◄UNIT 8: UMUCO WO KUZIGAMA

UNIT 9: UBUKORONI

  • UNIT 9: UBUKORONI

    UBUSHOBOZI BW’INGENZI BUGAMIJWE

    -Gusesengura ikinamico, ivuga ku ngaruka z’ubukoroni agaragaza 
    ingingo ziwukubiyemo n’uturango twayo.

     -Guhanga no gukina ikinamico.

     IGIKORWA CY’UMWINJIZO
     Ushingiye ku bumenyi ufite, sobanura mu magambo yawe bwite ubukoroni 
    icyo ari cyo, unavuge ibibi n’ibyiza ubukoroni bwagize ku Banyarwanda 

    no ku Banyafurika muri rusange.

    IX.1. Umwandiko: Abatanye badatata barasubiranye


    Umugabo Gamariyeri, yabyirutse yitwa Ruhakana. Koko ngo: “Izina ni ryo 
    muntu”, Ruhakana ntiyajyaga imbizi n’umukoroni. Yarafunzwe amara igihe 
    kirekire mu buroko, avuyemo akomeza igitekerezo cyo kwanga ubukoroni. Ageze 
    iwe, ntiyahamaze iminsi, yahise ajya gushaka umusaza Rumashana ngo wenda 
    yamugira inama, akamenya neza uko yarwanya abakoronije Abanyarwanda 
    noneho bakaba mu bwigenge. Kurikirana uko byamugendekeye amaze kugera 
    kwa Rumashana, akongera gufatwa n’abasirikari b’abakoroni. Iteka Ruhakana 
    yahoranaga ishyaka ryo kurwanya ingoma y’ubukoroni, ariko aza kubona ari 
    wenyine ati: “Abatanye badatata barasubiranye”. 

    Abakinnyi:
    Ruhakana Gamariyeri: Umugabo w’igikwerere, utumvikana n’umuntu wese 
    ushyigikiye ubukoroni. 

    Rumashana    : Umusaza w’iminkanyari mu ruhanga warwanye intambara 
    y’Abamayimayi muri Tanzaniya n’iy’Abamawumawu muri Kenya. Ubu 
    asigaye ari inararibonye mu mateka y’abakoroni, ariko agira inama 
    abato kunga ubumwe no guharanira kwigira. 

    Nyirashiku:     Umugore wa Ruhakana ugaragara nk’umukecuru washajishijwe 
    n’imirimo ya gikoroni yakoranaga imbaraga nyinshi. 
    Umusirikare mukuru w’umuzungu: Ucunga umutekano atavuga menshi.

    Padiri Dipo    : Umupadiri w’umukoroni waturutse mu Budage ushaka kunga 
    abasirikare n’abaturage no kubiba amahoro abinyujije mu myemerere 
    ya gikirisitu. 

    Kabirigi/ Mwene Kabirigi:     Izina bitaga umuzungu uwo ari we wese bavuga 
    ko ari Umubirigi. 

    Kanyarufunzo    : Umwana wa Rumashana wahimbwe izina ry’Umurundi, 
    wabaga mu rufunzo na we utarakozwaga iby’abakoroni. 

    Natanayeri    : Wemeye akayoboka idini rya gikirisitu, akaba yumvikana na 
    Padiri Dipo. 

    Turikubwigenge:     Umusore ukunda iby’amateka. Atanga ingero nyinshi, 
    afatiye kubahanga mu mateka. 
    Abasore n’abakobwa b’abaririmbyi: Basusurutsa abaje mu gitaramo. 

    Abagabo n’abagore:     Indorerezi.
     
    Umuseruko wa mbere
    Ruhakana, Nyirashiku
    (Uyu museruko uratangirira mu rugo rwa Ruhakana). 
    Ruhakana: Nyirashi, ubona koko ntari nzize amaherere. Harya ngo: “Itegeko 
    rirusha ibuye kuremera?” Bareke ariko, bage nge!
     Nyirashiku: Ndekandeka undorere mugabo nkunda. Ese ubundi mwaramutse 
    neza?
     
    Ruhakana: Ugira ngo namenye ko bwakeye se rubavu rwange! Iminsi maze 
    mu buroko yanyibagije ubuzima busanzwe. 

    Nyirashiku:     Ariko koko, ubu bizashoboka kubaho mu bwigenge?
     Ruhakana: Yewe! Irekere izo ni inzozi zo ku ngoma ya Rutuku. Ariko rwose 
    bage nge! 

    Nyirashiku:     Ubu se kandi wibagiwe ibiboko wakubiswe ngo wanze kwikorera 
    imitwaro ya Rukara wa Kabirigi (Ubwo batsindaga umuzungu 
    w’Umubirigi)? 
    Ruhakana: Nyirashi! 
    Nyirashiku: Karame mutware wange!

    Ruhakana:     Uzi n’ikindi, ubu ngiye guhagurukira kurwana inkundura, ndebe 
    ko nagera ku burenganzira bwacu. Ndabyiyemeje kandi nzashyirwa 
    mbigezeho mba ndoga Musinga. 

    Nyirashiku:     Oya rwose mugabo nkunda! Ntiwabonye uko bamugize yanze 
    kumva abakoroni b’Ababirigi?

    Ruhakana:     Ni byo rwose, iby’iyi ntwari ndabyibuka nk’ibyabaye ejo. 
    Yarabarwanyije, nyuma baza kumunyaga ubutegetsi n’abatware, 
    bamucira i Kamembe. Abo Banyaburayi babonye Abanyarwanda 
    bagikunze umwami wabo, bamucira ishyanga ahitwa Moba muri 
    Katanga ho muri Repubulika Iharanira Demukarasi ya Kongo, ari na 
    ho yatangiye. 

    Nyirashiku:     Ibuka neza ko kandi muri icyo gihe, ari bwo Rukara rwa Bishingwe 
    abazungu bamunyongeye mu Gahunga k’Abarashi.

    Ruhakana    : Erega ayo mateka turayasangiye! Gusa icyo ntifuza, ni uko ubuzima 
    twabayemo ari bwo n’abana bacu bazabamo. Umugambi wange 
    ndawukomeje rero. Sinzazungurwa na mwene Kabirigi.

    Nyirashiku:     Ni byo koko mpora nshengurwa na shiku, umujishi n’uburyo 
    nashikuranaga n’imishike mbuze uko ngira kubera ba gashakabuhake. 
    Nubwo ari uguhebera urwaje, sinifuza ko abana bange bazashikurana 
    n’irya mishike nasize. Ariko kandi aho gupfa none wapfa ejo!

    Ruhakana:     Uramponda sinoga. Ruhakana sinzemera ubukoroni. 
    Nyirashiku: Nyamara ngo: “inyamanswa idakenga yishwe n’umututizi.” 
    Nawe se, reba uburyo abo bene Kabirigi bamaze kutwigarurira. 
    Inganda zacu barazisenye, urushingo n’urushingati twarusimbuje 
    ingirwamyambi y’ikibiriti, ubu ntawukikoza impuzu ngo ni ukwemera 
    bakadukuburira. 

    Ruhakana:     Nyirashi, ibyo twakora byose, nta cyo duteze kuzageraho, 
    tudasobetse amaboko nk’Abanyarwanda ngo twikure ku ngoyi nako 
    ingoma ya Rugigana. 

    Nyirashiku    : Ngaho jya mbere nguteze yombi!
    Ruhakana: Ibyo Rugigana adushukisha ni byo bitwibagiza umuco wacu.
    Nyirashiku: None se twakora iki ko amazi yarenze inkombe?

    Ruhakana:     Reka nge kureba umusaza Rumashana, nubwo ashaje akaba 
    yuzuye iminkanyari mu gahanga, umusatsi wose ukaba ari uruyenzi, 
    ndibuka ko yarwanye intambara y’Abamayimayi muri Tanzaniya 
    n’iy’Abamawumawu muri Kenya, aharanira ko abakoroni badakomeza 
    kudutsikamira no kudupyinagaza, wenda yagira icyo anyungura muri 
    aya majune.

    Nyirashiku:     Ngaho nimugire urugendo rwiza. 
    Umuseruko wa kabiri 
    (Rumashana, Ruhakana, Kanyarufunzo)
    Rumashana: Uwo ni nde ukomanga ? Niyinjire (Ruhakana yinjire).
    Ruhakana: Mwaramutse sogoku?
    Rumashana: Waramutse mwana wa. Ugenzwa n’amahoro se da?( baramukanya)
    Ko mbona uburoko bwari bukuntwaye mwana wa! Yooo! Nubwo 
    ntagisimbuka akatsi, ndabona naguha intego rwose!

    Ruhakana:     (Akubite agatwenge buhoro)Nubundi nkeneye inda ya bukuru 
    sogoku. Sinakwigezaho rwose! Uracyari intarumikwa! Wansuhuje 
    ndasusumira pe! 

    Rumashana:     Ngaho icara umbwire amajyo yawe. (amwereke agatebe maze 
    yicare) 
    Ruhakana: Sogoku, sintinda nje kukubwira ko bamponze nkanga kunoga. 
    N’ubu umugambi wange wo kwanga ubukoroni urakomeje. Gusa 
    ndareba inzira, ngasanga izitiwe hose n’imitego mitindi ya bene 
    Kabirigi. 

    Rumashana:     Uti: “Iki mwana wa?” Ugira ngo nongere nkuganirire ibyo muri 
    Tanzaniya na Kenya, ahari imitwe yari ikaze y’abakoroni. Bankijijwe 
    n’Iyakare maze kubazahaza pe! Abantu bapfuye ari benshi cyane 
    ariko nge Rumashana, si uko byagenze. 

    Ruhakana    : Ariko sogoku, numva ngo mwarasahuraga rigatumuka, mukibasira 
    abakozi b’abakoroni, ariko ngo wowe wumvaga utateshuka ku muco 
    wacu gakondo wamagana idini rya gikirisitu! Nge narumiwe ariko 
    ndanabishyigikiye pe!

    Rumashana:     Mwana wa, reka dusubire mu y’inzuki wenda ubuki ntibuzaribwe 
    rwose. Abakoroni badukozeho, ubutegetsi bwabo bukandamiza 
    Abanyarwanda kimwe n’abandi Banyafurika. Gusa hari ababyumvaga 
    neza, bakanga gutanga imisoro, gukora uburetwa, kwikorera imizigo, 
    gutanga amakoro, gukubitwa, gutukwa n’ibindi, byatumaga abantu 
    banga bidasubirwaho abo ba Rugigana. 

    Ruhakana:     (Avuge amuciye mu ijambo), Si icyo nazize se sogoku, imyaka 
    nakoze uburoko yose, ngo si uko nanze gutwara amagi y’umuzungu, 
    nkanga nkanatunga urutoki inka z’umugogoro!

    Rumashana    : Erega mwana wange, wabaye nka Kanyarufunzo ngo iby’abazungu 
    ntiyabikozwaga, yatangaga amategeko yo kwigomeka kuri Kazungu 
    yibereye mu rufunzo.

    Ruhakana:     Naho se ba Mwarimu Nyerere muri Tanzaniya, ba Jomo Kenyata 
    muri Kenya, ugira ngo hari uko batari bagize?

    Rumashana:     Niba ugikomeje kurwana rero, ndagira ngo nkibyibuka, uvuye 
    hano, uge kureba umusaza Kirongo. Uyu azakubwira ibijyanye 
    n’intambara z’abakoroni n’uko zarwanywe. Barazitsinze, bageraho 
    bamera nk’abakina ikinamico. 

    Ruhakana:     Nibutse iby’aba Bongereza bari bigabije ubutaka bw’Abanyafurika, 
    abaturage 
    bakarubira 
    babubakuyemo. 
    bakarwana 
    umuhenerezo kugeza 

    Rumashana:     Yooo! Mwana wa, uzi ko nakwicishije inyota. (Umusaza ahamagare 
    umwuzukuru we yitaga Kanyarufunzo). Mbe Kanyarufu, ese 
    ntiwamenye ko twabonye umushyitsi? Cyono musuhuze, umuzanire 
    n’umukuzo yice akanyota. 

    Ruhakana:     Erega bwanije, tuge mu gitaramo! Simbona ari mu mataha y’inka!
    Kanayarufunzo: (Kanyarufunzo aze yivugisha). Erega aho izina ryarampamye! 
    Uyu munsi ndamenya imvano y’izina ryange, ubwo wongeye 
    kurimpamagara sogoku. (Asuhuze Ruhakana). 

    Rumashana:     Ahubwo nimuhamagare abahungu bange, baze bose hamwe 
    n’iyonka, turare inkera y’imihigo y’uko twazarwanya ubukoroni 
    tukabutsinda. 

    Ruhakana:     Ni byo rwose sogoku, wenda nakuramo n’igitekerezo k’inzozi 
    zange zo kurwanya ubukoroni. 

    Rumashana:     Ngaho Ruhaka, herekeza Kanyarufunzo munyure imicyamo yose, 
    mubwire abana bange baze dutaramane. 

    Umuseruko wa gatatu
    (Ruhakana, Rumashana, Kanyarufunzo, Natanayeri, Abagabo n’abagore bakuze, 
    abasore n’inkumi b’abaririmbyi, abasirikare b’abazungu, umuzungu Padiri Dipo 
    w’Umudage). 

    (Uyu museruko uratangirana n’indirimbo zishoza igitaramo: komeze imihigo 
    Sibo y’intore)
     
    Abaririmbyi:     Urakomeze imihigo Sibo y’intore…
    Rumashana: Bana bange rero, uyu mugoroba ndagira ngo muze dutarame 
    twishimane. Insanganyamatsiko yacu tuyijyanishe n’ijambo rigenza 
    umuhungu wange Ruhakana. Mutarame, murye, munywe, mwishime 
    ariko mwibuke ko dufite urugamba tugomba kurwana kandi 
    tukarutsinda. Ngaho nimwidagadure.
    (Kanyarufunzo yivuge iki kivugo cyahimbwe na Sebaganji ba Sebukwekwe):
     
    Kanyarufunzo: 
    Uwo Indamutsa irata wa Ruberanziza
     Umuheto ubuza abakinzi kwitaza
     Impangazamurego yawuturiye i Mbuye
     Abonye ko ari imbangikanyababiri
     Ahamagara Rugina
     Ati: “ Izo ngabo ntiwazibonamo impunzi!
     Ariko Ncyahabaganizi ntaremya urugamba 
    Ahora atabaruka yambaye ibinyita.” 

    Ruhakana:     Gumagumaguma! (Akome mu mashyi cyane yishimye.) 
    Rumashana: Ese ko mbona utangiye kumera amababa, ukabyinira ku rukoma, 
    aho ugurukira uragera he mwana wa?
     Ruhakana: Ndeka sogoku! Uyu mugabo akoze hasi anyibutsa ibuye. Ati: 
    “Izo ngabo ntiwazibonamo impunzi.” Nange sinzahunga urugamba 
    rwo kurwanya ubukoroni. (Akivuga ibyo, haba hinjiye abasirikare 
    b’abazungu)
     Umusirikare w’umuzungu: (Avuge agoreka ururimi) Muri gukora iki? Ko 
    musakuza?
    Rumashana: Abana bange bantaramiye. 
    Umusirikare mukuru w’umuzungu: We! Murasakuza mwebwe? Muceceke. 
    Mugende! 
    Ruhakana: Mwidutunga imyuko yanyu isohora amashaza! Ariko ubu koko 
    tuzakomeza dusuzugurwe dutya! (Abadukane umujinya, asange 
    umusirikare)
     Umusirikare mukuru w’umuzungu: Nimumufate! (Abandi basirikare 
    bataramufata abari aho bose bateze isahinda, hahita hinjira Padiri 
    Dipo).
     Padiri Dipo: Nyagasani nabane namwe! (Avuge agoreka ururimi, abari aho 
    bose baceceke.)
    Padiri: Abakirisitu bari hano ni ba nde? 
    Natanayeri: Ni nge! 
    Ruhakana: Ariko koko Natanayeri ni we uri kutugambanira? Niba waratatiye 
    umuco wa ba sogokuruza, turaguca bidasubirwaho. 
    Padiri Dipo: Natanayeri n’abandi bemera kubatizwa bazanyitabe ejo. 
    Basirikare, namwe mugende, mureke abaturage. 
    Umuseruko wa kane 
     (Ruhakana, Padiri Dipo, Natanayeri)
     Natanayeri: Ruhakana rero, dore n’ubwo ukomeje umugambi wo kurwanya 
    abakaroni, ukwiye kwitonda kuko baturusha intwaro. Niba atari ibyo 
    urongera ufungwe!
     Ruhakana: Erega mwana wa mama nange igihe ba basirikare bansumiraga, 
    numvise uruhu runyorosotseho. Nabonaga nsubiye mu buroko pe! 
    Natanayeri: None rero Ruhakana, reka twemere twitabe Padiri Dipo atugire 
    inama. Mbona uru rugamba tutarutsinda turwana nkawe. 
    Ruhakana: Ni byo rwose. (Bagende bagere kwa Padiri)
     Natanayeri: Mwaramutse padi. 
    Padiri Dipo: Mwaramutse bana bange.
    Natanayeri: Twari tubitabye, tunashaka ko mutugira inama. 
    Padiri Dipo: Bana bange, mureke twamamaze inkuru nziza y’amahoro! 
    Natanayeri: Ni byo rwose Padi. 
    Padiri Dipo: Ruhakana nawe emera ubatizwe, maze ugire amahoro n’ubugingo. 
    Ruhakana: None se si amahoro nshaka Padi? Iyo nanga ko mutubuza 
    umutekano si amahoro mba nshaka? 
    Padiri Dipo: Mugomba gutekereza ko iwacu ari mu ijuru, kuko twaremewe 
    kuzajya mu ijuru. 
    Ruhakana: Oya rwose ndabyanze Padi! 
    Padiri Dipo: Niba ubyanga rero, uri umwana wa Sekibi. Nupfa uzamusanga.
    Ruhakana: Rumashana ampa inka! Ubwo se uwo Sekibi ntazi muri ba 
    sogokuruza, nzamusanga nte? Ese ubundi ubu bari he ko batabatijwe?
     Padiri Dipo: Bari ahantu habi nk’aho, kuko bapfuye tutaraza ngo tubakize 
    ibyaha.
     Ruhakana: Nge rero ndashaka kuzajya aho ba sogokuruza bari. Sinshaka 
    kuzajya kwigunga ngenyine, aho umbwira batari. 
    Padiri Dipo: Erega n’izina ryawe ni ribi, ukwiye kwitwa Gamariyeri, ukareka 
    kwitwa Ruhakana. 
    Natanayeri: Ahaaa! Si ngaho Padiri arakubatije. Erega Padiri nushaka urekere 
    aho agahu kahuye n’umunyutsi. Ruhakana abaye Gamariyeri kuva 
    ubu ntazongera kwitwa Ruhakana. 

    Ruhakana:     Yampaye inka Rumashana! Murashaka kunshyira mu byo ntazi 
    ngo n’amadini noneho. Mugumane ingirwamazina yanyu. Ubona 
    ngo murantuka! (Ruhakana agende arakaye, Natanayeri amukurikire 
    ashaka kumugarura, Padiri asigare yumiwe). 
    Umuseruko wa gatanu 
    Ruhakana, Rumashana, Padiri Dipo, Abasirikare, Nataniyeri, Turikubwigenge 
    (Rumashana arasanga Nataniyeri na Ruhakana bananiwe kumvikana)
     
    Rumashana: Ese bana bange ko mukururana mwukana inabi, aho ni amahoro? 
    Erega nabonye muje mwerekeje kwa Padiri ndavuga ngo nange 
    ngereyo, numve ibyo murimo. Nimucyo dusubireyo, mumbwire ibyo 
    mwavugaga. 

    Padiri Dipo:     Urakaza neza Rumasha. 
    Rumashana: Padiri rero, nari nje ngo numve inama zawe n’abana bange. 
    Murabibona mwese ndi mu marembera, ejo cyangwa ejobundi, 
    sinifuza kugusigira abana baryana. Nubwo nabanje guhakana 
    nkanabarwanya, ariko hari ibyo nahaye agaciro kuruta ibindi. 

    Padiri Dipo    : Ibihe se Rumasha?
    Rumashana: Nubwo tugaya ingoma yanyu, uko mwaje mukigabiza ubutaka 
    bwacu, mukadushora isoko nk’amatungo ku Kivumu cya Mpushi, 
    Rukira mu Burasirazuba, mu
     Rwanza rwa Save muri Gisagara na Mubuga ho mu Bukonya mu majyaruguru 
    n’ahandi, mukatumarira mu Ntambara ya Mbere n’iya Kabiri y’Isi, mukatubibamo 
    amacakubiri, mukaducamo icyuho ku buryo budasubirwaho; maze kubona ko 
    muri mwe harimo abamaganye icuruzwa ry’abantu ndabagarukiyeho hato. 

    Padiri Dipo:     Noneho twakwicara tukumva neza impanuro z’umusaza!
     (Abari aho bose bicare)
    Rumashana: Reka noneho twumve igitekerezo cya buri wese, kituganisha ku 
    bwiyunge. 

    Turikubwigenge:     (Amanike ukuboko) nge rwose nkunda gukurikirana 
    amateka y’ubukoroni, nubwo ntarabona igufwa ry’umuyaga. 

    Natanayeri    : Turakuzi rwose ko uri Kanyamakuru.
    Turikubwigenge: Namenye ko ibihingwa byinshi twabizaniwe n’abakoroni. 
    Abanyaburayi batuzaniye ibigori, inanasi, imyumbati, ubunyobwa 
    bivuye muri Amerika. Insina n’imyembe byo ngo byaba byaravuye 
    muri Aziya. Abitwa Abarabu batwigishije uburyo bwo guhinga 
    umuceri no kubaka amazu afite imfuruka za kizungu.

    Ruhakana:     Erega ibyo muvuga byose simbyumva. Abazungu bakoronije 
    Afurika, ku mpamvu zo kwisahurira amabuye y’agaciro no kugurisha 
    imyenda yakorwaga n’inganda zabo. Ibikoresho fatizo bari kubikura 
    hehe, hatari muri Afurika?

    Rumashana:     Ruhakana nushaka ube Gamariyeri nk’uko numvise bakwita. 
    Abakoroni baduhenze ubwenge koko, baraturwanya turabayoboka, 
    ariko hari agakeregeshwa k’amajyambere n’iterambere bapfuye 
    kutugezaho.

    Ruhakana:     Impamvu ya mpatsibihugu ihesha ishema Abanyaburayi ndetse 
    bakigwizaho amaboko. Mu butegetsi bwa kiboko ntawuzamura 
    akarimi. Ubwo butegetsi bwapfunyengeje, bunapyinagaza Abirabura 
    benshi. Ubutegetsi bukuru barabwihariye. Sinzajya imbizi na bo 
    rwose. 

    Natanayeri    : Iyo urebye ukuntu batwigishije guhinga ibireti mu Rwanda, 
    ipamba mu Misiri, kakawo (cacao) muri Kotedivuwari (Côte d’ivoire) 
    n’imikindo y’amamesa muri Kongo Mbirigi, usanga ari agashya 
    twavanga n’amarira. Erega abahanga mu by’amateka, bavuga ko 
    abazungu barwanyije inzara, barwanya indwara zatwibasiraga 
    harimo marariya, ubushita, indwara y’ibitotsi, ibibembe n’izindi. Ibi 
    byose rero byari kutumara, iyo bataza muri Afurika. 

    Turikubwigenge    : Ahaaa! Erega bubatse n’amashuri ajijura Abanyafurika, 
    gusa ikibazo ni uko wasangaga ayo mashuri yaratozaga Abanyafurika 
    imico y’i Burayi. 

    Ruhakana    : Ariko ayo mashuri mundatira, si atesha agaciro imico karande yo 
    muri Afurika. Ururimi rwacu gakondo ntirwitabweho? Ntusanga mu 
    mashuri bigisha cyanecyane mu ndimi z’i Bwotamasimbi, ku buryo 
    ubu ngubu usanga ari zo zihuza Abanyafurika aho guhuzwa n’izabo?

    Rumashana    : Erega mwa bana mwe hari n’imigi yashinzwe n’abakoroni, izo 
    za Kongo Burazavile (Congo Brazaville) zashinzwe na Savorunya do 
    Buraza (Savorgnan De Brazza), Kigali yo mu Rwanda ishingwa na 
    Rishari Kanti (Richard Kandt), Abanyarwanda bitaga Kanayoge.

    Turikubwigenge    : Ni byo koko data na we yambwiye ko ugeze Dodoma, i 
    Mwanza muri Tanzaniya, ukagera iyo za Kinshasa, za Bujumbura, za 
    Kampala, wahasanga ibirango by’abakoroni, harimo inyubako zitava 
    ku gihe. 

    Rumashana:     Yewe, si aho gusa, uzagere n’ahandi abakoroni banyuze wihere 
    ijisho! Ngo: “Ubusa buruta buriburi bana ba!”

    Ruhakana    : Mureke ducutse amateka, ducumbikire aha. Ubwira uwumva 
    ntavunika. Ubu maze kumenya ko ubukoroni bwagize inkurikizi zitari 
    nke ku Banyafurika ndetse n’u Rwanda muri rusange. Nubwo twe nta 
    matunda y’ubukoroni tubona neza, abana n’abuzukuru bacu, ubuvivi 
    n’ubuvivure baziga bamenye imibare, ubugenge n’ubutabire, bivuze 
    mu mavuriro akomeye kandi agwiriyemo abahanga; kudidibuza 
    Icyongereza, Igifaransa, Igiswayiri n’izindi, batuvuganira, babibemo 
    intyoza, niducyura ibyo, Imana y’i Rwanda izakomeze itwihere 
    impagarike n’ubugingo.
     
    (Abari aho bose bishime bakome amashyi, baririmbe ngo: “urukundo nirwogere.” 
    Ruhakana we amarira atembe ku matama nubwo ngo: “Amarira y’umugabo 
    atemba ajya mu nda.”) 

    Rumashana:     Ruhakana, ihangane nubwo abakoroni bakoze nabi, twe 
    ntitwabona uko twiyishyurira kandi ikituraje ishinga si icyo, ahubwo 
    dushikame, dukore tuzibe icyuho twatejwe n’abakoroni. Murakoze 
    kandi murakarama.

    Ruhakana    : Ni byo koko ngo: “Abatanye badatata barasubiranye.” Nimureke 
    dushyire hamwe wenda tuzunamuka, tugere ku bwigenge busesuye. 
    Bifatiye ku mwandiko “Rugigana n’ingoma ye” uvuga ku mabi ubukoroni 
    bwagiriye Abanyarwanda n’Abanyafurika muri rusange.
     
     9. 1.1. Gusoma no gusobanura umwandiko
     IGIKORWA
     Soma umwandiko “Abatanye badatata barasubiranye”, ushakemo 
    amagambo udasobanukiwe, hanyuma uyasobanure ukurikije inyito afite 
    mu mwandiko wifashishije inkoranyamagambo. 

    1. Simbuza ijambo ryanditse ritsindagiye irindi bivuga kimwe usanga 
    mu mwandiko.
     a) Rutuku yaratuzengereje duta umutwe kugeza ku bwigenge, ubu 
    turahumeka umwuka w’abazima.
     b) Ku mugabane w’i Burayi haturutseyo abakoroni b’ingeri zose.
     c) Bantu mukinisha imbunda z’amasasu, muge mwitonda, 
    mutazatumaraho urubyaro.
     d) Abantu b’inararibonye, bazi byinshi ku mateka y’abakoroni 
    bigabagabanyije Afurika.
     e) Kugera ku bwigenge byaraharaniwe ku buryo budasubirwaho.
     f) Ikinyarwanda ntikigeze kitabwaho mu mashuri, ku ngoma ya 
    gashakabuhake w’umukoroni.
     2. Ubaka interuro ukoresheje amagambo cyangwa itsinda ry’amagambo 
    akurikira ku buryo wumvikanisha icyo asobanura.
     a) Amajune
     b) Kubyinira ku rukoma
     c) Intyoza
     d) Ubukoroni 

    I    MYITOZO
     9.1.2. Gusoma no kumva umwandiko
     IGIKORWA
     Ongera usome umwandiko “Abatanye badatata barasubiranye”, maze 
    usubize ibibazo bikurikira:
     1. Vuga abakinnyi bose bavugwa muri uyu mwandiko?
     2. Mu mwandiko baratubwiramo umusaza ukuze cyane. Uwo ni nde, 
    umubwirwa n’iki?
    3. Abakoroni bafite ibintu bibiri by’ingenzi bitwaje bakoroniza Afurika. 
    Ibyo bintu ni ibihe?
     4. Ingaruka mbi kurusha izindi za gikoroni yashegeshe Igihugu cyacu cy’u 
    Rwanda, ni iyihe?
     5. Vuga imitwe ibiri y’abarwanyi yari yarazengereje abakoroni mu bihugu 
    by’iburasirazuba bw’u Rwanda.
     6. Tanga amazina y’imigi yashinzwe n’abakoroni n’abo yitiriwe.
     
    9.1.3. Gusoma no gusesengura umwandiko
     IGIKORWA
    Ongera usome umwandiko “Abatanye badatata barasubiranye”, maze 
    usubize ibibazo bikurikira:
     1. Ni iyihe nsanganyamatsiko ivugwa mu mwandiko?
     2. Tanga ingingo z’ingenzi zibanzweho mu mwandiko wasomye.
     3. “Abakoroni badusigiye ibikomere n’agashashi katumurikira kujya 
    mbere.” Sobanura iyo mvugo.
     4. Ingamba ababyiruka bagomba gufata kugira ngo bakomeze gusigasira 
    ibyagezweho nyuma yo kwiyuha akuya ni izihe?
     
    9.1.4. Kungurana ibitekerezo
     IGIKORWA
     Mwongere  musome umwandiko “Abatanye badatata barasubiranye”, 
    hanyuma mwungurane ibitekerezo ku nsanganyamatsiko ikurikira:
     Gereranye ibivugwa mu ikinamico n’ubuzima urimo muri iki gihe.

     IX.2. Ikinamico
     9.2.1. Inshoza, uturango, imyubakire n’ibice by’ikinamico 
    IGIKORWA
    Ongera usome umwandiko “Abatanye badatata barasubiranye” 
    witegereza imiterere yawo, uko abakinankuru bateye n’uko basimburana 
    bavuga maze ukore ubushakashatsi, utahure inshoza n’uturango 
    by’ikinamico, imyubakire n’ibice by’ikinamico. 

    1. Inshoza y’ikinamico
     Ikinamico ni umukino ushingiye ku gikorwa abantu berekanira imbere y’abandi, 
    abantu bihindura ukundi, bagerageza gusa na bo cyangwa ibyo bakina haba mu 
    mvugo, mu mico no mu migirire, kandi bagamije gushimisha abababona, rimwe 
    na rimwe bagaherwamo inyigisho zishobora kuba intandaro yo gukira bimwe 
    mu bikomere by’umutima umuntu agendana buri munsi cyangwa gukemura 
    bimwe mu bibazo bihora biziritse bagenzi bacu mu miryango natwe ubwacu 
    tutiretse. Ikinamico ishobora kukunywesha umuti urura, ukakubera urukingo 
    ruzima rwo guca ukubiri n’ikitwa ingeso mbi zose zoreka imbaga y’abantu 
    mu migirire no mu bikorwa by’urukozasoni. Ikinamico ni ikigega k’ikoraniro 
    ry’ingeri z’ubuvanganzo zitandukanye, kuko ikinamico ubwayo atari ingeri 
    y’ubuvanganzo.

    Mu ikinamico, abakinnyi bashobora gutebya, gusakuza, guca imigani, kuririmba, 
    guhoza abageni n’abana, kuvugira inka, yewe n’abahigi bashobora kuzitura 
    intozo zabo nyuma amahigi bakayaroha. Ikinamico ni akayobera. Usibye 
    akamaro ko gushimisha abayireba, irigisha abantu bakanyurwa. Ikinamico 
    iravura; ikuramo abantu ububabare baba bafite, ikagerageza na none gukemura 
    bimwe mu bibazo baba bafite ku mutima. Hashingiwe ku nsanganyamatsiko 
    z’ikinamico twavuga ko ikinamico ari ikinabuzima. 

    2. Uturango tw’ ikinamico
     Ikinamico ihimbye neza, igomba kuba igaragaramo uturango dukurikira:
     Umutwe w’ikinamico: umutwe w’ikinamico ugomba kuba ari mugufi kandi 
    uteye amatsiko.Insanganyamatsiko rusange igomba kuba ifitanye isano 
    n’umutwe. Biba byiza iyo usomye umutwe adahita yumva neza ibikubiye 
    mu ikinamico.
    Umwinjizo: ni amagambo atangira umukino, aba asa n’akebura abagiye 
    gukurikira ikinamico, ndetse abakururira gukurikira neza umukino.
    Abanyarubuga: ni abakinnyi bakina umukino, bagaragaza imyifatire 
    itandukanye, bagenda bumvikana, ndetse bakagaragara mu mukino. 
    Mu ikinamico, cyanecyane mu ikinamico nyarwanda, usanga amazina 
    y’abakinnyi ashushanya imico yabo, uko bateye n’uko bitwara. 
    Ibice by’umukino: ni umukino wose uba ugabanyijemo ibice bitandukanye, 
    bitewe n’uko umuhanzi yabigennye.
    Agakino: igice cy’umukino, gishobora kugira imiseruko itandukanye, bitewe 
    n’igitekerezo gikubiye mu gice cy’umukino.
    Urukiniro/akabugankuru: ni aho agakino cyangwa igice cy’umukino kiba kiri 
    bukinirwe. Urukiniro baruha umuteguro, bakarutaka cyangwa bakaruha 
    imirimbishirize, bitewe n’ibyifuzo by’umuhanzi cyangwa umutoza.

    Umuseruko:     tuvuga umuseruko, iyo hari umukinnyi mushya winjiye mu 
    rukiniro cyangwa igihe hari usohotse mu rukiniro. 
    Mu makinamico avugirwa kuri tereviziyo cyangwa kuri radiyo, si ngombwa 
    ko urukiniro rurangiriraho igice cyose cy’umukino kuko ho biba byoroshye 
    kubikora. Mu mikino yerekanwa, ntabwo washobora kwerekana abantu bari 
    mu Kiriziya, ngo mu kanya wongere uberekane baryamye imbere y’imbaga 
    ibarebera kandi ari mu gice kimwe. Aha ngaha byagusaba kubanza gufunga 
    umwenda, ugategura akandi kabugankuru. Amategeko y’ikinamico avuga ko 
    bafunga umwenda gusa iyo igice cy’umukino kirangiye.

    Inyobozi    : ni ibisobanuro bigaragara mu ikinamico, biyobora abanyarubuga 
    uko bari bwitware mu mukino. Bikunze gushyirwa mu dukubo.
    Imvugo nkana: ni amagambo umunyarubuga ashobora kuvuga mu gihe ari 
    kugirana ikiganiro na mugenzi we, ariko mugenzi we akigiza nkana ko 
    atayumvise.
    Imvugano: ni ikiganiro kiba hagati y’abanyarubuga igihe bahererekanya 
    amagambo.
    Inyishyu: ni amagambo umunyarubuga runaka asubiza mugenzi we mu 
    ikinamico.
    Umwivugisho: ni amagambo avugwa n’umunyarubuga igihe ari wenyine 
    yivugisha.
    Ururondogoro: ni imvugo itinze y’umunyarubuga runaka.
    Iherezo: ikinamico igira iherezo. Iherezo ry’ikinamico rishobora kumara 
    amatsiko abayikurikiye, cyangwa rigasiga abayikurikiye mu gihirahiro 
    bibaza uko byagenze cyangwa uko bizagenda.
     
    3. Imyubakire y’ikinamico
    Ikinamico nk’inkuru ikinnye, igira imyubakire iteye itya:

    Intango:     muri iki gice, hagaragaramo uko ubuzima buba busanzwe muri 
    rusange, abantu babanye neza nta kibazo bafitanye.
     
    Kidobya    : nko mu nkuru, kidobya ni akantu kaza, kakaba imbarutso, kagahindura 
    ibintu uko byari bimeze. Icyo gihe uko ibintu byari bisanzwe birahinduka, 
    niba ari nk’ikibazo kivutse, kigashakirwa igisubizo. 

    Inkubiri y’ibikorwa    : muri iki gice, ni ho dusobanukirwa inkuru koko. 
    Abanyarubuga bakagaragaza ya myifatire cyangwa imico itandukanye 
    baba bakina.

    Umwanzuro    : muri iki gice, ni ho tubona uko inkuru irangiye. Mu mwanzuro 
    ikinamico ishobora kurangira imaze amatsiko cyangwa igasiga mu rujijo 
    abayiteze amatwi cyangwa abayireba.

    Amaherezo    : muri iki gice, hagaragaramo uko byagenze nyuma y’ikemuka 
    ry’ikibazo runaka cyangwa se nyuma y’uko ikibazo gikomeza kuba 
    insobe. Aha ni na ho hagaragara abagiriye inyungu muri kwa gukemuka 
    cyangwa kudakemuka kw’ikibazo.

    Imyubakire y’ikinamico ishingira ku banyarubuga. Ibikorwa bigaragara mu 
    ikinamico bishingira ku banyarubuga cyanecyane ku banyarubuga b’imena. 
    Abanyarubuga b’imena bafatanyije n’abungirije bayobora imigendekere 
    y’ibikorwa mu ikinamico kugeza ku ndunduro y’ikinamico. Nko mu nkuru ngufi 
    cyangwa ndende, umusesenguzi w’ikinamico ashobora gushushanya ibikorwa 

    yifashishije igishushanyo giteye gitya:


    Nyiri ubwite: ni bo ikinamico iba ishingiyeho. Aba bashobora kugera ku ntego 
    bagamije cyangwa ntibayigereho.

    Ugenerwa    : ni umuntu wese waba afite inyungu, ukurikije ikivugwa mu 

    ikinamico.

     Abafasha: ni abakinamico cyangwa ibindi bintu bishobora gutuma nyir’ubwite 
    cyangwa ba nyir’ubwite mu ikinamico bagera ku kigamijwe cyangwa 

    ntibakigereho, ariko byagaragaye ko ba nyiri ubwite bari bashyigikiwe.

    Ugenera: ni umuntu cyangwa ikintu gituma nyiri ubwite agira intego runaka 

    mu ikinamico.

    Ikigamijwe: ni intego abakinamico b’ingenzi baba bahawe n’umuhimbyi 

    w’ikinamico.

    Imbogamizi: ni abakinamico cyangwa ibintu bishobora kubangamira 

    umukinnyi cyangwa abakinnyi b‘imena kugera ku ntego cyangwa ku kigamijwe.

     Ikitonderwa:
     Mu ikinamico, ibikorwa bishobora gukurikirana nk’uko byagiye biba mu 
    njyabihe yabyo. Cyokora ibyo si ihame, kuko hari ubwo usanga ibikorwa 
    bidakurikiranye uko byagiye biba mu mateka yabyo, bitewe n’ubuhanga 

    bw’umuhanzi w’ikinamico. 

    4. Ibice by’ikinamico
     Ikinamico nyinshi zizwi, zigira ibice bitatu. Mu gice cya mbere, usanga ari 
    nk’igice cy’umwirondoro no kugaragaza muri rusange imiterere y’abakinnyi 
    n’inshamake y’ibikorwa bizagaragara mu ikinamico yose. Mu gice cya kabiri ni 
    ipfundo ry’ikinamico. Muri iki gice, ibintu biba bitangiye gusobanuka, abakinnyi 
    bakuru bigaragaje kimwe n’abungirije. Igice cya gatatu, habonekamo ikemuka 
    ry’ikibazo cyari kiraje ishinga umukinnyi mukuru. Muri iki gice, ikibazo 
    gishobora gukemuka cyangwa kikaburirwa umuti, abasomyi, abatega amatwi 
    kimwe n’ababa babirebera ku byuma bigaragaza amashusho, bakaguma mu 
    rungabangabo bibaza ikizakurikiraho. Iyo bigenze bitya, umukino urangira 
    ugiteye amatsiko. Ku birebana n’ibice bigize ikinamico, ntawashidikanya ko 
    hari ikinamico yagira ibice bibiri cyangwa bine, bitewe n’umuhanzi uwo ari we 

    n’icyo agamije.

     IMYITOZO
     1. Sobanura ishushanyabikorwa ry’ikinamico “Abatanye badatata 
    barasubiranye”?
     2. Sobanura ukuntu ikinamico ari ikigega k’ingeri zimwe na zimwe 
    z’ubuvanganzo nyarwanda.
     3. Ikinamico ifite akahe kamaro mu buzima bw’Abanyarwanda?
     4. Sobanura muri make uturango dutanu tw’ikinamico.
     5. Tandukanya inkubiri y’ibikorwa na kidobya.

     6. Tahura ibice by’ikiamico “Abatanye badatata barasubiranye”.

     9.2.2. Amoko n’amateka by’ikinamico
     IGIKORWA
     Kora ubushakashatsi maze utahure amoko y’ikinamico n’amateka yayo.

    1. Amoko y’ikinamico
     Amoko y’ikinamico agenwa hakurikije ibyiciro bine: ahantu ikinamico ibera 
    n’inzira ikinamico inyuzwamo kugira ngo igere ku bantu, ibikorwa njyamutima 
    ikina, imiterere n’insanganyamatsiko ivugaho.
    - Dukurikije  ahantu ikinamico  ibera n’inzira cyangwa  umuyoboro 
    ikinamico inyuzwamo kugira ngo  igere  ku bantu, ikinamico ibamo amoko 
    abiri: ikinamico yo ku kabugankuru n’ikinamico inyuzwa mu bikoresho 
    by’itumanaho n’ikoranabuhanga, kuri radiyo cyangwa tereviziyo.
    - Dukurikije ibikorwa njyamutima ikina, ikinamico igira amoko atatu: 
    ikinamico nterabitwenge, ikinamico nteragahinda n’ikinamico 
    mberabyombi.
    - Dukurikije imiterere, ikinamico tuyisangamo amoko abiri: ikinamico 
    isanzwe n’ikinamico y’uruhererekane (Ururnana, Museke weya,... )
    -Dukurikije insanganyamatsiko, ikinamico tuzisangamo amoko menshi: 
    ikinamico y’amateka, ikinamico nyobokamana, ikinamico ya poritiki, 

    Ikinamico gakondo,, ikinamico y’urukundo, ikinamico y’imibereho…

     2. Amateka y’ikinamico
     Ikinamico yatangiranye n’ukubaho kwa muntu, guhera mu gihe cya kera kitazwi 
    neza no mu gihe k’indigiti. Habagaho imikino nterabitwenge na nteragahinda 
    (zamwibasire). Hakomeje kubaho imihango yo gutamba ibitambo n’indi minsi 
    mikuru yo gusenga ibigirwamana ku buryo byagereranywa n’ikinabuzima. 
    Ahayinga mu wa 1950, ni bwo hatangiye ikinamico nshya. Kimwe n’ahandi 
    hose, mu Rwanda ikinamico yatangiranye n’imibereho y’Umunyarwanda, aho 
    yiganaga iby’ubuzima bwa buri munsi, nk’imyemerere gakondo, iyobokamana 
    mvamahanga, imico, imyifatire, ubukoroni,…

    Aho Abanyarwanda bamenyeye iby’impinduramatwara, batangiye kwandika 
    imikino yuzuyemo imbamutima zabo, dore ko bari baramenye no kwandika. 
    Ikinamico ya mbere mu Gihugu cyose yanditswe mu mwaka wa 1954. 
    Ubwo bugeni bwatangiranye n’uwitwa Nayigiziki Saveriyo mu mukino yise 
    “L’optimiste”, aho yatangaga ikizere ko ibintu byose bishoboka. Hashize imyaka 
    cumi n’itanu(15),ikinamico yanditse mu rurimi rw’Ikinyarwanda yagaragaye 
    mu Rwanda ni iy’uwitwa Mubashankwaya I. yitwa“Diyosezi y’i Mvejuru 
    izigondera Seminari”n’abandi bakurikiraho. Mu ntangiriro Insanganyamatsiko 
    zibanzweho mu Rwanda ni umwami n’ubwami, iyobokamana, umuryango, 
    intambara, inka, isuka, imihigo n’izindi.

    Uretse mu mashuri, hirya no hino mu Rwanda no kuri Radiyo Rwanda 
    ntiyahatanzwe, ubwo mu mwaka wa 1982 hatangizwaga teyatere (théatre) yaje 
    guhindura izina ikitwa “ Ikinamico”. Ijambo ikinamico ryadutse mu Rwanda 
    ahagana mu mwaka wa 1983. Umukino wa mbere ukaba warahitishijwe 
    ku wa 21 Gashyantare 1983. Mu itangazamakuru, habonetse inkomarume 
    n’ibimenyabose nka Nyabyenda Narcisse watoje abakinnyi, nka Sebanani 
    Andereye,     Mukeshabatware Dismas, Mukandego Athanasie, n’abandi. 
    Uretse Nayigiziki na Mubashankwaya wamugwaga mu ntege, hakurikiyeho 
    Kabeja, T. na Ndasingwa, L. bajyaga mu irushanwa ryategurwaga n’Iradiyo 
    Mpuzamahanga y’Abafaransa (RFI) bakamurika “Hirwa ou un homme seul” na 
    “L’incompris” ndetse na “Une folie en vaut une autre” yamuritswe n’itsinda 
    ry’ikinamico mu Rwanda.

    Ikinamico zabiciye bigacika kuri Radiyo Rwanda ni     Icyanzu cy’ Imana (Iya 
    Uwera), Inseko ya Kiberinka, Mazi ya Teke n’izindi. Nk’uko byamye ikinamico 
    inyura kuri Radiyo Rwanda, akenshi itegurwa kandi igakinwa n’Itorero 

    Indamutsa.

     Uko ibihe byagiye bisimburana, ikinamico ndende yagiye ibangikanwa 
    n’ikinamico y’uruhererekane cyangwa yo mu byiciro, ikinwa buhorobuhoro 
    mu duce duto. Ikinamico y’uruhererekane yatangiye mu 1999 itangijwe 
    n’umuryango utari uwa Leta w’Abongereza witwa “Health Unlimited” mu 
    ikinamico Urunana. Hari na Museke Weya ya “La Benevolençija,” n’Umurage 
    urukwiye    , hari n’izanyuze kuri tereviziyo nka Nta we umenya aho bwira 

    ageze…




     Ikitonderwa:
     Mu rwego rw’ururimi n’umuco, ikinamico ni uruganda ruteza imbere buri 

    muntu wese urugiramo uruhare.

     9.2.3. Uko ikinamico yandikwa n’uko ikinwa
     IGIKORWA
     Kora ubushakashatsi, utahure uko wahanga ikinamico n’uko wayikina.
     1.  Uko ikinamico yandikwa 
     –Umuhanzi w’ikinamico agomba kubanza guhitamo insanganyamatsiko 
    agiye kwandikaho, kuko imico y’abantu aba agiye gushyira mu mukino, 
    igomba kuba ifite intego runaka yo kwigisha, gucyaha, kunenga, kugira 
    inama n’ibindi.
     –Iyo amaze guhitamo insanganyamatsiko, ahitamo abanyarubuga, 
    akabatwerera imyifatire n’imiterere igaragaza neza ibyo agiye gukina.
     –Mu kwandika ikinamico, umuhanzi agomba kuzirikana uko atangira 
    umukino we n’uko aza kuwusoza, atanze igisubizo k’ikibazo cyari 
    ingutu cyangwa asigiye abawukurikiye umukoro wo gukomeza 
    kwibaza uko bizagenda.
    – Ikinamico igomba kwandikwa mu buryo bw’ikiganiro, aho usanga 
    abakinnyi bahererekanya amagambo, ndetse hakagenda hagaragazwa 
    izina ry’ugiye kuvuga. Gusa aho biri ngombwa usanga umukinnyi 
    ashobora gukina yivugisha we ubwe.
    – Umuhanzi w’ikinamico kandi, bitewe n’ibyifuzo by’uko ashaka ko 
    umukino we ukinwa, agenda agaragaza inyobozi zandikwa mu dukubo, 
    zigaragaza uko abakinnyi bagomba kwitwara, aho umukino runaka 
    ubera n’imirimbo ihatatse. Inyobozi kandi zituma umutoza w’abakinnyi 
    abafasha kwitwara uko umuhanzi w’ikinamico yabyifuje.
     
    Ibyitabwaho mu kwandika ikinamico
    – Umuhanzi agomba kwita cyane ku nsanganyamatsiko agiye kwandikaho 
    bityo akayishakira umutwe bifitanye isano. Umutwe w’ikinamico 
    ugomba kuba uteye amatsiko abagiye kuyikurikira cyangwa abasomyi.
    – Umuhanzi agomba kwita cyane ku bo ageneye umukino we, mu rwego 
    rwo kugena imvugo (iy’ubusabane, isanzwe, ihanitse, iya gisizi...) aza 
    gukoresha. Agomba kumenya kandi ikigero barimo, imico yabo n’uko 
    babayeho kugira ngo agene uburyo aza gukoresha ababwira, bityo 
    umukino ugire icyo ubamarira, bitewe n’icyo agamije kugeraho.
    – Umuhanzi agomba kuzirikana igihe ikinamico igomba kumara, 
    bitewe n’aho igomba kunyuzwa n’icyo igamije. Hari amakinamico 
    ashobora kugira uduce dutoduto tugenda dutangazwa mu gihe runaka, 
    ikaba yamara igihe kirekire, nk’Urunana, Museke weya...Umuhanzi 
    anazirikana ko igihe ikinamico ikinwa itagomba kurambirana cyane.
    – Umuhanzi w’ikinamico agomba kwita ku buryo agena abanyarubuga 

    mu ikinamico ye.

    Mu ikinamico abanyarubuga barimo ibice bibiri by’ingenzi. Habamo 
    umunyarubuga mukuru. Umunyarubuga mukuru ashobora kuba ari umwe 
    cyangwa ari benshi. Habamo kandi abanyarubuga bungirije bashobora 
    kuba bunganira umunyarubuga mukuru kugira ngo agere ku ntego yiyemeje 
    (abunganizi) cyangwa se bakaba bamubangamira ngo atagera ku ntego yiyemeje 
    (imbogamizi). Ni ukuvuga ko mu ikinamico, dusangamo umunyarubuga mukuru 
    n’abanyarubuga bungirije. Ariko hashobora no kubamo abanyarubuga batari 
    ngombwa. Abo banyarubuga mu by’ukuri nta gikorwa gifatika bakora, ndetse 
    bashobora no kuva mu ikinamico cyangwa mu nkuru ntibigire icyo bitwara 
    (nk’igihe umukino ubera mu isoko, abaremye isoko bose si ko bagira uruhare 

    mu mukino).

    Umuhanzi w’ikinamico agomba kugena uko abanyarubuga bitwara, cyane 
    ko baba bagomba kugaragaza imico y’abantu basanzwe mu buzima bwa 
    buri munsi. Rimwe na rimwe usanga abanyarubuga bahabwa amazina ahita 
    aranga imyitwarire yabo, nk’abo bita ba Rubundakumazi, Nzavugankize, 
    Rusisibiranya, Kajarajara, Kirikumaso n’andi. Gusa abacengeye neza iyi nganzo 
    y’ikinamico, bemeza ko atari byiza kwita bene aya mazina kuko biba bisa no 
    kumara amatsiko abakurikiye ikinamico. Bavuga ko byaba byiza abanyarubuga 
    bagiye bahabwa amazina asanzwe atagaragaza imyitwarire yabo, noneho uko 
    bakina, ababakurikiye akaba ari bo batahura imyitwarire y’abakinnyi. Ni yo 
    mpamvu mu guhitamo abakinnyi, hagomba kurebwa umuntu uri bwigane neza 

    umunyarubuga runaka.

     2. Uko ikinamico ikinwa
     Ikinamico iba igabanyijemo ibice. Iyo ari ikinamico yo ku rubuga aho ikinirwa 
    (urukiniro) hagenda hahinduka uko buri gice kirangiye. Buri gice na cyo kiba 
    kigabanyijemo uduce (imiseruko) tugenda duhindagurika, buri gihe uko hinjiye 
    umukinnyi mushya cyangwa se hagize usohoka ku kabugankuru. Abakinnyi 
    b’ikinamico ku rukiniro baba bagomba gusa neza nk’uko abanyarubuga 
    bagaragajwe mu myifatire yabo. Mu gukina ikinamico kandi, inyobozi ni 
    ngombwa cyane, zigomba kubahirizwa kugira ngo umukino ugende neza 

    nk’uko umuhanzi wayo yabyifuje.

     Abakinnyi bagomba kwisanisha neza n’ibyo bakina haba mu mvugo ndetse no 

    mu ngiro.

     IMYITOZO
     1. Kuki atari byiza guha abanyarubuga amazina ahita agaragaza 
    imyifatire yabo?
     2. Ukurikije ikinamico n’izindi ngeri z’ubuvanganzo nyarwanda 
    wize, ni uwuhe mwihariko ikinamico ifite ku mikorere 
    y’abanyarubuga n’imyandikire yayo?
     3. Garagaza ibyo umwanditsi w’ikinamico yibandaho igihe ayandika.
     4. Wifashishije ingero ebyiri z’abanyarubuga bari mu ikinamico 
    “Abatanye badatata barasubiranye”, jora uburyo umuhanzi w’iyo 
    kinamico yubatse abanyarubuga.
     5. Tahura ibice by’ikinamico “Abatanye badatata barasubiranye”. 

    badatata barasubiranye”.

     IX.3. Umwitozo w’ubushobozi ngiro bw’umunyeshuri
     Hanga ikinamico ku byiza n’ibibi by’ubukoroni mu Rwanda kandi uyifate 
    mu mutwe, uyikinire imbere ya bagenzi bawe uhuza imvugo n’ingiro, ndetse 

    ugaragaze n’isesekaza.

     Ubu nshobora:
    – Gusesesengura ikinamico 
    – Gukina ikinamico, mpuza imvugo n’ingiro ndetse nkanagaragaza 
    isesekaza.
    – Kuvuga ibice, ubwoko, uturango by’ikinamico.
    – Kugaragaza amateka y’ikinamico n’ingingo z’ingenzi z’umuco n’amateka.
     
    Ubu ndangwa no:
    – Gushishikariza bagenzi bange kwirinda kubuza abandi uburenganzira 
    bwabo.
    – Kwitabira gukina neza ikinamico mpuza imvugo n’ingiro.

    – Kubarira abandi ikinamico numvise cyangwa nasomye.

     IX.4. Isuzuma risoza umutwe wa kenda
     Umwandiko: Rukara rwa Bishingwe na Rugigana
     
    Yuhi V Musinga yimye ingoma mu 1897, afite imyaka 17 gusa. Mu 1912, 
    ubutegetsi bwe bwari bubangamiwe na Ndungutse, witwaga mu by’ukuri 
    Birasisenge, yifatanyije na Rukara rwa Bishingwe wari ukuriye abarashi bo 
    mu Gahunga, hafi ya Muhabura, bakaba mu mutwe w’Abakemba ; na Basebya 
    na Nyirantwari wiberaga mu Rugezi n’Ibijabura bye. Padiri Lupiya (Loupias), 
    witwaga Rugigana wari mu Misiyoni ya Rwaza mu Bugarura, yatumwe n’ibwami 
    gukemura urubanza Bitahurugamba wari uhatswe na Sebuyange, umukuru 
    w’Abarashi ba Kabaya hafi ya Ruhondo yari afitanye na Rukara. Bahuriye i 
    Nyabugogo, ku itariki ya 1 Mata 1910. Rugigana amaze gupfa, Umudage Liyetena 
    Guvedoyusi (Guvedoyus) ari we Bwana Lazima, yayoboye igitero, kiyogoza ako 
    karere kugeza ubwo Ndungutse yishwe ku wa 15/5/1912, Rukara na Basebya 
    barafatwa.

    ( …) Cyo se Rukara rwa Bishingwe, tanga inka za Bitahurugamba. Rukara 
    ati : « Cyo se muzungu we, ko waje uri umupadiri uje kwigisha, ubucamanza 
    wabugiyemo ute ? (...) Umuzungu aramusumira rero, amukubita ikirato, 
    yamukubise n’ingofero.Abakemba barirutse, Uruyenzi rurirutse. Arerembuzwa 
    amaso Rukara. Ati: « Bakemba, Ruyenzi, Bemeranzigwe, nababwiye ngo iki 
    se ba nyabusa? Sinababwiye ngo ubwo nzagera i Burayi, ntimuzanterekere 
    mba ndoga Bishingwe!”Arahindukira Manuka, amukubise icondo ry’ingabo, 
    amuhirika kuri Rukara, aramuteye Rukurira, amukubise iryizihiye abagabo 
    iry’abantu bise Nyirabuhuri. Maze arimugeneye mu gihumbi, igihururu gitakara 
    mu nzira, inkweto zitakara i Bugarura, inkuru mbi itaha i Burayi. Inkuru nziza 
    itaha i Kabiranyama, kwa Kavumbi nyina w’Ivubi.

    Aramwishe Ingangurarugo ya Ruhuta, nyiri uruge ruvuga nk’indamutsa. 
    Arahagurutse urw’igikundiro, ati: “Ndakwishe ndi se wa Nyirinkwaya.”Arapfuye 
    umuzungu. Rukara aba arahunze. Abakemba barahunze, Abemeranzigwe 
    barahunze, Urukandagira rurahunga, bahungira mu Bufumbira. Bimaze iminsi 
    ga rero, umugaragu wa Rukara bagenzi, amutura inzoga mu kabindi. Amusanga 
    kwa Nyirahire wa Mpimuye. Ati “Waraye ga Rukara?” Ati: “Nta maramuko ga 
    nyabusa, kuba iw’abandi birananiye rero.” Undi ati: “Humura umwami yimye”. 
    “Yimye yitwa nde se Nyabusa?” Undi ati:« Yimye kuri Rutangira. » Maze haza 
    Rukara rero, yeguye imyambi yujuje umutana n’amacumu yuzuye intagara, 
    akorera Nyirinkwaya na Bigaruka, baragenda no kwa Ndungutse. Ati: « Data 
    yahatswe n’umwami, sogokuru yahatswe n’umwami, none urandinde abazungu, 
    nanganye n’abazungu mba nkuroga. » Ati:« Narabimenye ga Rukara, humura 
    ndabakurinda mba ndoga Kalinda. » Amuhaye inka y’umweru, ikonsa ikimasa 
    cy’urusengo.

    Hasigaye Nyirinkwaya na Bigaruka na Cyaruhinda na Nyiringabo, basigara 
    bahatswe kuri uwo mwami. Pawuro azanye urwandiko ruvuye ku muzungu 
    witwa Bwana Lazima rero, barutuma kuri Ndungutse ngo azafate Rukara. Mu 
    gitondo, Rukara n’umuhungu we Nyirinkwaya ati : « Garuka Rukara, bakuguze, 
    bakuguze cyane ibi bikomeye, ugiye gupfa mba nkuroga! » Undi ati : « Humura 
    mwana wange, sinjya kugwa mu gihuru, ahubwo nzapfe neza. »

    Araje Rukara, ageze kwa Ndungutse, ati : « Waraye ga Ndungutse ? » Undi 
    ati : « Nawe uraho se Rukara, ngwino tubuguze Rukara. » Rukara yagiye 
    ku gisoro, arabuguza na Ndungutse. Abona Pawuro uwo rero, aturutse mu 
    bikingi by’amarembo. Aramukebutse Rukara. « Yampaye inka Bishingwe! Cyo 
    Ndungutse nawe ngibiriya ibyo nanganye na byo biraje.” Undi ati : « Humura 
    ndabikurinda. » Undi ati : « Ihi....ntabwo ukibindinze, ahubwo wantanze mba 
    ndoga umwami!»

    Araje Pawuro se bwangu, ati : « Yambu Rukara. » Undi ati : « Yambu nayanganiye 
    na shobuja. » Aranze aramukomeza Pawuro, abasirikare baramukomeje, 
    baramujyanye Rukara. Arapfukama rwose ahenera Ndungutse, ati : « Ntukime 
    i Rwanda ndi Umucyaba. Ndagiye urw’igikundiro, urwa Semukanya, ngiye 
    kwishyura icyo nakoze, ariko wowe uzishyura icyo utakoze.” Ageze mu 
    Ruhengeri rero, ari ho kwa Bwana Lazima ati : « Yambu Rukara ». Undi 
    ati :« Yambu nayanganiye na mwene wanyu, sinshaka kwamburwa abana kandi 
    mbarora ndabafite : mfite Nyirinkwaya na Bigaruka, Cyaruhinda na Nyiringabo, 
    Nyamuromba na Ruhigirakurinda, mfite songa ry’Abarashi na Kalimijabo 
    Nyirinkwaya. »

    « Ni nde wishe umuzungu se Rukara ? » Undi ati : « Nawe banza umwibwire, ko 
    numva ngo muzi kwandika, kandi ibyo ubimbariza iki ? » Ati : « Ihi... mbwira 
    uwishe umuzungu. » Abajije Ruganda, ga bagenzi, ati « Uwishe umuzungu ni 
    Rukara » Arongera abaza Ruhanga ati : « Uwishe umuzungu ni Rukara » Yabajije 
    Ruzirampuhwe ati : « Uwishe umuzungu ni Rukara. » Undi ati : « Ntubyumva se 
    Rukara ? » Undi ati : « Ndabyumva ga rwose, nubwo wambarizaga ubusa, ni nge 
    wamwishe rwose, ntabwo mbyigoragoraho.»

    « Ngwino unyongwe se Rukara ! » Ati : « Harya kunyongwa ni uguki ? Barakumanika 
    mu giti, maze bakurase urufaya.Yampaga inka Bishingwe ! Mbese ngiye kugwa mu 
    kimaniko nk’imbwa!
     
    Cyo se wa muzungu we, umpe inzoga nziza, maze nkunde nyinywe nge 
    kunyongwa.” Yabwiye Rubashabadihe ati: “Mumumpere inzoga yewe”. Rubasha 
    se yaraje, amuha inzoga y’urwagwa, ati: “Aho nabereye mwene Bishingwe, 
    sinzi kunywa kigombe.” Amuhaye inzoga y’amarwa, ati: “Aho nabereye 
    mwene Bishingwe guheregeta ibivuzo. Se Nyirinkwaya, mwana wange, 
    munzanire Nyiragitare, bagenzi maze nyinywe nge kunyongwa.” Bamuzaniye 
    Nyiragitare arayinyoye Rukara, ayisangiye ga n’Abakemba, atereka Abakemba 
    n’Abemeranzigwe, ateretse Urukandagira se bagenzi.

    “Bakemba mbasezeyeho, Rukandagira mbasezeyeho, Bemeranzigwe 
    mbasezeyeho, bana bange murabeho. Ndagiye kunyongwa bagenzi, ngiye 
    kwishyura Rugigana nishe.” Ati: “Cyo wa muzungu we, maze rero ntunkorere 
    ku bana, umuntu yapfuye ari umwe, none kandi ahubwo ngiye kwishyura 
    rero, nange napfuye ndi undi, abana bange bazahame aho ngaho.” Ati: 
    “Ndabikwemereye Rukara, genda uge kunyongwa.”

    Aratambutse Rukara rero, umusirikare yagiye imbere, undi yagiye inyuma, 
    se bagenzi. Bakemba murabeho. Arahaguruka Manuka rero, cyo se Rukara 
    Nkezamiheto, iyi Rugina, nyiruruge ruvuga nk’indamutsa, ngeze mu Nkomane za 
    Nyakarengo, ni bwo nazaga kuvuga imyato. Ese akibuko wagashyira he? Ese ku 
    itako ntiwakebuka? Arakebutse urw’igikundiro, arakebutse urwa Semukanya, 
    ashinze amenyo abiri rero, ashikuza igeneti ku itako, ry’umusirikare ga bagenzi, 
    arimukubitira mu rwano, risohokana mu mutima imbere. (…)

    Ngo amaze kwisasira uwo musirikare witwaga Birambo, yashatse guhunga, 
    araswa urufaya, bamumanika agisimbagurika ataraca.
     
    I. Ibibazo byo kumva no gusesengura umwandiko 
    1. Uyu mwandiko ni bwoko ki? Kubera iki? 
    2. Rugigana na Lazima bavugwa mu mwandiko ni bantu ki? Bari bashinzwe 
    iki? 
    3. Ni ikihe gisingizo cya Rukara twafata nk’ikivugo ke kigufi. 
    4. Uhereye ku mwandiko, amatorero ane yari agize abarashi bo mu Gahunga 
    hafi ya Muhabura bitaga Abakemba ni ayahe ? 
    5. Kubera iki Rukara yanyonzwe kandi atari we wishe umuzungu? 
    6. Garagaza ingingo z’ingenzi zivugwa mu mwandiko.

    7. Ni iki washima Rukara, ni iki wamugaya?

     II. Ikibazo k’inyunguramagambo
     1. Shaka mu mwandiko ijambo rihuje igisobanuro n’interuro zikurikira:
    a) Igikoresho batwaramo amacumu. 
    b) Kwicwa umanitswe ku giti hanyuma ukanyongwa. 
    c) Iromba riba mu bitugu by’ingabo hagati.
    d) Igikoresho kimeze nk’agafuka ingabo zatwaragamo imyambi

    2. Sobanura amagambo akurikira, ukurikije inyito afite mu mwandiko
    a) Kuvuga imyato 
    b) Indamutsa
    c) Guhegeta ibivuzo 
    d) Kuraswa urufaya 

    III. Ibibazo ku ikinamico
     1. Tandukanya ikinamico nterabitwenge n’ikinamico y’amateka.
     2. Ni izihe kinamico z’uruhererekane eshatu uzi zabimburiye izindi mu 
    Rwanda? 
    3. Garagaza igishushanyo k’ ishushanyabikorwa mu ikinamico.
     4. Garagaza izina ry’umwanditsi kuri buri kinamico ikurikira:
    a) Impumuro y’isano
    b) Ni jye mwiza
    b) Rugari rwa Gasabo
    c) Amazi si ya yandi
    5. Ikinamico ifite akahe kamaro mu buzima bw’Abanyarwanda?
    6. Sobanura muri make uturango dutanu tw’ikinamico.

    7. Tandukanya inkubiri y’ibikorwa na kidobya. 

     IV. Ihangamwandiko
     Ufatiye ku nsanganyamatsiko wize, hanga ikinamico ukurikije uturago twayo 

    n’amawiriza yo guhanga ikinamico. 

    IBITABO N’INYANDIKO BYIFASHISHIJWE
     1. IKIGÔ CY’ÛBUSHAAKASHAATSI MU BY’ÛBUHAÂNGA 
    N’ÎIKÔRANABÛHAÂNGA (n.d), Inkoranya y’Îkinyarwaanda mu 
    Kinyarwaanda, IRST Butare, Igitabo cya 1
     2. IKIGO K’IGIHUGU GISHINZWE INTEGANYANYIGISHO NCDC (2008). 
    Imyandiko mfashanyigisho, Umwaka wa gatanu w’amashuri yisumbuye. 
    3. IKIGO K’IGIHUGU GISHINZWE INTEGANYANYIGISHO NCDC (2008), 
    Imyandiko mfashanyigisho, Umwaka wa gatandatu w’amashuri 
    yisumbuye.
     4. INTEKO NYARWANDA Y’URURIMI N’UMUCO (2014). Amabwiriza ya 
    Minisitiri no 001/2014 yo ku wa 08/10/2014 agenga imyandikire 
    yemewe y’Ikinyarwanda, Kigali.
     5. NSANZABERA, J.D. (2013) Ikeshamvugo mu Kinyarwanda: imvugo 
    isukuye, ikeshamvugo ry’amagambo akwiye n’inshoberamahanga 
    zisobanuye. Kigali.
     6. JACOB I. (1983). Dictionnaire Rwandais-Français en 3 volumes, Tome 
    premier, Kigali.
     7. JACOB I. (1985). Dictionnaire Rwandais-Français en 3 volumes, Tome 
    troisième, I.N.R.S,Butare.
     8. Mgr BIGIRUMWAMI, A. (1984). Imihango n’Imigenzo n’Imiziririzo mu 
    Rwanda, Nyundo, Troisième édition.
     9. MINISTRY OF EDUCTION-RWANDA EDUCATION BOARD (2019), 
    Ikinyarwanda, Amashuri y’isumbuye, umwaka wa 4, Amashami yiga 
    Ikinyarwanda nk’isomo rusange. 
    10. MINISTRY OF EDUCTION-RWANDA EDUCATION BOARD (2019), 
    Ikinyarwanda, Amashuri y’isumbuye, umwaka wa 5, Amashami yiga 
    Ikinyarwanda nk’isomo rusange. 
    11. RWANDA EDUCATION BOARD (2015) Integanyanyigisho y’Ikinyarwanda 
    mu mashuri nderabarezi (TTC) umwaka 1, amashami ya siyansi 
    n’imbonezamubano. 
    12. COUPEZ, A. 1980. Abrégé de Grammaire Rwanda, Tome 1,2. Butare : 
    INRS.
     13. BIZIMANA, S., 1998, Imiteêrere y’Ȋkinyarwaanda I, IRST, Butare.
     14. BIZIMANA, S., 2002, Imiteêrere y’Ȋkinyarwaanda II, IRST, Butare.
     15. MINISITERI Y’AMASHURI ABANZA N’AYISUMBUYE: Ikinyarwanda: 
    umwaka wa munani Gashyantare 1988.
     16. RWANDA EDUCATION BOARD . (2019). Iteganyanyigisho y’Ikinyarwanda 
    mu mashuri nderabarezi (TTC) uwamaka wa 1,2&3 Ishami ry’indimi. 
    Kigali, REB.
     17. RWANDA EDUCATION BOARD . (2017). Ikinyarwanda-Amashuri 
    yisumbuye, umwaka wa 6, Igitabo cy’umunyeshuri. Kigali-Rwanda.
     18. 18. RWANDA EDUCATION BOARD . (2017). Ikinyarwanda - Amashuri 
    yisumbuye, umwaka wa gatatu, igitabo cy’umunyeshuri. Kigali-Rwanda.
     19. RWANDA EDUCATION BOARD, 2017. Ikinyarwanda - Amashuri 
    yisumbuye, umwaka wa gatanu, Twumve Tuvuge Dusome, Igitabo 
    cy’umunyeshuri. Kigali-Rwanda.
     20. MUTAKE, T., 1990, Ikibonezamvugo k’ Ikinyarwanda: Iyigamajwi 
    n’iyigamvugo les Editions de la Regie de l’Imprimerie scolaire.
     21. RUGAMBA, C., 1985. Chansons Rwandaises ; INRS/BUTARE
     22. RWANDA EDUCATION BOARD, 2018. Ikinyarwanda-Amashuri 
    yisumbuye umwaka wa kane, igitabo cy’umunyeshuri. Kigali- Rwanda.
     23.  MBONIMANA G. na NKEJABAHIZI J.C, 2011. Amateka y’ubuvanganzo 
    nyarwanda, kuva mu kinyejana cya XVII kugeza magingo aya, Editions 
    de l’Université Nationnale du Rwanda.
     
    Imbuga nkoranyambaga zifashishijwe
    24.  www.irembo.gov.rw 
    25. www.imirasire.com
     
    IMIGEREKA
    Twiyungure amagambo 
    Ab’i Nawe: abashumba b’i Nawe (umurambi wo muri Rwamagana, hamwe n’i 
    Rubona na Mabare). Hari urwuri rwa Niboye.
     Abaririmba impanzi: abarata intwari baziririmba; abasingiza intwari.
     Abatasi: abantu bahabwa ubutumwa bwo kujya gutara amakuru rwihishwa.
     Abayavugutira: abavuguta umuvuba kugira ngo umuriro wo mu ruganda wake 
    cyane, ibyuma bacura bidapfuba.
     Abazereka Intamati: abazimurikira Intamati (Ni Muhamyangabo wa 
    Byabagabo wari umutware w’ingabo z’Abashakamba; akaba ubwo n’Umutware 
    w’Umuhozi). Intamati ni interuro y’ikivugo cya Muhamyangabo.
     Abura iyo asesa: iyo asubiza inyuma, iyo avana ku murongo.
     Agaciro: akamaro.
     Aho ni mu igisha ryazo: ubwo ni mu gihe zigisha (zigiye aho ubwatsi busigaye 
    baziteganyirije mu gihe k’impeshyi).
     Akaba impogazi: akaba manini
     Akangaratete: akaga; ibibazo bikomeye..
     Amacakubiri: urwangano cyangwa ubwumvikane buke buvuka hagati y’abantu 
    bari basanzwe bumvikanye; inzira zibyaye amahari.
     Amacumu y’impangare: amacumu akomeye cyane.
     Amagi y’umuzungu: amagi abaturage bagemuriraga Ababirigi baraye ku 
    gasozi runaka.
     Amajune: ibyago, ibibazo, akaga.
     Amakenke: amacumu akwikiye mu nti zihuhuye, batera zigahemba, zikavunika 
    kuko nta buremere.
    Amakoro: amaturo bahaga umwami, agizwe n’ibikomoka ku buhinzi, ubworozi 

    n’ibindi. 

    Amaramu: amazi batera icyuma kugira ngo gihore iyo bari mu ruganda. Hano 
    ni uguhoza icumu ryashyushye cyane kubera imirwano.
     Amarebe: ni ijambo rifite inyito eshatu:
    -Ibicu by’urwererane mu ijuru ry’urubogobogo.
    -Ibimera byo mu mazi usanga bishishe.
    -Ibintu bikeye, bibengerana ubwiza. Iyi nyito ya gatatu ni yo umwisi yakoresheje.
     Amaribori: umubiri mwiza ushishe ufite utuntu tujya kumera nk’udusitari. Ni 
    akarangabwiza.
     Amariza y’i Ntora: inka zibyaye uburiza z’i Ntora (muri Gasabo). Gisozi yitwa 
    Ntora. Ntora yiswe Gisozi kuva aho Cyirima II Rujugira ahatangiye (ahapfiriye). 
    Hakoze ishyano hitwa Gisozi ubwo. Iryo zina ni nk’irituka uwo musozi.
    Amariza y’Impeta: impeta zibyaye ubwa kabiri. Impeta ni umutwe w’inyambo 
    wahozeho, hanyuma ukavugwa n’Umuhozi. Aho bavuga Umuhozi wumva 
    Impeta, aho bavuze impeta ukumva Umuhozi.
     Amashyo y’i Rukara: ayo mashyo ni ay’Uruyenzi n’Inyangamitsindo; zikaba 
    izo mu Bihogo. 
    Amavugabandi: ukuvuga ingeso z’abandi.
     Amazimano: amafunguro bakiriza umushyitsi.
     Arukatire icyuma: arucurire icyuma.
     Atahije izamamaje: aragiye ituma ziba ibyamamare zose.
     Ateretsemo: atunzemo. Ubundi bavuga ko umuntu ateretse imfizi. Aha ni 
    ukuvuga ko atunze inyambo y’indatwa, yitarura izindi nkuko mu bushyo imfizi 
    usanga yitaruye inka zose.
    Ayo makombe ntayashishwe: muri izo ntwari zose nta n’imwe yajijinganyije 
    ngo ite gahunda, ite umurongo kubera ubwoba. 
    Badatata: Bataneka ngo bamenye amakuru anyuranye ava mu bo barwana. 
    Bagakuka mu muhigo: bakareka ibyo guhiga.
    Bakubuye imanzi: batatse imanzi, kera abagabo bicishaga imanzi mu gituza 
    no ku maboko, byari imitako. Gukubura imanzi ni uguca imanzi.
     Bamaze kuyandura: bamaze kumena ubugi bwayo (kubutyaza neza).
     Basanze zigaramye: basanze ari ibigarama; atari inyambo; atari n’inkuku; 
    ibigwari.
     Bayigimba umurishyo: bayikubita umurishyo: bayiha umurishyo
     Bayisenga: bayihendahenda.
     Bazegamire: bazisunge.
     Baziguruka amahembe yabageza i Nyarubuye: basanga nta mahembe 
    atunganye yatuma bajya mu myiyerekano i Nyarubuye (mu mpiga ya Kigali, 
    ahari umurwa wa Kigeri wa IV Rwabugiri).
     Cyareretsemo inyamibwa: cyahagazwemo n’indatwa zizira amakemwa.
     Guha undi urwuya: Kuryamana na we mukaba mwakorana imibonano 
    mpuzabitsina.
     Guhangura imbizi: kugororera Imbizi, kuziha ingororano.
     Guhata imberera: gutsindagira akuma gafatanya uruti n’ikigembe kugira ngo 
    ridakuka igihe batera icumu. Gukwikira cyane.
    Guhuga: kwibagirwa by’umwana muto; kuba wibanze ku murimo by’akanya 
    gato ntihagire ikikurangaza; kumenyera ikintu wakibura ukamererwa nabi; 
    kutagira ishya ( amahirwe) .
     Guhumanya: gutera indwara, kwanduza indwara.
     Guhunga: kuva ahantu ukajya ahandi ushaka kuzibukira umuntu cyangwa 
    ikintu; kuva ahantu ukajya ahandi ari ugukiza amagara yawe; kwirinda ko 
    ibintu byakurangwaho cyangwa ngo bikuvugweho; gutinya gutabara ikintu 
    cyangwa umuntu, biri mu byago; gusubirisha amagambo y’inkeramucyamo 
    ikibazo ubajijwe.
    Gukaguka: ni uguhaguruka vuba na vuba.
    Gukemba: gutemagura ikintu uko cyakabaye
    Gukubanga: kwigarurira.
    Gupfa nta kibariro: gupfa ukenyutse.
     Gusatira: kuba hafi y’uwo ushaka.
     Gushyira mu gaciro: gukora/ gukora ibintu bitunganye.
     Gusugira: kujya kera k’umuntu cyangwa ikintu cyangwa inyamaswa.
     Gutera ingamba: kujya ku mirongo by’intore.
     Gutesha agaciro: gupfobya, gusuzuguza, gutesha icyubahiro.
     I Bwishaza: Ni Akarere ko muri Karongi.
     I Murambi: umusozi wo mu magepfo ya Muhazi ho mu Buganza.
     I Mwima: hafi y’I Nyanza, ahari umurwa w’umwami.
     I Nyamagana ya Mutakara: ni mu Ruhango.
     I Rubengera: ni muri Karongi hubatswe ubungubu itorero 
    ry’Abaperesibiteriyeni Hahoze hubatswe umurwa wa Kigeli Rwabugilfi.
     Ibatunge: ibategeke.
     Ibishishi: ibiheri byo mu maso
     Icondo: Iromba ry’ingabo
     Icyamamare k’inyambo: inyamibwa, indatwa yo mu nyambo.
     Igihugu: kirangwa n’ubutaka bufite imbibi zizwi, amateka n’ubutegetsi 
    buhuriweho n’abagituye, ibirango bose bibonamo, umuco, ururimi n’imyemerere 
    bitandukanye n’iby’abandi, umutungo kamere usangiwe ariko kandi cyane, 
    igihugu kikarangwa n’abagituye.
     Igishondabagabo: ubwoko bw’igisiga cy’umweru kiba mu mubade giteye nka 
    nyirabarazana.
     Ikimaneza: ukugira neza.
     Ikina n’ingoma y’indamutsa: ijya mu bicu (isimbuka) ikina n’umurishyo 
    w’ingoma iramutsa.
     Ikiramo: ireme cyangwa ubukomere bw’icyuma. Icumu, umuhoro bidafite 
    ikiramo bicika ubusa. Iyo bavuga ko umuntu afite ikiramo aba afite imbaraga. 
    Guha umuntu ikiramo ni ukumuha ibintu bimutera imbaraga. Ikibindi gifite 
    ikiramo ni ikibindi gikomeye kubera ko bashyizemo insibo ikomeye.
     Ikirezi: ubundi ni umutako w’akantu kera bambaraga mu ijosi. Aha bivuga 
    ikintu kiza cyane, (urwererane); ni inka iziruta ubwiza. Ni isumba izo mu 
    Muhozi zose.
     Ikiryakare: umuntu ukunda kuzinduka arya.
     Ikitwa nyirazo: ikaba umutware wazo.
     Ikivanzu: umugore wahukanye akiri ikirongore.
     Imana zicyuye: ubuhoro; amahirwe; ishya zizanye.
     Imbera byombi: ikintu gishobora gukoreshwa mu bintu binyuranye.
     Imbibi: Inka nziza, zifite umubiri ukeye.
     Imbizi: ni impakanizi y’ubushyo bw’Ingeri. Imbizi n’Ingeri bihuje inyito 
    isobanura kugusha mu mazi rwagati.
     Imfanakayo: umuntu utirengeza icyo atunze.
     Imirase: imyambi y’izuba; amaraso yipfundika mu biranga by’inyamaswa 
    baragura, uruguma rwasamye, umususirane w’ijuru ukunda kuza izuba rirenze.
     Impamakwica: umutwe w’ingabo za kera.
     Imparuzo: ubwiza buvanze n’ubushongore bw’ikirenga.
     Impeberagushahurwa: umuntu utagira ubwoba.
     Impombo ntirushye ihaca: iy’intege nke ntigerageze kuhanyura.
     Impumbu: Umugore cyangwa umukobwa utazi gucunda.
     Impundazo: umwenge w’imbuga ugenewe gusesekamo uruti (gukwikiramo 
    uruti) cyangwa igice cy’uruti gisongoye binjiza mu mbuga. Hano ni icyo gice 
    cy’uruti.
     Indiragukinduka: ikirondwe kinini
     Indirakarame: umuntu urya adakora
     Indwanabyinshi: umuntu udatezuka ku rugamba.
     Ingabo zidahomboka: ingabo zidahunga
    –Ingabo zihombotse ni iziruka 
    kubera ubwoba, zigahunga zitazi iyo zijya.
     Ingamba: ibyemezo bifatika kandi bihamye.
     Ingirabibiri: umuntu utagenzwa na kamwe.
     Ingondo yakebwe mu rwirungu: utubara twera tuvanze n’utundi tw’umukara.
     Inka ya Rumonyi: ni iyo mu bushyo bw’Ingeri zo mu mutwe “Umuhozi” 
    (Amagaju).
    Inka z’umugogoro: ni inka zakamirwaga umuzungu waraye ku gasozi 
    kariho abatunzi, bashoboraga gukama zahumuza bakazicyura, bitashoboka 
    bakiyemeza kujya bagemura.
     Inkerarubanza: ihora yiteguye imirwano. Urubanza ni intambara.
     Inkindi y’Abashakamba: umutware w’Abashyakamba.
     Inkirirahato: ishaka riri mu mutsima.
     Inkoni ikirirwa isabira: inkoni ikirirwa yivuza, bazesereza.
     Inkora: Inzira yaremwe n’ikintu cyahaciye.
     Inkotanyi cyane: cyari igisingizo kindi cya Rwabugiri
     Inkundarubyino: umuntu ukunda gusamara.
     Insengamihigo: ni ubundi bushyo bw’Umuhozi bwabyawe n’Ingeri. 
    Inshamake: amagambo avuzwe ku buryo buhinnye.
     Intumwa ihangara amanywa: intumwa igenda umunsi wose nta guhagarara.
     Inumbiri: Igisabo kinini cyane.
     Inyamibwa baririkiye hose: indatwa baririmba hose.
     Inyamibwa rwema: intwari y’ikirangirire (ni interuro y’ikivugo cy Mutara wa 
    II Rwogera)-isa n’umwami Rwogera.
    Inyangabirama: umuntu utishakira ineza ntayishakire abandi (ikihebe) 
    Inyundo ntiyayakiranya: inyundo iyateranya neza ntiyayasigamo utuntu 
    tw’imitutu, yarayanogeje.
     Ipfunwe: isoni umuntu aterwa n’uko agize nabi, ikimwaro
     Isanganizwa ingoma: isanganizwa imirishyo y’ingoma, bayirata kubera 
    gutsinda.
     Isanishantego: isanisha rishingiye ku turemajambo.
     Isibe: inyabwoba.
     Itiro: ni umutwe wundi w’inyambo.
     Iy’ingoga: izirusha guhagurukana imbaraga ijya ku rugamba.
     Iy’ingondo: inziza cyane kubera ko ikebye imanzi.
     Iz’ i Mbuye: ni Ingeyo. Umutware w’Ingeyo wari n’Umutware w’ingabo zitwaga 
    uruyange; yari atuye i Mbuye ho muri Muhanga.
     Izamuje: ni ubushyo bwo mu mutwe w’Ingeyo(Ibihogo)
     Iziba ziteretse inyamibwa: kuko zimitse intwari itagira aho igayitse.
     Izimura mu biraro: izivana mu biraro (aho zabaga).
     Ku kirwa: ni ku kirwa kitwa Murwa kiri mu Kivu hakurya ya Nyamasheke, cyari 
    urwuri rw’Umuhozi.
     Ku mbuga: si ukuvuga aho banika, ni imbuga y’ icumu
     Ku mpitira: ku nti z’amacumu zikomeye cyane kubera ko zimaze igihe, 
    zitadigadiga.
     Ku Munini wa Gishari: ni muri Rwamagana.
     Ku y’ imberera: ku macumu akwikiye cyane .
     Kubuganiza amata: Gusuka amata mu gisabo.
     Kubura agaciro: kubura uburyo, kwipfusha ubusa; kwigira imburamumaro.
     Kubura agashweshwe: kubura agakuru
    Kubyinira ku rukoma: kwishima cyane, kwizihirwa, kumva utuje.
     Kugira amakenga: kugira ubwoba umuntu abutewe n’icyo akeka ko kitamugwa 
    neza cyangwa se ko kitamutunganira
     Kugishisha inka: kujyana inka ahandi hantu hari ubwatsi mu gihe k’izuba 
    ryinshi.
     Kujundika ubumara: kujundika ni kuba ufite ikintu mu kanwa; ubumara ni 
    uburozi basiga ku kintu ntibuhagarike. Uburozi buba muri kamere y’ibisimba 
    bimwe na bimwe bwica cyangwa bigwangaza uwo birumye.
     Kunyaga: gutwara imitungo y’undi ku mbaraga.
     Kuramvura ingoma: kuyibaza.
     Kurekera: kureka umwambi ukagenda, kurasa.
     Kurembera imuroha: gukubita icumu rirerire.
     Kurumanza amacibiri: kwiriza inka zitanyoye.
     Kuvogera umugezi: kuwunyuramo n’amaguru uwambuka.
     Kuvuna impuruza: kwitaba ingoma ihuruza ingabo ku rugamba.
     Kuvunyisha: gusaba uburenganzira bwo kwinjira ahantu ubagendereye.
     Kuvuza uruhindu: Kuboha ibyibo ukoresheje uruhindu.
     Kuzesereza: iyo umushumba yiyereka imbere y’inka azivuga amazina, akora 
    kimwe n’uwiyereka imbere y’intore. Iyo asimbutse agakubita agakoni hasi,1 
    bavugako yeshe uruti. Ni uburyo bwo guhimbaza.
     Kuzira inka: Kujya mu mihango y’ukwezi ku gitsina gore.
     Kwambara inkoba: kwambara imitako yo gutungukana mu myiyereko. 
    Bayambikaga Inyambo zigiye kumurikwa mu birori. Inkoba ni imikoba babaga 
    baraharazeho amasaro.
     Kwikorana umuheto: gutangira kugenda ufite umuheto
     Mbonye urugori rugoga: ndabona urugori rubengerana (ikimenyetso ko zose 
    zabyaye ubuheta)
    Mpabuka: ntibivuga ikintu gihabuka kubera gukuka umutima, ahubwo ni 
    igihagurukana ingoga, imbaraga.
     Mparara: ni umucuzi wabayeho ku ngoma ya Kigeli wa IV Rwabugili. Yari atuye 
    muri Gicumbi mu kibaya cya Rutagara, munsi y’umusozi wa Remera ya Humure. 
    Gukaza ni ugutyaza.
     Mu cyoko: ahantu kure nk’aho imvura ituruka.
     Mu gihumbi: mu bitugu
     Mu ntagara: aho babika amacumu.
     N’iyo ibagiriye isoni: n’iyo ibapfuye agasoni, n’iyo ibababariye.
     Nakivogeye: nakigezemo hagati nkigabije
     Ndimbira zirataha: ndimbira ziza kwiyereka. Ndimbira bwari ubundi bushyo 
    bw’Umuhozi.
     Ni bwo bazitanze: ni bwo bazeguye berekana ko baretse imihigo.
     Ni iz’iruguru zose: zose ziramenyereye.
     Nkubito: umuntu cyangwa ikintu bigira inkubito, biba bifite ibakwe, bihaguruka 
    ntakuzarira.
     Ntagisimbuka akatsi: nta cyo ngishoboye, ntagishoboye kugenda, nshaje.
     Ntayirasohorerwa inda: nta n’imwe irata umwanya wayo ngo isubizwe 
    inyuma.
     Nyakotsi: ubwoko bw’icyogajuru cyajyaga kiboneka inshuro imwe mu myaka 
    ijana.
     Nyirigira: umwami.
     Nywuhimbaje intanage: nawushizemo imyambi nishimye
     Reka aratire Ibihogo: reka abwire Ibihogo.
     Rubahina umurumango: rubatera kwiriranwa inyota bakayirarana.
     Rugemanduru amacumu: iyitaba induru ihagurukanye amacumu.
     Rugombangogo: uwica ubukombe (umuntu ukomeye w’ingogo)
    Rugomwa: indwanyi itagira ibambe .
    Rukabura imigereka: itera intwaro igeretse ku ntwaro z’ ingenzi.
     Rukaka: ni interuro y’ikivugo cya Rwakageyo, se wa Rwabigwi, wari umutware 
    w’Izamuje.
     Rukaza: gukaza icyuma, icumu ni ukuryongeramo ubugi.
     Rukomera bigembe: ikubitisha ibigembe
     Rutagwabiza iminega: itajya ipfusha ubusa na rimwe amacumu yayo: ntihusha 
    na rimwe.
     Rwa mugabo nyirigira: ikomoka ku ntwari izisumba, yigize (itagendera ku 
    zindi).
     Rwesa: bifatiye ku inshinga “kwesa” isobanura gutura hasi, gucura inkumbi, 
    kwica icyo wishe ntigisambe.
     Rwimirankuku: ni inka ya Rumonyi yigizayo inkuku.
     Rwiyamwa: Umuntu abandi biyama, bagendera kure kubera urugomo cyangwa 
    amarere yo gushoza intambara.
     Singanirwa: sinsubira inyuma
     Ubujyahabi: kugana mu bukene cyangwa mu byago.
     Uburere mboneragihugu: uburere bubereye Igihugu, bugihesha ishema, 
    butuma gikundwa, cyubahwa, kikanagendwa. Uburere mboneragihugu 
    bugamije kubaka, gushimangira, gukomeza ubumenyi bw’abanyagihugu ku 
    bireba Igihugu cyabo.
     Ubutegetsi bwa kiboko: ubutegetsi bukandamiza, ubutegetsi bukoresha 
    igitugu.
     Ubuvivi n’ubuvivure: abana bakomoka ku gisekuru k’inyuma cyane, uhereye 
    ku mwana w’umwuzukuruza wawe.
     Umugiraneza: umuntu utabara abandi.
     Umuhinza: umwami w’agahugu gato abantu bubahaga nk’ikimana, bakamutura 
    amakoro na we akabaha imvura, akabahahiriza (guhashya) ibyonnyi 
    akabatsirikira ibiza.
    Umunywande: ubwoko bw’igiti.
     Umurego wera: umuheto mwiza
     Umurishyo uhumuriza: umurishyo ukurikiyeho; uherekeza.
     Umurwanashyaka: umunyamuryango w’ishyaka runaka.
     Umutagara w’ibihubi: urusobe rw’imirishyo.
     Umutana w’inkoni: ni igitembo batwaramo udukoni two kwiyereka mu birori 
    by’inyambo.
     Umutungo kamere: iteraniro ry’ibintu umuntu atunze, bituruka mu byo 
    abantu basanze ku isi kandi bakenera buri munsi. Urugero: amazi, amabuye 
    y’agaciro, ibimera, umwuka,…
     Umwami utabangira: utajijiganya mu bikorwa.
     Umwana Sentama: Rutishereka rwa Rwanyonga wari umutware w’Uruhimbaza, 
    rwaremwe ku bwa Yuhi wa IV Gahindiro.
     Umwangavu: umukobwa umaze kumera amabere
     Umwigaguhuma: icyana k’impyisi.
     Umwimirizi: ugenda imbere y’inka, akazihagarika cyangwa akazibuza kugenga 
    zirukanka.
     Uribagizwa: ushimishwa. Ikintu k’iribagizwa ni ikintu kiza, cy’urunyenyeri 
    rubengerana, rutera ibishashi.
     Uruganda: inzu cyangwa ahantu umucuzi akorera umwuga we, ahantu 
    bakorera ibintu byagenewe gucuruzwa.
     Uruhehemure: ikintu kiza cyane gifite isuku n’umucyo.
     Uruhererekane: Ikintu cyabaye karande, kiva ku muntu kijya ku wundi, kiva 
    ku kintu kijya ku kindi ntigicike, inyigisho abakera bagiye basigira abandi ho 
    umurage.
     Uruhimbi: Agatanda gatunganije neza baterekaho amata.
     Urushingati: agati k’umuko bakubagamo urushingo kugira ngo haboneke 
    umuriro.
    Urushingo: agati k’umuko bakoreshaga bashaka umuriro.
     Uruvunganzoka: abantu cyangwa ibintu byinshi, bigendera hamwe kandi 
    bidahana umwanya wo gutambuka
     Urw’intwari rukarema: intwari zikarema ingamba (zikajya ku mirongo).
     Urwano: umwanya wo hagati y’ijosi n’urutugu uremetse neza.
     Ushinge icumu mu ngeri: wicare witegereze ubushyo bw’ Ingeri.
     Uw’inkokora nke: umuntu udafite ibizigira, udafite imbaraga mu maboko.
     Yabakuye imirambi: yabambuye ku mbaraga imyanya yabo yo kuhira. 
    Umurambi ni umwanya buri muntu ushoye inka aba yafashe. Uwatanze undi 
    umurambi (umwanya) ni we ubanza, ariko urushije undi imbaraga ashobora 
    kumucaho. Ubwo aba akomase (arwanye inkomati, asagaye).
     Yarukubitiye umucuzi: yaruhaye umucuzi.
     Zabumbuje: kubumbuza ni ukugenda wihuta kandi ugendera ku ntambwe zisa 
    n’izibaze.
     Zaciwe urubanza: zakiranuwe.
     Zaheje: zimiriye, zabujije kugaragara.
     Zaje ziyatendeje: zaje ziyahese (ikimenyetso cy’uko zayicishije).
     Zanyuriye Rubanda: zashimishije Rubanda.
     Zayaharaze urugina: zayasize amaraso ku rugamba, zarayicishije cyane.
     Zibamo rugombangogo: Itegekwa n’intwari yishe ingogo nyinshi ku rugamba. 
    Rugombangogo ni interuro y’ikivugo cy’Umutware w’Ingeri.
     Ziga ingoga: izindi nka zigiraho imbaduko, umwete.
     Zigahimbaza isibo: zikishima umuvuduko.
     Zigahindukirana ishya: zikava kuri icyo kirwa zimeze neza, zikeye.
     Zigashengera zose nta yo bashize amarora: zigatarama (zikiyereka)zose 
    nthagire n’imwe bumva barambiwe kuyitegereza.
     Zigashingana Kigese: zigaterera Kigese.
    Zigashingira indamutsa imyato zayigiriye: zigatangira kwibwira ingoma 
    y’indamutsa ibikorwa by’agatangaza yayikoreye. Indamutsa yari ingoma 
    y’ibwami, iyo yavugaga yabaga imenyesheje rubanda ko umwami atangiye 
    kubonana na rubanda, iyo yabaga itaravuga, ntawashoboraga kugira icyo abaza 
    umwami n’iyo yabaga amubona.
     Zigataha ishakaka: zikahitangirana imbaraga.
     Zikabyukurutsa Ingabe: zigahagurutsa ingoma y’ingabe ikazirangaza imbere.
     Zikamurikanwa n’ingoma: bakazerekana ari ko n’ingoma zivuga.
     Zikavogera imbizi: zikambuka uruzi (uruzi ruvugwa ni Nyabarongo). Inyambo 
    ziturutse i Murambi mu burasirazuba, zigiye kwiyereka umwami kuko yari mu 
    burengerazuba bwa Nyabarongo.
     Zisesuyeho: zendeyeho, zifatiyeho ari ku butwari ari no ku bwiza.

     Imyadiko y’inyongera
    1. Igitero cy’umunsi w’inyana
     Igitero cy’umunsi w’inyana cyabaye ku ngoma ya Yuhi IV Gahindiro. Impamvu 
    yatumye kiba twayendeyeho kumenya uko uwo mwami yari yarahimbye 
    itegeko yihaye ubwe rikwiye kudutangaza. Abo twabajije, badutekerereje ko 
    uwo mwami yari yarahimbye iminsi umunani yagombaga kurangizamo imirimo 
    ye. Ya minsi umunani yarangira, akongera akayisubiramo bityobityo. Dore uko 
    yakurikiranyaga iminsi ye muri ibyo bihe:

    Uwa mbere n’uwa kabiri:     Kuraguza inkoko, intama , inka, inzuzi, n’ibindi 
    biraguzwa. Muri iyo minsi, abashaka kumuhakwaho bakaba bari bazi kuragura, 
    utabizi akarindira ikigoroba mu mataha y’inka kuko ari bwo yahugukiraga 
    ibindi; umushaka akaba ari bwo amubwira ibindi biterekeranye n’indagu.
     
    Uwa gatatu n’uwa kane    : Guca imanza, umushaka butaragoroba akagomba 
    kwicarana na we ku karubanda, yumva imanza cyangwa aburana ubwe.

    Uwa gatanu:     Kwirirwa barasa intego, uwo munsi abashaka kumuhakwaho 
    bakazana imiheto n’impiru ngo barase intego. Ni bwo twumvise igihano 
    cy’uwamuzanagamo andi magambo butaragoroba ko yamurasaga impiru.

    Uwa gatandatu:     Bwacyaga yicaye ku karubanda ngo ushaka wese kugira icyo 
    amubwira cyangwa amubaza akahamusanga uwo ari we wese. Uwo munsi 
    witwaga “uwa rubanda.”

    Uwa karindwi    : Akiriranwa n’abagore be ntihagire uhamusanga, kereka 
    uwamutekereraga itabi.
     
    Uwa munani: Wari umunsi w’inka. Yirirwaga areba inka ze z’inyarurembo, 
    abashaka kumuhakwaho bakazana inkoni n’inkuyo. Nanone bikaza kurangira 
    mu mataha y’inka. Iminsi igahora igaruka ityo.
     
    Iki gitero rero kije gituruka ku munsi wa munani (uw’inka) ni cyo cyatumye 
    bakita “igitero cy’umunsi w’inyana.” Icyo gihe Yuhi IV Gahindiro yari iwe i 
    Mulinja ho mu Mayaga (mu Ntara y’Amajyepfo). Yari yiriwe akenura inka ze, 
    arangiriza ku z’inyarurembo zatahaga iwe, zitwaga Urukomera.Uwo munsi 
    rero Sayinzoga ya Mukenga wo mu ntore z’Abashakamba amenya inkuru 
    ibabaje atumweho n’iwabo, bamusaba kubimenyesha umwami. Aribwira ati: 
    “Nindindira igihe cy’amatarama ngasaba icyanzu, biraza kurakaza abandi kuko 
    na bo bifuza kuganira n’umwami.” Ati: “Reka nihare, mbimubwire nanone ubwo 
    ari umunsi w’inka arankubita inkoni, ariko nta cyo bintwaye.”

    Ahengera rero igihe umwami ategetse inka mu rugo aratanguranwa 
    amubwira ya nkuru. Umwami ntiyamukubita, ariko ntiyagira icyo amusubiza. 
    Abashakamba bandi babibonye baribwira bati: “Sayinzoga araduhize, kandi 
    abitwiratira ko yanyuze mu iteka ry’umwami ntibigire icyo bimutwara.” Bose 
    rero bakurikirana basuhuza umwami, bamubwira amagambo atagira aho 
    ahuriye n’iby’uwo munsi. Inka zimaze kugera mu rugo, Yuhi IV Gahindiro 
    yicaza ba bandi bose mu nkike ya ruguru. Binikiza inka. Zihumuje, azana amata 
    yazo arayabaha ngo bayanywere aho ku mugaragaro, imbere y’abashumba 
    n’abandi bari bagitegereje ko inka zihumuza. We akibwira ati: “Ni bakuru 
    ntibemera kunywera amata ku mugaragaro, nibanga kuyanywa ndabakubita.” 
    Nyamara bo baremera barayanywa kuko byari bibateye ubwoba kubona 
    atinyutse kuyabahera aho rubanda bose bareba. Nanone byari bikubitiyeho 
    ko kwanga amata bahawe n’umwami byari umuziro mu Banyarwanda, ubwo 
    abamuhakwagaho bose byitwaga ko bamushakaho amata.

    Barangije rero kuyanywa, umwami atangira igitaramo gisanzwe. Arababwira 
    rero mu gitaramo ati: “Ubwo ga munyoye amata yazo munywanye na zo 
    ntimushobora kuzigambanira!” Bati: “Ubundi se tutarayanywa, twashobora 
    kuzigambanira.?” Arabihorera, bikomereza ibiganiro bisanzwe byo mu gitaramo. 
    Ngo buke, umwami abwira abashumba b’Urukomera ati: “Nimuzijyane mumere 
    nk’abazigishishije zige mu Mutara ku nkiko y’i Ndorwa byo kwiyenza kugira 
    ngo Abahima bazinyage.” Abashumba bazijyana uko babitegetswe. Koko rero 
    zigeze hafi y’i Ndorwa, Abahima barazitera barazinyaga. Abashumba bagaruka 
    i Mulinja kubimenyesha Gahindiro. Babimubwirira mu gitaramo. Arabasubiza 
    ati: “Abahima nibijyanire, ibitagira kirengera ni ko bimera!” Abashakamba bari 
    aho barabyumva, barasohoka bajya inama. Bati: “Izi nka ntizanyazwe bisanzwe, 
    zazize wa munsi twanywaga amata yazo.” Baraza babwira Gahindiro bati: 
    “Twanywanye n’izo nka turatabaye, tugiye kuzigarura kandi tukumenyesheje 
    ko nta n’imwe muri zo izabura, keretse izaba yarapfuye.” 

    Bahana umunsi wo guhaguruka. Gahindiro arababwira ati: “Tuzahurira aha 
    n’aha kugira ngo nzabaherekeze, mbageze kuri Nyabarongo ku cyambu cya 
    Nyaruteja. Koko rero, umunsi bahanye ho umugambi usohoye, arabaherekeza 
    bambuka Nyabarongo ahari, ariko Sayinzoga arabura; ntiyaba mu bambukaga. 
    Bageze hakurya, Gahindiro na we arahindukira. Ageze mu nzira ahura na 
    Sayinzoga atabara. Gahindiro ati: “Ni iki cyatumye udatabara mu b’imbere?” 
    Sayinzoga ati: “Natindijwe n’uko namaraga urubanza. Naho abatabaye mbere, 
    niwumva ko ntabafatiye aho barara none, uzanyice!”

    Gahindiro rero amutuma ku Bashakamba bose ngo amubatahirize. Uko avuze 
    izina ry’umuntu akamukubita uruti ku rutugu. Akomeza atyo abavuga mu 
    byivugo byabo, kandi ari na ko amukubita rwa ruti kugeza abahetuye. Aho 
    bigeze, Sayinzoga aramubwira ati: “Erega ugiye kunshengura urutugu!” Undi 
    ati: “Ni byo koko nyabusa! Na we amuvuga mu kivugo ke anamukubita uruti ku 
    rutugu, agira ati: “Urabeho, nawe dutahe.” Sayinzoga aragenda afatira igitero mu 
    Bwanacyambwe. Arabatashya uko yabitumwe, arangije ababwira uko Gahindiro 
    yabimutumye amukubita ku rutugu kugera aho yagombye kumwisaba, kuko 
    yamubabazaga. Abashakamba bati: “Byihorere, ntituzabyibagirwa!”
     
    Igitero kigeze ku nkiko y’i Ndorwa, gisanga abatasi bararangije kuyigenda 
    no kumenya akarere katurutsemo abanyaze Urukomera. Ubwo kandi 
    igitero cy’Abashakamba cyari kumwe n’abashumba barwo. Ako gahugu k’i 
    Ndorwa karaterwa, hanyagwa inka nyinshi, maze abashumba b’Urukomera 
    batoranyamo izabo, ariko bagasanga hasigaye izindi. Byari byaratewe n’uko 
    Abahima bamaze kuzinyaga bakazigabanya. Uko rero Abashakamba basanze 
    Urukomera zituzuye, bagatera ahandi hahegereye bakanyaga, bityobityo, bigeza 
    aho baheba inka zimwe z’Urukomera. Amaherezo umutasi umwe araza abwira 
    Nkusi ya Gahindiro ati : “Inka nyinshi z’abahima zahungiye mu kirwa kiri mu 
    rufunzo, zimaze kugeramo banyereza iteme ngo hatazagira ababakurikirayo.” 
    Abashakamba babyumvise batera mu rufunzo. Nyamara Abahima barabananira 
    kuko bari babyiteze. Ingabo zari zihageze mu gitondo cya kare, maze Munanira

    wa Nyangezi atuma abagaragu be kumushakira udukwi ngo bacane yote, 
    kuko yari arwaye inzoka zamuryaga mu gihe k’imbeho. Abashakamba bamaze 
    guheba uburyo bwo kunesha Abahima aho bashegeye bati : “Munanira naze 
    tubigerageze.” Nkusi ya Gahindiro ategeka Munanira guhaguruka ngo bongere 
    batere iteme. Munanira ati: “Mube mworoheje sindasusuruka.” Aho bigeze 
    Nkusi aramutota, maze Munanira arahaguruka yibindira mu ngabo ye, yiroha 
    ku iteme. Abahima bashwashwanyije kumusubiza inyuma biba iby’ubusa, 
    arabatwaza. N’abandi Bashakamba babuririraho baterura Abahima, babasuka 
    muri cya kirwa, bakibasangamo, babashwaza mu rufunzo. Inka zose zari 
    zarahungishirijwemo ziranyagwa. Abashumba b’Urukomera bazivanguramo 
    izabo ubushyo buruzura.

    Ariko ikirwa kimaze gutsindwa, Munanira yanga kukivamo. Nkusi aramwinginga, 
    biba iby’ubusa. Umuvuzi w’amacumu aza i Mulinja kumenyesha Gahindiro uko 
    igitero cyagenze, amumenyesha n’uko Urukomera zose zabonetse ubushyo 
    bwe bukaba bwaruzuye, amubwira n’uko Munanira yanze kuva muri cya kirwa 
    akaba ari cyo bagombye kugandikamo. Gahindiro yohereza intumwa kubwira 
    Nkusi ko iminyago yose itari Urukomera izaba umuheto wa Munanira, kandi 
    ko bazamugarura ahetswe. Iyo ntumwa imaze kubimenyesha Nkusi, noneho 
    Munanira yemera kuva mu kirwa igitero kiratabaruka.

    Ubwo rero hakaba umugabo witwaga Kanyaruguru wo mu mutwe w’Abakemba 
    wari umuririmbyi w’ikirangirire, akaba ari we wazaga kuririmbira ingabo izo 
    ari zo zose zitabaruka, kuko yari yarabihawe na Gahindiro. Abashakamba 
    baramutumiza, bamugambanaho ngo na bo bazahime ibwami bishyurire 
    inkoni Sayinzoga yakubiswe, na we arabyemera. Nuko babigenza batya. 
    Batuma kuri Gahindiro ko begereje kuza ngo abitegure mu minsi iyi n’iyi. 
    Ya minsi igeze, Kanyaruguru aza nijoro ahateganye n’i Mulinja aririmba 
    mu ijwi riranguruye, bigeza ko ibwami bamwumva. Barahuririza, bati: “Ni 
    Kanyaruguru, umva araririmba Abashakamba; nta kabuza bazahinguka ejo, aje 
    kubateguriza.” Umunsi ukurikiyeho barategereza baraheba. Na Kanyaruguru 
    akimara kuririmba ararigita. Ajya kwihisha ku byitso by’Abashakamba. Abikora 
    atyo amajoro yakurikiyeho, maze bitera Gahindiro impagarara. Gahindiro uko 
    atumye abantu ngo bamutege ibico bamufate, Kanyaruguru akabimenyeshwa 
    n’ibyitso by’Abashakamba akajya aho batamutegeye.
     
    Abashakamba bamaze kubumvisha barashyira baraza, bariyereka, 
    bamurikira Gahindiro inka ze z’Urukomera, bamumurikira n’iminyago maze 
    ayibagororeramo uko bisanzwe. Munanira ahabwa inka y’ubumanzi, agabana 
    n’umuheto wose w’igitero nk’uko Gahindiro yari yaravuze. Gahindiro asobanuje 
    ibya Kanyaruguru, noneho bamubwira ko kwari uguhorera Sayinzoga imigiti 
    yakubiswe batabara. Igitero cy’umunsi w’inyana kirangira gityo.
     Bifatiye ku byavuye mu gitabo cya Bigirumwami, A., (1964) Imihango yo mu 
    Rwanda    , igice cya 1,Nyundo, 

    2. Igitero k’Imigogo
    Iki gitero cyasakiranyije by’umwihariko Abanyarwanda n’Abanyankore, 
    icyakora kivugwamo n’ayandi mahanga.

    Inkuru y’iki gitero yabarwa mu bice bibiri: Inzira y’Abanyankore n’inzira 
    y’Abanyarwanda.
     
    Iki gitero kandi cyabayeho mu gihe umwami Kigeri IV Rwabugiri yari mu 
    Bunyabungo n’ingabo ze hafi ya zose. Nyuma ariko yaje kubimenya agaruka mu 
    Rwanda kurwanya Abanyankore.
     “Ehururu ya Rwanda”: Abanyankore batera u Rwanda

    Dore uko Ntare V Rugingiza rwa Migereka, umwami wo mu Nkore yateguye 
    gutera u Rwanda.Yatumije ingabo n’abatware agira ati: “Ejo muzohereze 
    abantu bakwiriye ingerero, banzanire abatware b’ingabo, baze mbabwire, 
    bazahigire gutera u Rwanda, bahigire gutera Rwabugiri.” Ati: “Rwabugiri ni we 
    njya numva bavuga; Rwabugiri bajya bamunshimira cyane; ni we njya numva 
    bavuga ngo agira Igihugu kiza kandi kinini, ngo agira inka nziza nyinshi, ngo 
    na we aratora nkange; ngo na we afite intore.” Ati: “Maze muzahigire gutera 
    Rwabugiri. Nimumara kumunesha nzizera ko mfite ingabo. Ikindi cya Rwabugiri 
    kimbabaza ni uko bangereranya na we ngo ni we duhwanye.” Abatware bose 
    bakura ubwatsi bati: “Wabera niho ukiduhaka, umuntu uduhaye gutera u 
    Rwanda, umuntu uduhaye gutera Rwabugiri!”

    Arahaguruka Igumira rya Bacwa, Ruharabwoba, aravuga ati: “Gahorane Imana! 
    Mpigiye gutera Rwabugiri! Nzamutera bikumare agahinda. Iki gitero ni icyange. 
    Nzatura mu Gihugu cya Rwabugiri, nzatunga inka za Rwabugiri. Rwabugiri 
    nankundira tukarwana, ntampunge, nzamufata mpiri mukuzanire!”
     
    Maze arahaguruka Matsiko mu Nyana ati: “Mpigiye gutera Rwabugiri. Niyumva 
    natungutse n’umutwe w’Inyana, akankundira tukarwana, ntampunge, nange 
    nzamufata mukuzanire aha!”
     Arahaguruka Itiri rya Gicobwa, Rugambwishayija, umutware w’Ubwuma 
    n’Abarwanyi. Ati: “Nange mpigiye gutera Rwabugiri niwumva yatungutse mu 
    mutwe w’Ubwuma n’Abarwanyi, akankundira tukarwana, nzamufata muzane 
    hano!”

    Arahaguruka Kijoma cya Kayisinga, Rugatwankurayijo, umutware w’Ingangura 
    ati: “Mpigiye gutera Rwabugiri. Niwumva atungutse mu mutwe w’Ingangura, 
    akankundira tukarwana, nzamufata muzane aha!”

    Arahaguruka Rugumayo rwa Kanagayiga Rusheshangabo Rutacwekera, 
    umutware w’Abanganshuro. Ati: “Mpigiye gutera Rwabugiri natunguka mu 
    Banganshuro nzamufata mukuzanire.”

    Arahaguruka Rwirangira Rutakirwa, umutware w’Ibirehe, arahiga, ararangiza. 
    Arahaguruka Rwishumba rwa Mwendo, arahiga mu Batenganduru, ararangiza. 
    Arahiga Bwijire mu Badahunga. Na we ararangiza.
     
    Abatware bamaze guhiga, abahungu na bo barakenyera barahiga.
    Arahaguruka Nkoko ya Gahunga, Rutakomwa. Arahaguruka Irabiro rya Gahuta, 
    Rutarindimuka. Arahaguruka Bayija ba Kambiri, Rugomwa. Arahaguruka 
    Bangonera ba Ndondoza Ihigiro. Arahaguruka Kamurase ka Bwisheke, 
    Rutakangarana. Arahaguruka Kakuba ka Kangonya, Rutagengwa Ruhuzabiri. 
    Arahaguruka Cyanyangutura cya Manunga, Ruteranyangabo.
     
    Bamaze guhiga umutware w’igitero, Igumiro, asaba iminsi, ati: “Iminsi yacu ni 
    itandatu, uwa karindwi tugatabara i Rwanda.” Baragenda bamara gatandatu, 
    ku munsi wa karindwi bataha ibwami, barara mu mihigo; buracya birirwa 
    bahabwa intwaro: abahabwa imbunda barazihabwa, abahabwa amacumu 
    n’imiheto barabihabwa. Uwo munsi bigaba Rugando, baza Kazinga, baza Mwizi 
    na Kankaranka, banyura Rujebe rwa Kabuganda, i Gorora rya bene Rukari, 
    bananyura i Rukoni rwa Cyabukemwa, bagera Rwampara. Amashyo ya Nshenyi 
    arikanga, arahunga, amwe yambukira mu byambu bya Rina n’Ibanda, andi 
    yambukira mu byambu bya Butsinda na Bugomora, andi ahunga aza i Rwanda 
    […]

    Muri icyo gihe Umunyankore witwaga Bwafamba aza gukorera ishyano Ntare 
    wahungaga. Yaka abagaragu be imyambaro yabo ishaje ayizanira Ntare ati: “Dore 
    imicuzo y’Abanyarwanda nazaniwe n’abatasi bange! Wowe ntiwatangazwa 
    n’ukuntu bavuye iwabo iyo gihera bakagera ino bataricwa n’inzara? Reka 
    tuge kubahuhura!” Ntare ati: “Umva rero, numvise ko Abanyarwanda bakora 
    impamba cyane, nimukorane mubanze muhige!” 

    Bwafamba amaze gushuka Ntare, barara mu mihigo ngo bagiye guhuhura 
    Abanyarwanda. Ntare agabanyamo ingabo ze imitwe. Abanza kohereza Abanga, 
    Abatenganduru n’Inyana. Barara baza ijoro ryose kugira ngo bazasakirane 
    n’Abanyarwanda hakiri kare ubwo kandi ni bwo Ntare yatabaje Mwanga 
    umwami w’u Buganda amutumyeho Rutarurwa. Mwanga aramuhakanira kuko 
    igihugu cyari cyarabaye icy’abazungu atagifite ububasha bwo kohereza ingabo 
    aho yishakiye. Intore zimwe za Ntare zari zifite imbunda za Cyarabu (bitaga 
    makoba).

     

    3. Ibyiruka rya Mahero

    ◄UNIT 8: UMUCO WO KUZIGAMA