. Niba G ari ingombajwi na N 
    ikaba inyerera, mu Kinyarwanda amajwi y’ibihekane ashobora guhekana muri 
    ubu buryo:

    G: ingombajwi imwe ariko igizwe n’amajwi abiri mu nyandiko nyejwi
     G+G: ingombajwi + ingombajwi
     G+N: ingombajwi + inyerera
     G+G+N: ingombajwi + ingombajwi + inyerera
     G+N+N: ingombajwi + inyerera + inyerera
     G+G+N+N: ingombajwi + ingombajwi + inyerera + inyerera
     G+G+G+N+N: ingombajwi + ingombajwi + ingombajwi + inyerera + inyerera

    2. Ibihekane by’Ikinyarwanda n’uburyo byandikwa mu nyandiko 
    nyejwi
     Mu Kinyarwanda, igihekane kigizwe n’ingombajwi ihindurirwa urwego 
    rw’imivugire igafata urundi bitewe n’ikiciro irimo (Ingombajwi ihindurirwa 
    urwego bitewe n’inyerera cyangwa inyamazuru  bihekanye).  Ihekana ry’amajwi 
    y’ingombajwi n’inyerera rikubiye mu byiciro bikurikira bitewe n’aho zivugirwa:
     -Ingombajwi zishyirwa mu rusenge rw’imbere;
     -Ingombajwi zishyirwa mu rusenge rw’inyuma;
     -Ingombajwi zishyirwa mu mazuru;
    - Ingombajwi zishyirwa mu mazuru no mu rusenge rw’imbere;
    - Ingombajwi zishyirwa mu mazuru no mu rusenge rw’inyuma;
     -Ingombajwi zishyirwa mu rusenge rw’imbere n’urw’inyuma;
    - Ingombajwi zishyirwa mu mazuru, mu rusenge rw’imbere no mu rusenge 
    rw’inyuma; Ikiciro kihariye.
     
    a) Ingombajwi zishyirwa mu rusenge rw’imbere
     Iki kiciro dusangamo ingombajwi zose zishobora kujyana n’inyerera y’imbere 
    [j/y]. Ibyo bihekane ni: inturike z’inyaminwa [pkj] [bgj], inturike y’inyamenyo 
    [tkj], inturike y’inyenkanka [kj]. Harimo kandi inkubyi y’inyamwinyo 
    [vgj], inkubyi y’inyesongashinya [skj], inkubyi z’inyarusenge [gj], inkarage 
    y’inyamenyo [rgj], inturike nkubyi  y’inyamwinyo [pfkj], inyamazuru 

    y’inyaminwa  [mɲ], inyamazuru y’inyamenyo [nɲ]

     Ingero  z’amagambo:

    - [rgj]: [àràrgjààrgjà]

     

     b) Ingombajwi zishyirwa  mu rusenge rw’inyuma
     Iki kiciro dusangamo ingombajwi zose zishobora kujyana n’inyerera y’inyuma 
    [w]. Ibyo bihekane ni: inturike z’inyaminwa [pk][bg], inturike z’inyamenyo 
    [tkw][dgw], inturike z’inyenkanka [kw][gw], inkubyi z’inyamwinyo [fk][vg], 
    inkubyi z’inyesongashinya [skw][zgw], inkubyi z’inyarusenge [∫kw][ Ʒgw], 
    inkubyi y’inyenkanka [hw], inkarage y’inyamenyo [rgw], inturike nkubyi 
    y’inyamwinyo [pfkh] inturike nkubyi y’inyesongashinya [tskw], inturike 
    nkubyi y’inyarusenge [t∫kw], inyamazuru y’inyaminwa [mŋ], inyamazuru 

    y’inyamenyo [nŋw], inyamazuru y’inyenkanka [ŋw]/ ɲŋw.

    c) Ingombajwi zishyirwa mu mazuru
     Iki kiciro dusangamo ingombajwi zose zishobora kubanzirizwa n’inyamazuru 
    [n/m]. Ibyo bihekane ni: inturike z’inyaminwa [mph][mb], inturike z’inyamenyo 
    [nth][nd], inturike z’inyenkanka [ŋkh][ ŋg], inkubyi z’inyamwinyo [mf][mv], 

    inkubyi z’inyesongashinya [ns] [nz], inkubyi z’inyarusenge [n∫] [nƷ].

    d) Ingombajwi zishyirwa mu mazuru no mu rusenge rw’imbere 
    Iki kiciro dusangamo ingombajwi zishobora kubanzirizwa n’inyamazuru [n/m], 
    zikajyana icyarimwe n’inyerera y’imbere [j/y]. Ibyo bihekane ni: inturike 

    z’inyaminwa [mp∫<] [mbgj], inturike z’inyamenyo [nthŋkhj] [nrgj], inturike 

    y’inyenkanka [ŋkhj], inkubyi y’inyamwinyo [mvgj], inkubyi y’inyesongashinya 

    [nskj], inkubyi z’inyarusenge [n∫<] [ngj].

     e) Ingombajwi zishyirwa mu mazuru no mu rusenge rw’inyuma
     Iki kiciro dusangamo ingombajwi zishobora kubanzirizwa n’inyamazuru 
    [n/m], zikajyana icyarimwe n’inyerera y’inyuma [w]. Ibyo bihekane ni: inturike 
    z’inyaminwa [mphŋkhw] [mbg], inturike z’inyamenyo [nthŋkhw][ndgw], 
    inturike z’inyenkanka  [ŋkhw] [ŋgw], inkubyi z’inyamwinyo [mfk] [mvg], 
    inkubyi z’inyesongashonya [nskw] [nzgw], inkubyi z’inyarusenge  [n∫kw] 

    [nƷgw].

     

    - [mphŋkhw]: [ìmphŋkhwèèmphŋkhwè]- [mvg]: [àzùùmvgà] - [mfk]: [ìmfkààtì]
    f) Ingombajwi zishyirwa mu rusenge rw’imbere n’urw’inyuma
     Iki kiciro dusangamo ingombajwi zishobora kujyana icyarimwe n’inyerera 
    y’imbere n’iy’inyuma [j/y na w]. Ibyo bihekane ni: inturike y’inyaminwa [bgjgw], 
    inkubyi y’inyamwinyo [vgjgw], inkubyi z’inyarusenge [∫<kw] [gjgw], inkarage 

    y’inyamenyo [rgjgw], inyamazuru y’inyamunwa [mɲŋw].

     Ingero z’amagambo:

    - [∫<kw]: [kùrù∫<kwà]
    - [kubgjgw]: [gùtùùbgjgwà]. 
    - [vgjgw]: [bwàâhôòvgjgwè]
    - [gjgw]: [kùgjòògjgwà]
    - [rgjgw]: [àràrgjààrgjgwà]

    - [mɲŋw]: [kùràmɲŋwà] g) Ingombajwi zishyirwa mu mazuru, mu rusenge rw’imbere no mu 
    rusenge rw’inyuma
     Iki kiciro dusangamo ingombajwi zishobora kubanzirizwa n’inyamazuru [n/m] 
    kujyana icyarimwe n’inyerera y’imbere n’iy’inyuma [j/y na w]. Ibyo bihekane 
    ni: inturike y’inyaminwa [mbgjgw], inkubyi y’inyamwinyo [mvgjgw], inkubyi 

    z’inyarusenge [n∫<kw]

     [ ngjgw].

     Ingero z’amagambo:
    - [mvgjw]: [ùrâhôòmvòò mvgjwà] n’îîk î?
    - [mbgjgw]: [gùhòòmbgjgwà] 
    - [n∫<kw]: [ în∫<kwâ]

    - [ngjgw]: [kûgjôòngjgwà]h) Ikiciro kihariye
     Muri iki kiciro habonekamo ibihekane bituruka ku ihura ry’indagi y’inyamunwa [p] 
    ihura n’indagi y’inyamwinyo [f] bigatanga igihekane [pf], indagi y’inyamenyo [t] 
    ihura n’indagi y’inyesongashinya [s] bikabyara igihekane [ts], indagi y’inyamenyo 
    [t] ihura n’indagi y’inyarusenge [∫] bikabyara igihekane [t∫]. 

    Ingero z’amagambo:

    - [pf]: [ùmûpfâàkàzì].
    - [ts] : [umûtsîma],

    - [t∫] : [ùmùt∫àât∫à]

    Ibisobanuro ku misomere y’imbonerahamwe
     1. Ingombajwi zishyirwa mu rusenge rw’imbere.
     2. Ingombajwi zishyirwa mu rusenge rw’inyuma.
     3. Ingombajwi zishyirwa mu mazuru.
     4. Ingombajwi zishyirwa mu mazuru no mu rusenge rw’imbere.
     5. Ingombajwi zishyirwa mu mazuru no mu rusenge rw’inyuma.
     6. Ingombajwi zishyirwa mu rusenge rw’imbere n’urw’inyuma.
     7. Ingombajwi zishyirwa mu mazuru, mu rusenge rw’imbere no mu 
    rusenge rw’inyuma.

     8. Ikiciro  kihariye.

     IMYITOZO
     Andika amagambo akurikira mu nyandiko nyejwi:
     a) Winshwaratura   
    b) Impyisi 
    c) Intwaro 
    d) Inshushyu  
    e) Inkori

     f) Nshwekure

     7. 3. 2. Imyandikire y’interuro mu nyandiko nyejwi
     IGIKORWA
    Kora umwitozo wo gusoma amagambo agize interuro zinyuranye 
    ziri mu mwandiko “Umurunga  w’iminsi” n’andi magambo  cyangwa  
    interuro bigaragaramo ibihekane byose by’Ikinyarwanda maze ukore 

    ubushakashatsi ugaragaze uko interuro zandikwa mu nyandiko nyejwi.

     Kwandika interuro mu nyandiko nyejwi.
     Iyo bandika interuro mu nyandiko nyejwi ntibapfa kubikora uko babonye. Hari 
    ibyitabwaho mu kwandika interuro mu nyandiko nyejwi. Ni byiza gukurikiza 
    uburyo bukurikira kugira ngo ubashe kwandika interuro mu nyandiko nyejwi.

    Bisaba ko umuntu yandika ijwi ryose ryumvikana iyo avuga ijambo cyangwa 
    interuro runaka. Ni ngombwa ko umuntu yandika agaragaza ibimenyetso byose 
    byumvikana. Bityo rero, amasaku yose agomba kugaragazwa ni ukuvuga ko 
    yaba amasaku y’integuza, amasaku nyejuru n’amasaku nyesi yose arandikwa.   
    Ni ngombwa kwita ku migemo igize amagambo kuko umugemo waba utinda 
    cyangwa ubanguka yandikwa yose. Ni ngombwa kwandika ibimenyetso 
    byose byihariye nk’uko byagiye bigaragazwa mu myandikire y’amagambo mu 
    nyandiko nyejwi. 

    Burya iyo umuntu avuga, amajwi asohoka mu kamwa afatanye ni yo mpamvu iyo 
    bandika interuro mu nyandiko nyejwi bafatanya amagambo yose uko yakabaye.  

    Interuro yose ishyirwa hagati y’udusodeko [ ].  

    Urugero:
     Uko amajyambere agenda yiyongera ni ko ikitwa umutungo kamere twasigiwe 
    n’abakurambere bacu ugenda ukoreshwa rimwe na rimwe neza cyangwa nabi 
    hirengagijwe abavuka uko bwije n’uko bukeye.
     [ûkwȃmàgjààmbèràgjèêndȃjȋìjòŋgjèèrànȋkwȋkjìȋtkwùmûtûùŋgòkhàmêrê tk
    wàȃsigjìwênȃßȃkûrààmbèrèßat∫ùgjèèndûkȏrèè∫kwàrȋmŋênȃrȋmŋènêêzȃkyȃȃ

     ŋgwȃnàȃßȋhȋìrèèŋgàgyìƷgwàßȃvûùkwûkwȏbgìȋƷênûûkwôßùkyèêyè] IMYITOZO
     1. Vuga muri make icyo wagenderaho wandika interuro mu 
    nyandiko nyejwi.
     2. Iyo witegereje usanga imyandikire y’amagambo arimo ibihekane 
    mu nyandiko nyejwi ihuriye he n’imyandikire y’interuro mu 
    nyandiko nyejwi? Sobanura igisubizo cyawe.
     3. Andika izi nteruro mu nyandiko nyejwi:
     a) Voma vuba uze tuzamuke burije, ejo iwacu batazabura amazi yo 
    b)  Umunyeshuri usoma ibitabo ajijuka vuba.  
    c) Yewe waranasaze! 

    kubobeza imigozi kuko bafite abakozi bazabubakira urugo. 

    VII.4. Inyandiko nyemvugo
     IGIKORWA
    Itegereze amagambo akurikira yanditswe mu mpushya ebyiri maze 
    witegereze amajwi yanditse atsindagiye. Kora  ubushakashatsi utahure 
    inshoza y’inyandiko nyemvugo n’ uko bandika  ibihekane  mu  nyandiko 
    nyemvugo kandi  utandukaye uko bandika ibihekane mu  nyandiko nyejwi  

    no  mu nyandiko nyemvugo. 

    a) Inshoza y’inyandiko nyemvugo
     Inyandiko nyemvugo ni inyandiko ishyira mu bikorwa amategeko yo kugabanya 
    ibimenyetso byandika ibihekane mu nyandiko nyejwi. Ibimenyetso bisigaye 
    biba byihagije ku buryo bidatera kwitiranya amagambo no kujijinganya ku 
    bisobanuro by’ijambo ryanditse. Ibimenyetso bisigaye bibarirwa mu rwego 
    rw’iyigamvugo, bibarirwa gutyo mu nyandiko nyemvugo.
     
    Iyo umaze kugabanya utyo ibimenyetso by’inyandiko nyejwi uba uvuye mu 
    rwego rw’iyigamajwi ugiye mu rwego rw’iyigamvugo, Icyo gihe, ibimenyetso 
    bisigaye bikurwa mu dusodeko bigashyirwa mu hagati mu dukoni tubiri 

    tuberamye, ari na two turanga inyandiko nyemvugo.  

    b) Imbonerahamwe rusange y’ibihekane byose mu nyandiko nyemvugo




    Ibisobanuro ku misomere y’imbonerahamwe
     1. Ingombajwi zishyirwa mu rusenge rw’imbere.
     2. Ingombajwi zishyirwa mu rusenge rw’inyuma.
     3. Ingombajwi zishyirwa mu mazuru.
     4. Ingombajwi zishyirwa mu mazuru no mu rusenge rw’imbere.
     5. Ingombajwi zishyirwa mu mazuru no mu rusenge rw’inyuma.
     6. Ingombajwi zishyirwa mu rusenge rw’imbere n’urw’inyuma.
     7. Ingombajwi zishyirwa mu mazuru, mu rusenge rw’imbere no mu 
    rusenge rw’inyuma.

     8. Ikiciro kihariye.

     c) Gutandukanya inyandiko nyejwi n’inyandiko nyemvugo
     Inyandiko nyejwi
    - Mu nyandiko nyejwi bandika amajwi yose yumvikana batagabanya 
    ibimenyetso. 
    - Ibyo banditse bishyirwa mu dusodeko [ ]
    - Mu nyandiko nyejwi iyo bandika interuro bandika bafatanije amagambo 
    yose ayigize.
    - Bandika bashyiraho amasaku nyesi n’amasaku nyejuru ndetse n’amasaku 
    y’integuza.
     
    Inyandiko nyemvugo----
     - Bandika bagabanya ibimenyetso ntibandika amajwi yose yumvikana.
     - Ibyo bandika bishyirwa hagati y’uturongo tubiri  tuberamye /   /.
     - No mu nyandiko nyemvugo bandika bafatanije interuro.

    -  Amasaku y’integuza ntiyandikwa n’amasaku nyesi ntiyandikwa.


    Ikitonderwa:

    Iyo ugenzuye neza usanga inyandiko nyemvugo y’ibihekane by’Ikinyarwanda 
    ijyagusa  n’inyandiko isanzwe ariko inyandiko isanzwe yo ikoresha ibimenyetso 
     bike cyane kugira ngo bidatera urujijo. 
    Mu rwego rwo kuvanaho urujijo abantu bashobora kugira kuri izi nyandiko zose, 
    ni ngombwa kugaragaza n’ inyandiko isanzwe y’ibihekane by’Ikinyarwanda. 

    Kugereranyaamajwiy’ibihekane mu nyandikoisanzwe, nyejwinanyemvugo







    IMYITOZO

    1. Vuga muri make icyo wagenderaho wandika amagambo cyangwa 
    interuro mu nyandiko nyemvugo.
     2. Andika amagambo akurikira mu nyandiko nyemvugo:
     a) Ubwato             
    b) Ukwaha              
    c)  Igihwagari         
    d) Guhovwa          
    e) Umwana 
    3. Andika  interuro  zikurikira mu nyandiko yemvugo.           
    a)  Umunyeshuri usoma ibitabo ajijuka vuba.
     b) Yewe waranasaze! 
    4. Interuro ikurikira  iri mu nyandiko nyejwi. Yandike mu nyandiko 
    nyemvugo.
     [VòòmàvûβûzêthùzàâmûùkhèβûrîìƷeƷîwàâtʃùβàthàzààβûrâmâàzîjô 

    kùβòβèèzìmìgôzîkûkôβàfî thàβâkôzìβâzââβûùβàkjìrùrûgô] 

    VII.5.Umwitozo w’ubushobozi ngiro bw’umunyeshuri
     Hanga indirimbo ku nsanganyamatsiko wihitiyemo wubahiriza uturango 
    tw’indirimbo, uzayiririmbire bagenzi bawe. 

    Ubu nshobora:
    - Gusesengura indirimbo zivuga ku ngingo zitandukanye ngaragaza 
    ibiranga indirimbo.
    - Guhanga indirimbo zitandukanye ku nsanganyamatsiko runaka.
    - Gusoma no kwandika amajwi y’ibihekane mu nyandiko nyejwi no mu 
    nyandiko nyemvugo.
     -Gusoma no kwandika interuro mu nyandiko nyejwi no mu nyandiko 
    nyemvugo.

    Ubu ndangwa no:
    - Guhanga indirimbo nubahiriza ibiranga indirimbo no kuyiririmba 
    nubahiriza injyana yayo.

    - Kwitabira umurimo no gushishikariza abandi kuwukora.

     VII.6. Isuzuma risoza umutwe wa karindwi

     Soma umwandiko ukurikira usubize ibibazo byawubajijweho. 





     I. Ibibazo byo kumva no gusesengura umwandiko
     1. Ushingiye ku mwandiko sobanura uburyo gukoresha neza igihe bigira 
    uruhare mu iterambere. 
    2. Aho umuhanzi avuga ngo nzaritahe mpundwa impundu yashakaga kuvuga 
    iki? Ni iriki azataha? Kubera iki? 
    3. Rondora ibyiciro by’abantu umuhanzi yavuze werekane uburyo ibyo 
    bakora babikorera ku gihe no ku iterambere muri rusange. 
    4. Uyu mwandiko uri mu yihe ngeri? Kora isesengura ry’uyu mwandiko 
    wasomye kandi unagaragaze tumwe mu turango tw’imyandiko nk’iyi. 

    II. Ibibazo by’inyunguramagambo
     1. Sobanura amagambo akurikira dusanga mu mwandiko “Mu gihe cyange 
    ngihumeka”.
     a) Kuganda 
    b) Gukorera ijisho 
    c) Kwirozonga 
    d) Ubworo 
    2. Koresha mu nteruro ayo magambo umaze gusobanura.
     
    III. Ibibazo ku nyandiko nyejwi no ku nyandiko nyemvugo
     1. Tanga inshoza y’igihekane kandi utange n’ingero ebyiri.
     2. Wifashishije ingero ebyiri, sobanura uko amajwi shingiro y’Ikinyarwanda 
    ahekana.
     3. Tandukanya inyandiko nyejwi n’inyandiko nyemvugo.
     4. Andika interuro zikurikira mu nyandiko nyejwi:
     a) Amakimbirane ni imvano y’intambara.
    b) Nta mpamvu yo gupyonda iyo mashini.

     IV. Ihangamwandiko
    Hitamo umwuga wishakiye maze uwuhimbeho indirimbo ngufi itarengeje ibitero 
    bitatu n’inyikirizo yabyo. Ntiwibagirwe gushyiramo ikeshamvugo rigomba 
    I. Ibibazo byo kumva no gusesengura umwandiko
     1. Ushingiye ku mwandiko sobanura uburyo gukoresha neza igihe bigira 
    uruhare mu iterambere. 
    2. Aho umuhanzi avuga ngo nzaritahe mpundwa impundu yashakaga 
    kuvuga iki? Ni iriki azataha? Kubera iki? 
    3. Rondora ibyiciro by’abantu umuhanzi yavuze werekane uburyo ibyo 
    bakora babikorera ku gihe no ku iterambere muri rusange. 
    4. Uyu mwandiko uri mu yihe ngeri? Kora isesengura ry’uyu mwandiko 
    wasomye kandi unagaragaze tumwe mu turango tw’imyandiko nk’iyi. 

    II. Ibibazo by’inyunguramagambo
     1. Sobanura amagambo akurikira dusanga mu mwandiko “Mu gihe cyange  
    ngihumeka”.
     a) Kuganda 
    b) Gukorera ijisho 
    c) Kwirozonga 
    d) Ubworo 
    2. Koresha mu nteruro ayo magambo umaze  gusobanura.
     
    III. Ibibazo ku nyandiko nyejwi  no  ku nyandiko  nyemvugo
     1. Tanga inshoza y’ igihekane kandi utange n’ingero ebyiri.
     2. Wifashishije ingero ebyiri, sobanura uko amajwi shingiro y’Ikinyarwanda 
    ahekana.
     3. Tandukanya inyandiko nyejwi n’ inyandiko nyemvugo
     4. Andika interuro zikurikira mu nyandiko nyejwi:
     a) Amakimbirane ni imvano y’intambara.
     b) Nta mpamvu yo gupyonda iyo mashini.

     IV. Ihangamwandiko
     Hitamo umwuga wishakiye maze uwuhimbeho indirimbo ngufi itarengeje 
    ibitero bitatu n’inyikirizo yabyo. Ntiwibagirwe gushyiramo ikeshamvugo 

    rigomba kuboneka mu ndirimbo.

    ◄UNIT 6: GUKUNDA IGIHUGUUNIT 8: UMUCO WO KUZIGAMA►